ÁÀËÀØ ÀÇßÐÎÜËÓ

ÑÅ×ÈËÌÈØßÑßÐËßÐÈ

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”ÁÀÊÛ-2004

Áó êèòàá “Áàëàø Àçÿðîüëó. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè”(2 úèëääÿ, Áàêû, Éàçû÷û, 1982) íÿøðè ÿñàñûíäà

òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

894.361’1 - dc 21AZEÁàëàø Àçÿðîüëó. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. Áàêû, “Þíäÿð íÿøðèééàò”, 2004,

288 ñÿù.

×àüäàø Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíûí òàíûíìûø íöìàéÿíäÿñè ÁàëàøÀçÿðîüëóíóí áó êèòà áûí äà øàèðèí ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû ðÿíýàðÿíýìþâ çóëó øåèð âÿ ïîå ìà ëàðû òîïëàíìûøäûð. Áó ÿñÿðëÿðäÿ Úÿíóá ìþâçóñó,Âÿòÿí òÿáè ÿòè íèí ýþçÿëëèêëÿðèíèí òÿðÿííöìö, ëè ðèê äóé üó ëàðûí èôàäÿñè èëÿéàíàøû, èúòèìàè-ôÿëñÿôè ïðîá ëåì ëÿð äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.

ISBN 9952-416-07-4© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè

ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû

èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà

êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”

12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû

èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà

ùÿäèééÿ åäèëèð

Î ÒÀÉËÛ — ÁÓ ÒÀÉËÛ ØÅÐÈÌÈÇÈÍ ÀÜÑÀÃÃÀËÛ

Èêè ÿñðÿ éàõûí áèð ìöääÿòäÿ áèð-áèðèíäÿí àìàíñûç ñÿðùÿä õÿòòèëÿàé ðûëìûø Ýöíåé âÿ Ãóçåé Àçÿðáàéúàíûí õàëãû âÿ áó âàùèä õàëãûí ìÿ -íÿ âèééàòû, äèëè, ÿäÿáèééàòû ùÿìèøÿ áèð îëìóøäóð. Áó áàõûìäàí ýÿíúëèêèëëÿðèíè ßðäÿáèëäÿ éàøàìûø, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè àçàäëûã ùÿ ðÿ -êà òûíûí ôÿàë èøòèðàê÷ûñû îëìóø Àçÿðáàéúàíûí (ìÿùç Àçÿðáàéúàíûí, òÿêáèð Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí äåéèë) õàëã øàèðè Áàëàø Àçÿðîüëó ýöíåéëè-ãóçåé ëè ÿäÿáèééàòûìûçûí ýþðêÿìëè ÷àüäàø íöìàéÿíäÿñè, àüñàããàëûäûð.

Áÿëè, áó áåëÿäèð, òàðèõÿí äÿ, èíäèíèí þçöíäÿ äÿ ÿäÿáèééàòûìûçâàùèä äèð, äþâëÿò ñÿðùÿäëÿðèéëÿ áþëöíìÿéèá. Àììà áóíóíëà áÿðàáÿð áóäà áèð òàðèõè ýåð÷ÿêëèêäèð êè, ìöõòÿëèô èúòèìàè-ñèéàñè ãóðóëóøëàð øÿðàèòèí -äÿ, èêè ôÿðãëè äþâëÿòèí — ÷àð Ðóñèéàñû, ÑÑÐÈ âÿ Èðàíûí — òÿðêèáèíäÿ éà -øà éàí õàëãûí èêè ãèñìèíèí ìÿäÿíè âÿ ÿäÿáè èíêèøàôûíäà ìöÿééÿí ñÿ -âèé éÿ, ìÿçìóí, ôîðìà, öñëóá ôÿðãëÿðè âàð. Ìÿùç åëÿ áóíà ýþðÿ äÿÀçÿðîüëó éàðàäûúûëûüûíû öìóìàçÿðáàéúàí öôöãëÿðè äàõèëèíäÿ, àììàÚÿ íóá ÿäÿáè ìöùèòèíèí ÿùàòÿñèíäÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðÿðêÿí îíóí ðîëóíóõöñóñè ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð. Àçÿðîüëó ÿäÿáèééàòûìûçûí áó úîüðàôè ñà -ùÿ ñèíÿ áþéöê éåíèëèêëÿð ýÿòèðìèø, Úÿíóá øåðèìèçäÿ èñòÿð èíãèëàáè ìþâ -çó ëàðû, èñòÿðñÿ äÿ ôîðìà àõòàðûøëàðû, âÿçí áàõûìûíäàí íîâàòîð øàèðäèð.

40-úû èëëÿðäÿ Òÿáðèçèí ùÿéàòûéëà òàíûø îëàí øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàðáó ìöùèòäÿ íÿèíêè ñÿðáÿñò âÿçíèí, ùÿòòà ùåúàíûí áåëÿ éåð òóòìàìàñûíàòÿÿúúöá ãàëìûøäûëàð. ßñàñÿí ÿðóç ÿíÿíÿëÿðèíÿ àëóäÿ îëàí Òÿáðèç øàèð -ëÿðè áàðìàã ùåñàáû àäëàíäûðäûãëàðû ùåúà âÿçíèíè øåðèí äàùà áÿñèò øÿêëèñàéûðäûëàð. Áàëàø ìöÿëëèì õàòèðÿëÿðèíäÿ éàçûð êè, áó äþâðäÿ îíóí áèðýÿíú øàèð êèìè éåíèëèéÿ ìåéë åòìÿñè èêè ñÿíÿòêàðûí éàðàäûúûëûã àõ òà ðûø -ëà ðû èëÿ ÿëàãÿëèäèð. Áóíëàðäàí áèðè Èðàí øàèðè, ôàðñ ïîåçèéàñûíäà éåíè øåèð— øåèðè-íþâöí áàíèñè ñàéûëàí Íèìà Éóøèú, èêèíúèñè èñÿ Ðÿñóë Ðçà îëóá.Íè ìà Éóøèú ôàðñ øàèðèäèð âÿ îíóí ïîåçèéàéà ýÿòèðäèéè éåíèëèêëÿð ôàðñÿäÿáèééàòûíûí ìàëûäûð. Ðÿñóë Ðçà èñÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ÿäÿáè ìö -ùè òèíäÿ éåòèøìèøäèð. Äåìÿëè, áó ìèññèéàíû Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí øåðèíäÿùÿéàòà êå÷èðìÿê Àçÿðîüëóíóí þùäÿñèíÿ äöøìöøäö. Éàðûì ÿñðäÿí àðòûãäà âàì åäÿí çÿíýèí éàðàäûúûëûã éîëóíäà Áàëàø ìöÿëëèì áó âÿçèôÿíèëÿéàãÿòëÿ éåðèíÿ éåòèðìèøäèð.

4

Îíóí áó òàðèõè õèäìÿòè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà éåíè áèðàá-ùàâà ýÿòèðìÿêëÿ áÿðàáÿð öìóìàçÿðáàéúàí øåðèíäÿ äÿ ìöùöì âÿïàðëàã ñÿùèôÿäèð.

Éàäûìäàäûð, Áàëàø ìöÿëëèìèí “Åëÿ îüóë èñòÿéèð âÿòÿí” àäëû åùòèðàñëûïîåòèê ÿñÿðè ìåéäàíà ÷ûõàíäà àòàì áóíà íåúÿ ñåâèíèðäè. Ýÿíúëèêèëëÿðèìäÿí Áàëàø ìöÿëëèì âÿ îíóí þìöð-ýöí éîëäàøû ýþçÿë øàèðÿìèçÌÿäèíÿ õàíûìëà âàëèäåéíëÿðèìèí ìåùðèáàí ìöíàñèáÿòëÿðèíèí øàùèäè îë -ìó øàì. Áó èñòè ìöíàñèáÿò èêè øàèð — Ðÿñóë Ðçà—Íèýàð Ðÿôèáÿéëè àèëÿ ñè -íèí èêè øàèð — Áàëàø Àçÿðîüëó—Ìÿäèíÿ Ýöëýöí àèëÿñèíèí ñå âèí ú ëÿ ðèíè,ãàé üû ëàðûíû, ôÿðÿùëÿðèíè, íèñêèëëÿðèíè äÿðèíäÿí-äÿðèíÿ äóéìàñûéëà áàü -ëûé äû. Òÿáðèçè òåç-òåç éóõóñóíäà ýþðÿí, Àðàçûí î òàéû ö÷öí ùÿñðÿò ÷ÿ - êÿí Ðÿ ñóë Ðçà Áàëàø ìöÿëëèìëÿ Ìÿäèíÿ õàíûìûí ìþùíÿòëÿðèíè, äîüìàøÿùÿðëÿðè, åë-îáàëàðû ö÷öí íÿ ãÿäÿð ãÿðèáñÿäèêëÿðèíè áöòöí ãÿë áèé ëÿùèññ åäèðäè.

Àòàìûí úÿíóá ìþâçóñóíäà éàçäûüû íèñêèëëè øåèðëÿðè àðàñûíäà Àçÿð -îü ëóíà ùÿñð åäèëìèø øåðèí þçÿë éåðè âàð. Ìÿäèíÿ õàíûì ùàããûíäà äàñÿìèìè áèð ìÿãàëÿ éàçûá. Áàëàø ìöÿëëèìèí äÿ àòàìà âÿ àíàìà ùÿñðîëóí ìóø äÿéÿðëè ìÿãàëÿëÿðè, òÿñèðëè øåèðëÿðè âàð. Ìÿäèíÿ õàíûì Òÿáðèçùÿñ ðÿòëè øåðèíè Ðÿñóë Ðçàéà ùÿñð åäèá.

Êþêëÿðè âàëèäåéíëÿðèìèí äîñòëóã ùèññëÿðèéëÿ áàüëû îëàí àèëÿ ÿíÿ íÿ -ìè çèí äàâàìû îëàðàã ìÿí äÿ áþéöê ìÿìíóíèééÿòëÿ áó ñÿòèðëÿðè äÿðèíùþð ìÿò áÿñëÿäèéèì Áàëàø ìöÿëëèìÿ ùÿñð åäèð, îíà éåíè éàðàäûúûëûã ñå -âèí úëÿðè âÿ óçóí þìöð àðçóëàéûðàì.

Øåèð âàð, ãóëàã àñàíäà éàòûðñàíØåèð âàð, àéàüà ãàëäûðûð éàòàíëàðû.

Áó ìèñðàëàð Áàëàø Àçÿðîüëóíóíäóð âÿ îíóí øåèðëÿðè ìÿùç èíñàíëàðûàéàüà ãàëäûðàí, ìöáàðèçÿéÿ âÿ ýÿëÿúÿéÿ ñÿñëÿéÿí éöêñÿê ïîåçèéà þð -íÿê ëÿðèäèð.

Àíàð

5

ÄÎÄÀÃËÀÐÛ ÃÓÐÓÌÓØ

Äîäàãëàðû ãóðóìóøÑóñóñ áèð òîðïàüàì ìÿí, Ñèíÿìäÿ úàäàðà áàõ.Áóäàüûíäàí àéðûëìûøÉàøûë áèð éàðïàüàì ìÿí,Ãîïäóüóì ÷èíàðà áàõ.Øèìøÿêëÿðè ÷àõìàìûøÁèð áàùàð áóëóäóéàìÝþéëÿðèí ñèíÿñèíäÿ.Òÿëàòöìö ñóñìàìûøÁèð âóëêàíûí îäóéàìÌÿí Îäëàð þëêÿñèíäÿ.Ôûðòûíàñû éàòàíäàÖììàíäàí àéðûëìûøàì,Öììàíà äþíìÿê ö÷öí.Áèð ôûðòûíà ãóøóéàì,Òóôàíäàí àéðûëìûøàì,Òóôàíà äþíìÿê ö÷öí.Äàøëàð, ãàéàëàð éûõàí,Úîøóá-äàøàí áèð ñåëèíÊÿñèëìÿéÿí ñÿñèéÿì.Àçàäëûã÷ûí äþéöøÿíÁèð òîðïàüûí, áèð åëèíÁþëöíìÿç çÿððÿñèéÿì...

1964

ÀÄÄÛÌËÀÐ

Ñÿíÿò ìåéäàíûíà ãÿäÿì ãîéóðàì,Ãîé ñþçöì ýöú àëñûí åëèìäÿí ìÿíèì.Íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèíäèð, áóíó äóéóðàì,Àé äîñòëàð, òóòóíóç ãîëóìäàí ìÿíèì.

6

� � � — ˚¨� � `�

Êþðïÿúÿ áèð ãóøàì, àñèìàí äÿðèí,Ìÿí î äÿðèíëèéÿ ó÷ìàã èñòÿðÿì.Íÿüìÿ äÿôòÿðèìèí, ñþç äÿôòÿðèìèíÀäûíû “Âÿòÿí”ëÿ à÷ìàã èñòÿðÿì.

Ìÿíèì àðçóì áóäóð, áèð îüóë êèìèÊàø áó ÷ÿòèíëèéÿ äþçÿ áèëÿéäèì.Âÿòÿíÿ ñåâýèìè, åëÿ ñåâýèìèÊþíöë ñþçëÿðèìëÿ éàçà áèëÿéäèì.

1937

ÕßÇßÐ, ÀÉ ÕßÇßÐ...

Ñàùèëè ñàðû ãóìëóÄàëüàñû àü Õÿçÿðèì.Ãóì öñòÿ áàðäàø ãóðóáÝÿë îòóðàã, Õÿçÿðèì.Ìÿí áàëûã÷û äåéèëÿì,Ãàéûüûì éîõ, òîðóì éîõ,Äàëüàëàðëà äþéöøÿÃîëëàðûìäà çîðóì éîõ.Ñÿí ýþéýþçëö ìÿëÿêñÿí,Äóìàíäàí þðïÿéèí âàð.Ýþéÿð÷èí ëÿïÿëÿðäÿíÃûð÷ûíëû êþéíÿéèí âàð.Íÿüìÿí âöñàë àíäûðàð,Öðÿéèìè éàíäûðàð.Ñàùèëè ñàðû ãóìëó,Äàëüàñû àü Õÿçÿðèì.Ýÿë óçàíûá ñöáùÿäÿêÙåé äàíûøàã, Õÿçÿðèì.Ñàùèëÿ àõøàì ãîíóð,Öðÿéèìÿ ãÿì ãîíóð.Àéðûëûüûí éàìàíäûð,Áèðúÿ êÿëìÿ, áèðúÿ ñþç

7

Éàäèýàð äå, àìàíäûð.Ñÿùÿð ýöíÿø äîüàíäàÀïàðàð êàðâàí ìÿíè,Êèì áèëèð êè, áèð äÿ ñÿíÝþðÿðñÿí ùà÷àí ìÿíè.Ùÿëÿ ÿëäÿ ôöðñÿò âàð,Ùÿëÿ âàõò âàð, ìþùëÿò âàð.Ùÿëÿ ýþéëÿð éåíèúÿÄóìàíëàíûð, ãàðàëûð,Ùÿëÿ ñöáùÿ ÷îõ ãàëûð.Ãàçèéàíäà* îòàãëàðÓëäóç-óëäóç àëûøäû,Ïÿíúÿðÿäÿí àõàí íóðÄàëüàëàðà ãàðûøäû.Ýÿë, áó èñòè ãóì öñòÿÁèð äÿ âåðÿê áàø-áàøà,Äàíûø, äàíûø, Õÿçÿðèì,Óøàãëûã èëëÿðèìÿÑÿíñÿí òàíûø, Õÿçÿðèì...

ßíçÿëè ,1938,

ÊÀÐÂÀÍ

Ýåúÿíèí ãóëàüûíäà êÿäÿðëè çÿíý ñÿñëÿðè,Àüûð-àüûð éîë ýåäèð êàðâàí øèìàëà ñàðû.Õÿéàë ìÿíè àïàðûð, ýþðÿí íÿ âàõòäàí áÿðèÄöíéàíû àääûìëàéûð çÿíýëè äÿâÿ ãàòàðû.Êàðâàí øèìàëà ýåäèð, êàðâàí úÿíóáà ýåäèð,Êàðâàí áÿçÿí âÿòÿíäÿí óçàãëàðà éîë àëûð.Êàðâàí áöòöí äöíéàíû çàìàí-çàìàí ãÿò åäèð,

____________*ßíçÿëè øÿùÿðè ÷àé âàñèòÿñèëÿ èêè ùèññÿéÿ áþëöíöð, îíóí áèð ùèññÿñèíÿ Ãàçèéàí

äåéèëèð.

8

Êàðâàí êÿäÿð ýÿòèðèð, êàðâàí ñåâèíú àïàðûð.Êàðâàí ýåäèð... Áèð çàìàí ßáöëöëà ÌöÿððèÁÿëêÿ äÿ áó êàðâàíëà áöòöí øÿðãè äîëàíäû.Êèì áèëèð î äàùèíèí ÿí ýþçÿë ÿñÿðëÿðèÈñòè ãóìëàð öñòöíäÿ, õÿéàëûíäà éàðàíäû...Êàðâàí ýåäèð àðàìñûç, ýåúÿ ãàðà, éîë óçàã,Àðõàìäà ìàâè äÿíèç, þíäÿ ãàðëû Ñàâàëàí.Äÿâÿëÿð áèð àùÿíýëÿ éåíÿ àääûìëàéàðàãÞòöðëÿð áàáàëàðûí êå÷äèéè òîçëó éîëäàí.Ñàðâàíûí ýþçëÿðèíäÿ éóõóñóçëóã ãÿìè âàð,Íå÷ÿ ýåúÿ éàòìàìûø, ùåé éåðèéèð, éåðèéèð.Ñàðâàíûí þçöíöí äÿ ãÿðèáÿ àëÿìè âàð,Çÿíý ñÿñëÿðè àëòûíäà ùÿð ýöí áàéàòû äåéèð:

Àü äÿâÿ äöçäÿ ãàëäû,Éöêö Òÿáðèçäÿ ãàëäû.Îüëàíû ãàí àïàðäû,Äÿðìàíû ãûçäà ãàëäà.

Ýåúÿ ñàêèò, óçàãëàð ÿêñ åäèð áó íÿüìÿíè,Äÿâÿëÿð àðàì-àðàì àääûìëàéûðëàð éåíÿ.Î, Õÿçÿð ñàùèëèíäÿí àëûá àïàðûð ìÿíè,Ãÿäèì Áàáÿê éóðäóíà — Ñàâàëàí ÿòÿéèíÿ...

1938

ßÐÄßÁÈË

Ýÿëìèøÿì, õîø ýÿëìèøÿì, ñàíìà ìÿíè éàä, ßðäÿáèë,Ùÿð çàìàí êþíëöì îëóá ôèêðèí èëÿ øàä, ßðäÿáèë.

Ìÿí íÿ ìþìèí áèð ìöñÿëìàí, íÿ àõóíä, íÿ ùàúûéàì,Íÿ ýþçÿë Ñîíéàéà âóðüóí, íÿ Ôàòû ìþùòàúûéàì,Áèë, íÿ ãÿôëÿòäÿ êå÷èðòäèì þìðö, ñîíðà àúûéàì,Îëìóøàì úöìëÿ-úÿùàëÿòäÿí ìÿí àçàä, ßðäÿáèë,Ùÿð çàìàí êþíëöì îëóá ôèêðèí èëÿ øàä, ßðäÿáèë.

9

Ñþéëÿéèáëÿð: “Ýåòìÿ, áèð þçýÿ ìÿêàíäûð áó øÿùÿð,Ùÿð éàíà áàõñàí ìÿñúèä, éà äà äöêàíäûð áó øÿùÿð.Ùÿçðÿòè Àäÿì íåúÿ ýþðìöø, ùàìàíäûð áó øÿùÿð.Ìöøêöë èøäèð áèð äàùà îëñóí î, àáàä, ßðäÿáèë,Ýÿë îíà áèç äÿ äåéÿê: — Åé äàäè-áèäàä ßðäÿáèë”.

Êÿáëåéè-íöñðÿòëÿðè ãà÷ìûø áó éåðäÿí, äàä åäèá,“Áèð äÿ ìöøêöëäöð ñÿíè éàä åéëÿéÿì...” ôÿðéàä åäèá.Áèð çàìàí áó òöðáÿíè Øàù Èñìàéûë àáàä åäèá,Èíäè îëìóøäóð î, áÿðáàääàí äà áÿðáàä, ßðäÿáèë,ßðäÿáèë, åé äàäè-áèäàä ßðäÿáèë...

Ýÿëäèì àõûð, áàõìàäûì áó ñþçëÿðÿ, ñþùáÿòëÿðÿ,Ýþðäöì, åé äàä, äöøìöñÿí ñÿí ìèí òþùìÿòëÿðÿ.Áèð òÿðÿôäÿí ãÿðã îëóáñàí úöðáÿúöð íåìÿòëÿðÿ,Áèð òÿðÿôäÿí äÿ ÷àëûá-÷àïìûø ñÿíè éàä, ßðäÿáèë,ßðäÿáèë, åé äàäè-áèäàä ßðäÿáèë.

Ãÿì éåìÿ, ýöíëÿð ýÿëÿð, àéëàð þòÿð, èëëÿð êå÷ÿð,Êþêñöíÿ äàüëàð ÷ÿêÿí éöç-éöç áó ìöøêöëëÿð êå÷ÿð.×ÿí îëàð, ýöðøàä òþêÿð, ÷àéëàð äàøàð, ñåëëÿð êå÷ÿð,Âàõò êå÷ÿð, äþâðàí êå÷ÿð, ãàëìàç áó áöíéàä, ßðäÿáèë,Îíäà áó êþíëöì êèìè êþíëöí îëàð øàä, ßðäÿáèë.

ßðäÿáèë, 1938

ØÅÉÕ ÑßÔÈ ÌßÃÁßÐßÑÈ

Ãÿäèì ßðäÿáèëèí ñèíÿñè öñòäÿ,Ýöíáÿçè ãûçûëû áèð ìÿãáÿðÿ âàð.Éàõûíäàí, óçàãäàí ùåé äÿñòÿ-äÿñòÿÁóðà çèéàðÿòÿ ýÿëèð àäàìëàð.

10

Ýÿëèð èëëÿð áîéó åòèãàäûíûÁó áþéöê òöðáÿòÿ áàüëàéàí ýÿëèð.Ýÿëèð åë äÿðäèíè, åë ùÿéàòûíûÚàíûíäà úàíû òÿê ñàõëàéàí ýÿëèð.

Ìÿãáÿðÿ ñþéëÿäèì, íÿ ìÿðìÿð ñöòóí,Íÿ äÿ äèâàðëàðäà ðÿíýëè êàøû âàð.Äàðâàçà àüçûíäàí ãÿáðÿäÿê áöòöíÄöçöëìöø éàí-éàíà ñàäÿúÿ äàøëàð.

Ôÿãÿò áó äàøëàðûí éàøû ÷îõ ãÿäèì,Òàðèõè ñîëìàéàí äàñòàíà äþíìöø.Ùàìàí áó éîëëàðëà íÿ ãÿäÿð àëèì,Íÿ ãÿäÿð ìöäÿððèñ ýÿëèá-ýåäÿðìèø...

Áèð âàõò äà Ãûçûëáàø îðäóñó áóðäàÀíä è÷èá ñèëàùà ñàðûëàí çàìàí,Âÿòÿí éîëóíäàêû âóðóøìàëàðäàÞíöíäÿ äèç ÷þêöá, áàø ÿéäè äöøìàí.

Ôÿãÿò èëëÿð þòäö, äþâðàí äÿéèøäè,Äÿéèøäè ùþêìö äÿ äþâðè-çàìàíûí.Èýèäëèê, ãî÷àãëûã àòûíäàí äöøäö,Àéàüû à÷ûëäû áóðà äöøìàíûí.

Ýÿëìÿëÿð, éåðëèëÿð, øàùëàð, êðàëëàð,Áèð ýöí áó ãàïûéà éàìàí äàäàíäû.Íÿ áàøáèëÿí îëäó, íÿ äÿ ñàùèáêàð,Áèð õàëãûí ñÿíÿòè, âàðû òàëàíäû.

Éûüûá àïàðäûëàð õàë÷àíû, ãàáû,Íàäèð ÿëéàçìàëàð Ëîíäîíà ýåòäè.Ãûçûë øèðàçÿëÿð ÷ÿêèëìèø ãàïûÀíúàã áèëèíìÿäè ùàðàäà èäè.

11

Ôÿãÿò èòèðìÿäè þç ùþðìÿòèíèÌÿãáÿðÿ çàìàíäàí-çàìàíà ãàëäû.Éàäëàð àïàðäûñà ùÿð ñÿðâÿòèíè,Î, õàëãûí ýþçöíäÿ éåíÿ óúàëäû.

Ãÿäèì ßðäÿáèëèí ñèíÿñè öñòäÿÝöíáÿçè ãûçûëû áèð ìÿãáÿðÿ âàð.Éàõûíäàí, óçàãäàí ùåé äÿñòÿ-äÿñòÿÁóðà çèéàðÿòÿ ýÿëèð àäàìëàð...

ßðäÿáèë, 1940

ÈÍÃÈËÀÁ ØÀÈÐÈÉßÌ

Ìÿí íÿ øàù, ìÿí íÿ ñóëòàí, íÿ éàðàøûã, íÿ çèíÿò,Íÿ ÿôñàíÿ, íÿ ìÿëÿê, íÿ ñàðàé, íÿ ñÿëòÿíÿò,Íÿ ãÿäèì ÿñðëÿðè éàäà ñàëûá àüëàéàí,Íÿ þìðöíö ãÿçÿëÿ, ìÿðñèéÿéÿ áàüëàéàí,Íÿ äþâðöí ùàêèìèíÿ øåð éàçûá ïóë àëàí,Íÿ úÿëëàäëàð þíöíäÿ ùÿéà ö÷öí àë÷àëàí,Íÿ ïåéìàíÿ, íÿ ñàãè, íÿ øÿðàá øàèðèéÿì,Àçàäëûüûí úàð÷ûñû èíãèëàá øàèðèéÿì.

Ìÿí ÿéèëèá ùàêèìèí ÿëëÿðèíäÿí þïìÿäèì,Øåðèìè ÷è÷ÿê êèìè àéàãëàðà ñÿïìÿäèì.Íÿ àúèç áèð áÿíäÿéÿì, íÿ ñàòûëìûø áèð ãóëàì,Íÿ ñàðàé ìÿääàùûéàì, äÿðýàùëàðäàí ãîâóëàì,Ìÿí åëëÿðèí îüëóéàì, åëëÿð áþéöòìöø ìÿíè,Øåðèì åëäÿí àëûáäûð áó èëùàìû, ãöââÿíè,Ìÿí íÿ øàì, íÿ ïÿðâàíÿ, íÿ ðöáàá øàèðèéÿì,Àçàäëûüûí úàð÷ûñû èíãèëàá øàèðèéÿì.

Ìÿíèì êþíöë äÿôòÿðèì áÿíçÿéèð ýöëöñòàíà,Îíäà éåð âåðèëìÿìèø ãàðëû ãûøà, òóôàíà.Áèð áàùàð ÿòðè âàðäûð ùÿð øåðèìäÿ, ñþçöìäÿ,

12

Áàùàðûí ùÿñðÿòèëÿ éàøàéûðàì þçöì äÿ.Ìÿí ÿë à÷ûá ýþéëÿðäÿí äèëÿìÿäèì àçàäëûã.Ìÿíèì àðõàëàíäûüûì îíëàðäàí äàùà àðòûãÞëêÿëÿð ùÿñðÿò ÷ÿêÿí àôèòàá øàèðèéÿì,Àçàäëûüûí úàð÷ûñû èíãèëàá øàèðèéÿì.

ßðäÿáèë, 1941

ÍÈÉÀÐ ÊÀÐÂÀÍÛ

Ùÿëÿ îéàíìàìûø ýöíÿø éóõóäàí,Éåíèúÿ áîéëàíûð öôöãäÿí ñÿùÿð.Ôÿãÿò éàâàø-éàâàø ñþêöëäöêúÿ äàíÃûðìûçû áîéàíûð éàøûë òÿïÿëÿð.Áóëóäëàð àõûøûð ñÿìàäà ëàé-ëàé,Ñþíöð ýþé öçöíäÿ ðÿíýè ñîëìóø àé...

Íèéàðäàí øÿùÿðÿ óçàíàí éîëó*Îäóð àüûð-àüûð áèð íÿôÿð ýÿëèð.Äàëûíäà êèñÿ âàð, êþìöðëÿ äîëó,Î ãûç íÿ äàíûøûð, íÿ äÿ äèíúÿëèð.“Àìàíäûð, ýþðìÿñèí ìÿíè ïàñèáàí”Äåéÿ íÿôÿñ áåëÿ ÷ÿêìèð ãîðõóäàí.

Áèëèð êè, çÿùìÿòè ýåäÿúÿê ùå÷ÿ,Øÿùÿðÿ ýèðìÿñÿ î åùòèéàòëà.Áÿëêÿ äÿ éàòìàìûø ãûç áöòöí ýåúÿ,Åëÿ èëê àõøàìäàí ÷ûõìûøäûð éîëà.Ãûø êå÷èð, éàé êå÷èð, íÿ âàõòäàí áÿðèÎ ãûç áó éîëëàðäà à÷ûð ñÿùÿðè...

Áàøûíäà éàéëûã éîõ, àéàüû éàëûí,Äàëûíäà àüûð áèð êþìöð øÿëÿñè.Åùòèéàú è÷èíäÿ áîüóëàíëàðûí

____________*Íèéàð — ßðäÿáèë éàõûíëûüûíäà êÿíä àäûäûð.

13

Êÿñèáäèð ÷èéíèíè þìöð øÿëÿñè.Áó éåðäÿ èíñàíà îìöð äÿ éöêäöð,Ùÿéàòû, íÿøÿñè, åøãè ñþíöêäöð.

Äîíóáäóð àëíûíäà äàìëà-äàìëà òÿð,Î éåíÿ êö÷ÿäÿ øÿëÿ ýÿçäèðèð.Êèì áèëèð, éóõóäàí äóðóá áèð íÿôÿð,Áÿëêÿ êþìöð àëà, ùÿëÿ ýÿçäèðèð...Ýÿçäèðèð ñàòìàã÷ûí î ãûç êþìöðö,Êþìöðäÿí ãàðàäûð þçöíöí þìðö.

Àõûð éàíàüûíà ýþçöíöí éàøû,Þòöðöð êþêñöíö î ãûç äÿðèíäÿí.Áó ùàëäàí àëûøûð ãÿëáèíèí áàøû.(Ãÿçÿáèì ãàëäûðàð äàüû éåðèíäÿí).Äåéèðÿì: “Íÿ ö÷öí ýåúÿ ñöáùÿäÿê×àëûøàí èíñàíëàð àú ãàëñûí ýÿðÿê”.

Áó áèð úÿùÿííÿìäèð îäñóç, àëîâñóç,Ýþðöð, äåìÿñÿì äÿ, àðèô îëàíëàð.Îäóð, áó àòÿøäÿ îäëàíûð áèð ãûç,Ôÿãÿò íÿ òöñòö âàð, íÿ äÿ äóìàí âàð,Êèì äåéèðñÿ ýöíäöð, ùÿéàòäûð áó äà,Ýþðöì êè, î þçö äöøñöí áó îäà.

ßðäÿáèë, 1941

ÝßËÈÍ, ÄÎÑÒËÀÐ, ÝßËÈÍ

Ýÿëèí, âÿòÿíäàøëàð, ýÿëèí, à äîñòëàð,Øàèðèí ñèçëÿðÿ øàä õÿáÿðè âàð.Éåíÿ äÿ óúàëûð ýóð ñÿñèì ìÿíèì,Ñþíìÿìèø èëùàìûì, ùÿâÿñèì ìÿíèì.Òàíûéûð áó åëëÿð ÿçÿëäÿí ìÿíè,×öíêè àéûðìàìûø áó åëäÿí ìÿíè

14

Íÿ ôèêðèì, íÿ àðçóì, íÿ äÿ ñÿíÿòèì;Îíóí àðçóñóäóð ñàô ìÿùÿááÿòèì.Ãÿëáèìèç àéðûñà, ñèíÿìèç áèðäèð,Ìÿíÿ èëùàì âåðÿí áèçèì åëëÿðäèð.Ãîé ñÿñèì éàéûëñûí øÿùÿðÿ, êÿíäÿ,Ýÿëñèí äÿìèð÷è äÿ, ÿêèí ÿêÿí äÿ,Àéàüû ÷àðûãëû, ÿëè ÷îìàãëû,Óçóí éàïûíúûëû, äÿðè ïàïàãëûÌóçäóðëàð, ÷îáàíëàð, äå êèì âàð ýÿëñèí,Âÿòÿíèí ãÿäðèíè äóéàíëàð ýÿëñèí.Ýÿëñèí ãîé ýþçëÿðè éîëäà ãàëàíëàð,Ñÿòòàðõàí éóðäóíà àðõàëàíàíëàð.Ýÿëèá àõûí-àõûí ãîøóëñóí áèçÿ,Ãàéíàéûá ãàðûøñûí ñûõ úÿðýÿìèçÿ.Ýÿëèí, âÿòÿí äåéÿí úàâàíëàð, ýÿëèí,Ýÿëèá ñèç èñòÿéÿí çàìàíëàð, ýÿëèí,Ýÿë éàïûø àíàíûí èíäè ÿëèíäÿí.Îíóí àðõàñûíäà áèð äàü êèìè ñÿíÄàéàí, ãîéìà äöøìÿí òîõóíñóí îíà.Îíóí î ìåùðèáàí, àíà ãîéíóíàÄöíéàëàð ñûüûíûð ýþðöðñÿí áÿçÿí.Ñÿíè î ñàõëàäû êþðïÿëèéèíäÿí.Äþéäö êöðÿéèíè àúû êöëÿêëÿð,Ïàñèáàíûí îëäó ùÿð àõøàì, ñÿùÿð.×ûõàðòäû ùÿéàòûí ôûðòûíàñûíäàí.Èíäè î ýèðäàáäà áîüóëàí çàìàíÌåùðèáàí ãîëóíó à÷àðàã ñÿíÿ,Äåéèð: “Äàð ýöíöìäöð, îüóë, ýÿëñÿíÿ.Ýÿë, éàä ïÿíúÿëÿðäÿí ýÿë ãóðòàð ìÿíè,Ñîéäó ãóëäóð ìÿíè, ùþêìäàð ìÿíè.Ýþçëÿðèì éîëëàðäà ãàëäû àìàíäûð,Ñþíÿí ÷ûðàüûìû ÿëèíëÿ éàíäûð.Áÿëêÿ áó çöëìÿòäÿí ãóðòàðàã áèç äÿ,Áèð äÿ ãóë îëìàéàã þç þëêÿìèçäÿ”.

ßðäÿáèë, 1945

15

ÑßÒÒÀÐÕÀÍ

Áó øåèð 1946-úû èëäÿ Òÿáðèçäÿ “Øàèðëÿð ìÿú ëè ñè”íèíòÿøêèë åòäèéè ìöñàáèãÿäÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè ìöêàôàòàëàéèã ýþðöëìöøäöð.

Éåíÿ äèíäèðäèëÿð êþíöë òàðûìû,Áèëìèðÿì çèë äåéÿ, éà äà áÿì äåéÿ.Ìÿí äÿ áó ìåéäàíà àòûëäûì, åé äîñò,ßëèìäÿ áèð êàüûç, áèð ãÿëÿì äåéÿ.

Ïÿðâàíÿ ùÿð çàìàí ÷ûðïàð þçöíö×ûðàüà, ìÿøÿëÿ; éàíàð øÿì äåéÿ.×îõ äà þéöíìÿñèí äåéèí Áàùàðà“Áó éåðèí øàèðè òÿê ìÿíÿì” äåéÿ.

Þç øÿêÿð äèëèíÿ àðõàëàíäû î,Ìÿíÿ äèë áèëìÿéÿí áèð ÿúÿì äåéÿ.Áèëìÿäèì äèëèì äÿ, âÿòÿíèì äÿ âàð,Äöíéàäà íÿ äåñÿí âÿòÿíèìäÿ âàð.

Øàèð áÿðê àéàãäà ñûíàãäàí ÷ûõàð,Óçàã éîëëàð êå÷ÿí êÿùÿðëÿð êèìè.Éåíÿ äÿ èëùàìûì òóòäó ÿëèìäÿíÊþìÿéÿ éåòèøÿí ñÿùÿðëÿð êèìè.

Ìÿí äÿ þç áîðúóìó âåðìÿê èñòÿðÿìÑÿíÿò úÿáùÿñèíäÿ ñÿôÿðáÿð êèìè.Ñÿòòàðõàí áó õàëãûí àðàñûíäàäûð,Éàøàéûð ùÿð çàìàí áèð ðÿùáÿð êèìè.

Ìÿí îíóí éîëóíäà ÿìðÿ ùàçûðàìÂÿòÿíèíÿ ñàäèã áèð ÿñýÿð êèìè.Òöôÿíýèì ãÿëÿìäèð, ýöúöì — ñÿíÿòèì,

16

Õàëãûìà áÿëëèäèð ñàô ìÿùÿááÿòèì.Áèç ùå÷ âàõò ñûíàãäàí íàìÿðä ÷ûõìàðûã,Èýèäëÿðèí ãàíû ãàíûìûçäàäûð.Íÿ äöøìÿí, íÿ þëöì ãîðõóçìàç áèçèÑÿòòàðõàí ùÿð çàìàí éàíûìûçäàäûð.

Î áèçèì òàðèõÿ äöøÿíäÿí áÿðè,Ãöäðÿò àäûìûçäà, ñàíûìûçäàäûð.×îõëàðû èñòÿäè àéûðñûí îíó,Ýþðäö ãÿëáèìèçäÿ, úàíûìûçäàäûð.ßçÿëäÿí ãàéäàäûð áèçäÿ ùÿð çàìàíÖðÿêäÿ éàøàéàð àäëû ãÿùðÿìàí.

Òÿáðèçèí ãîéíóíäàí ÷îõ èýèä ÷ûõûáÔÿãÿò óúàëìàìûø Ñÿòòàðõàí êèìè.Àüñà÷ëû òàðèõè âàðàãëà áèð-áèð,Îõó ùÿð õÿòòèíè áèð äàñòàí êèìè.Îíäà àé äà âàðäûð, óëäóç äà âàðäûð,Ñèíÿñè áÿçÿêëè àñèìàí êèìè.×îõ àç-àç ãÿùðÿìàí éåòèðèð çàìàíÁó åë áþéöòäöéö ãÿùðÿìàí êèìèÎíó éàøàäàúàã õàëãûìûç áèçèìßí ÿçèç, ÿí áþéöê áèð èíñàí êèìè.Íÿ ãÿäÿð áèç âàðûã î àä äà âàðäûð,Åëèí àðçóëàðû î àääà âàðäûð.

Ýÿçäèì áó þëêÿíè ìÿí ãàðûø-ãàðûø,Ùÿð éåðäÿí ÷îõ ñåâèð Ãàðàäàü îíó.Áþéöäöá ùÿéàòà ùÿäèééÿ âåðìèøÊè÷èê ïÿíúÿðÿëè áèð îòàã îíó.Áàùàð ýöíëÿðèíäÿ õàòûðëàéûðäûÓøàãêÿí ýÿçäèéè ùÿð áóäàã îíó.Ýþðäöì î äàüëàðû, ãàéàëûãëàðûÃîéíóíäà ñàõëàìûø ÷îõ ãîíàã îíó.Ìÿíÿ ùÿçèí-ùÿçèí áèð äàñòàí äåäèÒÿðèôÿ áàøëàéûá ùÿð áóëàã îíó.

17

Áèëèí, òÿáèÿò äÿ òàíûéûð, äîñòëàð,Êèìäÿ åë ñåâýèñè, âÿòÿí åøãè âàð.Ãîúàëàð äåéèðäè: “Îíóí ýÿíúëèéèÑûëäûðûì äàüëàðäà, ãàéàäà êå÷äè.Äöøìÿí îðäóñóéëà äóðäó öç-öçÿ,Þìðöíöí ÷îõ ýöíö ãîâüàäà êå÷äè,Ùöúóìà êå÷ÿíäÿ òèòðÿäè äàüëàð,Äàü öñòäÿí äàü ÷ÿêäè î, éàäà, êå÷äè.Òåç éàíäû, òåç ñþíäö çöëìÿò è÷èíäÿ,Åëÿ áèë øàì èäè äöíéàäà êå÷äè.ßýÿð ñþíäöñÿ äÿ îäó, øþëÿñè,Àäû êþíöëëÿðèí îëäó íÿüìÿñè.

Áèçèì áó éåðëÿðÿ ýþç äèêÿí éàüûÀç îðäó ÷ÿêìÿìèø þìðö áîéóíúà.Õàëãûìûç ùÿð çàìàí ñèðäàø êÿñèëìèøÉÿùÿðëè áèð àòà, ìèñðè ãûëûíúà,Äöíéàíû úÿáùÿäÿ ýþðÿí úàâàíëàð,Þìðöíö äàüëàðäà êå÷èðÿí ãîúàÄåìèø êè: — Ìöìêöíìö ìÿí éàøàéàðêÿíÉóðäóìó äöøìÿíëÿð ãîéñóí ùÿððàúà.Ãûçëàð ãûëûíú ÷ÿêèá ìåéäàíà ÷ûõìûø— Éàäëàðûí ÿëèíäÿ ÿñèð ãàëûíúà —Äåìèø êè: — Éà þëëöê âÿòÿíèìèçäÿ,Éà äà àçàä îëñóí âÿòÿíèìèç äÿ.

Áó åë ùÿð ÷ÿòèíÿ, äàðà äöøÿíäÿÙå÷ äèëñèç ýþéëÿðÿ ÿë à÷ìàìûøäûð.Ùÿëÿ éàëâàðìàéûá áèð ãóëàì êèìè,Êèìñÿíèí þíöíäÿ äèë à÷ìàìûøäûð.

Ýöëçàðà áÿíçÿéÿí áó éåð, áó òîðïàãÉàüûëàð ÿëèíäÿ ýöë à÷ìàìûøäûð.Ñåâìÿìèø ÿçÿëäÿí éàäëàðû éóðäóì,Îíëàðà ñèððèíè åë à÷ìàìûøäûð.Õàëã þç äöéöíöíö òÿê þçö à÷ìûø,Íÿ Òàíðû, íÿ ïàðà—ïóë à÷ìàìûøäûð.Âÿòÿí ýèðäàáëàðäà áîüóëàí çàìàí

18

Éà Áàáÿê ãóðòàðìûø, éà äà Ñÿòòàðõàí.Ñÿðäàðà äåäèëÿð “ýÿë ãîøóë áèçÿ”,Î äåäè: — Êå÷ìÿðèê íþâðàüûìûçäàí.Úàíûìûç áèçëÿðÿ ÿçèç äåéèëäèðÀíà éóðäóìóçäàí, òîðïàüûìûçäàí.Áó Øÿðã þëêÿëÿðè èëùàì àëàúàãÁèð ýöí ãàíà áàòìûø òîðïàüûìûçäàí.Áèç ñÿíýÿð áàøûíäà àíä è÷ìèøèê êè,Þëÿê, àéðûëìàéàã éàðàüûìûçäàí.Ìÿíäÿí Ðÿùèìõàíà õÿáÿð àïàðûí,Ãîøóíó ãà÷ìàñûí ãàáàüûìûçäàí.Îíóí áó ñþçëÿðè áèð øöàð îëäó,Íÿñèëäÿí-íÿñèëÿ éàäèýàð îëäó.

Äþéöø ýöíëÿðèíäÿ áèð àä ãàçàíäû,Òàíûéûð ÿí óçàã øÿùÿðëÿð îíó.Áÿçÿí àë ýöíÿøëÿ éàíàøû òóòäóÁàùàðäà à÷ûëàí ñÿùÿðëÿð îíó.Èíäè íÿãø åëÿéèð âàðàãëàðûíäàÒàðèõè éàøàäàí ÿñÿðëÿð îíó.Áèçèì÷öí ÿí ÿçèç áèð éàäèýàðäûðÄþéöø úÿáùÿñèíäÿ ýþðÿíëÿð îíó.Îíóí èýèäëèéè áóíäàí áÿëëèäèð:Áÿéÿíìèø Ëåíèí òÿê áèð ðÿùáÿð îíó.Äåìèø êè, àäûíëà ôÿõð åäèð âÿòÿí,Áó Øÿðã åëëÿðèíäÿ ùöíÿðäÿ òÿêñÿí.

Äåéèí Ñÿòòàðõàíà ãàëõñûí ìÿçàðäàí,Èíäè éóðäóìóçäà ýöëëÿð à÷ûáäûð.Àøûã ñèíÿñèíÿ áàñûá ñàçûíû,Øåéäà áöëáöë êèìè äèëëÿð à÷ûáäûð.Ãóðüóøóí êå÷ìÿéÿí, ñöíýö à÷ìàéàíÃîðõóëó éîëëàðû ñåëëÿð à÷ûáäûð.Àðòûã áîðàí êå÷èá, ãàðëû ãûø êå÷èáÁèçÿ ãóúàüûíû èëëÿð à÷ûáäûð.

19

Îäëàðà àòûëìûø ÀçÿðáàéúàíàÑÿàäÿò ãàïûñûí åëëÿð à÷ûáäûð.Ñÿíäÿí ãöââÿò àëäûã äþéöøëÿðäÿ áèçÄÿéèøäè òàðèõè úàâàí íÿñëèìèç.

Éîõ, äöøìÿí äåìÿñèí þëöáäöð Ñÿðäàð,Îíóí êþêñöíäÿêè öðÿê áèçäÿäèð.Éàíàøû äóðìóðñà áó ýöí áèçèìëÿÁèëèí, ýþòöðäöéö òöôÿíý áèçäÿäèð.Áèçèì àðçóìóç áèð, àìàëûìûç áèð,Î èñòÿê, î ùÿñðÿò, äèëÿê áèçäÿäèð.Ìÿí êèìÿ ÿë à÷ûá êþìÿê èñòÿäèì?Äöíéà ùÿñðÿò ÷ÿêÿí êþìÿê áèçäÿäèð.Èðàíûí åëëÿðè áèçÿ ýþç äèêèáÀçàäëûã ýöíÿøè äåìÿê áèçäÿäèð.Áóíó øÿðãëèëÿð äÿ áèëìèøäèð àðòûãÁèçäÿí êå÷ÿúÿêäèð Øÿðãÿ àçàäëûã.

Òÿáðèç, 1946

ÂßÒßÍ ÌßÙßÁÁßÒÈ

Ìÿí ùèúðàíëà äîëó þìöð ñöðìöøÿì,Ìèí ÿçàá ÷ÿêìèøÿì, ìèí ãÿì ýþðìöøÿì.Àõûá íåéñàí êèìè ýþçöìöí éàøû,Íÿëÿð ÷ÿêäèðìÿìèø ìÿíÿ áó àëÿì.Èíàí êè, ÿéèëÿð äàüëàðûí áàøûßýÿð äÿðäëÿðèìè îíà ñþéëÿñÿì.Ôÿãÿò ãóðòàðìûøàì äàðäàí, ÷ÿòèíäÿíÒÿê ñÿíèí åøãèíëÿ, âÿòÿí, åé âÿòÿí.

Þìðöìöí ýÿíúëèéè áèð ÷è÷ÿê îëäó,Âàõòñûç òóôàíëàðûí ÿëèíäÿ ñîëäó.Ãàíóíëàð áàüëàäû ãîëóìà çÿíúèð,Ìÿíè àéûðäûëàð äîüìà åëèìäÿí.Þçöì äÿ áèëìÿäèì ýöíàùûì íÿäèð,Ôÿãÿò äåäèëÿð êè, ìöãÿññèðÿì ìÿí.

20

Äàääûì çÿìàíÿíèí ùÿð ìþùíÿòèíäÿí,Ñÿíèí õàòèðèí÷èí, âÿòÿí, åé âÿòÿí.Êå÷äè àéëàð, èëëÿð, çàìàí äà äþíäö,Éöçèëëèê áèð ùÿéàò áèð àíäà äþíäö.Éåíÿ äÿ áàøëàíäû ùàãã ñàâàøëàðû,Õàëãûì àò îéíàòäû, ñèëàù ýþòöðäö.Ñèëèá éàíàüûíà àõàí éàøëàðû,Èíñàíëàð éóðäóìà ïÿíàù ýÿòèðäè.Þëêÿëÿð äàíûøäû ðÿøàäÿòèíäÿí,Äöøäöí äèëäÿí-äèëÿ, âÿòÿí, åé âÿòÿí.

Äåìÿéèí áóíëàð êè, áèð õàòèðàòäûð,Éîõ, ìÿíèì þìðöìäöð, áó áèð ùÿéàòäûð.Îíóí ùÿð ñÿòðèíäÿ öðÿê ãàíûì âàð,Êþíëöì äèíúÿëìÿéèð îíó àíìàñà.Áóíó éàõøû äåìèø áèçèì áàáàëàð:“Ýþçäÿí éàø ÷ûõìàéûð öðÿê éàíìàñà”.Áèð êÿäÿð äóéñàí äà ùÿð ñþùáÿòèìäÿí,Ñÿíèí ùÿñðÿòèíäèð, âÿòÿí, åé âÿòÿí.

Ãîé äöøìÿí äåìÿñèí óçàãäàéàì ìÿí,Éîõ, ìÿíè áþéöäÿí òîðïàãäàéàì ìÿí.Îíóí íÿôÿñèëÿ ãûçûíûð ñèíÿì,Ñåâèá ÿçèçëÿéèð áó äàüëàð ìÿíè.Ìÿí áþéöê Áàáÿêèí íèøàíÿñèéÿì,ßéìÿç áó éàðàëàð, áó äàüëàð ìÿíè.Ùÿð ýöí èëùàì àëûá ìÿùÿááÿòèíäÿí,Àðòûð ãöäðÿòèìèç, âÿòÿí, åé âÿòÿí.

Àòàìûí ñÿíýÿðè ìÿçàðû îëäó,Öñòöíÿ áèð ãûðûã êÿðïèú ãîéóëäó.Äîñòëàðû ñöíýöéëÿ ãàçäû: “Ìöúàùèä”.Ìÿíèì äÿ “Ôÿäàè” ãàëàúàã àäûì.Ñàáàùêû äþéöøÿ îëìàñàì øàùèä,Áàøãà áèð àä èëÿ éåíÿ þâëàäûìÎ ýöí âóðóøàúàã...Áèë, áó çöëìÿòäÿíÃóðòàðàúàã ñÿíè, âÿòÿí, åé âÿòÿí.

Áàêû, 1948

21

ÒßÁÐÈÇÈÍ ÁÀÙÀÐÛ

Ýóðøàä òÿçÿ äàéàíìûøäûð... ùàâà äóðóëóð,Áóëóä êå÷èð, ýþéöí öçö ýþðöíöð òÿìèç.Ãàðû íÿíÿ ùàíàñûíû óçàäûð, îäóð,Åëÿ áèë êè, êÿìÿíä àòûð áóëóäà äÿíèç...

Ýöíÿø áàòûð... äàü áàøûíäà òîïà áóëóäëàðÑàíêè ïàìáûã òàéàñûäûð àëûøûá-éàíûð.Áàùàð ýÿëìèø, áàø ãàëäûðûð ÷è÷ÿêëÿð, îòëàð,Àíà òîðïàã éóõóñóíäàí àðòûã îéàíûð...

Ñÿðèí-ñÿðèí ìåù ÿñäèêúÿ òèòðÿéèð éàðïàã,×è÷ÿêëÿðèí äîäàüûíäàí ñöçöëöð èíúè.Ñàðû áöëáöë ýÿçèð éåíÿ, áàõ, áóäàã-áóäàãÎõóäóãúà ñèíÿñèíÿ ñûüìûð ñåâèíúè.

Ãàðà äÿíèç äàëüàëàíûð, êè÷èê ëÿïÿëÿðÃóì öñòöíäÿ ýþéÿð÷èí òÿê ýþðöíöð éåíÿ.Äåéèðëÿð êè, ÿñðëÿðäèð ùÿð àõøàì-ñÿùÿðÑóëàð íÿñÿ ïû÷ûëäàéûð ñàùèëëÿðèíÿ...

Áèð àüàúûí ýþâäÿñèíÿ ñþéêÿíìèøÿì òÿê,Éåíÿ ìÿíè ìÿôòóí åòìèø þçöíÿ áàùàð.Àðà-ñûðà òÿð áóäàãëàð ñèëÿêÿëÿíÿðÿêÝàù áàøûìà ÷è÷ÿê òþêöð, ýàù äà äàìúûëàð.

Îðäà-áóðäà äÿñòÿ-äÿñòÿ ãûçëàð, îüëàíëàðÃàðìîí ÷àëûð, íÿüìÿ äåéèð, ÷è÷ÿê äÿðèðëÿð.Äöøöíöðÿì, äîüðóäàí äà áóðäà áÿõòèéàðÞìð ñöðöð ãàéüûáèëìÿç, õîøáÿõò íÿñèëëÿð.

Áèðäÿí ìÿíè àéðû ñàëûð äöøöíúÿëÿðäÿí“Àëûí, ñèçÿ ìÿêòóá ýÿëìèø” ñþéëÿéÿí áèð êÿñ.(ßçèç äîñòóì, êèì ãöðáÿòäÿ îëìàìûø, èíàí,Ìÿêòóáäàêû î ìÿíÿâè ãöäðÿòè áèëìÿç...)

22

Áèð êèòàá äà âåðèð ìÿíÿ äîñòóì ýöëÿðÿê:— Áàõ áó äà áèð ýÿíú öðÿéèí ÿçèç áàðûäûð.Áàêûäàíäûð, óíóòìàìûø äîñòëàðûí, äåìÿê,Àë, øàèðÿ øàèðÿíèí éàäèýàðûäûð.

À÷ “Òÿáðèçèí áàùàðû”íû, áèð øåð îõó,Äåéèðëÿð êè, ñèçèí éåðäÿ ýþçÿë îëóð éàç.Ìÿí äèíìèðÿì... (úàâàáñûçäûð îíóí àðçóñó),Î áèëìèð êè, íÿ îëìóøäóð, äóðóõóð áèð àç.

Ìÿí äèíìèðÿì... õÿéàë ìÿíè ÷ÿêèá àïàðûð,Éåíÿ äóðóð ýþçëÿðèìèí þíöíäÿ Òÿáðèç.Èëê áàùàðäûð... ýþé ýóðëàéûð, áÿðê éàüûø éàüûð.Áèð äèâàðà ñþéêÿíèðèê ñåâýèëèìëÿ áèç...

Ñÿðäàð áàüû, àü ÷è÷ÿêëè áàäàì àüàúû,Ãÿðÿíôèëëÿð, éàñÿìÿíëÿð, áàùàð íåéñàíû,Øèìøÿê ñÿñè, öôöãëÿðèí îäëó ãûðìàíúû,Ýþçöéàøëû áóëóäëàðûí áàøñûç êàðâàíû.

Äàøãûí ñåëëÿð, Àúû ÷àéû, ñÿðèí áóëàãëàð,“Øàù êþíëö”íöí ÿéðè éîëó, éàøûë ÷ÿìÿíëÿð,Ýþçëÿðèìäÿ úàíëàíäûãúà, ìÿíñÿ áèãÿðàðÄåéèðÿì êè, èíäè ñèçäÿí ãàëìûøìû ÿñÿð?

Éîõ, äàüûòäû î úÿëàëû, äàüûòäû äöøìÿí,Àíúàã åëèí èëãàðûíû ïîçà áèëìÿäè.Î ñÿí ýþðÿí Òÿáðèç äåéèë, øÿùÿðè ýÿçñÿí,Ôûðòûíàëû áèð äÿíèçÿ áÿíçÿéèð èíäè.

Àçÿðîüëóí ãîðõóòìàäû íÿ ñöðýöí, íÿ äàð,Áàõûøëàðäà ãÿçÿá âàðäûð, öðÿêëÿðäÿ êèí.Õèéàáàíäàí ãîðõà-ãîðõà êå÷èð àüàëàð,Îíëàð áèëèð áó åëëÿðèí öðÿéèíäÿêèí.Îíëàð áèëèð àçÿðèëÿð äþçìÿç ùå÷ çàìàí,Áó ìÿùêóìëóã çÿíúèðèíè ãûðàð áèð ñÿùÿð.Îíëàð ãîðõóð áèð ýöí ýÿëÿ éåíÿ òÿçÿäÿíÚÿáùÿëÿðäÿí áàø ãàëäûðà èòÿí èýèäëÿð.

23

“Ýÿëÿð” äåäèì, äîñòóì äþíöá äèããÿòëÿ áàõäû,Î, ãÿëáèìè ýþçëÿðèìäÿí îõóäó äÿðùàë.Äàíûøìàäûì... óçàãëàðäà èëäûðûì ÷àõäû,Ýþé ýóðëàäû, áóëóäëàðäà ýþðöíäö ùèëàë...

Ìÿí î ýåúÿ ýþçëÿðèìè éóììàäûì èíàí,Åëÿ áèë êè, ñèíÿì öñòÿ äàü ãàëàíìûøäû.Ìÿíè ðàùàò áóðàõìàäû õÿéàë, ùÿéÿúàí,Íå÷ÿ øåð öðÿéèìÿ äàëäàëàíìûøäû.

Ìÿí éàòìàäûì, ýþé ñóëàðäà ýöíÿø óúàëäû,Äàùà ñÿíäÿí íÿ ýèçëÿäèì, ÿçèç îõóúóì,Íÿ ìÿí áîðúëó, íÿ î äîñòóì íèñêèëëè ãàëäûÁó øåðèìè ñÿùÿð òåçäÿí îíà îõóäóì.

Éàëòà, 1950

ÉÀËÒÀÄÀÍ ÌßÊÒÓÁ

Ñåâýèëèì, éàüûøëû áèð éàç ýöíöäöð,Òóòìóø ùÿð òÿðÿôè éåíÿ ÷ÿí, äóìàí.Íÿ ñàùèë, íÿ øÿùÿð, íÿ ýþé ýþðöíöð.Ïÿíúÿðÿ àðäûíäà äóðóá áàéàãäàíÑÿíè äöøöíöðÿì... Àõû àäÿòÿíÉàüûøëû ýöíëÿðäÿ äàðûõûð èíñàí.Ýÿëáèìäÿ, ôèêðèìäÿ, õÿéàëûìäà ñÿí,Áèð äÿ èëê ýþðöøö àíûðàì áó àí.

Îíäà Òÿáðèçäÿéäèê, ýþçÿë áàùàðäû,Íåéñàí àéëàðûéäû, õàòûðëà áèð ñÿí.Ùÿð ùàñàð öñòöíäÿ áèð ÿêëèë âàðäûÁàäàì àüàúûíûí ÷è÷ÿêëÿðèíäÿí.

Ñÿùÿð ýöí ÷ûõàðäû, èëûã éàç ýöíö,Ýöíîðòà øèääÿòëÿ éàüàðäû éàüûø.ßëâàí ðÿíýëÿð èëÿ ýþéöí öçöíöÁÿçÿéÿí ãóðøàãëàð, éàäûíäà ãàëìûø?Ñåâýèëèì, ñÿíèí äÿ õàòèðèíäÿìè,

24

Éàüûøëû áèð ýöíäö ýþðöøÿíäÿ áèç.Ìÿíèì éàäûìäàäûð, áàõ áó ýöí êèìèÀéðûëìàã áèëìèðäè íÿçÿðëÿðèìèç.

Î ýöí òÿê îòàãäà ãÿëáèì ãàðàëäû,Éàüûø äà ãîéìàäû áèð ýþç à÷ûì ìÿí.Ýþçöì áöòöí ýöíö êö÷ÿäÿ ãàëäû,Åëÿ áèë áó ñààò ÿí ýÿëÿúÿêñÿí.

Àõäû øöøÿëÿðäÿí êè÷èê äàìúûëàð.Áó äöøäö, áàøãàñû àõäû òàçàäàí.Ñàéûðäûì îíëàðû ãÿëáèì èíòèçàð,Íÿ ö÷öí? Þçöì äÿ áèëìèðäèì, èíàí...

Ñàéäûì ñààòëàðû, ýöíö, ùÿôòÿíè×îõ àç ãèñìÿò îëäó ñÿàäÿò ìÿíÿ.Éàüûøëû áèð ýöíäÿ òàïäûìñà ñÿíèÇöëìÿò áèð ýåúÿäÿ èòèðäèì éåíÿ.

Àðòûã áåø èë êå÷èð î èëê ýþðöøäÿí,Éåíÿ äÿ ìÿí ñÿíäÿí äöøìöøÿì óçàã.Èíäè úÿíóáäàéàì... éåíÿ éàüûø, ÷ÿí,Ýþçÿë áèð îòàãäà òÿê ìÿíÿì îéàã.

Äöøöðñÿí éàäûìà... ãÿìëÿíèð öðÿê,Ýþðÿí ñÿí ùàðäàñàí, êèì áèëèð, éÿãèí,Áó àõøàì ñÿíèí äÿ áÿëêÿ ìÿíèìòÿêÃàïûäà ãàëìûøäûð íÿìëè ýþçëÿðèí.

Àëíûíû ñþéêÿéèá ñîéóã øöøÿéÿ,Ñÿíìèñÿí ùèúðàíûí îäóíà éàíàí?Êöëÿêìè ñÿñ ñàëûá áèçèì êö÷ÿéÿ,Éîõñà ùÿçèí-ùÿçèí ñÿí îõóéóðñàí?Ýþðöðÿì áóëóä òÿê ýþçëÿðèí äîëóá,

25

Áÿëêÿ àüëàéûðñàí? Áó ùàë íÿ ùàëäûð?Éîõñà áó àéðûëûã ñÿíÿ äÿðä îëóá,Éÿãèí èðàäÿíè ÿëèíäÿí àëäû?

— Àüëàìà, ñåâýèëèì, áèëèðñÿí êè, ñÿíÙÿð àüëàéàí çàìàí ñûõûëûð ãÿëáèì,-Äåéÿðêÿí øöøÿéÿ òîõóíóð áèðäÿíÑÿíèí ñà÷ëàðûíà óçàíàí ÿëèì.

Õÿéàëëàð ÷ÿêèëèð, éåíÿ òÿêÿì, áàõ,×þëäÿ øèìøÿê ÷àõûð, áÿðê éàüûø éàüûð.Éåíÿ äÿ øöøÿäÿí éóâàðëàíàðàã,Ñÿíèí ýþç éàøëàðûí ñöçöëöá àõûð.

Éàëòà, 1950

ÉÀÄÛÌÀ ÄÖØÄÖ

Àøûã, ãûø ãóðòàðäû, èë òÿçÿëÿíäè,Òÿáðèçèí áàùàðû éàäûìà äöøäö.Ãàðà ýþçëÿðèíäÿí àéðû äöøäöéöìÎ êþíöë äèëäàðû éàäûìà äöøäö.

Íÿðýèçèí ýþçëÿðè ñöçöëÿíäÿ ýÿë,Áÿíþâøÿíèí áîéíó öçöëÿíäÿ ýÿë,Àü áóõàã àëòûíäà äöçöëÿíäÿ ýÿë!Î ÿùäè, èëãàðû éàäûìà äöøäö.

Àøûã, áèð ìÿúëèñ ãóð, éåíÿ ñàç ýþòöð,Øàèð õÿéàëûìäàí ýþð íÿëÿð þòöð:Ó÷äó ñàðû áöëáöë, òÿê ãàëäû Òàùèð,Îíóí Çþùðÿ éàðû éàäûìà äöøäö.

Ñÿíèí ñþçëÿðèíèí âóðüóíóéàì ìÿí,Áèð úûüàëû òÿúíèñ äå ßëÿñýÿðäÿí.Éàç ýÿëäè, äàüëàðû ìÿñêÿí åòäè ÷ÿí,Àááàñûí ÿøàðû éàäûìà äöøäö.Áóëóäëàð ñó îëóá òîðïàüà åíäè.

26

Áàäàì àüàúëàðû ýöë à÷ûá èíäè.Éåíÿ áèçèì äàüëàð éàøûë ýåéèíäè,Ñàâàëàíûí ãàðû éàäûìà äöøäö.

Éåíÿ åë àäÿòè, åëèí áàéðàìû,Àõûð ÷ÿðøÿíáÿñè, áàùàð àõøàìû,Áó ýöí íîâ öñòöíÿ ýåäÿúÿê ùàìû,Ãûçëàðûí ãàòàðû éàäûìà äöøäö.

Éàëòà, 1950

ÎÜËÓÌ ÅÒÈÁÀÐÀ

(Èêè øåð)

Îüóë, åâèìèçÿ ãÿäÿì ãîéàíäàíÑÿíÿ ñþéëÿìÿéÿ õåéëè ñþçöì âàð.Ôÿãÿò ùàðäàí òàïûì ìÿí âàõòû, ùàðäàí,ßëèíäÿí íÿ ýåúÿì, íÿ ýöíäöçöì âàð.

Íÿ âàõò êè, îéàãñàí, ùàðàé ñàëàðàãÒþêöá äàüûäûðñàí, ãàðûøûð ùÿð éàí.Éàòûðñàí — ñöêóòà ãÿðã îëóð îòàã,Äàíûøà áèëìèðèê áèç ãîðõóìóçäàí.

Àíàí ÷îõ ÷ÿêìèøäèð ÿçèééÿòèíè,Ýöíäöç äèíúÿëìÿìèø, ýåúÿ éàòìàìûø.Éöç éîë éàòàüûíäàí ãàëõñà äà, ñÿíèÁèð äÿôÿ éóõóäàí êàë îéàòìàìûø.

Áÿçÿí ñÿùÿðÿäÿê óéóìàìûøñàí,Áèç ñÿíè íÿ ãÿäÿð òóòìóøóã äèëÿ.Ñöáùö ýþçëÿðèëÿ à÷àðêÿí àíàí,Ñÿíèí áèð ýöëöøöí, òÿáÿññöìöíëÿÁöòöí àüðûëàðû óíóäóá, éåíÿØèðèí ëàéëà ÷àëìûø òÿçÿäÿí ñÿíÿ.Õÿñòÿ äÿ éàòìûñàí ñÿí óçóí ìöääÿò,

27

Áÿçÿí áèëèíìÿìèø àçàðûí, äÿðäèí.Ùÿêèìèí, äÿðìàíûí îëñà äà ôÿãÿòÁèëèðÿì, éåíÿ äÿ ó÷óá ýåäÿðäèí,Áèð äÿ ãàéûòìàçäûí ñÿí áó îòàüàßúÿë òåç àõòàðûá òàïàðäû ñÿíè.Àíàí ñèíÿñèíè âåðèá ãàáàüà,Þëöìöí ÿëèíäÿí ãîïàðäû ñÿíè.Èíäè ñàüàëìûñàí, áèð éàøûí äà âàð,Éåíÿ ÿë ÷ÿêìèðñÿí äÿúÿëëèéèíäÿí.Äàùà ñþç ãàíûðñàí, îüëóì, Åòèáàð,Ñÿíèíëÿ ÷îõ úèääè äàíûøûðàì ìÿí.

Áèð èëäÿí àðòûãäûð øåð éàçìûðàì,ßýÿð àúûñàì äà áó ùàëà áÿçÿí.Òÿÿññöô åòìèðÿì, Åòèáàð, áàëàì,Ñÿí þçöí ùÿéàòäà øàù ÿñÿðèìñÿí.

Ôÿãÿò ãÿëáèì éàíûð àíàíà, îüëóì,Î áÿðê õÿñòÿëÿíèá áó ñîí çàìàíäà.Àò áó äÿúÿëëèéè áèð éàíà, îüëóì,Ãîé ñÿí òÿê ñàüàëûá äóðñóí àíàí äà.

Ñÿíèí÷öí èòèðèá î ýÿíúëèéèíèÎ ñÿíëÿ àüëàäû, ñÿíëÿ ñåâèíäè.Àü ÷è÷ÿêëÿð êèìè þìðöí ùÿð ýöíöÎíóí ñà÷ëàðûíà ÿëÿíìèø èíäè.

Öçöìÿ áàõñàí äà èíäè äèããÿòëÿÀíúàã äóéìàéûðñàí íÿ äåéèð àòàí.Áèð çàìàí ñÿí õÿúàëÿòëÿÀíûá áó ýöíëÿðè óòàíàúàãñàí.

Î çàìàí êèì áèëèð íÿ äåéÿúÿêñÿí,Ìÿí éàçà áèëìèðÿì èíäè î ùèññè.Ñÿí äàíûøìàñàí äà, ãîé ñþéëÿéèì ìÿí,

28

Àíà íÿâàçèøè, àíà íÿôÿñèßçèçäèð äöíéàäà ùÿð øåéäÿí, îüëóì,Îíóí ãÿäðèíè áèë áó ýöí ñÿí, îüëóì!

II

Ìÿíèì ÿçèç îüëóì, Åòèáàð áàëàì,Ñÿí òÿçÿ à÷ûëìûø ÷è÷ÿê êèìèñÿí.Ýöëöá-îéíàéûðñàí éåíÿ áó àõøàì,Ñÿíÿ øåð éàçìàã èñòÿéèðÿì ìÿí.Äÿúÿëñÿí, øûëòàãñàí, êöðñÿí, èíàäñàí,Áèëèð õèñëÿòèíè ãîùóì äà, éàä äà.×îõ çàìàí ÿëèíäÿí éàíàðàã àíàíÁåëÿ äÿúÿëëèêäÿ, áåëÿ èíàääà

Óøàã àç òàïûëàð, íÿ äåéèì áóíà...Ùå÷ êÿñ þâëàäûíû ãàðüûìàç, îäóð,Ñþçëÿð éûüûëñà äà äèëèí óúóíàÀíàí ãÿçÿáèíè éåíèäÿí óäóð.Àõû ñÿí ãÿøÿíýñÿí, î ýþçöí, ãàøûíÍÿ Àðàçäà âàðäûð, íÿ äÿ àòàíäà,Àé êèìè ýþçÿëñÿí, áÿçÿí ùÿìéàøûíÓëäóçà áÿíçÿéèð ñÿíèí éàíûíäà.

Øÿâÿ ýþçëÿðèíè ýþðÿíäÿ ùÿð êÿñ;Äåéèð êè, äöíéàéà ýÿëÿíäÿí éÿãèí,Àíàí ùå÷ öçöíö éóìàìûøìû áÿñ?Íÿ éàìàí ãàðàäûð ýþçëÿðèí ñÿíèí.

Íÿ âàõò òÿðèôèíè åøèäèð àíàíÝþðöðÿì õîø ýÿëèð áó ñþçëÿð îíà.Áÿçÿí èíàäûíäàí äàíûøûëàðêàí×ÿêèð éàõàñûíû î çàìàí éàíà.

Àõû áó ýþðêÿìèí, áó ãàìÿòèíëÿÎüëóì, áèçëÿðÿ éîõ, éàíà ÷ÿêìèñÿí.Áó ìåùðèáàíëûüûí, úÿñàðÿòèíëÿÀíàí äà áèëèð êè, îíà ÷ÿêìèñÿí.

Áàêû, 1956

29

ÃßËßÌ ÉÎËÄÀØÛÌ

Ñåâýèëèì,äîäàüûíäà ùÿçèí áèð áàéàòûéàòûðûðñàí êþðïÿìèçè,ýåúÿ éàðûäûð...Ìèñðàëàðñàíêè Òÿáðèç õèéàáàíûíäàí êå÷ÿíäÿâÿ ãàòàðûäûð,ãÿìëè áèð àùÿíýëÿ àõûð.Êþðïÿ äÿúÿë îëñà äà,íÿüìÿíèí àùÿíýèíÿ óéóáõÿéàëà äàëìûø êèìè öçöíÿ áàõûð.Áÿñäèð,áó ãÿìëè íÿüìÿíè îõóìà,Îõóìà, ñåâýèëèì.Îíñóç äà éàìàí ñûõûëûð ãÿëáèìáó òÿê îòàãäà.Þçöì 56-úû èëäÿéÿì,õÿéàëûì îí èë ãàáàãäà.Ýÿëèð õàòèðèìÿ,ñÿíýÿðäÿ éàòäûüûì,òîçà, òîðïàüà áàòäûüûìýöíëÿð.Äöøöð éàäûìà ôÿäàè äîñòëàðûì,Ñàããàë Âÿëè,Øÿìñöâàðëû ßáè,Ãîúà Øàùìàð.Òöôÿíýèí ãóíäàüûíà êÿíäèð áàüëàéûá,ýöëëÿëÿðè äàüàðúûüà éûüàí,òàíêû ñèíÿñèëÿ ñàõëàéûáãîøóí ãàáàüûíà ÷ûõàíàäñûç ãÿùðÿìàíëàð.Äöøöð éàäûìà,Ñàêèò ýåúÿëÿðäÿäöøìÿí ñÿñèíè åøèòìÿñèí äåéÿàñòàäàí áàéàòû äåéÿí úàâàíëàð.

30

Éîõ,Îõóìà, ñåâýèëèì,Áó áàéàòûëàðû îõóìà,Éåòÿð.Ýÿëèð õàòèðèìÿàéëû àõøàìëàðäàòöôÿíýèí ãóíäàüû öñòÿ øåð éàçûáñÿùÿð àòûøìàñûíäàí ãàáàãáèð äàøûí öñòöíÿ ãàëõûáîíó äîñòëàðà îõóäóüóì ýöíëÿð.Äöøöð éàäûìàèêè úÿáùÿ äîñòóì — òöôÿíýèì,àòûì.Áèðè íÿüìÿì êèìè àëîâëó èäè,áèðè úèëîâñóç õÿéàëûì,ó÷àí ãàíàäûì.Úÿëèð õàòèðèìÿÒÿáðèçÿ äþíÿðêÿí úÿáùÿäÿíö÷ýöíëöê éîëóáèð ýåúÿ-ýöíäöçäÿ êå÷äèéèì,Ýåúÿ áàéàòû äåéèá,ýöíäöç áàðäàãëàðäàí àéðàí è÷äèéèìýöíëÿð...Ýÿëèð õàòèðèíÿ éÿãèí êè, ñÿíèí äÿóíóòìàìûñàíñà ÿýÿð,éåíèúÿ äþíìöøäöì úÿáùÿäÿí,Ñÿðäàð õèéàáàíûíäàáèð ñÿùÿð öç-öçÿ ýÿëäèê.Ñÿí ýöëöìñÿéÿðÿêáèð ìÿíÿ áàõäûí,áèð äÿ ïàëòàðûìà.Ñîíðà úèääè ùàë àëûáãàøãàáàüûíû òþêäöí,òîããàíû äöçÿëäèáíèçàìè êþéíÿéèíèí ÿòÿéèíè ÷ÿêäèí,áèð ÿñýÿð êèìè ñàëàìëàäûí ìÿíè.

31

Ìÿí ñûõàðêÿí ÿëèíè,äåäèí:“Áîéíóíà ñàðûëàðäûìÕèéàáàí îëìàñàéäû ÿýÿð”.Éàäûíäàìû, ñåâýèëèì.Áèð ÿñýÿð ÿôñÿðëÿ éàíàøû ýåòäèùÿðáè ãÿðàðýàùà ãÿäÿð...Ñåâýèëèì,èíäè ñÿí áåøèê áàøûíäàËàéëà ÷àëûðñàí,êþðïÿ õóìàðëàíûð éàòàãäà.Ìÿíñÿ òÿê áèð îòàãäàéàìàí äàðûõûðàì,éàìàí.Ýÿëèð õàòèðèìÿî çàìàíÒÿáðèç õèéàáàíëàðûíû êå÷èá“Øàèðëÿð ìÿúëèñè”íÿ ãîøà ýåòäèéèìèçýöíëÿð.Ýÿëèð õàòèðèìÿ,ùÿð ñÿùÿðýåúÿ éàçäûüûì øåðèìèêðîôîí ãàáàüûíäà îõóéàðêÿí ìÿí,“Àçÿðáàéúàí”äà ÷ûõàðäû ñÿíèí íÿüìÿí.Ñåâýèëèì,áèð óçóí èëëÿðèí ñûíàüûíäàíêå÷èá ýÿëÿí,ùÿéàòûí àüëû-ãàðàëû ýöíëÿðèíè ýþðÿí,áèð ìÿñëÿê óüðóíäà âóðóøóá,áèð ùÿéàòà íÿüìÿ ãîøóá,éàøàìûøûã.Öçöìöç àü,àëíûìûç à÷ûã.Ñåâýèëèì,ñÿí äöíÿí úÿáùÿ äîñòóì,ãÿëÿì éîëäàøûì èäèí,áó ýöí ùÿéàò éîëäàøûì îëìóñàí àðòûã,

32

Ñÿí,òöôÿíýè àòûá áèð éàíàêåøèê áàøûíäàíáåøèê áàøûíàêå÷èáëàéëàé ÷àëûðñàí îüëóíà.Áèëèðÿì,ñÿí óíóòìàìûñàí èëê ÿùäèíè,èëê èëãàðûíû.Úÿáùÿäÿ þëÿí èýèäëÿðèí éåðèíÿÁþéöäöðñÿí Àðàçûíû,Åòèáàðûíû.Ñåâýèëèì,îõó!Øÿí ìàùíûëàð îõó!Ãîé äàùà ìþùêÿì ýóðëàñûí íÿüìÿí!Îõó, ñåâýèëèì,Åëÿ îõó,ãîé áèëñèíëÿð êè,ôÿäàè îëäóüóíóóíóòìàìûñàí ñÿí.

Áàêû, 1956

35 ÉÀØÛÌ

ßãðÿá ÿãðÿáÿ òîõóíäó,ãûðìûçû ëåíò êÿñèëäè åëÿ áèë.À÷ûã ãàïûäàí ýÿëäè éåíè èë.Ýÿëäè,ÿëèíäÿ äÿñòÿ ÷è÷ÿê.-Äîñòëàð,Éåíè èëèí ñàüëûüûíà è÷ÿê.-È÷ÿê!Ñÿñëÿíäè ïèéàëÿëÿð.Ìÿí äÿ

33

ÿëâèäà åäèá35 éàøûìà,Äîëó áèð ïèéàëÿíè÷ÿêäèì áàøûìà.-Ñàü îëóí, äîñòëàð,Ñàü îë, ùÿéàò éîëäàøûì,Ñÿí äÿ ñàü îë , 35 éàøûì!35 íÿüìÿéÿ áÿíçÿðÞìðöí êå÷ÿí èëëÿðè...Ìÿíñÿ î íÿüìÿëÿðèáÿçÿí êÿäÿðëè þòäöì,áÿçÿí ýöëÿðöçëö, øÿí.35 íÿüìÿ ó÷äóáó 35 èëäÿìÿíèì äèëèìäÿí.Èíäè èë òÿçÿëÿíäè,éàøûì áèð èë àðòñà äàÍÿ ýèëåéèì âàð,íÿ óìàúàüûì,Íÿ äÿ öìèäèì àçàëûð ùÿéàòäà.Ñÿùÿð èøÿ ýåäÿúÿéÿì,Àõøàì äþíÿúÿéÿì åâÿ.Éîõ,Áåëÿ äöøöíìÿéèí ùÿéàòûìûÉîõ,ùÿéàò áåëÿ îëñà ÿýÿð,Î íÿéÿ äÿéÿð?!Äîüðóäóð, íÿ äþâëÿòèì,íÿ äÿ ìèêíÿòèì âàð.Àíúàã, à÷ûã ñöôðÿìäÿïåíäèð, ÷þðÿê òàïûëàð.Äîñòëàðûì ìèí-ìèí,Ñàéìàãëà ãóðòàðìàç.Ùàìûéà òàíûøäûð äöøìÿíèì,Ôÿãÿò áèð íèñêèëèì âàð ìÿíèì.Äîñòëàð áèëñÿ äÿ,à÷ìàäû.Àíúàã,

34

Ìÿí à÷ìàñàì ãàëûáãÿëáèìÿ äÿðä îëàúàã.Éöç èë éàøàñàí,Éöç áàùàð ýþðñÿí ùÿéàòäà,Äåéèí,íÿéÿ äÿéÿðþìðöí áèðúÿ íÿüìÿñèíè ÿýÿðþòìÿñÿí àíà éóðääà.35 èë êå÷äè þìðöìäÿí,35 íÿüìÿ ó÷äó äèëèìäÿí,Èë äÿ òÿçÿëÿíäè.Áàõûí,íÿéèì âàð èíäè.Ìÿúëèñèìèç øÿí,Ãÿäÿùëÿð äîëó,äîñòëàð,îüëóì, ñåâýèëèì —Ùàìû òîïëàíìûø áàøûìà.Ìÿíñÿ,ãÿëáèìäÿ ñåâèíú,áèð äÿ íèñêèëèì,ãÿäÿì ãîéóðàì.35 éàøûìà.

Áàêû, 1957

ÈÑÒÈ ÊÞÉÍßÊ

Äàüäàí åíÿí çàìàí éàüûøà äöøäöì,Íÿ áèð àüàú òàïäûì, íÿ äÿ áèð ãàéà.Êîëëàðûí äèáèíäÿ òÿíùà áöçöøäöìÑÿíè äöøöíäöì...

Ýöí áàòûð, ãàðàëûð ýþé äÿ, òîðïàã äà,Êèì âàð êè, ÷þëëÿðäÿ ýÿëñèí ùàðàéà.Ãîøãàð äàüëàðûíäàí õåéëè óçàãäàÑÿíè äöøöíäöì...

35

Äîñòóì, ñÿí ùàðäàñàí? Äàðäà ãàëìûøàì.Èñëàíûá ÿéíèìÿ éàïûøäû êþéíÿê.Óçàã áèð þëêÿäÿ ãÿðèá áèð àõøàìÑÿíè äöøöíäöì...

Î èñòè êþéíÿéè ýÿòèð, àé Ñÿìÿä* Ýÿòèð, þç äîñòóíó ÷ÿòèíäÿí ãóðòàð.Ãÿëáèìäÿ èíòèçàð, êÿäÿð, ìÿùÿááÿò,Ñÿíè äöøöíäöì...

Êå÷ÿúÿê éàüûø äà, ñåë äÿ, áóëóä äà,Èëëÿð äÿ þòÿúÿê áó þìðöìöçäÿí.Ýþðÿí íÿ ãàëàúàã, äåäèì ùÿéàòäà;Ñÿíè äöøöíäöì...

Êèì áèëèð äöíéàíûí ìèí íåìÿòèíäÿíÁèð øåð ùÿâÿñèì ãàëàúàã éÿãèí.Áèð äÿ êþéíÿéèíèí ùÿðàðÿòèíäÿíÄîñòóì, äîíìàéàúàã ùå÷ âàõò áÿäÿíèì.

Éöç éåðäÿ òóòñà äà éàüûø, ãàð ìÿíèÁèëäèì ìÿùÿááÿòèí ãóðòàðàð ìÿíè,Ñÿíè äöøöíäöì,Ñÿíè äöøöíäöì...

Êèñëîâîäñê, 1958

__________

*Ãîøãàðäà éàüûøà äöøäöéöìöç çàìàí Ñÿìÿä Àôèéÿò þç èñòè êþéíÿéèíè âåðèá ìÿíè õÿñòÿëÿíìÿêäÿí ãóðòàðìûøäû

36

ßÑË ØÀÈÐ

Ìÿäèíÿ Ýöëýöíÿ

Ñÿíèí àðçóëàðûí, ùèññèí, èëùàìûíÍåéñàí éàüûøûíà áÿíçÿð ùÿð çàìàí.Òåç éàüûá, òåç êå÷ÿð, áàüû, ÷ÿìÿíèßòèðëè ýöëëÿðëÿ áÿçÿð ùÿð çàìàí.

Ñåâèíúèí, êÿäÿðèí áèð äàü ñåëèäèð,Î, ñàêèò àõìàìûø, àõìàç áèð àí äà.Ãÿëáèíèí îäóíäàí ãàéíàéàð, èíàí,Øèìàë ãöòáöíäÿêè áóçëó öììàí äà.

Ãÿçÿáèí, íèôðÿòèí øèìøÿê êèìèäèð,Ñàë äàøû ïàð÷àëàð, ãàéàäàí êå÷ÿð.Ãÿëáèì äåìÿéÿíè äåìÿç äèëèí äÿ,Ñÿíè áîüàçûíäàí àññàëàð ÿýÿð.

Ôèêðèíäÿ, ñþçöíäÿ õÿñèñ îëàíëàðÉöç èë éàøàñà äà, áèë, ýþçÿ äÿéìÿç.Äóéüóñóç éàçûëìûø éöçëÿðëÿ ÿñÿðÖðÿêäÿí äåéèëìèø áèð ñþçÿ äÿéìÿç.

Áó îäëó õèñëÿòèí ñþçöíÿ àõìûø,Äîñòó èñèíäèðÿð, éàäû éàíäûðàð.Àëîâ ïàð÷àñûäûð ùÿð ìèñðàí ñÿíèí,Îíó îäà àòñàí, îäó éàíäûðàð.

Ñÿí áó èëùàìûíëà, òÿõÿééöëöíëÿÁèð èë äÿ éàøàñàí, éöç èë äÿ ãàëñàí,Ñþíìÿç ùÿðàðÿòèí, ñþíìÿç àòÿøèíÑÿíè øàèð äîüìóø ÿçÿëäÿí àíàí.

1958

37

ÍßÜÌß

Áèð íÿüìÿ îõóäó ñåâýèëèì äöíÿí,Ñàíêè ñåëëÿð, ñóëàð áàøûìäàí àøäû.Åëÿ áèð íÿüìÿ êè, îíó äöíéàäàÙÿëÿ áèð ìöüÿííè îõóìàìûøäû.

Àíà ëàéëàñû òÿê ùÿëèì, ìåùðèáàí,Áèð äàü ñåëè êèìè úîøãóí, äàëüàëû.Íÿüìÿäÿ ñþíìÿìèø áèð ìÿùÿááÿòèíÙÿì ñåâèíúè âàðäû, ùÿì äÿ ìÿëàëû.

“Þìðöì þòäö éàðûäàí,Èñòÿéèì éîõ Òàíðûäàí.Öðÿéèìè àüðûäàíÑÿíÿ íå÷ÿ ñþçöì âàð,Íå÷ÿ ñþçöì, ñåâýèëèì.

Äàü áàøûíà åíäè ÷ÿí,Àü ýåéèíäè ÷þë, ÷ÿìÿí.Ñà÷ëàðûíûí ðÿíýèíäÿíÝþðöðÿì ãîúàëìûñàíÀðòûð äÿðäèì, íèñêèëèì.

Ìÿí õÿñòÿ, ñÿí èõòèéàð,Þìðÿ éîõäóð åòèáàð.Áèð øåð éàç éàäèýàðÎíó îõóéàíäà ìÿíÙÿì àüëàéûì, ùÿì ýöëöì...”

Î ñóñäó... Íÿüìÿ äÿ ó÷äó îòàãäàí,Äóéäóì ñåâýèëèìèí ýèëàéÿñèíè,Äåäèì êè, ìÿí ñÿíÿ áàüûøëàìûøàìÑèíÿìèí ñþç äîëó õÿçèíÿñèíè.

38

Ñÿí øåèð èñòÿäèí, áèð øåð àçäûð,Íÿäèð õÿçèíÿäÿí àëñàí áèð èíúè.Ñÿíèíäèð ãÿëáèìäÿí ýÿëÿí ùÿð íÿüìÿ,Îíóí ùÿì êÿäÿðè, ùÿì äÿ ñåâèíúè...

Ñî÷è, 1960* * *

Íå÷ÿ áàùàð éîëà ñàëìûøàì,àíúàãíÿ úûðúûðàìà êèìè îéíàã,íÿ ãóðáàüà êèìè ñîéóããàíëû.Íÿ äÿ ýþéëÿð êèìè äàðòûëìûøàìñèñëè, äóìàíëû.Ãÿùðÿìàí äà îëìàìûøàì,äöøìÿí îðäóñóíó ïÿðÿí-ïÿðÿí ñàëà áèëèì.Áèð ýþçÿë ãÿëáèíè äÿ îâëàìàäûì,Ôÿðùàä òÿêìÿùÿááÿò äöíéàñûíäà ãàëà áèëèì.Áöäðÿäèéèì ÷àüëàð äà îëóá,Éûõûëìàìûøàì àíúàã.Íÿ þçýÿ ùåñàáûíà éàøàìàã èñòÿìèøÿì,Íÿ áàøãàñûíûí ÿëèëÿ óúàëìàã.Êåøìÿêåøëè èëëÿðäÿ þòñÿ äÿ ýÿíúëèéèìòÿÿññöô åòìèðÿì éåíÿ.

Î èëëÿðè éåíèäÿí ãàéòàðñàëàð ìÿíÿèíàí, áåëÿúÿ éàøàéàðàìÁàøûóúà, öçöàü.Þìðöí ïàéûçûíà ãÿäÿì ãîéóáòþêöëñÿì äÿ éàðïàã-éàðïàã,ãÿì éåìÿ, ñåâýèëèì.Áèð äÿ êè, íÿ ãÿì,ìÿí êè, ýÿíúëèéèìè èòèðìÿìèøÿì.Ùÿëÿ ãûøà äà ÷îõ âàð...Íÿ ö÷öí éàøàäûüûíû äóéàíþìðöí ïàéûçûíû äà, ãûøûíû äàáàùàð êèìè éàøàéàð.

1962

39

ÏÀÉÛÇÄÛÐ, ßÇÈÇÈÌ...

Åéâàíäà ãûðìûçû ýöë äèá÷ÿéè,éàçäà ÷è÷ÿê à÷àð.Àë-àòëàñ ëÿ÷ÿéèÉàíàð,äàí éåðè êèìè.Éàðïàãëàðáóëóäñóç úÿíóá ýþéëÿðè êèìèýþìýþé!Ëÿêÿñèç.Ñóéóíó, ýöíÿøèíèÿñêèê åòìèðèê áèç.Ãîé ôèðàâàí áþéöñöíåâèìèçèí áÿçÿéè.Ùÿìèøÿ éàøûë îëñóíÎíóí éàðïàã-éàðïàã êþéíÿéè.Ôÿãÿò áèð ýöíëÿêÿ äöøäö,ñàðàëäû áèð éàðïàãÑîíðà äà î áèðè.Äåäèì, áÿëêÿ äÿ ñîéóãäóð éåðè.Êå÷èðòäèì åâÿ,Îëìàäû éåíÿ.Ñàðûëûã,åëÿ áèë éîëóõäó î áèðèëÿðèíÿ.Ñàðàëäû, ñàðàëäû éàðïàãëàð...Ôèêèð àïàðäû ìÿíè.Ýþðÿñÿí íèéÿ ñàðàëûð?Áÿëêÿ áèð àçàðû âàð?Ñåâýèëèì ÿëèíè ÷ÿêäèÀüàðìûø ñà÷ëàðûìà.Äåäè:-Ïàéûçäûð, ÿçèçèì...äàùà íÿ åòìÿê îëàð...

1964

40

ÑÖËÅÉÌÀÍ ÐÖÑÒßÌß

Ñÿíè ùÿð ýþðÿíäÿ ó÷óð õÿéàëûì,Éàäûìà ÿí ýþçÿë áèð äþâðàí ýÿëèð.Åëÿ áèë þìðöìöí áàùàð ÷àüûíäàÝàù ýöíÿø ýþðöíöð, ýàù äóìàí ýÿëèð.

Éåíÿ õàòèðèìäÿ ãàëìûñàí åëÿ,Øèíåëëè, ÷ÿêìÿëè î ùåéêÿëèíëÿ.Åøèòäèì ýÿëèðñÿí, ÷ûõäûì ñàùèëÿÄåäèì, ãàðäàøûìäûð áó, ìåùìàí ýÿëèð.

Éîëóíà ýöë ñÿïäè åë òàáàã-òàáàã,Íå÷ÿ äîñò åâèíäÿ ñÿí ãàëäûí ãîíàã.Íÿ âàõò î ýöíëÿðäÿí ñþç äöøöð àíúàãÉàäûìà Êÿïÿçëÿ Ñàâàëàí ýÿëèð.

Òÿáðèç ãûçëàðûíà ãÿçÿëëÿð äåäèí,Ìÿíè óíóòìàéûí, ýþçÿëëÿð, äåäèí.Áó áàüëàð, ÷ÿìÿíëÿð, áó ýöëëÿð äåäèíÌÿíÿ äîüìà ýÿëèð, ìåùðèáàí ýÿëèð.

Èíäè î ýöíëÿðäÿí íå÷ÿ éàç êå÷èð,Áèëèðÿì ãÿëáèíäÿí ùàíñû ñþç êå÷èð.Ùèúðàíûí ãîéíóíäà þìðöìöç êå÷èðÙåéèô ÷îõëàðûíà áó àñàí ýÿëèð.

Íÿëÿð ÷ÿêäèðìÿäè çÿìàíÿ áèçÿ.Äàü äàüà ãîâóøäó, äÿíèç äÿíèçÿ.“Ýöí î ýöí îëñóí êè...” ãîúà ÒÿáðèçÿÄåéÿì, à÷ ãîéíóíó Ñöëåéìàí ýÿëèð...

1966

41

ÁÀÁÀÌÛÍ ÞÌÐÖ

Ñÿí àüëàéà-àüëàéà ýÿëäèí ùÿéàòà,Ýåäÿðêÿíöçöíäÿ ùÿì òÿáÿññöì âàðäû,ùÿì äÿ êÿäÿð...Ãÿáðèíèí áàøûíäà äóðàíëàðáóíó äóéà áèëìÿäèëÿð.Þçöí äÿ áèëìÿäèí éÿãèí,äöíéàäà ñåâèíúèí ÷îõ îëäó,éîõñà ãÿìèí.Êèìè “íàêàì” äåéèá àüëàäû.Êèìèíè äÿ áîüäó ãÿùÿð.Éöç èë éàøàñàéäûíáÿëêÿ “íàêàì” äåìÿçäèëÿð.Éàçûã áàáàì.Íÿ èäè ñÿíèíáó ùÿéàòäàí àëàúàüûí êàì?Ýÿëäèí,àüëàéà-àüëàéà.Ýåòäèí,Òÿáÿññöìöí êÿäÿð áîéàëû.Þçöí äå,áèç íÿéÿ éîçàã áó ùàëû?ßçèç áàáàì.Áó âèäà ÷àüûíäàùÿéàòûíû áèð äÿ éàäûíà ñàëñàìáèëìèðÿì, ðàçû ãàëàðñàí ìÿíäÿí,éà ýèëåéëè.Ôÿãÿò,íÿ åòìÿëè...Áÿëêÿ áèð ýöíìÿíèì äÿ ãÿáðèì áàøûíäàäàéàíàðàã íÿâÿì áåëÿ,ùÿéàòûìû äöøöíÿ-äöøöíÿâèäàëàøàúàã ìÿíèìëÿ...Íÿ çàìàí êè, óøàãäûí,

42

ùÿéàòà ÿéëÿíúÿ êèìè áàõäûí.Íÿ éàíìàüûíû áèëäèí,íÿ äîíìàüûíû àíëàäûí.Íÿ òàëåéèíäÿí êöñäöí,Íÿ äÿ áÿõòèíè äàíëàäûí.Áþéöäöí,áþéöäö äÿðäèí äÿ, ÿçàáûí äà.Ñÿí ñÿàäÿò àõòàðäûíùÿéàòûí èçòèðàáûíäà.Ãîëóíóí ãöââÿòèíè,ãÿëáèíèí îäóíó,áåéíèíèí íóðóíó òàëàäûáèð ïàð÷à ÷þðÿê.“Áóíëàð þòÿðèäèð...” äåäèí.“Àü ýöí ãàáàãäàäûð áÿëêÿ...”Àù, áó “áÿëêÿ”ëÿðÿ íÿ äåéÿê...Èøëÿäèí, èøëÿäèí...Éîðóëìàã äà áèëìÿäèí,äèíúÿëìÿê äÿ.Éàäûíäàí ÷ûõäûäÿðääÿí àüëàéûá,ñåâèíúäÿí ýöëìÿê äÿ...Áèð ýöí ýöúäÿí äöøÿíäÿéåíè ùÿñðÿòëÿð äîüäó ñèíÿíäÿ:Áèð èñòè êîìàí îëàéäû,áèð éàíàí îúàüûí.Êàø, áèð èøèí îëàéäû,éà áèð ïàð÷à òîðïàüûí...Íå÷ÿ èë äÿ ÷àëûøäûíáó ùÿñðÿòëÿÃîâóøäóãúà ùÿñðÿò ùÿñðÿòëÿ,Öçöíäÿ êÿäÿð,äîäàãëàðûíäà òÿõÿééöë àëÿìèíèí òÿáÿññöìöÝåòäèí áó äöíéàäàí.Ñÿíäÿí ãàáàã ýåòìèøéöçëÿðè, ìèíëÿðè êèìè.Ýÿëäèí... Ýåòäèí.

43

Þçöí äÿ áèëìÿäèí íèéÿ, íå÷èí.Ùÿéàòäà ÿçàáûí ÷îõ îëäóÉà äà ñåâèíúèí?!Àõû ñÿí èíñàíäûí.ßëè, àéàüûøöóðó, òÿôÿêêöðöþç éåðèíäÿ îëàí èíñàí!Íèéÿ áÿñ áó ùÿéàòäàíáåëÿ àéðûëûðñàí?Àõû ñÿáÿá íÿéäè?Íèéÿ ùÿéàò ãÿääèíè áåëÿ ÿéäè?!ßçèëäèíäÿéèðìàí äàøû àëòûíà äöøìöøáóüäà äÿíÿñè êèìè,íèéÿ?Ñÿí íÿ èñòÿéèðäèí êè,ùÿéàò ñàëäû ñÿíè ìÿíýÿíÿéÿ?Éàøàìàã÷ûí äîüóëäóí,àäûíà “èíñàí” äåäèëÿð,Ôÿãÿò,ñÿí þìðöí ýöíëÿðèíè äàøûäûíáåøèêäÿí ãÿáðÿ ãÿäÿð...Èíäè ãÿáðÿ ãîéóðóã ñÿíè...ßçàáëàð, èøýÿíúÿëÿð,àðçóëàð, öìèäëÿðùÿð øåé áèòäè òàìàì.Ýþðÿñÿí äöíéàéà íèéÿ ýÿëìèøäèí,íèéÿ ýåäèðñÿí...Éàçûã áàáàì.Éàçûã áàáàì.

1964

44

ÈÍÀÌËÀ ÉÀØÀÉÛÐÀÌ

Èáðàùèì Òîï÷óáàøîâà

Ñÿí ìÿíÿ èíàì âåðäèíöìèäñèçëèê áîüóðêÿí ìÿíè.Ùÿëÿ äÿ óíóòìàìûøàìî ýöí ìÿíÿ ðþéà êèìè ýÿëÿíýþðêÿìèíè...Àü õàëàòûí,òÿíçèô éàøìàüûí,ðåçèí ÿëúÿéèí,ðåçèí áàøìàüûíùÿëÿ äÿ éàäûìäàäûð.×ûðàüûí àëòûíäà áÿðã âóðàí,áû÷àüûíûí îâõàðû,ãàíûìû äîíäóðàí èéíÿëÿðèí ãàðû,ùÿëÿ äÿ éàäûìäàäûð...Éàäûìäàäûð,òÿñÿëëè, òÿðèô äîëó,ãàéüûëû ñþçëÿðèí äÿ.Éàäûìäàäûð,òÿð äàìëàëàðû äöçöëäöêúÿ öçöíäÿìÿíÿ áàõûá ýöëìÿéèí áåëÿ.Ùÿð øåé, ùÿð øåé éàäûìäàäûð,óíóòìàìûøàì ùÿëÿ...Óíóòäóüóì,öìèäñèçëèéèí öñòöìÿ ñàëäûüû êþëýÿäèð,Áèð äÿ ñàðüû îòàüûíäàí×ûõàðûëäûüûì î àí.Ãàëàí íÿ âàðñà õàòûðëàéûðàì òàìàì.Ñÿí ìÿíÿ öìèä, èíàì âåðäèí,Ùÿéàòäà èíàìëà éàøàéûðàì.

1966

45

ÙßÉÀÒÀ ÃÀÉÛÒÌÛØÀÌ

Áó ñÿùÿðùÿêèì áàõûá éàðàìàìÿíÿ ýþç âóðóá ýöëöìñÿäè,ñîíðà øÿôãÿò áàúûñûíà:— Îëàð, — äåäè.Ùÿêèì ÷ûõäû îòàãäàí,ìàðàãëà áàõäûì àðõàñûíúà.Ýþðÿñÿí íÿäèð áó “îëàð” êÿëìÿñè.Ñîíðà éàäûìà äöøäöùÿêèìèí ìÿíÿ áàõûá ýöëìÿñè.Òÿëàøûì àçàëñà äà,Ìàðàüûì àçàëìàäû.Àõû ýöëìÿêëÿáó “îëàð” êÿëìÿñèíèí ñèððèà÷ûëìàäû.Ýþçöì ãàïûäà ãàëäû,äåéÿ áèëìèðÿì íåúÿ.Èíòèçàð öçäö ìÿíè,ñàðüû äÿéèøÿí ãûçîòàüà ýÿëèíúÿ.Ãûç äà áàõûá öçöìÿ ýöëöìñÿäè:— Ãàëõûí ýåäÿê.Ìÿí äÿ ýöëöìñÿäèì.Öðÿéèìäÿí êå÷äè êè,“íÿ àðàáà âàð, íÿ äÿ õÿðÿê,àõû íåúÿ ýåäÿê...”Ãûç áàõûá ýþçëÿðèìÿ— Îëàð, — äåäè.Äàùà ùÿð øåé àéäûíäûð èíäè,ãàëõäûì éàòàãäàí.Ôÿãÿò àüûð-àüûð,ãîðõà-ãîðõà.Áàõäûì ëÿíýÿð âóðàíãàïûéà, ïÿíúÿðÿéÿ, îòàüà.Ýþçëÿðèì ãàðàëäû éàìàí.

46

Øÿôãÿò áàúûñû òóòóá ãîëóìäàíýÿòèðäè ïÿíúÿðÿ ãàáàüûíà.Áàõäûì ÷èíàðûí ïàéûç ýöíÿøè àëòûíäàãûçàðàí éàðïàüûíà.Ñåâèíúäÿí ãàáàðäû ñèíÿì,äåìÿê éåíèäÿí ãàéûòäûì ùÿéàòà.Êö÷ÿäÿ èêèáèð, ö÷áèð êå÷ÿíàäàìëàðû ýþðäöì,ãÿðèáÿ ýÿëäè ìÿíÿ.Ùÿð øåé èêè ùÿôòÿ ãàáàãýþðäöéöì êèìèéäè éåíÿ...Àäàìëàð, êèìè ëàãåéä,êèìè ôèêèðëè,êèìè ãàéüûëû èäè.Êÿäÿðëÿíäèì éàìàí,äåìÿê áèð ýöí àéðûëäûí ùÿéàòäàíóíóäóðëàð ñÿíè.Áó ôèêèðëÿð ñûõäû ìÿíè...Åëÿ áó çàìàí×èíàð àëòûíäà äóðàíèêè ìÿêòÿáëè ÿë åòäè ìÿíÿ.Ñîíðà èêè íÿôÿð äÿ ýÿëäè...Ñîíðà äà áèð íÿôÿð...Ýöëÿ-ýöëÿ ìÿíÿ ÿë åòäèëÿð.Ìÿí äÿ ÿëëÿðèìè éåëëÿäèá ùàâàäà:— Áÿëè... Ìÿíÿì... ÌÿíÎëàð...Îëàð...Äåéèá ýöëäöì...— Äàùà ãàëõäûì éàòàãäàí, äîñòëàð,ùÿéàòà éåíèäÿí ýÿëäèì...

1966

47

ÊÞÍËÖÌ ÁÀÙÀÐ ÈÑÒßÉÈÐ

Êþíëöì áàùàð èñòÿéèð...Äîããóç àéëûã ùÿñðÿòè ãÿëáèìäÿí ñèëÿ áèëñèí.Êþíëöì áàùàð èñòÿéèð...Áöòöí òÿðàâÿòèéëÿ ãÿëáèìÿ ýÿëÿ áèëñèí.

Êþíëöì áàùàð èñòÿéèð...×àéëàðû, èðìàãëàðû øÿëàëÿéÿ äþíäÿðÿ,Ìÿúëèñ ãóðà, ëàëÿíè ïèéàëÿéÿ äþíäÿðÿ.Áÿíþâøÿñè, àðõ áîéó äöçöëÿíäÿ éàí-éàíà,Þç ÿòðèíäÿí ìÿñò îëà, áîéíó ÿéèëÿ éàíà.Áóëóäëàðäàí éîë ÷ÿêÿ çàíáàüûí àéàüûíà,Éàüûøäàí èíúè äöçÿ ãþí÷ÿíèí éàíàüûíà.

Êþíëöì áàùàð èñòÿéèð...Ùÿð ÷àòàíäà ãàøûíû,Íå÷ÿ êÿìÿíä òîõóéà ýöíÿøèí çÿððÿñèíäÿí.Äàüëàðûí ýþç éàøûíûÝèëÿ-ýèëÿ àõûäà ÷àëìàëû çèðâÿñèíäÿí.Äóìàíû ÷ÿìÿíëÿðÿ, áàüëàðà þðïÿê îëà,Ýöëëÿðè ýÿëèíëÿðÿ, ãûçëàðà ÷ÿëÿíý îëà.

Êþíëöì áàùàð èñòÿéèð...Ãîúà Ñÿäè äåìèøêÿí:“Ñÿùÿð äàí éåðè ñþêöëÿíäÿ äàü äþøöíäÿ äàéàíàì...”×è÷ÿêëÿðèí ÿòðèíäÿíÝöíåéèíäÿ ìÿñò îëóá, ãóçåéèíäÿ îéàíàì.Öôöãäÿ ùàëàé âóðàí áóëóäëàð ýöëöøÿíäÿÝóðøàäûíäàí èñëàíûá, ãûçûíàì ýöíÿøèíäÿ.Êþíëöì áàùàð èñòÿéèð...Ðÿíýè áîë, íåìÿòè áîë,ýöëàáû, íàáàòû áîë.

Øþùðÿòè åëäÿ ãàëà.Åëÿ áàùàð îëà êè,Ýÿëÿí áàùàðà êèìèÑþùáÿòè äèëäÿ ãàëà...

1966

48

˚� ˝¸� � `� � � —¨� � � � ¨—

ÝÞÉÝÞË

Ýþéýþë, òÿðèôèíè ÷îõ åøèòìèøÿì,Àäûí äàñòàí îëóá äèëÿ äöøöáäöð.Ýÿçèá îéìàã-îéìàã ÀçÿðáàéúàíûÑîðàüûí áèçèì äÿ åëÿ äöøöáäöð.

Áèçèì Øàùýþëöíöí þç ãàðäàøûñàí,Äåéèðëÿð ùÿñðÿòÿ ñÿí òàáëàøûðñàí.Îäóð íÿ êöêðÿéèá, íÿ äÿ äàøûðñàí,Øàùýþëö ùèúðàíäàí ÷þëÿ äöøöáäöð.

Àðàç ãîøóí ÷ÿêäè éîëó áàüëàäû,Éåðëÿð éàñà áàòäû, ýþéëÿð àüëàäû.Äàüëàð þç ãîéíóíäà ñÿíè ñàõëàäû,Î, øàùëàð ÿëèíÿ êþëÿ äöøöáäöð.

Ôÿãÿò î êèìäèð êè, ùèúðàí ýþðìÿéèá,Ãÿëáè ñàë äàø îëóá, ùå÷ êþâðÿëìÿéèá.Äåéèðëÿð ñóëàðûí ÷àéäàí ýÿëìÿéèáÊÿïÿçèí ýþçöíäÿí ýèëÿ äöøöáäöð.

Ñèíÿíäÿ ðÿãñ åäèð íÿðýèç, éàñÿìÿí,Åëÿ áèë ýöë à÷ìûø éàøûë áèð ÷ÿìÿí.Ýåúÿëÿð ñÿíìèñÿí ýþéäÿ ÿêñ åäÿí,Éîõñà ýþéöí ÿêñè ýþëÿ äöøöáäöð?

Áàùàðäà ãÿëá à÷ûð íþâðàüûí ñÿíèí,Äåéèðëÿð ýþçÿëäèð ùÿð ÷àüûí ñÿíèí.Ìÿíñÿ áèð ýöí îëäóì ãîíàüûí ñÿíèíÍÿ åòìÿê, áèçèìêè áåëÿ äöøöáäöð.

1957

49

ÁÓ ÀÕØÀÌ ×ÈÌÌßÉÈÍ

Ýåúÿ ñàêèò, ýåúÿ ëàë,ßòðàô ñöêóò è÷èíäÿ.Ýþéöí àòëàñ äîíóíäàÝöìöø ðÿíýëè íå÷ÿ õàëÖçöð áóëóä è÷èíäÿ.Ýåúÿ áåøèêäÿ ýöëÿíÁèð óøàüû àíäûðûð.Êÿïÿçèí ñàü ÷èéíèíÿÑàíúûëûá ãàëìûø ùèëàëÁèð îðàüû àíäûðûð.Ýþéäÿ, éåðäÿ íÿ âàðñàÑó ÿêñ åäèð þçöíäÿ.Àñèìàí àü ÷è÷ÿêëèÁèð ÷ÿìÿíÿ áÿíçÿéèðÝþéýþëöí ýöçýöñöíäÿ.Àéñà ãûçûë îðàã òÿêÄöøöá ãàëìûø ÷ÿìÿíäÿ.Ýþçëÿéèí î îðàãäàíÅé èíñàíëàð, ÷èìÿíäÿ.Ñàáàù ñþêöëÿíäÿ äàí,Øÿôÿã òîíãàë ãóðàíäàÝþéäÿêè àü áóëóääàí,Êÿíäëè éåíÿ ãàéûäûáÎðàüûíû òàïàúàã.Î çàìàí ÷èìñÿíèç äÿ,Åé èíñàíëàð, áó àõøàì×èììÿéèíèç ñèç àíúàã.

1957

50

ÁßÍÞÂØß

Îñìàí Ñàðûâÿëëèéÿ

Éåíÿ áàùàð ýÿëäè, èñèíäè òîðïàã,Éåðäÿí áàø ãàëäûðäû áàüëàðäà çàíáàã.Ýöíÿøèí àëòûíäà áóõàðëàíàðàãÝÿëäè ýåíèø äöçëÿð úàíà, áÿíþâøÿ.

×þëëÿðäÿ îòëàðû îõøàäû ðöçýàð,ßðèéèá ñó îëäó ãóçåéäÿêè ãàð.Áèëèðÿì, áó ãûçûë ñà÷àãëû áàùàðÃîéìàç éàðïàãëàðäàí äîíà, áÿíþâøÿ.

Éåíÿ äÿ íÿðýèçèí ýþçö ñöçöëäö,Ãÿðÿíôèëèí öñòÿ æàëÿ äöçöëäö.Ëàëÿíèí ñàïëàüû éåðäÿí öçöëäöÁàòäû éàðïàãëàðû ãàíà, áÿíþâøÿ.

Áèð ýöí êÿíä éîëóéëà äþíöðäöì éåíÿ,Áèð áóëàã áàøûíäà ðàñò ýÿëäèì ñÿíÿ.Ýþðäöì êè, áàøûíû ãîéóá ÷èéíèíÿßéìèñÿí áîéíóíó éàíà, áÿíþâøÿ.

Áèëìÿäèì êöñêöíñÿí, éîõñà ýèëåéëè,Ýÿëèá ìÿí éàíûíäà îòóðäóì õåéëè.Ãÿëáèìäÿ íÿ ñÿíè ãîïàðìàã ìåéëè,Íÿ äÿ ÿë óçàòìàã ñÿíÿ, áÿíþâøÿ.

Áöêöëìöø áîéíóíà áàõäûüûì çàìàí,Áèð ãÿëÿì äîñòóìó äöøöíäöì, èíàí.Ìÿíäÿí èíúèìÿñèí ãîé øàèð Îñìàí,Áèð ñóàëûì âàðäûð îíà, áÿíþâøÿ.

Àõàð ñóëàð êèìè ðÿíýñèç îëñàéäûí,Áÿëêÿ õóìàð ýþçëö íÿðýèç îëñàéäûí,Éà äà ãÿëÿìÿ òÿê äöìäöç îëñàéäûí

51

Î, ðÿé âåðÿðäèìè îíà, áÿíþâøÿ?Î ýöí êè ýöëëÿðäÿí ÷ÿêèëäèí êÿíàð,Áó ãÿðèá ùàëûíû ãÿìÿ éîçäóëàð.Ôÿãÿò ðàçû îëìà ñÿíè ñÿíÿòêàðÊÿäÿðëè, ãöññÿëè àíà, áÿíþâøÿ.Ùÿð ýöëöí, ÷è÷ÿéèí þç ùöñíö âàðäûð,Ñÿíèí äÿ ýþðêÿìèí áèð èëê áàùàðäûð.Äå, êèì øåð éàçûá íÿüìÿ ãîøàðäûÁîéíóí ÿéèëìÿñÿ éàíà, áÿíþâøÿ?!

Áàêû, 1954

ÃßÐßÍÔÈË

Íÿ òåç îéàíìûñàí ãûø éóõóñóíäàí,Ùÿëÿ òÿçÿ ýÿëèð áàùàð, ãÿðÿíôèë?Ýþçöíö ýþð íåúÿ àüàðäûð ñÿíÿÊÿïÿçèí áàøûíäàí î ãàð, ãÿðÿíôèë.

Íÿ íÿðýèç ÷ûõìûøäûð, íÿ íîâðóçýöëö,Íÿ äàüëàð àòìûøäûð öçöíäÿí òöëö.Øàõòà éàìàí âóðóá ìåøÿíè, ÷þëö,Ýþçëÿ éàðïàãëàðûí äîíàð, ãÿðÿíôèë.

Àéàüûí àëòûíà ñÿðûëìûø îòëàð,Áàøûíà ìèðâàðè ñÿïèð áóëóäëàð.Äå, íÿäÿí òèòðÿéèá ÿñèðñÿí, íÿ âàð,Áèð éåðäÿ òóòìóðñàí ãÿðàð, ãÿðÿíôèë?

Áÿëêÿ éûðüàëàéûð ñÿðèí ìåù ñÿíè?Áÿëêÿ äÿ öøöäöð øÿáíÿì, øåù ñÿíè?Èíäè íåúÿ äÿðèì, íåúÿ, àù, ñÿíè,Åé íÿðýèç ýþçëÿðè õóìàð ãÿðÿíôèë.

Ãîé ýÿëñèí þçöíÿ éàçûüûí áàðû,Ýÿë, îäëó ñèíÿìÿ ýÿë ñûüûí áàðû.Ãûçûíñûí êþêñöìäÿ éàðïàüûí áàðûÃÿëáèìäÿ ñþíìÿéÿí îä âàð, ãÿðÿíôèë.

52

Àõû, áó ÷þëëÿðäÿ íÿéèí âàð, íÿéèí?Ðóçýàðûí ÿëèíäÿ ñîëàð þðïÿéèí,Êèì äåéèð, éîõ ñÿíèí àðõàí, êþìÿéèí?Éîëóíó ýþçëÿéèð äèëäàð, ãÿðÿíôèë.

1957

ÁÓËÓÄËÀÐ

Éåíÿ àü ÷àëìàëû Êÿïÿçèí öñòäÿ,×ÿòèð òÿê äóðìóñóç, ãàðà áóëóäëàð.Äåéèí, êöëÿê ãîâìóø, ýöíÿø äàüûòìûø,Ñèçè êèì ýÿòèðìèø áóðà, áóëóäëàð?

Íèéÿ ãàðàëäûíûç áó áàùàð ÷àüû?Ñèçäÿìè ýþðäöíöç àéðûëûã äàüû?Ýþðöíñÿ ýöíÿøèí ãûçûë ñà÷àüûÙàðà ýåäÿúÿêñèç, ùàðà, áóëóäëàð?

Úÿíóá åëëÿðèíÿ ñèç ýåäÿí çàìàí,Áèð ñþçöì ÷ûõìàñûí ãîé éàäûíûçäàí.Ìÿíè õÿáÿð àëñà ýöëöçëö úàíàí,Ñàëàì äåéÿðñèíèç éàðà, áóëóäëàð.

Äåéèí, ãÿì ÷ÿêìÿñèí ñèç îíà, äþçñöí,Äÿðäÿ, èøýÿíúÿéÿ, çèíäàíà äþçñöí.Àõû ñþç âåðèáäèð, ùèúðàíà äþçñöí,Òàïàã áó äÿðäëÿðÿ ÷àðà, áóëóäëàð.

Ýþçöíöçäÿí àõàí ãÿëá ñåâèíúèäèð,Áÿëêÿ ùÿñðÿò éàøû, áÿëêÿ èíúèäèð?Éÿãèí áó àéðûëûã ñèçè èíúèäèð,Åäèð êþíëöíöçö ïàðà, áóëóäëàð?

53

Éåòÿð, àüëàìàéûí áó ýþëöí öñòÿ,Áó äàüûí, ÷ÿìÿíèí, áó ÷þëöí öñòÿ.Ýöíÿø áàéðàã à÷ûá áó åëèí öñòÿ,Áó òîðïàã áöðöíìöø íóðà, áóëóäëàð.

Ýåäèí, î ñàùèëëÿð ýþçëÿéèð ñèçè,Éóéóí ýþç éàøûéëà, éóéóí Òÿáðèçè.Íÿ äöøìÿí ëÿïèðè, íÿ äÿ ãàí èçèÄöøìÿñèí áèð äàùà îðà, áóëóäëàð.

1957

ÊßÏßÍßÊ

Çÿðëè ãàíàäûíû à÷àðàã éåíÿÄå, ùàðà ó÷óðñàí, ùàðà, êÿïÿíÿê?Ùàìû ùåéðàí ãàëìûø ýþçÿëëèéèíÿ,Öñòöíöí õàëëàðû ãàðà êÿïÿíÿê,Äå, ùàðà ó÷óðñàí, ùàðà, êÿïÿíÿê?

Áàùàð áÿçÿäèêúÿ ÷ÿìÿíè, áàüû,Ãóøëàð áóäàãëàðû åëÿéèð ìÿñêÿí.Þïöð àéàüûíû ýöëöí äîäàüûÃþí÷ÿäÿí-ãþí÷ÿéÿ ùÿð ãîíàíäà ñÿíÃóøëàð äà áóäàãäà åëÿéèð ìÿñêÿí.

Íÿ ãÿäÿð õîøáÿõòñÿí, øàèð, ñÿíÿòêàðÀäûíû áöëáöëëÿ ÷ÿêèð éàíàøû.Íÿ íÿüìÿí, íÿ äÿ êè, ýþçÿë ñÿñèí âàð,Ôÿãÿò ÷è÷ÿêëÿðèí éàõûí ñèðäàøûÁöëáöëëÿ ÷ÿêèëèð àäûí éàíàøû.

Áÿëêÿ äÿ ùàìûäàí áþéöêäöð äàüûí,Áó äÿðäèí, ñåâèíúèí êèìÿ áÿëëèäèð?Áÿëêÿ ýöëäÿí-ýöëÿ ó÷óá ãîíìàüûíÑÿíèí÷öí ÿí áþéöê áèð òÿñÿëëèäèð,Áó äÿðäèí, ñåâèíúèí êèìÿ áÿëëèäèð?

54

Áÿëêÿ ìèí àðçóí âàð, ìèí äèëÿéèí âàð,Ùàíû òÿáÿññöìöí, ýþç éàøûí ùàíû?Áÿëêÿ ãÿìëÿ äîëó áèð öðÿéèí âàð,Äÿðäèíè ñþéëÿñÿí òóòàð äöíéàíû?Ùàíû òÿáÿññöìöí, ýþç éàøûí ùàíû?

×ÿìÿíäÿ îéíàéàí êþðïÿ óøàã òÿêÓ÷óðñàí, ó÷óðñàí äèíúëèê áèëìÿäÿí.Àðçóíó äóéìàéûð áèð ýöë, áèð ÷è÷ÿê,Äèíèá äàíûøìûðñàí áèðúÿ êÿëìÿ ñÿíÓ÷óðñàí, ó÷óðñàí äèíúëèê áèëìÿäÿí.

Ñþçëÿðèì äÿéìÿñèí èíúÿ ãÿëáèíÿ,Àíûðàì ùÿð ñÿùÿð, ùÿð àõøàì ñÿíè.Êþíëöíöí ñèððèíè à÷, äàíûø ìÿíÿ,Àõû ìÿí øàèðÿì äóéàðàì ñÿíè;Àíûðàì ùÿð ñÿùÿð, ùÿð àõøàì ñÿíè.

Çÿðëè ãàíàäûíû à÷àðàã éåíÿÄå, ùàðà ó÷óðñàí, ùàðà, êÿïÿíÿê?Äöçö, ùåéðàí îëäóì ýþçÿëëèéèíÿ,Åé öñòöíöí õàëû ãàðà êÿïÿíÿê,Äå, ùàðà ó÷óðñàí, ùàðà, êÿïÿíÿê?

1957

ÄÀÜËÀÐ

Éåíÿ ñèçè ýþðäöì, êþíöë òÿðëàíûÂÿòÿí äàüëàðûíà ó÷äó, à äàüëàð.Èíäè Ñàâàëàíûí áàøûíûí öñòÿÑûõûá ýþçëÿðèíè áóëóäëàð àüëàð,

äàüëàð, à äàüëàð.

55

Ñàëäûíûç éàäûìà þòÿí ýöíëÿðè,Íåúÿ ýþçÿë èìèø Âÿòÿí ýöíëÿðè!Ùÿðäÿí õàòûðëàðàì ùÿìÿí ýöíëÿðè,Ñàíêè ýþçëÿðèìäÿ ãàéíàð áóëàãëàð,

äàüëàð, à äàüëàð.

×àïàíäà àòûìû öçöéóõàðû,Áàøûìà ãîíìóøäóð Ñÿùÿíäèí ãàðû;Èíäè ýþðäöéöíöç áó àü ñà÷ëàðû,Éàäèýàð âåðìèøäèð ìÿíÿ î ÷àüëàð,

äàüëàð, à äàüëàð.

Ãîé äåéèì ñÿñèìè åøèòñèí àëÿì,Ãöðáÿò þëêÿëÿðäÿ éöç èë äÿ ýÿçñÿì,Âÿòÿí òîðïàüûíûí ùÿñðÿòèíäÿéÿì;Õÿéàëûì óçàãäàí ñèçè ãóúàãëàð,

äàüëàð, à äàüëàð.

Ìÿíè óíóòìàéûí, äþíÿúÿéÿì ìÿí,ßëèìäÿ áÿíþâøÿ, ëàëÿ, éàñÿìÿí,Êå÷èá Ñÿðäàâàäàí, Âèëÿäÿðÿäÿí,Éàíûìäà òàíûøëàð, äîñòëàð, ãîíàãëàðÑèçèíëÿ ýþðöøÿ ýÿëÿðÿì, äàüëàð,

äàüëàð, à äàüëàð.

Êèñëîâîäñê,1958

ÉÀÐÏÀÃËÀÐ ÒÞÊÖËßÍÄß

Äàüëàðûí çèðâÿñèíäÿ ùÿð ýöí áóëóä ýþðöíöð,Äÿðÿëÿðèí öñòöéëÿ áîç äóìàíëàð ñöðöíöð,

éàðïàãëàð òþêöëÿíäÿ.Êþ÷öð áàüäàí-áàü÷àäàí çÿðèô ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð,Ãÿðèáÿ ýþðêÿì àëûð ÷ÿìÿíëÿð, áè÷ÿíÿêëÿð...

56

éàðïàãëàð òþêöëÿíäÿ.Êþ÷ÿðè ãóøëàð ó÷óð ùÿð ýöí úÿíóáà ñàðû,Ýÿðäÿíáÿíäÿ îõøàéûð äóðíàëàðûí ãàòàðû,

éàðïàãëàð òþêöëÿíäÿ.Éîëëàðû, úûüûðëàðû ÷ÿí òóòóð, éàüûø éàüûð,Öôöãëÿð äÿ äàðàëûð, àñèìàí äà äàðûõûð,

éàðïàãëàð òþêöëÿíäÿ.Ýöíäöçäÿí þç þìðöíäÿí ýåúÿëÿðÿ ïàé âåðèð,Ñÿùÿð ÷îõ ýåú à÷ûëûð, àõøàìëàð ÷îõ òåç ýÿëèð,

éàðïàãëàð òþêöëÿíäÿ.Èëäûðûìûí ñÿñèíäÿí ùàðàé äöøöð äàüëàðà,Éàéëàãëàðäàí ãàéûäûð êÿíä éåðèíÿ ìàë-ãàðà,

éàðïàãëàð òþêöëÿíäÿ.Îòëàãëàðû áÿçÿéèð áàü-áîñòàíûí íåìÿòè,Åëÿ áèë êè, óúàëûð àüàúëàðûí ãàìÿòè,

éàðïàãëàð òþêöëÿíäÿ.Êÿíäëèëÿð òàõûë äþéöð, êÿíäëèëÿð ìÿùñóë áþëöð,Øÿùÿðëÿðäÿí, êÿíäëÿðäÿí ïàéûçûí ÿòðè ýÿëèð

éàðïàãëàð òþêöëÿíäÿ.Äèçÿ ãàëõûð áàüëàðäà àüàúëàðûí õÿçÿëè,Åëÿ áèë êè, ñîéóíóð òÿáèÿòèí ýþçÿëè,

éàðïàãëàð òþêöëÿíäÿ.Áàùàðûí òÿðàâÿòè ïàéûçäà éàøà äîëóð,Î äàùà ýþçÿë îëóð, äàùà ôöñóíêàð îëóð

éàðïàãëàð òþêöëÿíäÿ...

1965

ÍßÐÝÈÇ ÝÖËÖ

×þëäÿ ãàð éàüûð,àëà÷àëïîâ.Åâäÿýöëãàáûíäà íÿðýèç ÷è÷ÿéè.Õóìàð ýþçëÿðèíäÿùÿéàò åøãèíäÿí éàíàí àëîâ,

57

Áàøûíäàéàðûá ÷ûõäûüû ãàðûíàü ëÿ÷ÿéè.Ãàðà êèðgèêëÿðèíäÿíå÷ÿ ýåúÿíèí áàë éóõóñó.Íÿôÿñèíäÿòîðïàüà ùÿëÿ ãÿäÿì ãîéìàìûøáàùàð ãîõóñó...ßéèëèáãóëàüûíà ïû÷ûëäàéûðàì;—×è÷ÿê îëñà äà àäûí,ßìÿëèíäÿ ãÿùðÿìàíñàí,ãÿùðÿìàí.Êàø, ñÿíèí êèìèáàùàðäàí ìöæäÿ ýÿòèðìÿê ö÷öíøàõòàéëà,áîðàíëà öç-öçÿ äóðìàüûáàúàðàéäû ùÿð èíñàí.

1962

ÇÀÍÁÀÃ

Áèð çàìàí àðõ êÿíàðûíäà ýþðäöì ñÿíè,îòóðóá ëàï éàíûíäàîõøàìàã èñòÿäèìñàðû, ãûâðûì òåëëÿðèíè.Áàõäûì,ìåùèí éàðïàãëàðûíäà òèòðÿìÿñèíÿ.Íÿñÿ äàíûøûðäûç, äîäàã-äîäàüà.Éàäûìäàäûð éåíÿ,Ýàù òÿñäèã åäÿðÿê áàøûíû ÿéèðäèíëàï òîðïàüà ãÿäÿð.Ýàù èíêàð åäÿðÿêñèëêÿëÿíèðäèí áàøäàí àéàüà ãÿäÿð...Áó âàõò áèð ëÿ÷ÿéèí ãîïóá äöøäö ñóéà,

58

öñòöíäÿ áèð ãàðûíúà.Ýåòäè àðõ áîéóíúà.Áàõäûì,Íÿ ÷ûõàðìàã ôèêðèíÿ äöøäöì,íÿ äÿ áó ùàãäà äöøöíäöì äöçö.Ìåùè, ãàðûíúàíû, ñÿíèàðõà òàïøûðûá ö÷öíöçö ýåòäèì...Áó ýöí éåíèäÿí ýþðöøäöê.Ôÿãÿò íÿ ãàðûíúà, íÿ íÿñèì, íÿ äÿ àðõ.Ñÿí, áöëëóð ãàáäàñóéà ãîéóëìóø çàíáàã.Ìÿí, éóìøàã ñÿíäÿëäÿ îòóðìóøýþçö åéíÿêëè,àëíû ãûðûø-ãûðûø,ñà÷ëàðûíà ïàéûç ãàðû ãîíìóø áèð øàèð...Áó ýöí éåíèäÿí ýþðöøöðöê.Ôÿãÿò,áåëÿ ýþðöøìÿê èñòÿìÿçäèêíÿ ñÿí, íÿ äÿ ìÿí.Àíúàã çàìàíûí ùþêìöäöð,íÿ åäÿñÿí...

1966

59

ÑÅÂÝÈËÈÌ

Øÿùëà ýþçëÿðèíè ýþðäöéöì çàìàíÄåäèì, ýöë öñòöíÿ áèð æàëÿ äöøìöø.Áèëìÿì î áàõûøäà íÿ ìÿíà âàðäûð,Áó øàèð åøãèíäÿí õÿéàëà äöøìöø.

Ùöñíöíäÿí áÿëëèäèð, åé íàçëû äèëäàð,Ñÿíè ãóúàüûíäà áþéöòìöø áàùàð.×èéíèíÿ òþêöëÿí õóðìàéû ñà÷ëàðÑàíêè ìÿðìÿð öñòÿ øÿëàëÿ äöøìöø.

Ñàëûáäûð ýþçëÿðèí ìÿíè êÿìÿíäÿ,Àíúàã áó ùàëûìû äóéìóñàí ñÿí äÿ.Êèì ñÿíè ãûçëàðëà ýþðñÿ ÷ÿìÿíäÿÄåéÿð ýöëöñòàíà áèèð ëàëÿ äöøìöø.

Äåìèðÿì Ìÿúíóí òÿê ÷þëëÿðäÿ ãàëäûì,Íÿ äÿ Ôÿðùàä êèìè ùåé êöëöíý ÷àëäûì,Íÿ Ñÿíàí îëäóì êè, øþùðÿòèì, àäûìÄåéÿëÿð îáàéà, ìàùàëà äöøìöø.

Î ýöí êè ãàïûäàí áàõûá ýÿëèáñÿí,Ìÿíè àòÿøëÿðÿ éàõûá ýåäèáñÿí.Ãÿëáèìè ìöæýàíà òàõûá ýåäèáñÿí,Ýÿë ýþð êè, àøèãèí íÿ ùàëà äöøìöø.

ßðäÿáèë, 1942

60

� � ˚¸¨˝ `� � � �� � � � ˜¨—

* * *

Ñàãè, õóìàð-õóìàð áàõûðñàí éåíÿÚàíûìà îä äöøöð áó íàçäàí ìÿíèì.Íÿäÿí ãûðìûçûäûð úàìäàêè áÿäÿí Áèëäèí õîøóì ýÿëìèð áÿéàçäàí ìÿíèì?Ìÿí îíñóç äà ìÿñòÿì, äÿðéàäûð ãÿìèì,Áèð àí àéðûëìàìûø ãÿìäÿí àëÿìèì,Äîëäóð ïèéàëÿìè, ãÿðã îëìóø ýÿìèìÃîé ÷ûõñûí äÿðèíäÿí, äàéàçäàí ìÿíèì.

Éÿãèí áó ùàëûìû äóéìóñàí ñÿí äÿ,Ìÿí ùå÷ è÷ìÿéèðäèì äîñòëàð è÷ÿíäÿ.Àìàíäûð ñÿðùÿäè ãàòàð êå÷ÿíäÿÄîëäóð ïèéàëÿìè Àðàçäàí ìÿíèì.

1945

ÊÈÌÄßÍ ÞÉÐßÍÄÈÍ

Åé øàèðèí ùÿìâÿòÿíè,×îõ èñòÿðÿì ýþðÿì ñÿíè.Ëàëÿ öñòöíÿ ëàëÿíèÒàõìàüû êèìäÿí þéðÿíäèí?

Öçöí àéäûð, áîéóí ÷èíàð,Êþíöë ñÿíäÿí èëùàì óìàð.Îüðóí-îüðóí, õóìàð-õóìàðÁàõìàüû êèìäÿí þéðÿíäèí?

Ýþðäöì ñÿíè äöøäöì îäà,Þìðöì, ýöíöì ýåòäè áàäà.Ñÿí àòëûñàí, ìÿí ïèéàäàÃà÷ìàüû êèìäÿí þéðÿíäèí?

61

Ùöñíöí ùÿð âàõò ýÿëÿð õîøà,Äå, êèì ñÿíè ñàëäû áàøà,Ãàðà ðÿíýè ãÿëÿì ãàøàÉàõìàüû êèìäÿí þéðÿíäèí?Ùöñíöí ìÿíè äÿðäÿ ñàëûá,Áèð ñàëìûøäû, áèð äÿ ñàëûá.Ýöíÿø öçÿ ïÿðäÿ ñàëûá×ûõìàüû êèìäÿí þéðÿíäèí?

Òÿáðèç, 1945

ØßÊËÈÍ ÁÀØÛÌ ÖÑÒßÄÈÐ

Ìÿíÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèá, çÿíý åäÿðÿê óçàãäàí,Ñîðóøóðñàí ùÿð çàìàí:“Ñþéëÿ ýþðöì íåúÿñÿí?Õÿñòÿìèñÿí, ñàüìûñàí?..”Ñåâýèëèì, þçöí äöøöí, ñÿí ìÿíäÿí óçàãìûñàí?Ýþçëÿðèíèí ðÿíýèíÿ áàõà-áàõà ùÿð àõøàìÌÿí éóõóéà äàëìûøàì.Áèë êè, êþíöë ùÿìäÿìèí íÿ éîðüóí, íÿ õÿñòÿäèð,Øÿêëèí áàøûì öñòÿäèð.

Ìÿí ñÿíè áèð ýþðöøäÿ òÿñàäöôè ñåâìÿäèì,Òÿñàäöôè òÿðê åäèì.Óçàã åëäÿ îëìàüûí åòìèð ìÿíè íèýàðàí,Ýþçäÿí óçàã îëäóãúà ãÿëáÿ éàõûíëàøûðñàí.Ýöíÿø ãÿðáÿ êå÷ÿíäÿ àçàëûðìû àòÿøè?Åé ãÿëáèìèí ýöíÿøè!Êþíëöì íÿ ùèúðàí äóéóð, íÿ àéðûëûã ùèññ åäèð,Øÿêëèí áàøûì öñòÿäèð.

Ìÿí ñÿíè óíóòìàðàì ìÿêòóá éàçñàí, éàçìàñàí.Àõû ùÿð âàõò, ùÿð çàìàíÌÿí ñÿíè äöøöíìöøÿì, ñÿí äÿ ìÿíè àíìûñàí.Àüûð ýöíäÿ, ÷ÿòèíäÿ àðõàìäà äàéàíìûñàí.Áó ùÿéàò éîëëàðûíû áèðýÿ âóðìóøóã áàøà.

62

Éàøàéàúàüéûã ãîøà.Ìÿí ùå÷ êÿäÿðëÿíìèðÿì, þìöð êå÷èð, ýöí êå÷èð...Øÿêëèí áàøûì öñòÿäèð.

1957

ÝÖÍÀÙÊÀÐ

“Ýöíàùêàð”.Íÿ àüûð äàìüàäûð...Áó àä,Ìÿùâ åäÿðÊèøèíè äÿ,Ãàäûíû äà.Øÿêëèíè àñìûøàì îòàüûìà,Áèëìÿñÿì àäûíû äà.ÝþñòÿðèáÄîñòóìà,ÃîíàüûìàÙÿð ýöí äåéèðÿì:“Ýöíàùêàðäûð” áó ãàäûí!ÀíúàãÒÿãñèðèí íÿäèð?Áèëìèðÿì.Áàðû ñÿí þçöí ñîðóøàéäûíÁó àäû ñÿíÿ âåðÿíäÿí!“Íÿ öñòÿ èòòèùàì îëóðàì ìÿí...”Áàõûðàì,Ñèíÿí à÷ûã,Áàøûí à÷ûã.Òöðê ýþçÿëèíÿ îõøàéûðñàí àçàúûã.Äîüàí ýöíÿøèí òåëëÿðè òÿêÌÿðìÿð ÷èéèíëÿðèíÿ òþêöëÿíÕóðìàéû ñà÷ëàðÃóëàú-ãóëàúäûð.Øöìøàä áàðìàãëàð

63

Äþøëÿðèí öñòöíäÿ äàðàãëàíûá,Çèíäàí áàðìàãëûüû êèìè.Êþêñöíäÿ ùÿáñ åòäèéèíÊèìäèð åëÿ?×ûðïûíûð,Àçàäëûüà ìþùòàúäûð.Éîõñà,Ýåíèø ñèíÿíè þðòìöñÿíÊè÷èê ÿëëÿðèíëÿ?Ñÿìàéà äèêèëìèøÌàâè ýþçëÿðèí,Ñóéó ãóðóìàìûø áóëàã êèìèäèð,Ùÿëÿ äÿ ÷àüëàð.Îðàäà ýÿíúëèê ùèññè,Ùÿéàò åøãèÑþíìÿìèø.Ñþéëÿ, “Ýöíàùêàð”?Áó ñàùèëñèç äèéàðäàíÍå÷ÿ ñÿééàùÝåðè äþíìÿìèø?!Ìÿëóë áàõûøëàðûíûÄèêèá ýþéÿÉàëâàðûðñàí:“Åé áþéöê ÒàíðûÊå÷ ýöíàùûìäàí”.Àõû, íèéÿ?Ñÿíèí íÿ òÿãñèðèí âàð!Íÿ åäÿñÿí êè,Ñÿíè áåëÿ éàðàòäûëàð.Äîäàüûí;Íå÷ÿ þìðöí áàùàñûíà àëûíìûøÉàãóò äàíÿñèäèð.Ãàøëàðûí;Îúàãäàí éåíè ÷ûõìûøÃûëûíú òèéÿñè òÿê ãàðàäûð.Ýþçöí,Éàíàüûí,

64

Áîéóí,Áèð áàùàð íèøàíÿñèäèð.Ýöíàùêàð î àäàìäûð êè,Ñÿíè áåëÿ éàðàäûð,Ñîíðà äàÀä âåðèð:“Ýöíàùêàð”.Ãàëõ,Äèçè öñòÿ ÷þêöá,Éàðàäàíûí ãàðøûñûíäàÝþç éàøû òþêöá,Ýöíàùëàð÷ûí éàëâàðäûüûíÉåòÿð.Äöíéàíûí ÿí ýþçÿë ãûçû,Ñÿíè áó ùàëäà ýþðñÿ ÿýÿð,Ãàáàüûíäà äèç ÷þêÿð,Ñÿíÿ ñÿúäÿ åäÿð, èíàí.Àõû ñÿíÝöíàùà éîõ,Ïÿðÿñòèøÿ ëàéèãñÿí.Ãàëõ,×ûõ î ÷ÿð÷èâÿäÿí!Ãîé ìÿíèì îëñóíÝöíàùëàðûí òàìàì.×ÿð÷èâÿ ö÷öí éàðàíìàäûí ñÿí.Ãàëõ!Äóà åòäèéèí èëëÿðèÉåíèäÿí éàøà.Ìÿí äÿÑÿíèí ýöíàùûíëàÉöç èë äîëàíàðàì.Ãîé ìÿíèì îëñóíÝöíàùëàðûí òàìàì...Åù, áóíà íÿ âàð êè...Åé úÿííÿò àðçóñóéëà ÷ûðïûíàíÝþéÿð÷èí,Úÿùÿííÿìèí ãÿáçèíÿ ãîë ÷ÿêÿðÿì

65

Ñÿíèí÷öí.Ñÿíèí ýöíàùûíû äàøûìàüà íÿ âàð êè...Áöòöí ýöíàùëàðÝþçÿëëèê ýöíàùû îëàéäû òÿêè...Îíó äàøûìàüà íÿ âàð êè...Èíäè,Øÿêëèíèí àëòûíäàí ïîçóðàì“Ýöíàùêàð” ñþçöíöÀäûíû íÿ éàçûì?Ãàëõ,Þçöí äå.Åé, ýþçÿëëèê èëàùÿñè,Äå.Äöçöíö äå...

Ñî÷è, 1960

* * *

Íåúÿ òàëå ìÿíè åòìèø äÿ ïÿðèøàí ñÿíñèç,Ãàëìûøàì ùÿñðÿò èëÿ ýþçëÿðè ýèðéàí ñÿíñèç.

Ýöëÿ ñÿíñèç öçöì àëÿìäÿ, áó ìöøêöëäö ìÿíÿ,Ùå÷ à÷ûëìàç öðÿéèì, ãàëñà î áèð àí ñÿíñèç.

Áó éåð îëìóø âÿòÿíèì, ãàðäàøûì åëëÿðäèð,èíàí,Éåíÿ ùèúðèíäÿ ñûõûð ãÿëáèìè ùèúðàí ñÿíñèç.

Ìÿíè Ìÿúíóí åëÿäèí, ñèððèìè ôàø åòäèì ÿçÿë,Áèëìÿäèì ÷îõäó òþêÿí ýþç éàøû ïöíùàí ñÿíñèç.

ßðèéèð øàì êèìè éàíäûãúà êþíöë, åøãèíÿ áàõ,Éîõ ÿëàúûì, äèðèëèá ýÿëñÿ äÿ Ëîüìàí ñÿíñèç.

ßéìÿðÿì áàø, ìÿíè ñÿíäÿí àéûðàí ÿëëÿðÿ, áèë,Áóíà î ùàêèìè-äþâðàí âåðÿ ôÿðìàí ñÿíñèç.

Àçÿðîüëóí äàùà àòÿøëÿðÿ àç éàíäûð ñÿí,Áèë êè, àòÿøäÿ éàíûð ùÿð òÿðÿô, ùÿð éàí ñÿíñèç.

ßðäÿáèë, 1943

66

* * *

Åøèòäèì êè, éàçûá Ôèòðÿò òÿçÿ áèð øåðè-íàá èíäè*,Úàâàí øàèðëÿðÿ ñþéëÿð êè, âåðñèíëÿð úàâàá èíäè.

Úàâàíëàð ôåéçèéàá îëñà òÿÿúúöáëö äåéèë ìÿíúÿ,Ãîúà àøèãëÿðèí àíúàã îëóð åøãè ñàâàá èíäè.

Áó úàíàíëàð âÿôàñûíäàí úàùàíäà áèð ñàðàé òèêäèì,Ôÿãÿò ÷îõ ÷ÿêìÿäè îëäó ùàìàí åâëÿð õàðàá èíäè.

Áó ïÿðäÿ àëòäà ñþç éàçìàã íÿäèð ìÿí áèëìèðÿì, Ôèòðÿò,Ýþðöðñÿí ïÿðäÿíè àòìûø öçöíäÿí àôèòàá èíäè.

Ñÿí Àçÿðîüëóíà áàõìà Àçÿðáàéúàíà âóðüóíäóð,Áó øàèðëÿð ùÿéàòûíäà éàðàäàã èíãèëàá èíäè...

ßðäÿáèë, 1943

* * *

Ñàãè, íÿçÿð åò ìÿúëèñÿ, ýþð úàíûì ùàðäàäûð?Áèð éîë ýöçÿð åòìÿç áèçÿ úàíàíûì, ùàðäàäûð?

Ìÿíäÿí ìÿíè ñîðìà, íÿ äåéèì ìÿí êèìÿì èíäè,Ùèúðÿ äöøÿëè áèëìèðÿì öíâàíûì ùàðäàäûð.

Ãÿëáèìäÿêè òóôàíëàðûí ùå÷ ãåéäèíÿ ãàëìà,Ãÿëáèí ãÿìèíè ÷ÿêìÿéÿ èìêàíûì ùàðäàäûð.

Ñàãè, åëÿ çÿíí åéëÿìÿ éîðìóø ìÿíè ùèúðàí,Éîõ, éîõ, äåìÿéèí ñèç ìÿíÿ äÿðìàíûì ùàðäàäûð.

____________*Áó ãÿçÿë øàèð ßëè Ôèòðÿòèí åéíè ãàôèéÿëè ãÿçÿëèíÿ úàâàá îëàðàã éàçûëìûøäûð.

67

Áèð äàü ñåëè òÿê ÷þëëÿðÿ äöøñÿì äÿ, íÿ ãîðõóì,Àõûð òàïàðàì äàëüàëû öììàíûì ùàðäàäûð.

Ðÿèééÿò íÿäè, äþâëÿò íÿäè ìÿí ñóëòàíû åøãÿì!Åøã ÿùëè íÿ âàõò ñþéëÿäè ñóëòàíûì ùàðäàäûð?!

Àçÿð êèìè éàíäûì éåíÿ ìÿí àçÿðè-ùèúðÿ,Àíúàã äåìÿäèì àòÿøè-ùèúðàíûì ùàðäàäûð.

Òÿáðèç, 1944

* * *

Íåéëÿéèì, åé äèë êè, î äèëáÿð îëà úàíûì ìÿíèì,Ãÿëáèìèí ñèððèíè äóéà ãÿëáèëÿ úàíàíûì ìÿíèì.

Ìÿí ýþðÿíäÿ ëàë îëóð íèòãèì, èíàí, ñþç òàïìûðàì,Ýþðìÿñÿì áèð èë êå÷èð ùÿð ëÿùçÿì, ùÿð àíûì ìÿíèì.

×öí ãûçûëýöë éàðïàüûíäàí äà çÿðèô áèð ãÿëáè âàð,Òåç êöñöð, òåç èíúèéèð îë ÷åøìè-ìÿñòàíûì ìÿíèì.

Ìàùÿ áÿíçÿòäèì äöíÿí ìÿí î ýþçÿëëÿð øàùûíû,Ãÿùð èëÿ òóòäó öçöí, áèë, øÿìñè-òàáàíûì ìÿíèì.

Ùÿð äîëàíäà ýþçëÿðè åøãèì äöøöð òóôàíëàðà,Ãîðõóì îíäàäûð êè, äàøñûí áèð ýöí öììàíûì ìÿíèì.

Áèð áàùàðäûð, ëÿáëÿðèíäÿ ãþí÷ÿëÿð à÷ìûø îíóí,Æàëÿ òÿê äöøìöø î ýöëëÿð öñòöíÿ ãàíûì ìÿíèì.

Ìÿí åøèòäèì Àçÿðîüëó äèëäÿ éåð âåðìèø îíà,Ùþêìðàíäûð î ñàðàéäà èíäè ñóëòàíûì ìÿíèì.

Òÿáðèç, 1944

68

* * *

Ýþë ìèí èë éàøàäû ñÿññèç-ñÿìèðñèçÍÿ áèð áóëàã ýþðäö, íÿ äÿ áèð äÿíèç.Ëèëëÿíèá ãàëäûãúà þç éàòàüûíäàÈíúèòäè ãÿëáèíè, î òîðïàüûí äà.Íÿ ñåâèíúè îëäó, íÿ äÿ êÿäÿðè,Áåëÿ ñàêèò þòäö þìðöí ýöíëÿðè.Äàü ñåëè áèðúÿ ýöí ùàðàé ãîïàðäû,Ãàéàëàð ó÷óðòäó, äàøëàð àïàðäû.Ñîíðà äà ãîâóøäó àõàð áèð ÷àéà,Àõäû ôûðòûíàëû úîøãóí äÿðéàéà,Íÿ þìðÿ àúûéûá, íÿ áÿõòÿ êöñäö,Ìÿíàëû áèð þìðÿ áèð ýöí äÿ áÿñäè...

1965

ÄßÍÈÇ Âß ÝÖÍßØ

Ýåúÿ ðàùàòëûã áèëìÿäè äÿíèç,ýàù ùàðàé ÷ÿêèá ùþíêöðäö,ýàù äà èíëÿäè.Ôÿãÿò äèë à÷ûá äàíûøìàäû,êèìñÿ äÿðäèíè áèëìÿäè.Î ðàùàò îëìàäû,äöíéàéà éåíè èíñàí ýÿòèðÿí àíà êèìè.Éîñóíëó ãàéàëàðäà éîëäó ñà÷ûíûäàí àüàðàíà êèìè.Ñÿùÿð áèð òàáàã àòÿø äîüäóçöìðöä ñóëàð.Äàëüàëàð äöøäö àòûíäàí,ëÿïÿëÿð ãóìëàðà ñèíäè,Ñàùèëäÿ òþêöëöá ãàëäû

69

˜� ˝¨˙ ˛¸� � ˆ¸� ˙� � ˜� —

ãàéàëàðäàí éîëóíìóø éîñóíëàð.Äÿíèç ðàùàòëàíäû åëÿ áèë.Ñàêèòúÿ óéóäóãûðìûçû òöë þðòìöø ýÿëèí êèìè.Áàøûíû öôöãöí ÿòÿêëÿðèíÿ ãîéäó.óéóäó...Çàìàí ýöíÿøèí ÿëèíäÿí òóòóá÷ÿêäè ýöíîðòà éåðèíÿ.Ýöí îä ÿëÿäè äÿíèçèí öçÿðèíÿ.ßðèìèø ãóðüóøóí êèìèãàéíàäû äÿíèç,ÿðèäè äÿíèç...Ãàéíàäû...ßðèäè...Ôÿãÿò ñÿññèç-ñÿìèðñèç...Çàìàí ãöðóáà ÷ÿêäèêúÿ ýöíÿøèÑîâóøäó îäó,àòÿøè.Ñó÷ëó þâëàä êèìèñàðàëìûø ýþçëÿðèëÿýöíÿø áàõäû ýþé ñóëàðà,öôöãäÿí àñûëû ãàëäû.Äÿíèç íÿ ôûðòûíà ãîïàðäû,íÿ ùàðàé ñàëäû.Äàëüàëû ãîëëàðûíû óçàäûáãîéíóíà àëäû îíó.Äÿíèçäÿí äîüàí ýöíÿøäÿíèçäÿ äÿ áàòäû.Ñîíðà ùÿð øåé éàòäû...Ôÿãÿò,áöòöí ýåúÿíèäÿíèçèí ñÿñè ýÿëäè éåíÿ.Î ëàéëàé ÷àëûðäûþç äÿúÿë êþðïÿñèíÿ...

1966

70

ÄßÍÈÇÈÍ ÑßÕÀÂßÒÈ

Ìèðçÿ Úàâàä ìöÿëëèìÿ

Áèð ýöí õÿçðè áàøëàìûøäû éàìàí,ÿòÿéèíè äàëüàëàðäà éóéàí äóìàíñàùèëè áöðöéÿíäÿ,àéðûëäûì äÿíèçäÿí...ßéèëèá äóçëó äîäàãëàðûíäàí þïöá,ãóëàüûíà äåäèì:— ×îõ ðàçûéàì ñÿíäÿí.Ãûçûëû ãóìóí,ãûçìàð ýöíÿøèí,ìåùðèáàí íÿâàçèøèí,ùàðàéûí,ýöëöøöí,áöòöí íåìÿòëÿðèí ö÷öí ðàçûéàì...Ãÿçÿáëÿíäè äÿíèç,Õÿçðèíèí äèëèëÿ úîøäó éàìàí,äåäè:— Áèð äÿ ýþçöìÿ ýþðöíìÿ, åé èíñàí.Ìÿí ýþçöàú äåéèëÿì,íÿ âåðèðÿìñÿÿâÿçèíäÿ íÿ ìèííÿòÿ,íÿ äÿ òÿøÿêêöðÿìþùòàú äåéèëÿì.

1966

* * *

Äÿíèçëÿ òÿíùà ãàëìàã èñòÿéèðÿì,îòóðóá ñàùèë ãóìëàðûíäàãóúàãëàéàì äèçèìè...Óçàãäàí ãàíàäëàíûá ýÿëÿíëÿïÿëÿðÿ äèêèá ýþçöìö

71

ùÿð øåéè óíóäàì...Äÿíèçëÿ òÿíùà ãàëìàã èñòÿéèðÿì,ðàçûéàì áèçè ñàëàëàð áèð ãÿôÿñÿ.Îòóðàã öç-öçÿ,íÿôÿñ-íÿôÿñÿ.Î íÿüìÿ äåéÿ,ìÿí øåð îõóéàì,ùÿð øåéè óíóäàì...Äÿíèçëÿ òÿíùà ãàëìàã èñòÿéèðÿìáöòöí ýåúÿíè ñÿùÿðÿ ãÿäÿð.Ýþðÿì óëäóçëàðû íåúÿ éîëà ñàëûð ñóëàð,ýöíÿøè íåúÿ ãàðøûëàéûð ëÿïÿëÿð.Ãîâóá ýþçëÿðèìÿ ãîíàí éóõóíóäóçëó ñóëéóéëà äÿíèçèí,ñàêèòëèê è÷èíäÿ óíóäàìáöòöí êåøìÿêåøèíè ÿñðèìèçèí.Äÿíèçëÿ òÿíùà ãàëìàã èñòÿéèðÿì,òÿê áèðúÿ ýåúÿ.Ýþðÿñÿí áó íåúÿ îëàð, íåúÿ...

1966

ÄßÍÈÇ ÎËÌÀÃËÀÇÛÌÄÛÐ

Ãûçûëýöë à÷àí áàü÷àäà,áàùàðûí îüëàí ÷àüûáàõûá ñåâèíìèøÿì.Ïàéûç áóäàãäàí ãîïàðàíäàñàðàëìûø éàðïàüûåëÿ áèë öðÿéèìÿéàðïàã-éàðïàã ÿëÿíìèø ãÿì...Ôÿãÿòíåúÿ îëóá êè, ñÿíýþçëÿðèìèí þíöíäÿýöíáÿýöí,

72

àíáààí äÿéèøìèñÿí.Ìÿí äóéà áèëìÿìèøÿì áóíó.Äöíÿí øÿêëèíÿ áàõàðêÿíÄÿðê åòäèìáóíóí ùÿãèãÿò îëäóüóíó...Ñÿí ùÿìèøÿáàùàð èäèí ìÿíèì÷èíäöíÿíÿ ãÿäÿð.Òÿáðèçäÿ èëê äÿôÿ ýþðäöéöìãàðà ñà÷ëû,ãàðà ýþçëö,ãàðà ãûç èäèí ýþçëÿðèìäÿáÿëêÿ äÿ áåëÿ ãàëàúàãäûí,ëàï þëÿíÿ ãÿäÿð.Ñà÷ëàðûíýåúÿíèí áèð ïàð÷àñûéäû,Àðàçûíñàùèë äàøëàðûíäàí ñöçöëÿíäàëüàëàð êèìèòþêöëìöøäö ÷èéíèíÿäàëüà-äàëüà,÷èí-÷èí.Ýþçëÿðèí,çöëìÿòäÿí îüóðëàíìûøøÿâÿ êèìè,éàíûðäû è÷èí-è÷èí...Êþêñöí,ôûðòûíà èëÿäþéöøìÿê ùÿâÿñèíäÿ îëàíãàéà êèìè ñÿðò, àìàíñûç.Ñÿí,áöòöí ýþðêÿìèíëÿôûðòûíàëàð è÷èíäÿ äîüóëìóøÒÿáðèçëè áèð ãûç.Ôÿãÿò,äöíÿí øÿêëèíÿ áàõäûì,Ñà÷ûíäà äàí éåðèíèí øÿôÿãè âàðäû

73

äèëèì-äèëèì,çîëàã-çîëàã.Äÿíèçëÿ öç-öçÿ äóðìóøäóíêþêñöíö ãóúàãëàéàðàã...“Äÿíèçèí ñàùèëè âàð” äåéèðäèíáèëÿ-áèëÿ.Ñàùèëñèç õÿéàëûíñàó÷óðäó áó ñàùèëäÿí î ñàùèëÿ...Þíöíäÿ,äàëüàñûç, ëÿïÿñèç äÿíèçàéíà áèð ýþë êèìè.Ñÿí äÿ äàëüàëû,òÿëàòöìëö áèð ñåë êèìèãîâóøìàã èñòÿéèðäèíñàíêè áèð öììàíëà.Àõû äöíÿí äèëèíäÿêè òóôàíëàáó ýöí ãÿëáèíÿ ùîïìóøôûðòûíàíûí ôÿðãèöììàíëà ñåë ãÿäÿðäèð.Êàìàëà äîëàí èíñàíàÚîøãóí äàü ñåëè îëìàãùÿäÿðäèð...Äÿíèç îëìàã ëàçûìäûð!ôûðòûíàñû,òÿëàòöìö,äÿðèíëèêäÿ îëàí äÿíèç.Ìÿíáó ùàëûíû äàùà ÷îõ ñåâèðÿì, ýöëöì,áÿëêÿ äÿ éàíûëûðàìíÿ áèëèì,íÿ áèëèì...

74

ÃÀ×ÃÛÍËÀÐ

Îíëàð ö÷ íÿôÿð èäè,Âÿòÿí óüðóíäà âóðóøàíîðäóíóí ö÷ íÿôÿðè.Íÿ ãÿäÿð êè,Ãóðòàðìàìûøäû ýöëëÿëÿðè,Áèð úÿðýÿäÿ,áèð úÿáùÿäÿ âóðóøäóëàð,Éöçëÿðèí, ìèíëÿðèíñûðàñûíäà.Íÿ òÿñëèì îëäóëàð,Íÿ äÿ “àìàí” äèëÿéÿí îëäóîíëàðûí àðàñûíäà.Âóðóøäóëàðñîí ýöëëÿéÿ êèìè...Ñîíðà ýÿëäèëÿðþëöì àéàüûíàèôòèõàðëà, èíàìëà.Ãàëà äèâàðû þíöíäÿäàéàíûá íèçàìëà,Þëöìö ýþçëÿäèëÿð.“Éàøàñàã âóðóøàúàüûã”.“Þëñÿê éàøàéàúàüûã”.Äåäèëÿð...Íÿ ùþêì îõóíäó,íÿ ãÿðàð éàçûëäû.Ýöëëÿëÿð à÷ûëäûãûðûã-ãûðûã...Àíúàã þëÿíëÿðèí ñàéûìÿùêóìëàðäàí àç îëäó.Àõòàðäûëàð,ö÷ íÿôÿð òàïûëìàç îëäó.— Éÿãèí þëöìäÿí ãîðõóáëàð.— Áÿëêÿ ãÿùðÿìàíëûã ñàéûáëàð

75

� � ˝ � � � ˜� �� � � � —� —� �

äöøìÿí ÿëèíäÿí ãà÷ìàüû...Ùÿðÿ áèð ñþç äåäè,óíóòäóëàð òàìàìñîíðà áó ö÷ ãà÷ãûíû,ö÷ “ãî÷àüû”.Áåëÿúÿ éîõà ÷ûõäûþëöìÿ ýåäÿíëÿðèíö÷ íÿôÿðè.Ãà÷äûëàð...Äîñòëàðûíûí,ãàðäàøëàðûíûí,úÿáùÿäàøëàðûíûíþëöìöíö ýþðìÿäèëÿð.Ãà÷äûëàð,þëöìÿ ýåäÿíëÿðèíäþçöìöíö ýþðìÿäèëÿð.Âÿòÿí÷èí éàøàìàüû,Âÿòÿí÷èí þëìÿêäÿíöñòöí áèëäèëÿð éÿãèí.Êèìñÿ áèëìèðäèñîíó íåúÿ îëàúàãèõòèéàðûíû òàëåéèí ÿëèíÿâåðÿíëÿðèí.Ãà÷äûëàð,î çàìàí êè àðõàäà ãàëäûçîëàãëû ñÿðùÿä àüàúû,áèð äÿ Âÿòÿí,åëÿ áèë äÿðê åòäèëÿð áèðäÿí,íåúÿ äÿ éàëãûç,íåúÿ äÿ êèìñÿñèç ãàëäûëàð.Áàéàã Âÿòÿí òîðïàüûíäà,äöøìÿí ãàáàüûíäà,íåúÿ äÿ âöãàðëû èäèëÿð,èíäè íåúÿ äÿ àë÷àëäûëàð...

76

ÁÈÐÈÍÚÈ ÃÀ×ÃÛÍ

Î, àü ñà÷ëû,àü ñàããàëëû èäè.Äöíéàíûí èñòè-ñîéóüóíäàíùàëè èäè.Åëÿ áèðèíúè ýöíïåøìàí îëäó ãà÷ìàüûíà.Èìêàíû îëñàéäû ÿýÿðþçö þçöíö ñàëàðäûñèëàù ãàáàüûíà.Àðòûã ìÿùâ åòìèøäèáèð þìðöí áàùàñûíà ãàçàíäûüûàäûíû, ñàíûíû.Ãà÷ìûøäû,äåìÿê èòèðìèøäèþçöíöí þçöíÿ èíàìûíû.Íÿ áèð ùöíÿð ýþñòÿðäè êè,Âÿòÿíäÿ àíà áèëÿëÿð.Íÿ äÿ ãÿùðÿìàí êèìèñÿíýÿðäÿí ÷ûõäû êè,ãàéûäàúàüûíà èíàíà áèëÿëÿð.“Ãà÷ìàëûñàí” äåäèëÿð,ãà÷äû î äà.Èíñàí íåúÿ äÿ ìèñêèíëÿøèðêèìëèéèíè óíóäàíäà...Èíäè î ùÿð øåéäÿí ùàëè èäè,éàøàìàã÷ûíþëöì ìåéäàíûíäà ãàëìàëû èäè.Äàü ó÷àð, éåðè ãàëàð,èýèä þëÿð, ãàëàð àäû.Î íÿ þëäö,íÿ äÿ ãàëäû.Áèð ýöí äÿ ýåòäè áó äöíéàäàí.Ãÿðèáÿäèð ùÿéàò...Ãÿáðè öñòöíäÿ äåäèëÿð:— Ðàùàò éàò.

77

Ôÿãÿò,ðàùàò éàòà áèëìÿäè ùÿòìÿí,è÷èíè éåéÿí ïåøìàí÷ûëûüûí,áèð äÿ áó óúóç,ìÿíàñûç þëöìöí êÿäÿðèíäÿí...

ÈÊÈÍÚÈ ÃÀ×ÃÛÍ

Þçö ãà÷àí,“Þçö éûõûëàí àüëàìàç” äåäè.Ñîíðà äà éàâàø-éàâàøùÿð äîíà,ùÿð úèëäÿ ýèðäè.Þëöìÿ ýåäÿíëÿðè àíàíäàÿëëÿðèíè éåëëÿäè àðàì-àðàì.Ýþðÿñÿí ìÿí äÿ þëñÿéäèìíÿ îëàðäû?Éàõøû êè, ãà÷äûì.Éàõøû êè, ñàüàì.Áÿçÿí äÿ íèòã åëÿäèÿëèíÿ òðèáóíà äöøÿíäÿ.Ñÿñèíäÿ, áîüàçûíäàñöíè ãÿùÿð:— Áèç éàøàìàëûéûã,Âÿòÿí ö÷öí,äþéöø ö÷öí.Áèð ãàøûã ãàíûìûçäàíãîðõñàã ÿýÿð,áèçè áàüûøëàìàç øÿùèäëÿð.Åëÿ áó àíôûðëàíäû áàøûíà òðèáóíà.“Åù, ùàðäàí äöøäöáó øÿùèäëÿð ñþçö éàäûìà...”Àëíûíäà ñîéóã òÿðåíäè òðèáóíàäàí áèðòÿùÿð.Åëÿ êè, ýÿëäè þçöíÿ,

78

äöøöíäö,“éàøàìàëûéûã” äåéÿíäÿýþðÿñÿí ýöëÿí îëìàäû ìÿíÿ?Àõû, ùàìûùÿð äÿôÿ òÿêðàð îëàí,ñöðòöëìöø äàø êèìèíÿ ÿëäÿ,íÿ äÿ àüûçäà ãàëàíáó ñþçëÿðèí êþêöíö áèëèð.“Éàøàìàëûéûã” äåéÿí àäàìûííÿ çàìàíäûðéàøàéà-éàøàéàþëäöéöíö áèëèð...

Ö×ÖÍÚÖ ÃÀ×ÃÛÍ

Ö÷öíúö íÿ òÿñàäöôÿí þëäö,Íÿ äÿ âÿçèôÿ äöøêöíö îëäó.Îä èäè Âÿòÿí òîðïàüûíäà,äöøìÿí ãàáàüûíäà.Ãà÷ûðòäûëàð,òîðïàãäàí àéûðäûëàð,îúàãäàí àéûðäûëàð.Êþç îëäó,êöë àëòûíäà ãàëäû...åëÿúÿ äÿ ãàëàúàãéåíèäÿí îä îëóá,îúàã îëóáéàíàíà êèìè.Ãàëàúàã,ýöëëÿ ãàáàüûíà ýåäÿíéöçëÿðèí, ìèíëÿðèíãàíûíû àëàíà êèìè.Ãàëàúàã,ÿëëÿðäÿ ìÿøÿë îëàíà êèìè...

79

Îíëàð ö÷ íÿôÿð èäè,þëöìäÿí ãà÷äûëàð.Îíëàð ö÷ íÿôÿð èäè,áèðè þëäö,áèðè éîõäóð äàùà,àíúàã áèðè âàð.

ÅËß ÎÜÓË ÈÑÒßÉÈÐ ÂßÒßÍ

Ýåúÿäÿí õåéëè êå÷ìèøÙÿëÿ ãóðòàðìàìûø ìöáàùèñÿìèç.Ôèëîñîô äîñòóìëà áèçÍå÷ÿ áàüëû ïàïèðîñ ÷ÿêìèøèêÁèð ñàìîâàðû áîøàëòìûøûã.Ãàíóí âÿ ùèññëÿðëÿ äîëóÌöáàùèñÿíèÝåúÿ éàðûñûíàäÿê óçàòìûøûã.Ôÿãÿò ×èí ùàñàðû êèìèÍÿ àõûðû ýþðöíöð, íÿ íÿòèúÿñè,Íÿ ãÿäÿð óçóí îëñà äàÏàéûç ýåúÿñè, —Ìÿüëóá îðäóíóí ÿñýÿðè òÿêÓëäóçëó ïàãîíëàðû ÷ûõàðûáÁèð-áèðÀòûð éåíè äîüàí ñÿùÿðèí àéàüûíà,Ýåúÿ ÿðèéèð.Àé áèð ãûëûíú êèìè ýèðèð ãûíûíà...Äîñòóì òàðëàøìûø åéíÿéèíèÙîâõóðóð,Ñèëèð,Éåíèäÿí òàõûð...Ñîíðà åéíÿéèí öñòöíäÿí ìÿíÿ áàõûð:— Áÿëè, — äåéèð —Øàèð îëñàí äà Éÿãèí áèëèðñÿí“Èêñ”è êþêäÿí ÷ûõàðìàüû!

80

Úÿìèééÿò äÿ áåëÿäèð.Þç ãàíóíó âàð..Î ãàíóíëà ýåòìÿñÿíÍÿ õàëã àçàä îëàð,Íÿ äÿ “èêñ” êþêäÿí ÷ûõàð...Ãóëàã àñûðàìÔèëîñîô ùåé ãàíóíäàí äàíûøûð.Äàùà ñÿáð êàñàñû äàøûð.Äöçö ÿùâàëûì äà ãàðûøûð.Áèð ñþç äåìÿê èñòÿéèðÿìÁó ôîðìóëëàð ìöúÿññÿìÿñèíÿ,Àíúàã äèëèìèí óúóíäàí ãàéòàðûðàì éåíÿ.Ëÿíÿò ñÿíÿ, êîð øåéòàí...— Ãàðäàø, ñàõëà áó ìöùàçèðÿíè!Âàõò ýÿëÿð îõóéàðñàí òÿëÿáÿëÿðèíÿ.Èíäè ãóëàã àñ ìÿíÿ:Ôàðóã åùêàìëàð þëêÿñèíäÿí ãîâóëàíäà,Ôåéñÿëèí ñèíÿñè ãóðüóøóíëà îâóëàíäà,Õàëã òàõòûíäàí ñàëàíäà èñòèáäàäû,Äå ýþðöì ôîðìóëëàð ïîçóëäóìó?!

Éà ïîçóëìàäû!Èéèðìèíúè ÿñð, àëòìûø éàøëû —

Àü ñà÷ëû áèð ãîúà:25 äÿôÿ ñÿôÿðÿ ÷ûõäûÀôðèêà áîéóíúà.Íå÷ÿ õàëã ãóðòàðäû ãàðà ýöíäÿí,Íå÷ÿ äþâëÿò èñòèãëàë àëäû.Ýþðÿí “èêñ” êþê öñòöíÿ ÷ûõäûìû!Éà éåíÿ äÿ êþê àëòûíäà ãàëäû?Íå÷ÿ èëäèð ßëúÿçàèðäÿÄÿéÿíÿêëè ôðàíñûçëàðÙàããûíû èñòÿéÿíëÿðèí ôÿðéàäûíûÒÿïèéè èëÿ áîüóð.Ýþðÿñÿí áóÚÿìèééÿò ãàíóíëàðûíûí

Ùàíñûíà óéüóíäóð?!Èðàí ìöñòÿøàðõàíÿäèð

81

“Ìÿñëÿùÿòëÿø, ñîíðà äàíûø...”Èøÿ áàõ,

Ôèðäîâñèíèí íÿñëèÝÿëìÿëÿðèí ôèêðèíÿ ìþùòàú èìèø.Èíäè åëÿ áèð çàìàíäûð êè,Ñÿäëÿð äàéàíà áèëìèðÖììàíëàðûí äàëüàñûíà.Àüàëàð þçëÿðè ñÿñ âåðèðÌöñòÿìëÿêÿ äöíéàñûíûí äàüûëìàñûíà.Àçàä îëóðÀüëàð, ãàðàëàð.Ôÿãÿò áèçèì ÀçÿðáàéúàíäàÎðòà ÿñðèí áèäÿòëÿðè âàð.Äöøöíöðñÿí,Ôèêèðëÿð ãûçàðìûø äÿìèð òÿêÁåéíèíè éàíäûðûð,

ßëèíè éàíäûðûð,Äèëèíÿ àëûðñàí

Íÿôÿñèí îä òóòóð,Äèëèíè éàíäûðûð...

Èéèðìèíúè ÿñð àéàã òóòäóüó ýöíäÿíÖ÷ äÿôÿ øàùëà öç-öçÿ äóðàí,Ö÷ äÿôÿ ùþêóìÿò ãóðàí,Þëäöðÿí, þëÿí,Äþéöøäÿ öçö äþíìÿéÿí,Àçàäëûã ö÷öí òîðïàüà äöøÿí,Ôÿãÿò àéàãëàðäà ñöðöíìÿéÿí

Áèð õàëãûíÙàããûíû ãÿñá åòìèø àüàëàð.Íÿ àíà äèëèíäÿ ìÿêòÿáè âàð.Íÿ äÿ ÿëèôáàñû.Áóäóð Òåùðàíûí ãèñàñû...“Ìèëëÿòè-ãÿééóð...” äåéÿÊöðÿéèíÿ ÿë âóðóáÄèëèíè êÿñèðëÿð áèð ìèëëÿòèí.Ýþðÿê êèì ãàíûéëà áàùàñûíû âåðÿúÿê

Áó úèíàéÿòèí!

82

Øÿðã õèòàáÿò êöðñöñöíÿ ãàëõäûüû,Ãàðàëàð àüëàðûí ùàêèìèééÿòèíè éûõäûüû

Áèð çàìàíäàÀíà äèëè ãàäàüàí îëìóø Àçÿðáàéúàíäà.Áèð ùÿääèíÿ áàõûí çöëìöí...Ñÿôÿâèëÿðèí ãàíóí éàçäûüû äèëÿ

Êèëèä âóðìóø úÿëëàäûí áèðèñè.Áàõûðñàí,Íÿ äèëè ñþç òóòóð,Íÿ äÿÁåø ãàðà ïóëà äÿéÿðÄÿðèñè...Èíäè äèëèìèç “ìÿùÿëëè”Íÿüìÿìèç “ìÿùÿëëè”,Þçöìöç “ìÿùÿëëè” îëìóøóã.Íèçàìèñè äöíéàéà ñûüìàéàí

Áèð õàëã,Áèð ìÿùÿëëÿéÿ äîëìóøóã!Áèð ùÿääèíÿ áàõûí çöëìöí!Ýþð íÿ ýöíÿ ãàëäûÁöòöí Èðàíà ìÿøðóòÿ âåðÿíÑÿðäàðûí íÿâÿñè!Áàõ, áóäóðÈéèðìèíúè ÿñðèíßí áþéöê ôàúèÿñè!!!Ôèëîñîô äîñòóì,Äå ýþðöìÚÿìèééÿòèí ùàíñû ãàíóíóÁèçÿ ðÿâà ýþðäö áóíó!Éîõ, äîñòóì,Éîõ!Áó ãàéäà,Áó ãàíóí,Ðÿâàéÿòäèð.Ùàãñûçëûüà ãàðøûÃûëûíúëàðûí òèéÿñè,Áèð äÿ “òîïëàðûí ñÿñè

83

Ùÿãèãÿòäèð...”Ôèëîñîô äîñòóì!Èíäè åëÿ îüóë èñòÿéèð âÿòÿíÄöøìÿíëÿðèí áàøûíàÀëîâ òþêñöí äèëèíäÿí.Ãàëõûá Ñàâàëàí äàüûíàÁèð ìèëëÿòèí äÿðäèíèÁöòöí Øÿðãÿ áàüûðñûí.Ãîé ãîúà Øÿðã åøèòñèíÄèëè áàüëû,ãîëó áàüëû,Ñèíÿñè ÷àðïàç äàüëûëàðûíñÿñèíè...Ãîé áèëñèíÀçÿðèí òàëåéèëÿ îéíàéàí àüàëàð;Êöë ñîâóøìàìûø!Êþç ñþíìÿìèø!Îäëà îéíàéàíûíÉà ÿëè,Éà äÿ ñàããàëû éàíàð...Èíäè åëÿ îüóë èñòÿéèð âÿòÿíÎ, Ñÿòòàðõàí öðÿêëè,Õèéàáàíè íÿôÿñëè,Ìþúöç íèééÿòëè îëñóí.Ãûëûíúûíûí îäóíäàí,Ñþçöíöí ãöäðÿòèíäÿí,Øåðèíèí ñèãëÿòèíäÿíÄöøìÿí åë-åë ãîâóëñóí!Åé ôèëîñîô äîñòóì!Èíäè åëÿ îüóë èñòÿéèð ÂÿòÿíÔöçóëèíèí “íÿçìè-íàçèê”Éàçäûüû äèëäÿÉàäëàðà ìåéäàí îõóéà áèëñèí.Õÿòàè ãûëûíúûéëàÍå÷ÿ òîï çÿíúèðèíè ãûðà áèëñèí.Îí íÿôÿðëÿÌèí íÿôÿðÿ ãàðøû

84

Äóðà áèëñèí.Àõû, áþéöê îëóð“Êè÷èêëÿð”èí äÿðäè.Ýöúö äöøÿí,Ñþçö þòÿí,Áèð éàðà âóðóð.Äèíìÿñÿí àüçûí òûõàíûð,Âóðìàñàí ãîëóí áóðóëóð.Äÿíèçëÿð êðàëûÇÿíúèëÿð “ñàùèáè”.Áèð çàìàíÑöíýö ýöúöíÿØÿðãÿ ñîõóëäó.“Ùÿääè-áóëóüà ÷àòìàìûø” äåéÿ,Íå÷ÿ þëêÿíèí“Ùàìèñè” îëäó.Êðàë íå÷ÿíúèíèíÕÿçèíÿäàð ËîðäóÍå÷ÿ õàëãûí èñòèãëàëûíûÁöêöá ãîéäó ïîëàä ñåéôÿ,Áàíê êàüûçû òÿê.Ñÿñè ÷ûõàíà“Äèíìÿ” äåäè —“Èñòèãëàëûí õÿòÿðäÿäèð...”“Äèíñÿí õîðòäàí éåéÿúÿê...”Ôèëîñîô ãàðäàø,Áèçäÿ áåëÿ ìÿñÿë âàð.“Ãîíøóéà öìèä îëàíØàìñûç ãàëàð...”Êèì þç äÿðäèíÿ ãàëìàñà,Êèì ùàããûíû àëìàñà,Ãàïûíû äþéöá ýÿòèðìÿçëÿð— Áóéóð ùöððèééÿò ïàéûíû!Öììàíäà íàããàëëàð óäàí áàëûãëàðûíÊèì åøèäèð ùàðàéûíû?!Èíäè çàìàíäûð.Åëÿ îüóë èñòÿéèð âÿòÿí

85

Äèøèëÿ çÿíúèðè ãûðà áèëñèí,Ñöíýö ãàáàüûíäàÑèíÿñèëÿ äóðà áèëñèí.Àüûð òàíêëàðû ÿðèòñèí íÿôÿñè.Òîï ýöëëÿñèíäÿí óçàã ýåòñèíÙàãã äåéÿí ñÿñè...Áèð ÿëè Èñôàùàíäà îëñóí,Áèðè Ìàùàáàääà.Íå÷ÿ ýþðêÿìäÿ,Íå÷ÿ àääàÌèëëÿòè òîïëàéà áèëñèíÁèð áàéðàã àëòûíà.Ãîé Èðàí éåíèäÿí ãàëõñûíÈíãèëàá àòûíà.Áèð éóìðóã êèìè áèðëÿøñèíÑþçöí,Ãûëûíúûí,Øåðèí ãöäðÿòè.Àçàäëûã òÿøíÿñè ìèëëÿòèÀïàðà áèëñèí àðäûíúà.Ùÿñðÿòäÿ ñàðàëûíúàÑÿíýÿðäÿ þëìÿéÿ êèì ðàçû îëìàç?Êèì?!Ôèëîñîô äîñòóì!Úÿìèééÿò ãàíóíóíóíÏîçóëñà äà áèð áÿíäè,Èíàí,Äöíéà ìÿùâÿðèíäÿí ãîïìàç.Íÿ äÿ“Èêñ”ÿ áèð õÿëÿë ýÿëÿð.ßâÿçèíäÿ õàëã ùàêèìèééÿòè äöçÿëÿð.Áèëèðÿì î çàìàíÑÿí äÿ áèð éîë òàïûá“Èêñ”è ÷ûõàðàðñàí ðàäèêàëäàí.Àõû õàëã ùàêèìèééÿòè,Èíñàí ñÿàäÿòè,Äàùà ìöãÿääÿñäèð.

86

Ãàíóíó êÿìÿíä åéëÿìÿêßáÿñäèð.Ôèëîñîô îëñàí äàÁèëèðñÿí áóíó;Úÿìèééÿòèí ÿí áþéöê ãàíóíóÀçàäëûãäûð...Ãàëàí ãàíóíëàðûíÙàìûñû àðòûãäûð.Ôèëîñîô äîñòóì,

Ðàçûñàí äåéÿñÿí!Äöøöíÿíäÿ áèð àç,Àõû áàøãà éîëó éîõäóðÁÿøÿðèééÿòèí!Íÿ ãÿäÿð ýöúñöç îëñà äàÑÿñèíè áîüóá,Ðàäèêàëûíû àëìàã îëìàçÁèð ìèëëÿòèí!

1960

ÌßÍ ÑßÀÄßÒ ÀÕÒÀÐÛÐÀÌ

“Ñÿàäÿò éàíìàãäàäûð...”Á.Âàùàáçàäÿ

Îõóäóì øåðèíè, ãàðäàø!Îõóäóì,óçóí éîëëàð êå÷ÿí,ãûçìàð ýöíÿø àëòûíäàñÿùðàäàêû ñÿðàáûáóëàã ñóéó êèìè è÷ÿíáèð éîë÷ó òÿê,øåðèíè îõóäóì.Åëÿ áèë áàùàð áóëóäóéäóì,áîøàëìûøàì éåíèäÿí äîëäóì,ùÿëÿ öñòö ãàéñàãëàíìàìûø

87

éàðàìà òîõóíäóí åëÿ áèë.Äöøöíäöì,ñÿàäÿòè àõòàðìûñàí íå÷ÿ èëÀõûðäà òàïìûñàí.Ìÿíñÿ àõòàðìûøàì þìðöì áîéó,àõòàðûðàì,àõòàðàúàüàì éåíÿ...Øàèð,áèðúÿ ãåéäèì âàð øåðèíÿ,“Ñÿàäÿò éàíìàãäàäûð...” äåäèí.Ñàíêè áîø ãàëäûñîíäàêû ö÷ íþãòÿíèí éåðè.Íåúÿ êè,ñÿàäÿò àõòàðàíëàðûíáèð çàìàíòîï àüçûíäàýþéÿ ñîâðóëäó êöëëÿðè,áîø ãàëäû éåðëÿðè...“Ñÿàäÿò éàíìàãäàäûð...” äåéèðêÿíåëÿ áèë äàèðÿéÿ àëìûñàíñÿàäÿò èôàäÿñèíè.Èíäè øåðÿ êþ÷öðìÿê èñòÿéèðÿì ìÿí äÿñÿàäÿò àõòàðàí ãÿëáèìèí ñÿñèíè.“Ñÿàäÿò éàíìàãäàäûð...”Áÿëêÿ äÿ áó äöç îëàðÿýÿð,ñÿíè éàíìàüà ãîéàëàð.Éàíàñàí...Ìÿøÿë êèìè,×ûðàã êèìè!Éàíàñàí,àëîâëàðû ñöòöí-ñöòóí,áóëóäà ñþéêÿíÿí îúàã êèìè!Øþëÿí äöøÿ çöëìÿòèí ñèíÿñèíäÿçîëàã-çîëàã óçàíàíéîëëàðûí öñòöíÿñÿùÿð-àõøàì.

88

Ñîíðà àüûçäîëóñó äåéÿñÿí:Õàëã ö÷öí éàíûðàì!Ôÿãÿò éàíìàüà äà ãîéìóðëàð.Äåéèðëÿð:àëîâñóç, òöñòöñöç éàí!Éàí! Ëàï õàëã ö÷öí,Íÿ ñþçöìöç âàð...Àíúàã øþëÿ ÷ÿêìÿ,éàí õûñûí-õûñûí,éàí è÷èí-è÷èí.Õàëã ö÷öí...Ãàðäàø, íÿ åäÿñÿí áåëÿ “ñÿàäÿòè?!”Îíóí õîøáÿõòëèéèíäÿí äàùà ÷îõäóðêÿäÿðè, ìþùíÿòè...Ñÿàäÿò âÿòÿíäÿäèð, ìÿíúÿ,Òîðïàüû, ýþéö,ñóéó, ñÿðâÿòè àçàä âÿòÿíäÿ.Îüëó, ãûçû,äèëè, ñÿíÿòè àçàä âÿòÿíäÿ.Àéàüûí àëòûíäà äîüìà òîðïàã,áàøûí öñòöíäÿ äîüìà àñèìàí,ãÿëáèíäÿí êå÷ÿíèàçàä äàíûøàñàí.Äàíûøàñàíàüûçäîëóñó, öðÿéèíúÿ.Ýöëÿñÿí äÿ,àüëàéàñàí äà —Ôÿãÿò þç äèëÿéèíúÿ...Äàùà äåìÿéÿëÿð:— Áó, ñåâèíú ýÿòèðèð ñÿíÿ,áó êÿäÿð...Áóíà ýöë,áóíà àüëà!Éîõ!þç åâèíèí þçöí îëàñàí àüàñû.Áàøûí öñòäÿ îòóðóáõåéðèíè, çÿðÿðèíè

89

äàùà þéðÿòìÿéÿ ñÿíÿ áàøãàñû...Ìÿíúÿ, áåëÿ îëàð ñÿàäÿòÞçö äÿ íèñêèëñèç, òàìàì.Ãàðäàø, ñÿí ñÿàäÿòè òàïìûñàí,Ìÿí îíó ùÿëÿ äÿ àõòàðûðàì...

1963

ÃÛÇÛË ÁÀËÛÃ

Ïàéûç ýöíÿøè òþêöëìöø ùîâóçà,àéíà öñòöíÿ äàüûëàíúèâÿ ìóíúóãëàðû êèìè.Íÿ ñóëàð ôûðòûíàëûäûð,íÿ òÿáèÿò ÿñÿáè.Ñàêèò ïàéûç ùàâàñûíäàõóìàðëàíûð ùÿð éàí.Ñóäà ýöíÿøèí çÿððÿëÿðèëÿ îéíàéàíãûðìûçû áàëûãëàð äàòÿãëèä åäèðëÿð òÿáèÿòè.Ñàíêè áó áåø àääûìëûã ùîâóçäàòàïìûøëàð ñÿàäÿòè.Ùÿðäÿí ñàðû éàðïàãëàðòèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ äöøöðñóéóí àéíàñûíà.Ñó äà, áàëûãëàð äà äèêñèíèð áó ùàëà.Åëÿ áèë éàðïàüûí äöøìÿñèíäÿíÙîâóçäà ôûðòûíà ãîïàúàãìûø àç ãàëà.Áàëûãëàð ñóéóí äèáèíÿ åíèð,êèðÿú “äàüûí” îâóãëàðûíäà ýèçëÿíèðëÿðáèð çàìàí...Ñîíðà äà ãóìóí öñòöíäÿ ñöðöíöðëÿðãîðõà-ãîðõà, ùÿðÿñàí...Êèì èñÿ áèð áàëûã ñàëûð ùîâóçà,èðè ãûçûë áàëûã.Ôûðòûíà ãîïóð åëÿ áèë,

90

ñó äàëüàëàíûðùîâóç äàøûð,ùÿð øåé, ùÿð øåé áèð-áèðèíÿ ãàðûøûð.Áèð ýþç ãûðïûìûíäàéûõûëûð êèðÿú “äàü” äà,ñóéà ãàðûøûðùîâóçóí äèáèíäÿêè ãóì äà,ëèëëÿíìèø òîðïàã äà.Áàëûã äà øàùÿ ãàëõìûø àò êèìèãóéðóüó öñòÿ ãàëõûáàòûð þçöíö ãûðàüà.Ñîíðà òîðïàã öñòöíäÿáàøëàéûð ñöðöíìÿéÿ,ñöðöíöá ÷àïàëàìàüà.Îíó ñóéà àòûðëàð éåíÿ,áÿëêÿ ñàêèò îëäó äåéÿ.Áàëûã ùîâóçà áàø âóðóð,áóðíó ãóìà òîõóíóð.Ãàëõûð,ñóéóí àéíàñû ãûðûëûð.Áèðäÿí øàùìàð êèìè ãûâðûëûðéåíÿ àòûëûð ãûðàüà.Ñèíÿñèíè äàéàéûá éàø òîðïàüà,ñöðöíöð àðõàñûíà áàõìàäàí,Ñöðöíöð ùàðàñà...Åëÿ áèë ùèññ åäèð áàëûã,îíó ùîâóçà àòàúàãëàðáóðàäà ãàëñà...Òóòìàã èñòÿéèðëÿð,ñöðöíöð.Ãàëäûðìàã èñòÿéèðëÿð,÷àïàëàéûð.Ãàíàäûíû, ãóéðóüóíó äþéÿðÿê éåðÿñàíêè òîðïàüû ãóúàãëàéûð.Î, öçö öñòÿ äöøìöøáèð óøàüà áÿíçÿéèðáó ýþðêÿìèëÿ.

91

Ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéûð...Ãàëäûðìàã èñòÿéèðëÿð,ýåòìèð...Êè÷èê, ñöðöøêÿí ÿëëÿðèëÿòîðïàüû ãóúàãëàéûð...Áàõûðàì, ùåéðÿò àïàðûð ìÿíè...Äåéèðÿì:— Åé èíñàí, âóðìà ÿëëÿðèíè!Òîõóíìà!Îíó äàëüàñû àäàì áîéó ãàëõàíäÿíèçÿ àïàðìàéàúàãñàí ÿýÿð!ßë âóðìà íàùàã!Ñÿíèí áåøàääûìëûã ùîâóçóíäàî ãàëìàéàúàã.Òîõóíìà îíà!Áîø éåðÿ äöøìÿ áó ùÿâÿñÿ.Àçàä éàøàìàã èñòÿéÿíèñàëìà ãÿôÿñÿ.Ãîé ãóìëàðûí öñòöíäÿ ãàëñûí,ñèíÿñèíäÿôûðòûíàëû öììàíûí ùÿñðÿòè.Ãîé ñöðöíÿ-ñöðöíÿ,ùþíêöðÿ-ùþíêöðÿ þëñöí.Îíó ùîâóçà ãàéòàðûá,ÿëèíäÿí àëìàáó ñîíóíúó ñÿàäÿòè...ßë âóðìà!ßë âóðìà,Î áàëûüà, åé èíñàí!ßë âóðìà,ÿýÿð îíóàçàäëûüà ÷ûõàðòìàéàúàãñàí!

1962

92

ÔÈË

Áèðèíúè úÿðýÿäÿ îòóðìóøóã ñèðêäÿîüëóìëà ãîøà.Ùÿð îéóí,ùÿð òàìàøàåëÿ áèë íàäèð íåìÿòèäèð úàùàíûí.Î ýàù ÿë ÷àëûá,ýàù äà äèããÿòëÿ áàõìàãëàáèëäèðèð ñåâèíúèí, ùÿéÿúàíûí.Áÿçÿíñÿùíÿäÿ áàø ÿéèáýåäÿíëÿðèí äàëûíúàåëÿ öðÿêäÿí ýöëöð êè,ëàï ýþçëÿðè éàøàðûíúà.Ãóø ó÷óð;

ïÿðâàçëàíûð î äà.Àò ãà÷ûð,

ùÿâÿñëÿíèð.Íÿ áèð ñþç ñîðóøóð,íÿ äèëëÿíèð.Áàõûð äèããÿòëÿùÿð øåéÿ,ùÿð øåéÿùÿâÿñëÿíèð...Áèð ãàäûí ýÿëèð ñÿùíÿéÿ,àðõàñûíúà éåêÿ áèð ôèë.Äÿðèñè øîðàí áèð òîðïàã êèìèÚàäàð-úàäàðßë ÷àëûð îüëóì,ßë ÷àëûð òàìàøà÷ûëàð...Ãàäûí ãöðóðëó,ãàäûí ôÿòù åòìèøôÿðìàíäåùè àíäûðûð.Éàïûøûá õîðòóìóíäàíÔèëè ñÿùíÿ áîéó äîëàíäûðûð,Ñîíðà

93

Ôèë áàøûíû ñàëëàéûá äóðóð.Äóðóð ÿìðÿ ìöíòÿçèð.Èíäè ãàäûí òÿê ýÿçèð, —Îéíàäàðàã øàëëàüûíû,ÁèðäÿíÔèëèí õîðòóìó öñòÿãîéóá àéàüûíûÿìð åäèð îíà;— Åé, òÿíáÿë,ãàëäûð ìÿíè áîéíóíà!Ôèë õîðòóìóíó óçàäûááèð îäóí ïàð÷àñû òÿêãîéóð îíóãóëàãëàðûíûí àðõàñûíà.Ãàäûí ÿëèíè éåëëÿäèð ùàâàäà.Ùàìû ÿë ÷àëûðÎíóí áó ÿäàñûíà...“Éàìàíúà éîðóëäóì.Èñòè îëäó ìÿíÿ”.Ôèë éàðûì òîí õîðòóìóíäàáèð ãóø ãàíàäûíû ãàëäûðûáéåë âóðóð ñàùèáÿñèíÿ.Òàìàøà÷ûëàð ýöëöð...Àüàúëà ö÷ äÿôÿ âóðóðÔèëèí áàøûíà,äåìÿêäöøìÿê èñòÿéèð ãàäûí.Ïàëûä ýþâäÿñè òÿê àéàãëàðáöêöëöð,Ñîíðà õîðòóìóíó ñÿðèðõàëûíûí öñòöíÿïèëëÿ-ïèëëÿ÷èí-÷èí.Ãàäûí ñàðàéäàí åíÿí êèìèåíèð áó ïèëëÿëÿðëÿ,Áèð ïàð÷à ãÿíä àòûð òîðïàüàÔèëèí áó õèäìÿòëÿðèé÷èí.

94

Ëÿíýÿð âóðàðàã ôèëãàëõûð éåðèíäÿí...ßë à÷ûá ýöëÿí îüëóìàäåìÿê èñòÿéèðÿì ìÿí:— Îüëóì, áó ôèë äåéèë!Áèð àäû,áèð äÿ ýþðêÿìè âàðßñë ôèëÀôðèêàäà ìåøÿëÿðäÿ éàøàéàð!Àüàúëàðû êþêöíäÿí ÷ûõàðàíõîðòóìàéàãëàð àëòûíà ñÿðèëäèìè,øèðëÿðè ãóðó éàðïàã êèìè ÿçÿíäèçëÿðáèð ïàð÷à ãÿíä ö÷öí ÿéèëäèìè,äàùà î ôèë äåéèë, îüëóì!Ùàðàì îëñóí îíàî ýþâäÿ,î õîðòóì!Àíúàã þëìÿìÿê÷öíÿë à÷àí äèëÿí÷èéÿ îõøàéûð.Þçö äÿ áèëìèðíÿ ö÷öí éàøàéûð.Áèð ïàð÷à ãÿíä ö÷öííÿñëèíè äÿ,àäûíû äàòÿùãèð åòìèø.Èòèðìèø ìÿíëèéèíè äÿ,ùÿéàòûíû äà,Àçàäëûüû äà ÿëèíäÿí ýåòìèø.Öçöíäÿ íÿ ãÿçÿá âàð,íÿ ýöëöø.Áèð ìÿäÿñè âàð;áèð òèêÿ ãÿíä àòûð îíàùÿð ýöí.Áèð õîðòóìó âàðÉåð ñöïöðìÿê÷öí.

95

Áèð äÿ úàäàðëàíìûø äÿðèñè;Î äà þéðÿíìèø êþòÿéÿ.Éîõ, îüëóì!Éàõøû áèë,î ôèë äåéèë!Î ôèë äåéèë!

1962

ÃÀÍÓÍ

Îüëóì!Ìÿùáÿñäÿí éàçûðàìáó ìÿêòóáó ñÿíÿ.Ýþðöøÿúÿéèìèçÿöìèäèì àçàëìàñà äàéåíÿéàçûðàì...Àòàëàð äåìèø:“Âÿñèééÿò éöíýöëëöêäöð...”Áó ùÿéàò÷èéèíëÿðèìäÿ åëÿ àüûð éöêäöð êè,ôûðòûíàéà äöøìöøÝÿìèíèí áîñìàíû êèìè;éà îíó ñàùèëÿ ÷ûõàðàúàüàì,éà äàáöêöá ÷èéèíëÿðèìèáàòàúàüàì,êåøìÿêåøëè ùÿéàòûíäàëüàëàðû è÷èíäÿìÿíäÿí ÿââÿë áàòìûøéöçëÿðè êèìè.Ãîé áó ñþçëÿðèìãàëñûí ãóëàãëàðûíäàùÿéàòû,èíñàíëàðû,áèð äÿ àçàäëûüû ñåâÿí

96

áèð àäàìûí ñþçëÿðè êèìè...Îüëóì!Éàäûìäàí ÷ûõàðñàì äàçèíäàíäà êå÷èðäèéèìýöíëÿðèí ñàéûíû,ôÿãÿò óíóòìàìûøàìñÿí àíàäàí îëäóüóí ýöíö,áèð äÿñÿíÿ àëàúàüûì ùÿäèééÿëÿðè —àòà ïàéûíû...Äèâàðà îíóíúó õÿòòè ÷ÿêäèìáó àõøàì.Áó, îí ùÿäèééÿ äåìÿêäèð,Àëìàìûøàì.Êèì áèëèð ùÿëÿíå÷ÿñèíè äÿ áîðúëó ãàëàúàüàì!Ôÿãÿò ùå÷ äàðûõìûðàì, îüëóì!Àçàä îëäóüóì ýöíùàìûñûíû,ùàìûñûíûàëàúàüàì...Îüëóì!Áèð ùÿãèãÿò îëñà äàýþðìÿéÿí èíàíìàç áóíà,Îí èëáèð øÿùÿðäÿ éàøàéûáùÿñðÿò ãàëààòà îüëóíà.Äöç îí èëäèðáèð äÿôÿ äÿ ýþðìÿìèøÿì öçöíö.Åâèìèçÿ ýåäÿí äàøëû éîëäàíéÿãèí ÷îõäàí ñèëìèøäèð çàìàíàéàãëàðûìûí èçèíè.ÈíäèÑÿí éåíè ëÿïèðëÿð ñàëûðñàíùÿìèí éîëà.(ìÿí ðÿèñÿ äåìÿðÿì

97

áó äÿðäèÉöç èë äÿ ãàëà...)Ôÿãÿò ñÿíÿ äåéèðÿì, îüëóì,áó ùàëìÿíè êÿäÿðëÿíäèðèð éàìàí.Àõû íÿ ãÿäÿð äþçöìëö îëñàì äàìÿí äÿ èíñàíàì!..Äöøöíöðÿì;ñà÷ëàðûí —

îòàüûìàùàìûäàí òåç-òåç ýÿëÿíàõøàìûí ãàðà òåëëÿðèíÿîõøàéûð éÿãèí.

Ýþçëÿðèí —áàðìàãëûãäàíáèð ïàð÷àñû ýþðöíÿíàñèìàí ðÿíýèíäÿäèðñÿíèí...

Ñÿñèíäÿ —áèð äàü øÿëàëÿñèíèíàùÿíýè âàð.

Áàõûøûíà ìÿùÿëëÿ ãûçëàðûéÿãèí êè, ìàùíû ãîøìóøëàð.Áîéóí-áóõóíóí...Éîõ, éàçìàðàì äàëûñûíû...Îüëóì,ãîé áó àéðûëûüûí àúûñûíûòÿê ìÿí ÷ÿêèì.Ñÿí úàâàíñàíöðÿéèíÿ äöøìÿñèí ëÿêÿ.Éÿãèí,ùå÷ èíäèéÿ ãÿäÿðáèëìèðñÿí áÿëêÿàòà îüëóíó äèçè öñòÿ àëûáãûâðûì ñà÷ëàðûíûíåúÿ ãàðûøäûðàð,îíó íåúÿ îõøàéàð,

98

íåúÿ äàíûøäûðàð...Íåúÿ íÿãë åäÿðÌÿëèêìÿìÿììÿäèíáóéíóçëó äèâëÿðè éûõìàñûíû.Çöìðöä ãóøóíóíãàíàäëàðû öñòöíäÿãàðàíëûã äöíéàäàíèøûãëû äöíéàéà ÷ûõìàñûíû...Ñÿí áèëìèðñÿí áÿëêÿ;óøàã íåúÿ äàéàéàð áàøûíûàòàíûí äÿìèð÷è êþðöéöíÿ áÿíçÿéÿíñèíÿñèíÿ,ãóëàã àñàðèíñàí òÿõÿééöëöíöí éàðàòäûüûî ùÿãèãÿòäÿí øèðèíÿôñàíÿñèíÿ...Ñÿí áóíëàðû áèëìèðñÿí éÿãèí.Ôÿãÿò ùå÷ äàðûõìûðàì, îüëóì,àçàä îëäóüóì ýöíäàíûøàðàì ñÿíèí÷èí...Ëàêèíìÿíè äàðûõäûðàí áóäóð;àõû ñÿí áèëìèðñÿíàòàí íÿ ö÷öí ùÿáñ îëóíìóøäóð!Àíàíäàí ñîðóøñàíî äà äåéÿ áèëìÿéÿúÿêäîüðó, äöçýöí...“...Íÿ áèëèì, àé áàëà,òîéóìóçäàí êå÷ìèøäè 15 ýöí,íÿ ýÿëèíëèê ïàëòàðûìû ÷ûõàðìûøäûì,íÿ äÿ ÿëëÿðèìèí ùÿíàñû ñîëìóøäó.Ùÿëÿ îíà äåéèëìÿìèø íå÷ÿ ñþçöì,öðÿéèìäÿ íÿ ãÿäÿð àðçóì ãàëìûøäû...Áèð àõøàìÿëèñèëàùëû èêè ïîëèñýÿëèá àïàðäû àòàíû.Î ýåäÿíäèð...

99

Íÿ ñîðàüû âàðíÿ äÿ íèøàíû...”Áóíäàí áàøãàíÿ áèëèð êè,íÿ äåñèí àíàí.Áÿëè,ìÿíè ùÿáñ åòäèëÿð...ùÿáñ åòäèëÿðãàíóí àäûíäàí...Îí èëäèðö÷ àääûìëûã îòàãäàéàìãÿôÿñÿ ñàëûíìûø øèð êèìè...íÿ òÿëÿáèìè åøèäÿí âàð,íÿ õàùèøèìè!Äèíèðÿì,Ðÿèñ äåéèð:— Ãàíóí áåëÿäèð!Îí èëäèðßëèñèëàùëû ïîëèñëÿðãàïûäà êåøèê ÷ÿêèð,ìÿíè ýöäöð.“Ãàíóí áåëÿäèð...”Íÿ ùàâà ýþðìöøÿì,íÿ èøûãäöç îí èë!Íÿ åòìÿê,“Ãàíóíäóð!”Ïÿíúÿðÿìäÿêè áàðìàãëûã,äèâàð öñòöíäÿêè ìÿôòèë“ãàíóíäóð!”“Ãàíóíäóð”ãàïûìäàí àñûëàí ãûôûë äà,ãîëóìäàêû äÿñòáÿíä äÿ!“Ãàíóíäóð!”öçöìäÿêè ñèãàð äàüû äà,Êöðÿéèìäÿêè øàëëàã éàðàñû äà,Ðÿèñèí öçöìÿ ýöëöá

100

ýþñòÿðäèéè “íÿçàêÿò” äÿ!Áóíëàð ùàìûñû “ãàíóíäóð”, îüëóì!Èëê òóòóëäóüóì ýöíáàøãàéäû ãàíóíà ìöíàñèáÿòèì.Ýÿëèð éàäûìàÐÿèñëÿ ñþùáÿòèì...Äåäè:— Ùÿáñ îëóíóðñóíóçãàíóí àäûíäàí!Äåäèì:— Ýöíàùñûçàì.Äåäè: — Áèëèðÿì.Äåäèì:— Àèëÿì âàð.Äåäè:— Íÿ ôþâãÿëàäÿ èøäèð áó?Àäàì éà àèëÿëè,éà äà àèëÿñèç îëàð!Äåäèì:— Ìÿí èíñàíàì!Úÿíàáè ðÿèñ!Èíñàí!Ðÿèñèí ñàðû éàíàãëàðûãûçàðäû áèð àç.Äèíìÿäè...ÑîíðàÝþé ýþçëÿðèëÿÌÿíÿ áàõûá õåéëè,äåäè:— Ýåò, ùÿáñõàíàäà ãàíàðñàí!Ýöíàùñûç àèëÿëè èíñàí!...Îüëóì!Ãàíóí — áèð ìóì ïàð÷àñû.Ãîëóí ãöââÿòëèäèðñÿ ÿýÿðñûõ ÿðèéèá ñó îëàíà ãÿäÿð!Èñòÿñÿí çÿíúèð äöçÿëò

âóð ýöúñöçöí ãîëóíà.

101

Éà äà ýöë äÿñòÿñè åäèáñÿï äîñòóíóí éîëóíà.ßé ñóàë èøàðÿñè îëñóí!Äöçÿëò — íèäà!Îäóð êè, îüëóìáó äöíéàäàáèð ãàíóí âàð;èíñàí àçàäëûüûäûð î äà:Ïîëèñëè, éàðàãëû ãàíóíëàðûíéîõäóð ùÿãèãÿòè!Àéàãëàðäà êÿìÿíä,ãîëëàðäà çÿíúèð,Êöðÿêäÿ øàëëàãäûðîíëàðûíÿí áþéöê “ñÿàäÿòè”...ÎüëóìÁó ìÿêòóáó îõóñàíáèëÿúÿêñÿí éÿãèíÍÿ ö÷öí ùÿáñ îëóíìóøàòàí ñÿíèí!

1962

ÒÎÐÏÀÃ

Áèëìèðÿìùàíñû ìöäðèê èíñàíáó àäû âåðìèø ñÿíÿ:“Òîðïàã!”Ñÿíÿ “Àíà”,“Âÿòÿí” äåäèê,àíúàãåòèðàô åòìÿëèéèê, äöçö,þç ÿçÿìÿòèíè èòèðìÿäèéåíÿ “Òîðïàã” ñþçö.Ñåâäèê ñÿíèàíàìûç ãÿäÿð.Èíñàíëàð ñÿíèí éîëóíäàäÿñòÿ-äÿñòÿ,

102

íÿñèë-íÿñèëþëöìÿ ýåòäèëÿð.Ñèíÿíÿ ýþç éàøû àõäûýèëÿ-ýèëÿ,ãàí òþêöëäöçîëàã-çîëàã.Íåúÿ äÿ ëàãåéä ãàðøûëàäûí,òîðïàã,Èñòè ýþç éàøûí äà,ãàéíàð èíñàí ãàíûíû äà,áÿëêÿ áóíóí÷öí“Òîðïàüûí öçö ñîéóã îëóð”äåäèëÿð,ãÿáóë åòäèíèíñàíëàðûí áó áþùòàíûíû äà.

I

Àòàì äîëàíäû áàøûíààéàüû éàëûí,áàøû à÷ûã,Äåäè: “Áÿëêÿ ñÿí,ñóäàí, ýöíÿøäÿíêîðëóã ÷ÿêìÿéÿñÿí...”Þçöíö îäà-ñóéà âóðäó ãîúà,ßëëÿðè øàõòàäàí éàíà-éàíàÍå÷ÿ ÷àéûí ñóéóíó àõûòäûãóðóìóø äîäàãëàðûíà.Êîìàìûçà ýöí äöøìÿäè,“Áèðòÿùÿð äîëàíàðûã” äåäè.Êÿíäèäÿí óí ãóðòàðäû*óøàãëàð òÿðÿ ãàéíàäûá éåäè.Àíúàã

ñàüà, ñîëà ÷åâèðäè ñÿíèùÿð ýöí;“Òîðïàã ýöíÿøñèç ãàëìàñûí...”

____________*Êÿíäè — óí ñàõëàíàí éåð.

103

Ñîí îâóú áóüäàíû äàñÿïäè ñèíÿíÿ —

“Òîðïàã ñîíñóç îëìàñûí...”Äàøäàí ÷ûõàðòäû ÷þðÿéèéàçûã àòàì.Àõøàìëàð úàíûíûí àüðûñûíäûíóøàã êèìè àüëàäû.Ôÿãÿò,éåíÿ öìèäèíè ñÿíÿ áàüëàäû:“Òîðïàã ùÿéàòûìûçäûð” äåäè.Íÿ àòà áèëäè,Íÿ óäà áèëäè...Áèð ýöí äÿñèíÿñèíÿ ñþéêÿéèáçàìàíûí ãûðìàíúûíäàíøûðûì-øûðûì îëìóøñèíÿñèíè,àëàíäà ñîí íÿôÿñèíè,éåíÿ ñÿíè ãóúàãëàäûùàìûäàí ãàáàã.Þëäö..Îâúóíäà áèð ÷ÿíýÿ òîðïàã!..Ñÿí ùèññ åòìÿäèí áó äÿðäè!Éîõ!Ùèññ åòìÿäèí éÿãèí!Àõû, ìÿíèì òÿêíÿ ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäûí,íÿ äÿ àíàì êèìèè÷èí-è÷èí!..Ùèññ åòìÿäèíáó äÿðäè éÿãèí.Áèëìÿäèí áÿëêÿãîëëàðûíûí ãöââÿñèíè,àëíûíûí òÿðèíèàðõ ñóéó êèìè è÷äèéèí,ùèññèíè,ùÿéÿúàíûíû,

104

áèð äÿ ùÿéàò åøãèíèîðàãñûç, äÿðéàñûç áè÷äèéèíáèð äÿðè,áèð äÿ ñöìöê éûüûíû îëàíáó èíñàí,áèð ýöí éîëäà ãàëàúàã.Áÿëêÿ äÿ áèëìèðäèí áóíó?!Ôÿãÿò íÿ îëäó,Ñÿíÿ ãóúàã-ãóúàãýöíÿø âåðÿí àäàìûíÀõûðäà óääóí ãÿëáèíèí îäóíó!Àíúàã áèç éåíÿíÿ “ãàòèë” äåäèê,íÿ äÿ äöøìÿí îëäóã ñÿíÿ.Àòàìûí þëöìöíäÿí ñîíðàãàðäàøûì ÷ÿêäè íàçûíû,áàáàìäàí ñîíðààòàì ÷ÿêÿí êèìè.“Òîðïàã ùÿéàòûìûçäûð” äåäèê,ñåâäèê ñÿíèàíà êèìè,âÿòÿí êèìè.×ÿêäèê íàçûíûàòàì ÷ÿêÿí êèìè...

II

Àíúàã,ñÿí àíà îëìàäûí áèçÿ.(áàáàëàð äåìèø:)“Åé öçö ñîéóã òîðïàã”!Àíàì äþçäöýöíëÿðèí àüûíà, ãàðàñûíà.Ñûüûíäû àòàìûíýöíÿøñèç, ÷þðÿêñèç êîìàñûíà.Äþçäö:ÿëëÿðèíèí úàäàðûíà,äèçëÿðèíèí éàìàüûíà.

105

Áèð äÿôÿ äÿ “àúàì” äåéÿéûõûëìàäû àüàíûí àéàüûíà.Ôÿãÿò ñÿí!Ñóéó îëìàéàíàáèð ñöíáöë âåðìÿäèí.Þêöçö îëìàéàíûíöçöíÿ ýöëìÿäèí.Éîõñóëëóã íÿ îëäóüóíóáèëìÿäèí!“Âåð, âåðèì!” äåäèíÁàçàð áàããàëû òÿê.Äàùà äåìÿäèíêÿíäèñè áîø ãàëàíëàðàúûíäàí þëÿúÿê!Áèëìÿäèíýÿòèðÿí êèìäèð,àïàðàí êèì.Íÿøÿäÿí ãÿùãÿùÿ ÷ÿêÿí,àúûíäàí ôÿðéàä ãîïàðàí êèì.Ýöíäÿ áèð àäà éàçûëäûñàùèáëèê êàüûçûí,äèíìÿäèí...Ìÿùñóëóí ùÿð èëáèð àíáàðà äîëäó,äèíìÿäèí...öñòöíÿ íå÷ÿ àä,íå÷ÿ ãàéäà ãîéóëäó,äèíìÿäèí...ñÿíèí éîëóíäàíå÷ÿ àðçó êöëÿ äþíäö,äèíìÿäèí...“Àíàìûí úåùèçèäèð áó òîðïàã!”äåéÿí àüà þéöíäö,äèíìÿäèí...Áÿëêÿ ñÿí äþçöìëöñÿí, òîðïàã!Àõû íÿ ãÿäÿð äþçÿúÿêñÿíáó òÿùãèðÿ,áó òàïäàüà?

106

Íèéÿ ôèë ýþâäÿíëÿãàëõûá àéàüàäåìèðñÿí:— Åé àíàñûíûí úåùèçèíè,áàáàñûíûí ìèðàñûíûàõòàðàí úÿíàá!Äàùà áÿñäèð øÿúÿðÿáàçëûüûíûç!Áó ýöíäÿíãóðòàðäû áó èðñè ùàãã-ùåñàá!Áèð äÿ ñÿí êèìñÿí,ñàùèá îëàñàí ìÿíÿ?!Þìðöíäÿ ÿëèí òîõóíìàéûáÿëèìÿ,íÿ øàõòà ÷ÿêìèñÿí ìÿíèìëÿíÿ èñòè áèëìèñÿí!Íÿ ñåâèíúèìè äóéìóñàí,íÿ êÿäÿðèìè áþëìöñÿí!Áèëèí!Íÿ ñàùèáèì âàð ìÿíèì,íÿ àüàì!Ìÿíìÿíè ÿêèá-áåúÿðÿíëÿáó ùÿéàòà îðòàüàì!!!

III

Åé àíà òîðïàã!Ìÿí èñòÿéèðÿìñÿí ùàðàé ÷ÿêÿñÿí, ùàðàé!Áöòöí èíñàíëàð åøèäÿåòèðàç ñÿñèíè.Þçöí þç ÿëëÿðèíëÿ ïàð÷àëàéàñàí“Ìÿí òîðïàüûí ñàùèáèéÿì!” àäëûáÿøÿðèí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ ýÿëÿíôàúèÿñèíè!..Ãîé, êÿíäëèéÿ ñÿäÿãÿ êèìèÒàëà-òàëà òîðïàã âåðÿíúÿíàáëàðûí ÿëëÿðè äöøñöí

107

éàíûíà!Ãîé óòàíñûíëàðõàëãûí ìàëûíû îüóðëàéûáéåíèäÿí ñàùèáèíÿ ñàòäûãëàðûíà!Ìÿí áóíó èñòÿéèðÿì àíúàã;íÿ ñàùèáèí îëñóí, íÿ àüàí!Ñÿí äÿ ìÿíèìëÿáèð úÿðýÿäÿñÿñèíè óúàëäàñàí!Åé àíà òîðïàã!Åé àíà òîðïàã!

1962

ÐÎÌÀÍÒÈÊÀ

Äöíÿí éåíÿ ýþðäöì îíóáèð áàüäà.Àäàìëàðäàí óçàãäà,ñàêèò áèð ýöøÿéÿ ÷ÿêèëèáîòóðìóøäó òÿê.×ÿíÿñèíè ÿëëÿðèíÿ ñþéêÿéÿðÿêáàõûðäû êÿïÿíÿê ãîâàí íÿâÿñèíÿ...Äàéàíäûì,÷ÿêèëèá áèð àüàúûí êþëýÿñèíÿáàõäûì îíà...(Äöçö íÿ ãàáàüà ýåäÿ áèëäèì,íÿ äÿ ýåðè).Äöøäö éàäûìà ýÿíúëèê èëëÿðè;èëê ýþðöø,úàâàáñûç ãàëàí ñþçëÿð...Äöøäö éàäûìà,éóìóðëàíäû àëíûìäà òÿð...Äöøäö éàäûìà,áèð ãÿäÿð óòàíà-óòàíà,î çàìàííåúÿ äåäèì îíà:— Ñÿí ãàð àëòûíäàí òÿçÿ ÷ûõìûø

108

áÿíþâøÿ êèìè òÿìèçñÿí.Î äèíìÿäè...— Ñÿí ýöë éàðïàüûíà äöøìöøøÿáíÿì òÿê ëÿêÿñèçñÿí.Éåíÿ äèíìÿäè.— Ýþçëÿðèí óëäóçóíó èòèðìèø ýåúÿëÿð êèìèíÿ ãàðàäûð.Ãàìÿòèí íåúÿ äÿ ôöñóíêàðäûð,éîë öñòäÿ òÿê äóðàí ÷èíàð ãÿäÿð.Ãàøëàðûí öôöãäÿ éåíèúÿ äîüìóøàéïàðàäûð,ìèí àéÿ äÿéÿð...Ýöëöìñÿäè, äèíìÿäè...Ôöçóëèíèí Ëåéëèñè,Íèçàìèíèí Øèðèíè,Úàâèäèí Õóìàðûòàé îëà áèëìÿç ñÿíÿ.Ìÿí Ìÿúíóíóí îëàðàì,Ôÿðùàäûí, Ñÿíàíûí îëàðàì,òÿêúÿ áèð êÿëìÿ ìÿíÿ...Ýöëöìñÿäè, äèíìÿäè éåíÿ...Äåäèì:— Ìÿí Ôöçóëè êèìèñÿíè øåðëÿ àëãûøëàéà áèëëÿì.Ùàôèç òÿêÑÿíÿ èêè øÿùÿð áàüûøëàéà áèëëÿì.Íÿ îëñóí,àäûìûí ãàáàüûíäà éîõäóð“Ìþâëàíà”,éà äà “Õàúÿ” êÿëìÿñè.Íÿ îëñóí ñèíÿìÿ êþëýÿ ñàëìûðìåäàëëàðûí úÿðýÿñè...Ìàðàãëà áàõäû ñèíÿìÿäèíìÿäè...Äåäèì:— Þìðöì — ùèúðàíëà âöñàë,ùÿãèãÿòëÿ õÿéàë,àðçóéëà öìèä àðàñûíäà êå÷èá.

109

Áèð àç ùÿñðÿòëè,áèð àç íàêàìáèð àç èëùàì,áèð ãÿäÿð ñÿàäÿò,áèð ãÿäÿð ñÿäàãÿò,ñîíðà äÿëè Õÿçÿð,áèð äÿ Õàí Àðàç,ùÿðÿñè áèð ãÿäÿð,ùÿðÿñè áèð àçþìðöí ýöíëÿðèíè è÷èá...Ôÿãÿò ùåéôñèëÿíìèðÿì éåíÿ.Èñà êèìè éîõ,ùÿãèãè äèðèëìÿê íÿñèá îëñà ìÿíÿèëê äÿôÿùÿéàòûí òÿðÿííöìöíö áàøëàéûá,èíñàíû, àçàäëûüû àëãûøëàéûáØåèð éàçàðàì,áó ýöíöí,áèð äÿ ýÿëÿúÿéèí íàìèíÿ.Î áàõûá öçöìÿ,ýöëöìñÿäè éåíÿ,äèíìÿäè...Ìÿí äÿ ýöëöìñÿäèì îíóí êèìè.Ñîíðà äà òîïëàéûá èðàäÿìèäåäèì:— Ãàëàí þìðöìö äÿýþçÿëëèéÿ — ñÿíÿ,èíàìà, åòèáàðà âåðÿð...Óúàäàí ýöëäö,Ôÿãÿò äèíìÿäè éåíÿ...Äîüðóñó, äàùà òöêÿíäè ñÿáðèì,Äåäèì:— Íèéÿ äèíìèðñÿí?Ðàçû äåéèëñÿí ìÿýÿð?!Äåäè: — Ãóëàã àñûðäûì áàéàãäàí,éàìàí ðîìàíòèê èìèøñÿí,éàìàí...

110

Äåäè, ýåòäè...Ãàëäûì áàõà-áàõà...Ãÿðèáÿ ñþçäöð “Ðîìàíòèêà!”Ñîíðà äà ÷àüûðäûì àðõàñûíúà:Áèð äàéàí ýþðöìÀõû ùàðàäàäûð áóíóí ðîìàíòèêàñû?Ñàäÿúÿ “ñåâèðÿì” äåñÿéäèì,ðàçû ãàëàðäûíìû?Íÿ áèëèì...Î ýåðèéÿ áàõìàäû áèð äàùà,ýåòäè...Éåíè äîüàí áèð ìÿùÿááÿòèíÞìðö áåëÿúÿ áèòäè...Èíäè òÿçÿäÿí ýþðäöì îíó,ñà÷ëàðû,äàü áàøûíà äöøìöø ãàð,àëíûíäà äîëàéëàðäàí êå÷ÿí úûüûðëàð.ßëëÿðè,ýþìýþé, äàìàð-äàìàð.Áèð ýóøÿäÿ îòóðóá òÿê.Ôèêðÿ ýåäÿðÿê,áàõûð êÿïÿíÿê ãîâàí íÿâÿñèíÿ.Åëÿ áèë,àðàìûçäàêû ó÷óðóìèíäè ýþðöíäö ìÿíÿ.Äöøöíäöì,î çàìàí äà áåëÿ èìèø éÿãèí.Ìÿíèì þç äöíéàì âàðìûø,îíóí þç äöíéàñû.Àù,íåúÿ äÿ éàìàí îëóðìóøùèññèí,ùÿâÿñèí,ìÿùÿááÿòèíðîìàíòèêàñû...

1967

111

ÓÇÀÃÄÀÍ ÌßÊÒÓÁËÀÐ

“Ùÿéàò ùàããûíäà äöøöíúÿëÿð” ñèëñèëÿñèíäÿí

1

Ñåâýèëèì, áèð çàìàí òàìàìëàíìàéàí,Íÿ ãÿäÿð ìèñðàñû ãÿëáèìäÿ ãàëàí,Êàüûçûí öñòöíäÿ äóðóá ñûðàéà,Ôèêðèìäÿí êå÷ÿíè ãîéóá àðàéà,Ñÿíèíëÿ, äîñòëàðëà ñþùáÿò åòìÿéÿí,Àíúàã õÿéàëûìäàí ùå÷ âàõò ýåòìÿéÿí,Áèð øåðèì èíäèÒÿçÿäÿí äèë à÷ûá ãÿëáèìäÿ äèíäè.Ìÿí áó äóéüóëàðû ñÿíÿ éàçìàñàì,Èíàí êè, éåíÿ äÿ îëìàðàì àðàì...

2

Ñåâýèëèì, áèëèðÿì ÷îõ äàðûõûðñàí,Íÿ åòìÿê, ÿââÿëäÿí áåëÿäèð èíñàí.Óçàãäà, ãöðáÿòäÿ îëñà àäàìû,Íÿ ýöíäöçö îëàð, íÿ äÿ àõøàìû...Èíäè áèð àéäûð êè, ãöðáÿò åëäÿéÿì,Äîüðóñó, áàøãàäûð áó éåðäÿ àëÿì.Óéóøà áèëìèðÿì, èíàí, áèð àíëûã,Ìÿí ùèúðàí ÷ÿêèðÿì, ñÿí íèýàðàíëûã.Éÿãèí êè, îéàíûá ùàìûäàí åðêÿí:“Éóõóäà ýþðìöøÿì, áó ýöí ýÿëÿðñÿí”.Äåéÿðÿê ýþçëÿðèí äèêèëèð éîëà,Õÿéàë áèð ãóø îëóá ãîíóð ìèí êîëà.Åëÿ áèë âàðëûüûí äàðäà ãàëûáäûð,Áèëñÿí äÿ ñåâýèëèí ùàðäà ãàëûáäûð,Éåíÿ äþçìÿéèðñÿí.

112

� ˙� ˆ-� ˙� ˆ� ¸˚� ¸� —˜� ˝

Áèð ùèêìÿòÿ áàõ,(Ñÿí áèçèì ãûçëàðäà ñÿäàãÿòÿ áàõ...)Ìÿí äÿ áó éåðëÿðäÿ, äöçö, áèðòÿùÿð,Ýöíö àõøàì åäèá, àõøàìû ñÿùÿð,Ùÿêèìëÿ, äÿðìàíëà ñèðäàøàì èíäè.×àðÿì éîõ, ýÿðÿêäèð òàáëàøàì èíäè...Áó óçàã þëêÿäÿ ÷ÿêñÿì äÿ ùÿñðÿò.

Äåéèðëÿð áèð ãóøäóð þìöðäÿ ñÿùùÿò —Ó÷äóìó, äþíìÿñè óçàíûð õåéëè.Îäóð êè, ñåâýèëèì, îëìà ýèëåéëè,Î øèðèí âöñàëûí õàòèðèíÿ ìÿíÈ÷èðÿì äÿðìàíû ýèëåéëÿíìÿäÿí.Äþçöðÿì, èíñàíäà ôèë äþçöìö âàð.Ôÿãÿò öðÿéèìè éåéÿí àüðûëàðÍÿ ùèúðàí äÿðäèäèð, íÿ âöñàë ãÿìè.Íåúÿ òÿñâèð åäèì ìÿí áó àëÿìè,Îíó ìÿíèì êèìè äóéàñàí ñÿí äÿ.Áèð áàøãà äöíéà âàð èíäè è÷èìäÿ...

3

Ñåâýèëèì, åòèðàô ýþçÿëäèð, èíàí —Áàøãàäûð òÿìÿííàì èíäè ùÿéàòäàí.Åëÿ äàðûõûðàì áó òÿê îòàãäà,Ñàíêè ÿçèð ìÿíè éóìøàã éàòàã äà.Éóõóäà, àøêàðäà, ùÿð éàíäà, ùÿð ýöíÄîüìà êÿíäèìèçè ýþðöðÿì áöòöí.Ýþðöðÿì ÷ÿìÿíè, áóëàüû, äàøû,ßñèð î éåðëÿð÷èí ãÿëáèìèí áàøû.Àðòûã øàèð ãÿëáèì áó íèééÿòäÿäèð —Äåéèì êè, ùÿð íÿ âàð òÿáèÿòäÿäèð.Ñåâèðÿì äàüëàðà ÷ÿí ýÿëÿí çàìàí,Ñåâèðÿì ÷àéëàðû,Ýöíÿø äîüàðêÿíÍå÷ÿ ðÿíýÿ ÷àëûð ùÿð áèð çÿððÿñè.Ùÿéàò íÿüìÿñèäèð áóëàüûí ñÿñè.

113

Ñåâèðÿì ÷ÿìÿíè èëê áàùàð ÷àüû,Ñåâèðÿì ìåøÿíè, ñàðû éàðïàüûÃàëõà äèçÿ ãÿäÿð,Èòÿ éîë, úûüûð...Íÿ âàõò ýþé êèøíÿéèá ýóð éàüûø éàüûð,Áóëóä ýþç éàøûéëà éóéóð òîðïàüû,Éôöãäÿ óçàíûð ýþéöí ãóðøàüû,Éàðïàüûí öñòöíäÿ ãàëûð äàìúûëàð,Èñòÿð ïàéûç îëñóí, èñòÿðñÿ áàùàðÑåâèðÿì î çàìàí òÿáèÿòè ìÿí.Àéðûëà áèëìèðÿì òÿáèÿòèìäÿí...

4

Áèëèðÿì, ñåâýèëèì, ãûíàéàúàãñàí:— Áÿñ èíñàí?Äöíéàíû éàðàäàí èíñàí?!Îíó ñåâìèðñÿíìè?Ñåâèðÿì ãÿëáÿí.Èíñàíñûç òÿáèÿò äöøöíìöðÿì ìÿí.Ñåâèðÿì èíñàíû, èíñàí ìèí-ìèíäèð,Ñå÷èá àéûðìàã äà, äöçö, ÷ÿòèíäèð.Èíñàíëûã íÿ ïóëäà, íÿ âàðäà äåéèë,Íÿ äÿ êè, éàìàãëû ïàëòàðäà äåéèë.Íÿ ãûçûë åéíÿêäÿ, íÿ ñàâàääàäûð,Íÿ øàíäà, øþùðÿòäÿ, íÿ äÿ àääàäûð.Íÿ äÿ àäàìëàðûí ñÿíÿòèíäÿäèð.Èíñàíëûã èíñàíûí õèñëÿòèíäÿäèð.Ñåâèðÿì èíñàíû, ñåâèðÿì ãÿëáÿí,Êèì êè àéðûëìàéûð òÿáèÿòèíäÿí.Éöêñÿëñÿ ðöòáÿñè, ìÿãàìû áåëÿ,ßââÿëäÿí íåúÿéäè, î ãàëûð åëÿ.Î öç äþíäÿðìÿéèð äîñòäàí, éîëäàøäàí,Ìÿí îíà äåéèðÿì ùÿãèãè èíñàí...Ôÿãÿò àäàì äà âàð, áàõûðñàí öçäÿÈíñàíäûð, éàøàéûð éåð êöðÿìèçäÿ.Íÿ òîéà éàðàéûð, íÿ äÿ êè, éàñà.

114

ßýÿð ñåëëÿð ýÿëèá äàüëàð ó÷óëñàÁèð ñàêèò ýóøÿéÿ ãûñûëûá ãàëàð,Òÿêè áèð òöêöíÿ òîõóíìàñûíëàð.Ñÿäè éàõøû äåìèø, áåëÿ áèð èíñàíÑàíêè áèð øÿêèëäèð áàõûð äèâàðäàí.Ñåâýèëèì, ùÿð éåðäÿ áåëÿëÿðè âàð,Åëÿ áèë ùÿéàòäà äóç äàäìàìûøëàð.Êÿäÿðè, ãöññÿíè ãîâóá þçöíäÿí,Ýþðöðñÿí éàëàíäàí ýöëöð äÿ áÿçÿí.Åëÿ áèë ãîðõóð êè, ýöëìÿñÿ ÿýÿð,Þìðöíöí áèð ýöíö ýåäÿúÿê ùÿäÿð.Äèíäèðñÿí öçöíÿ ýöëöìñÿéÿðÿêÄåéÿúÿê: — Áèðòÿùÿð éàøàéàã ýÿðÿê.“Áèðòÿùÿð éàøàìàã...”Íèéÿ “áèðòÿùÿð?”(Áåëÿ éàøàìàüà þìöð äåéÿðëÿð!)Èíñàíñàí, éåð òàïñûí ãîé öðÿéèíäÿ,Ñÿíèí êÿäÿðèí äÿ, ñåâèíìÿéèí äÿ.Êÿäÿð êè, þìöðÿ éàìàã äåéèëäèðÃÿëáèíäÿí ãîïàðûá àòàñàí îíó.Ñåâèíú êè àë ðÿíýëè áîéàã äåéèëäèðÙÿð çàìàí äîäàüà éàõàñàí îíó.Êÿäÿðèí äÿ þçýÿ áèð àëÿìè âàð,Íå÷ÿ ñåâèíúëÿðèí àíàñûäûð î.Êÿäÿðèí ìÿíàñûí äóéàí àäàìëàð,Áèëèð ìÿùÿááÿòèí àéíàñûäûð î.Èíñàíñàí, âàðëûüûí òàúûñàí äåìÿê,Íÿ âàõòäûð ÿëëÿðèí öçöëöá éåðäÿí.Ùÿð éåðäÿ ùÿð øåéÿ ýöëöìñÿéÿðÿê,Éåíèäÿí ìåéìóíëóã íèéÿ åäèðñÿí.Äåìèðÿì öçöíäÿ éåð ñàëñûí êÿäÿð,Àüëàéûá ñûçëàìàã âÿðäèøèí îëñóí.Þìðöíäÿ áèð äÿôÿ ýöëñÿí äÿ ÿýÿð,Åëÿ ýöë, þìöðëöê ýöëöøöí îëñóí.Ñåâýèëèì, áèëñÿí äÿ éàçûðàì éåíÿ,Þçýÿ ïåíúÿéèíè ýåéñÿí ÿéíèíÿ,

115

Éà ãîëó ñàëëàíàð, éà äà ÿòÿéè.Áÿñ íåúÿ ýåéÿñÿí þçýÿ öðÿéè?Áèðòÿùÿð éàøàìàã õàòèðèíÿ ñÿí,Ãÿëáèí àüëàñà äà þçöí ýöëÿñÿí...

5

Áèð ðÿãñ ìåéäàíûíà ýåòìèøäèì äöíÿí,×ÿêèëèá áèð éàíà ñåéð åòäèì õåéëè.×ÿòèíäèð âÿñô åòìÿê,

Ýÿðÿê ýþðÿñÿí,Ùÿì àüëàìàëûéäû, ùÿì äÿ ýöëìÿëè.Åëÿ áèë áèð äÿñòÿ ðÿíýëè áþúÿéè,Ãûçàðìûø äÿìèðèí öñòÿ éûüûáëàð.Àòûëûá äöøöðëÿð,Áó ðÿãñ åòìÿéè“Ìÿäÿíèééÿò” áèëÿí íàäàíëàð äà âàð.Äÿðê åäÿ áèëìèðÿì, äöçö, íÿ ùàëäû,Íèéÿ ìÿäÿíèééÿò áó ýöíÿ ãàëäû.Áÿëêÿ äåéÿúÿêñÿí áó áèð ãàéäàäûð:“Çöëôÿëè ãîéóëàð êå÷ÿëèí àäû”.Éîõ, áó òÿê àä äåéèë ïîçàã àäûíû.Ñÿí ðàçû îëàðñàí þç þâëàäûíû,Áàõ áó äöøöíúÿäÿ, ìÿäÿíèééÿòäÿÁþéöäÿñÿí áèçèì áó úÿìèééÿòäÿ?Àõû ùàíñû àíà òàáëàøàð áóíà,Ãûçû ãöðáÿò éåðäÿ ýåäèá îüëàíàÎðäàí ìÿêòóá éàçà:— Ìåùðèáàí àíàì,Ýþçöí àéäûí îëñóí, ýÿëèí îëìóøàì.Áóðàäà ñåâèøèá ìÿí ÿðÿ ýåòäèì,Èíäè î éàøàéàí øÿùÿðÿ ýåòäèì...Ñåâýèëèì, äå íèéÿ äèíìèðñÿí, íèéÿ?Èíäè íÿ àä âåðÿê áèç áó ñåâýèéÿ?Áÿëêÿ äÿ éàäûíà ýÿëèð ñÿíèí äÿ,Ýÿëèí ýÿòèðÿíäÿ áèçëÿðäÿ êÿíäÿ,Ãàðûëàð ãàáàüà àéíà òóòàðäû.Úàâàíëàð àò ÷àïûá ôèøÿíý àòàðäû.

116

Ãûçûí äà áàøûíäà àë ðÿíýëè äóâàã,Áèð åâäÿí áèð åâÿ ýÿëÿíäÿ ãîíàã,Íå÷ÿ øàì éàíàðäû éîëó áîéóíúà.Ýÿëèíè åâèíäÿ ýþðÿíäÿ ãîúà,Áèëÿðäè íÿ ãîíàã, íÿ ãîíøóäóð áó,Îüëóíóí þìöðëöê éîëäàøûäûð áó.Ñåâýèëèì, áèëèðÿì äèíìèðñÿí íÿäÿí,Éîõ, êþùíÿ àäÿòÿ ãàéûòìûðàì ìÿí.Ñÿí ìÿíè ãÿëáèíäÿ äàíëàìà íàùàã.Ýÿë ñåâýè ùàããûíäà à÷ûã äàíûøàã.Ãÿëáèìäÿí êå÷ÿíè ñÿí äÿ äöøöí, áèë,Ñåâýè òîéäà äåéèë, äóâàãäà äåéèë.Ãûç äóâàãëû îëñóí, äóâàãñûç îëñóí,Íÿ ôÿðãè, êàø ñåâýè éàìàãñûç îëñóí.Ñåâýèëèì, ãÿëáèíäÿ äàíëàìà ìÿíè,Êö÷ÿäÿí ãîøóëóá ýÿëÿí ýÿëèíèÃàéûíàíà íÿ åòñèí.Áèëìèðìè ìÿýÿð,Î áèð ýöí äÿ áåëÿ ãîøóëóá ýåäÿð...“Þðïÿéèí äöéìÿìÿ èëèøÿí çàìàí,Ãÿëáèìè îâëàéûá àïàðäûí, úàíàí”.Äåéÿí àäàìëàðûí úûëûç ñÿñè äÿ,Îíóí ùÿéàò ùàãäà ôÿëñÿôÿñè äÿ,Åëÿ äöéìÿñè òÿê áèð àíëûã îëóð.Ùÿéàòû, ñåâýèñè ãàðàíëûã îëóð...Éåíÿ äÿ áèð ôèëìÿ áàõûðäûì äöíÿí,Àäûíû éàçìûðàì, éÿãèí ýþðöáñÿí.Êÿíäèí êÿíàðûíäà àçû éöç íÿôÿð,Øèðèíè óëàüà ìèíäèðèðäèëÿð.Ôÿðùàä äà îðäàéäû,Éàäûíà ýÿëäè?Àíúàã î áèç áèëÿí Ôÿðùàä äåéèëäè.Ìèí èëäèð Íèçàìè êþ÷ìöø ùÿéàòäàí,“Õîñðîâ âÿ Øèðèí”è óíóòìàìûøñàí.Äå ýþðöì î ôèëìèí íÿ èäè àäû?Äàùà ùàíñû éåðè éàäûíäà ãàëäû?Íèéÿ äèíìÿéèðñÿí, íèéÿ, ñåâýèëèì?

117

Ñÿíÿò áåëÿäèðñÿ îíäà íÿ áèëèì,Íÿ ö÷öí þçöíÿ çÿùìÿò âåðèá ñÿíÔöçóëè øåðèíè ÿçáÿðëÿéèðñÿí.Éÿãèí äåéÿúÿêñÿí: — Ó÷ìà ùÿéàòäàí.Éîõ, ìÿíèì ÿçèçèì, éàõøû äöøöí áèð,Éàõøûíû éàìàíäàí àéûðàí èíñàíÁèëÿð áó ñþçëÿðèì èíêàð äåéèëäèð.Ýþçÿë áèð äþâðàíäà éàøàéûðûã áèç,Àéà êþðïö ñàëûð éåðäÿí íÿñëèìèç.Èíàí êè, àçàëñà ýöíöí çèéàñû,Ýöíÿøÿ íóð âåðÿð èíñàí äöùàñû.Åëÿ äàùèëÿðëÿ ùÿìÿñðÿì êè, ìÿí,Ùàçûðàì éöç äÿôÿ þïÿì ÿëèíäÿí.Åëÿ ñÿíÿòêàðëàð àðàñûíäàéàì,Èñòÿðÿì áèð þìöð øàýèðäè îëàì...Ôÿãÿò, ìåùðèáàíûì, áèëÿíëÿð áèëèð,ßñë ñÿíÿò íÿäèð, ìÿùÿááÿò íÿäèð.

6

Ñåâýèëèì, ãÿëáèìäÿ àüðû âàð éåíÿ,Àíúàã ôèêèð âåðñÿì ùÿêèì äåéÿíÿ,Þìðöìö âÿãô åäÿì ýÿðÿê äÿðìàíà.Éîõ, äàùà ùÿð øåéè àòûá áèð éàíà,Ãàëõûðàì àéàüà.Ùÿéàò äþéöøäöð.Êèìèí êè ñèëàùû ÿëèíäÿí äöøäö,Êèìèí êè èëê äÿôÿ ÿéèëäè äèçè,Î ÷ûõûð ñûðàäàí.Ñåâýèëèì, áèçèÃîé àúèç áèëìÿñèí áó ùÿéàò áåëÿ.Äþéöø ýöíëÿðèìèç þíäÿäèð ùÿëÿ.Ìÿíè äöøöíäöðÿí ñÿíñÿí, ñåâýèëèì,Çàìàíäûð, äàíûøûá äèíñÿí, ñåâýèëèì.Éåíÿ äÿ óúàëñà î ìÿüðóð ñÿñèí,Íå÷ÿ ñþçãàíìàçûí, íå÷ÿ íàêÿñèíÑþçöíö àüçûíäà êÿñÿðñÿí,

áèð äÿ —

118

Äàùà ýþðöíìÿçëÿð ñÿí îëàí éåðäÿ.Ùÿéàòûí ìÿíàñûí ýåéèìäÿ áèëÿí,Î éåðñèç áÿçÿíèá, î éåðñèç ýöëÿí,Àâàðà êÿñëÿðè ìèñðè ãûëûíú òÿêÅëÿ éåðèíäÿúÿ êÿñÿñÿí ýÿðÿê.Ñÿíñÿ äàíûøìûðñàí, ñÿáðÿ áàõ ñÿíäÿ,Äåìèðñÿí ýåéèíèá áÿçÿíìÿñÿí äÿ,Ôèòðÿòÿí, õèñëÿòÿí áþéöéÿì åëÿ.Ùà÷àí áþéöìöøöê þçýÿ ÿëèéëÿ?!Àõû áó ìèñàëû íèéÿ ÷ÿêìÿäèí:Ýöíàù ñàðáàíäàäûð, áþéöê áèð íÿðèíÎâñàðûí ýþð ùàðà áàüëàìûø íàøû,Óëàãëà íÿð îëóá áîéóí éîëäàøû...Íèéÿ äàíûøìûðñàí?Òÿâàçþìö áó?Ùÿëÿ äóìàíëûéêÿí áÿøÿðèí éîëó,Øÿðãè äÿ, ãÿðáè äÿ ùåéðÿòäÿ ãîéàí,Êèì èäè î äàùè, î áþéöê èíñàí?Î âàõò êè, Èñêÿíäÿð ýÿçèá äöíéàíû,Ôÿòù åòìÿê èñòÿäè Àçÿðáàéúàíû,Îðäóñóç, ñèëàùñûç ÷ûõûá ìåéäàíà,Íöøàáÿ ãÿëÿáÿ ÷àëàíäà îíà,Íÿ ãÿäÿð òàéôàëàð, íÿ ãÿäÿð õàëãëàð,Óøàãëûã äþâðöíö éàøàéûðäûëàð...Äîüðóñó áåéíèìäÿ ìèí èðìàã àõûð,×àéëàð áèð öììàíäà ãîâóøóá, àõûð.Äîëàíûá íÿ ãÿäÿð êÿíäè, øÿùÿðè,Áèðëÿøèð ôèêðèìèí øÿëàëÿëÿðè.Èíäè øàèð ãÿëáèì áó íèééÿòäÿäèð,(Áó íèééÿò úàí âåðèð øåðÿ, ñþçÿ äÿ)Äåéèì êè, ýþçÿëëèê òÿáèÿòäÿäèð,Ùÿéàòûí ìÿíàñû ìöáàðèçÿäÿ...

Áåðëèí, 1963Éåñåíòóêè, 1977

119

ÌßÚÍÓÍ ÑÞÉÖÄ

Áåëèíäÿ éàüûøëû ïàéûç ýöíëÿðè,Áóëóä ýþç éàøûéëà éóéóð øÿùÿðè.Êö÷ÿëÿð áîìáîøäóð, íÿ ñÿñ, íÿ àäàì.Ìÿíñÿ òÿê îòàãäà ëàï äàðûõìûøàì.×ûõûðàì øÿùÿðÿ...Ñûñãà éàüûøäàÝþç éàøû àõûäûð àüàú äà, äàø äà.Êè÷èê áèð ìåéäàíäàí êå÷äèéèì çàìàí,Ýþðêÿìè ïÿðèøàí, þçö ïÿðèøàíÁèð ìÿúíóí ñþéöäö ýþðöðÿì áèðäÿí.Îíóí ãàáàüûíäà äàéàíûðàì ìÿí.Áèð àðõûí öñòöíäÿ î äóðìóøäóð òÿê,Ñàêèòëèê è÷èíäÿ ôèêðÿ ýåäÿðÿê...Ñà÷ëàðû ãàðûøìûø çÿìàíÿ êèìè.Þçöñÿ ùÿð øåéÿ áèýàíÿ êèìè.Ñÿùðàäàí, ýöíÿøäÿí, ãóìäàí óçàãäà,Áó ñîéóã, ðöòóáÿò, ãÿðèá òîðïàãäà,Ýÿëèá-ýåäÿíëÿðÿ áàõûð ùÿñðÿòëÿ.Î îäëó, î ãàéíàð, úîøãóí õèñëÿòëÿ,Áó ñîéóã øÿùÿðäÿ íåúÿ äþçöð î?Áóðäà íÿ àõòàðûð, êèìè ýÿçèð î?Ìÿúíóí ñþéöäìöäöð áåëÿ ëàë äóðóð?Éîõ, î Ìÿúíóí äåéèë,Áèð õÿéàë äóðóð...Ìÿúíóíà îõøàéûð ýþðêÿìèíäÿ î,Îëìàìûø ìÿúíóíëóã àëÿìèíäÿ î.Ìÿúíóí çÿìàíÿéëÿ ýèðìÿäè äîíà,Äþâðöíöí ÿí ãÿòè ãàíóíëàðûíàÎ íÿ “áÿëè” äåäè, íÿ äÿ áàø ÿéäè.Ñàíêè èêè äöíéà áàø-áàøà äÿéäè.Ñîíðà äà äåéèíýÿí ãàðû ñàéàüû,Áþùòàíà à÷ûëäû äþâðöí äîäàüû.Íÿ ùþêìö, íÿ çîðó äàäà ÷àòìàäû,Ôÿãÿò î ñóñìàäû, àðàì òóòìàäû,Éàíûá “Ìÿúíóí” äåäè åøãèí îüëóíà.

120

Ãåéñÿ áàõ, ôÿõð åòäè ìÿúíóíëóüóíà.À÷ûã ñèíÿñèíè âåðèá ãàáàüà,Éàëûí àéàüûéëà îäëó òîðïàüàÉåíè úûüûð ñàëûá îáàäàí ÷ûõäû.Î äåäè: “Ìÿúíóíà éîëëàð à÷ûãäû...”Ãûëûíú äà, íèçÿ äÿ, îõ äà, çÿíúèð äÿ,Ñàõëàéà áèëìÿäè îíó áèð éåðäÿ.Ýÿçäè èãëèì-èãëèì î ýÿíú éàøûíäà,Ìÿùÿááÿò, ñÿäàãÿò, ùàãã ñàâàøûíäàÍå÷ÿ ùþêìäàðû ñàëäû òàõòûíäàí.Íå÷ÿ úàíýàâÿð äÿ êöñöá áàõòûíäàíÌÿúíóíëà äóðàíäà ãàáàã-ãàáàüàÃàíëû ãûëûíúûíû àòäû òîðïàüà.Ðàì åòäè ÷þëëÿðèí ïÿëÿíýèíè äÿ,Úåéðàíûí ãîðõóëó öðÿéèíè äÿÈíñàíà èñèäÿí áÿëêÿ î îëäó.Äàüëàðûí äþøöíäÿ ìÿúëèñ ãóðóëäó.×þëöí ñàêèíëÿðè éûüûëûá ýÿëäè,Ãà÷àí äà, ãîâàí äà áóðäà äèíúÿëäè.Íÿ ýöúëÿ áÿëëÿíäè, íÿ äÿ êè, àúèç.Ùàêèì ãóëñóç îëäó, ãóëëàð ùàêèìñèç.Î éûüäû ùàìûíû þç ñöôðÿñèíÿ,Öëâè áèð ìÿùÿááÿò äàèðÿñèíÿ.Áó öíñ ìÿúëèñèíäÿ ùþðìÿòÿ ìåéàðÁèð ìÿùÿááÿò îëäó, áèð äÿ åòèáàð.

Áÿñ èíäè ýþðäöéöì áó íÿ àëÿìäèð?Î Ìÿúíóí ùàðäàäûð?Áó Ìÿúíóí êèìäèð?Ñà÷ëàðû òþêöëìöø ÷èéèíëÿðèíÿ,Î èíàì, î òÿìêèí, î ãÿì éåðèíÿÎíóí ýþçëÿðèíäÿí àõàí éàøäûðìû?Î þç êå÷ìèøèíäÿí àéðûëìûøäûðìû?Áèðäÿí ìÿúíóí ñþéöä ýÿëÿðÿê äèëÿÄåäè: — Åëÿ äåìÿ, áèð èíñàô åëÿ.Î éàçûã, êèìñÿñèç Ìÿúíóí ìÿíÿì, ìÿí!— Éîõ, — äåäèì, — áó ôèêèð ÿñëà äöç äåéèë

121

Ìÿúíóí éàçûã äåéèë, êèìñÿñèç äåéèë.Áèð éåðäÿí ýÿëìèøÿì îäëó, àòÿøëè,Ãóìó ùÿðàðÿòëè, ýþéö ýöíÿøëè.Ëåéëè äÿ îðäàäûð.Áÿëè, þçöäöð...Ìÿúíóíó îëäóüóí î øÿðã ãûçûäûð.Ýþçëÿðè Äÿìÿøãèí ýåúÿëÿðè òÿê,Ñà÷ëàðû Ôÿðàòäàí áèð ãÿäÿð ýþäÿê,Ãàøëàðû ÷àòûëìûø ãûëûíú òÿê ãîøà,Ñàíêè Íîôÿë þçö ÷àòìûø áàø-áàøà.Íÿõëÿ áÿðàáÿðäèð áîéó, ãàìÿòèÄÿúëÿ íÿüìÿñèäèð ñþçö, ñþùáÿòè.Éåðèøè, äóðóøó åëÿ Ëåéëè òÿê.ßéíèíäÿ ÿòÿéè ùÿøéÿëè êþéíÿê.Ùèúðàíûí îäóíäàí ýÿëÿðÿê äèëÿ,Ùÿð àõøàì ñÿñèíè ÷ÿêÿíäÿ çèëÿÕÿçÿðèí ñèíÿñè ãàáàðûð, åíèð,Î ãûçûí ñÿñèíäÿí ñÿùðàëàð äèíèð.Äàüëàðäà ÿêñ îëóð “Éà Ãåéñ!” êÿëìÿñè.Îíóí ìÿùÿááÿòè, äÿðäè, íÿüìÿñèÑÿíèí ùÿñðÿòèíäèð, ñÿíèí ôÿðàüûí.Èíñàíûí, äþâðàíûí, áèð äÿ òîðïàüûíÌèí èëëèê äÿðäèíè äàíûøûð áèçÿ.Ñàíêè Ôöçóëè äÿ ãàðûøûð áèçÿÎíà ãóëàã àñûð...“Åé õîø îë ìÿñò êè, áèëìÿç

ãÿìè-àëÿì íÿ èìèø.Íÿ ÷ÿêÿð àëÿì ö÷öí ãÿì,

íÿ áèëÿð ãÿì íÿ èìèø”.

Ýþðäöì êè, äöøöíöð ìÿúíóí ñþéöä äÿ.Áàéàãäàí ýþç éàøû òþêÿí ñþéöääÿÈíäè áàøãà ùàë âàð, áàøãà ýþðêÿì âàð.Ñàíêè îíó îíäàí àéûðìûøäûëàð.Ùà÷àíäàí-ùà÷àíà ýÿëÿðÿê äèëÿÄåäè: — Ùå÷ áèëìèðÿì áó ýÿëèøèíëÿÌÿíÿ ñåâèíú âåðäèí, éîõñà êè êÿäÿð.

122

(Áàüûøëà ãÿëáèíÿ òîõóíñàì ÿýÿð...)Àðàéûá, àõòàðûá ìÿíè òàïìûñàí,Áóíó áèð äöíéàéà äÿéèøìÿç èíñàí.Íÿ ãÿäÿð ñûõñà äà áó ãöðáÿò ìÿíè,Ñÿíèí ñþçöíäÿêè ùÿðàðÿò ìÿíè,Ìèí èë äÿ éàøàäûð, áÿëè, ìèí èë äÿËåéëèäÿí óçàüà äöøäöéöì åëäÿ...— Ýÿë ýåäÿê äåéèðñÿí?Ùàðà ýåäÿê áèç?Ñèç ìÿíÿ Ëåéëèíè âÿä åäèðñèíèç.Ìÿíè àòÿøëÿðÿ ÷ÿêèðñèç éåíÿ.Éîõ! Äþçÿ áèëìÿðÿì âÿñëèí äÿðäèíÿ.Éîõ, äþçÿ áèëìÿðÿì! Áó äÿðäèì áÿñäèð!Ìèíèëëèê ôÿðàãäàí ãà÷ìàã ÿáÿñäèð.Áèð äÿ Ëåéëè þçö äàíëàéûá äåéÿð:— Ñÿíè Ìÿúíóí áèëèá ñåâèðäè åëëÿð.Ñÿíèíñÿ äþçöìöí, ùöíÿðèí áóéìóø?“Ìÿúíóí äèç ÷þêöá, î òÿñëèì îëìóø...” —Äåéèá äàíëàìàçìû ýþðÿíëÿð ìÿíè!Éîõ! Âÿñëÿ ÷àüûðìàç ÿðÿíëÿð ìÿíè.Ýåäÿñè äåéèëÿì, äîüðóñó, áóðäàí.Ìÿí âÿñëÿ éåòèøñÿì, êèì ÷ÿêÿð ùèúðàí!Åëÿ áèð àäàìû ýþñòÿðèí, ùàíû?!Ìÿí îíà òàïøûðûá ýåäèì ùèúðàíû.“...Ìÿúíóí êþ÷öá ýåòäè ñèíÿñèíäÿ ãÿì,Èíäè áó äþâðàíûí Ìÿúíóíó ìÿíÿì...” —Äåéÿí àøèãëÿðèí àðçóñó, ãÿìèÄþâðöíöí Ìÿúíóíó îëìàã äåéèëìè?Þçöí äå, åøãäÿ áó äà ùöíÿðìè?Ìÿí íåúÿ àíëàäûì îíà äÿðäèìè.Àõû ìÿíèì äÿðäèì ùèíä äÿðéàñûäûð.Ëåéëè î äÿðéàíûí áèð äàìëàñûäûð.Òÿêúÿ åøã îëñàéäû úàùàíäà äÿðäèìÎíó ïèéàëÿéÿ òþêöá è÷ÿðäèì.È÷èá ìÿñò îëàðäûì.Áÿëêÿ î çàìàíÍÿ Ëåéëè îëàðäû, íÿ ìÿí, íÿ ùèúðàí.

123

Éîõ! Éîõ! Ìÿñòëèéèí äÿ îëìàç èìäàäû.ßýÿð Þìÿð Õÿééàì éàðàíìàñàéäûÁÿëêÿ èíàíàðäûì.Ìàùàëäûð èíäè.Òÿãñèð áèçèì äåéèë, çÿìàíÿíèíäèð.ßí áþéöê ýöíàùêàð î ÿééàì îëäó,Ìÿíè Ìÿúíóí åòäè, î, Õÿééàì îëäó.Èíäè åëÿ àøèã èñòÿéèðÿì ìÿíÎ éöêñÿêäÿ äóðà åøãäÿ ìÿíäÿí.Ñÿí áåëÿ àøèãäÿí ýÿòèðñÿí õÿáÿðËåéëèéÿ äåìèðÿì, äöíéàéà äÿéÿð...Äåäèì: — Òàðèõ îëäó ñÿí äîüàí èëëÿð,Ìèí òóôàí è÷èíäÿí êå÷ñÿ äÿ áÿøÿðÑÿíè óíóòìàäû éåíÿ ùå÷ çàìàí.Èñòÿéèì áóäóð êè, ñÿíè áó äþâðàíÉåíèäÿí äîüàðàã þç îüëó êèìè,Éàøàòñûí Íèçàìè, Ôöçóëè êèìè.— Éàøàòñûí äåéèðñÿí! Ãÿðèáÿäèð áó!Äå íÿ âàõò ìöãÿääÿñ áèð åøãèí îüëóÉåíèäÿí éàøàìàã ôèêðèíÿ äöøäö!Áèð äÿ êè, Ìÿúíóíó êèì þëäöðìöøäö?Äöíÿí ãÿáèëÿäÿí ÷ûõàí áèð íÿôÿðÁó ýöí øþùðÿòëÿíìèø áó äöíéà ãÿäÿð.Èíäè ìÿí ùÿð åëäÿ, ùÿð äèéàðäàéàì.Ùÿéàòäà, òîðïàãäà, õÿéàëëàðäàéàì.Áóðäà áèð àüàúàì, Øÿðãäÿ äàñòàíàì,Êèòàáàì, íÿüìÿéÿì, øåðÿì, èíñàíàì.Íå÷ÿ àä âåðìèøäèð ìÿíÿ ùÿð óñòàäÃÿðáäÿ Îòåëëîéàì, Øÿðãäÿñÿ Ôÿðùàä.Áèð âàõò Ñÿíàí èäèì, øåéõëÿðèí áàøû,Ñîíðà Ùàìëåò îëäóì ñàðàéà ãàðøû.Ìÿíñóðàì, Éóñèôÿì, Ðîìåîéàì ìÿí.Éîõ, ùå÷ êÿñ äåéèëÿì, îíëàð ìÿíÿì, ìÿí...Ñÿíñÿ áó ùàëûìû áèëÿðÿê éåíÿÝÿë ýåäÿê äåéèðñÿí íÿ ùàãëà ìÿíÿ!“Ýÿë ýåäÿê äåéèðñÿí!”Ùàðà ýåäèì ìÿí?

124

Äå, íåúÿ àéðûëûì þçöì-þçöìäÿí.Ëåéëèäÿí ñþç à÷äûí, Ëåéëè ìÿíäÿäèð.Îíóí åøã àòÿøè áÿäÿíèìäÿäèð.Áó ãÿìèì, ùÿñðÿòèì, äÿðäèì Ëåéëèäèð.Åøã îäóíà éàíàí ùÿð êèì Ëåéëèäèð.Ýöíÿøñèç éàøàðàì ìèí èë äÿ áöòöí.Ëåéëèñèç ãàëìàäûì þìðöìäÿ áèð ýöí.Áèð âàõò áàøûì öñòäÿ î ýöíÿø îëäó.Îíóí àòÿøèíäÿí éàíûá ãîâðóëäóÕåéìÿ àüàúû òÿê äÿðèì, áÿäÿíèì.Áèð èíñàí òöñòöìö ýþðìÿäè ìÿíèì.Èíäè äÿ áó äóìàí, áó ÷èñêèí, áó ÷ÿíËåéëèäèð, áóëóä òÿê áàøûìûí öñòäÿíÀñûëûá ýþç éàøû àõûäûð ìöäàì.Ìÿí áó ýþç éàøûéëà öëôÿò òóòìóøàì.“Ýÿë ýåäÿê äåéèðñÿí!”Ùàðà ýåäèì ìÿí?Äå, íåúÿ àéðûëûì þçöì-þçöìäÿí.ßí áþéöê ñåâèíúèì áó äÿðä, áó ãÿìäèð.Ùèúðàíäàí âöñàëà áèðúÿ ãÿäÿìäèð.Àíúàã ãîðõóì áóäóð âöñàëà éåòñÿì,Ëåéëèíè èòèðÿì, ãÿìè èòèðÿì.Ýÿë ñÿí äÿ ÷îõ ýþðìÿ ùèúðàíû ìÿíÿ.Áèë, äþçÿ áèëìÿðÿì âÿñëèí äÿðäèíÿ...Äåéÿðÿê àñòàúà ÿéäè áàøûíû,Ìÿí ýþðäöì Ìÿúíóíóí èëê ýþç éàøûíû.Äöøöíäöì ãÿëáèíÿ òîõóíìóøàì ìÿí.Äàíûøà áèëìÿäèì õÿúàëÿòèìäÿí.×ÿêèëäèì.

Î ñþéöä òÿê ãàëäû éåíÿ,Ãÿðã îëóá äÿðäèíèí äÿðèíëèéèíÿÒÿê ãàëäû éåíÿ.

Áåðëèí, 1963

125

ÌÈËÀÄÄÀÍ ÃÀÁÀÃÊÛÄÀÍÛØÛÃ ÄÈËÈÍÄß

Ìÿíÿ äÿôòÿð âåðèí,áèð äÿ ãÿëÿì...Ñàòûúû ãûç ÿëëÿðèíè à÷ûá éàíàáàøûíû òÿðïÿäèð, —éÿíè áèëìèðÿì,Äöêàíà ýÿëÿí äÿ éîõäóðìöòÿðúèì îëà áÿëêÿ.Éåíÿ,ìèëàääàí ãàáàãêû äàíûøûã òÿðçè×àòûð êþìÿéÿ...Äåéèð: — Ùàðàëûñàí?Äåéèðÿì: — Øÿðãäÿí ýÿëìèøÿì,Ìèðçÿ Øÿôèíèí âÿòÿíèíäÿí.Êèòàáûíû îõóìóñóíóç éÿãèí!— Îõóìóøàì.Àíúàãñÿí àçÿðèéÿ îõøàìûðñàí,àé øÿðãëè ãîíàã...Ãûç ðÿôäÿí áèð êèòàá ýþòöðöð,áàõûðàì,öñòöíäÿ áèð îüëàí øÿêëè âàð —óçóí ÷óõàëû, øèø ïàïàãëû.Áèð äÿÁåùçàäûí éàðàòäûüûÁèð Øÿðã ýþçÿëè, —òöë éàøìàãëû.Ñàòûúû ýöëöìñÿéèðøÿêëÿ áàõàðàã.Äóéóðàì,äåìÿê èñòÿéèð:“Áóäóð Âàçåùèí ùÿìâÿòÿíè,àé ãîíàã...”Ìÿí è÷èìÿ ñàëûáåòèðàç òÿëàòöìöíö

126

ýöëöìñÿéèðÿì ñàòûúû ãûç êèìè.— Éîõ, áåëÿ äåéèë Øÿðã!Áåëÿ äåéèë, ýþçÿë õàíûì!Øÿðãè áåëÿ äöøöíñÿí, èíàí,ùÿéàòäàí éöç èë ýåðè ãàëàðñàí.Íÿ àç, íÿ äÿ ÷îõ,äöç áèðúÿ ÿñð.Éîõ, áåëÿ äåéèë Øÿðã!ßñðèí êåøìÿêåøëÿðè è÷èíäÿäÿéèøìèø Øÿðãèí ýþðêÿìè äÿ,äöøöíúÿñè äÿ.Îíóí “ÿôñàíÿëÿð àëÿìè” äÿ,“Ìèí áèð ýåúÿ”ñè äÿ.Íÿ “Áàõ÷àñàðàé ôàíòàíû” âàðíÿ äÿ Áÿùðàì øàùûí ùÿðÿìõàíàñû.Éîõ, áàøãàäûðÁàéðîíóí ïîåìàëàðûíäàí þéðÿíäèéèí Øÿðãèíèíäèêè äöíéàñû.Áÿëêÿ áèð çàìàí âàðìûø!Äàùà éîõäóð î àëÿì!Íÿ äÿâÿ êàðâàíû âàð,íÿ äÿ óëàã öñòöíäÿ ìöðýöëÿéÿí ñàðâàí.Àâðîïàíû àõòàðñàíØÿðãäÿí ÷îõ äÿâÿ òàïàðñàí.Íÿ øèø ïàïàã ýåéèðèê,íÿ äÿ âÿçíÿëè ÷óõà.Áàõûí,ìÿí äÿ ñÿíèí êèìè ýåéèíìèøÿì;áàøûì à÷ûã,àéàüû äàð øàëâàð,àü êþéíÿê,êðàõìàëëû éàõà.Íÿ øèø ïàïàüûì âàð,íÿ äÿ âÿçíÿëè ÷óõà.Ýþçÿë õàíûì!Åëÿ ñÿíèí äÿéöç èë ãàáàãêû äåéèë

127

Äöøöíúÿí äÿ, ïàëòàðûí äà.Ïåðëîí êþéíÿéèí äÿ,ßéíèíÿ ýöú èëÿ ýåéäèéèíòîïóãäàí éóõàðû øàëâàðûí äà.Éöç èë ãàáàãêû äåéèë, õàíûì.Íèéÿ ñÿí ýöíäÿ áèð áîé àðòûðêÿíìÿí ýÿðÿê þç éåðèìäÿ äàéàíûì?Íèéÿ?Íèéÿ êèòàáäàí þéðÿíèðñÿíùÿéàòûíû áèð ìèëëÿòèí?!“ßôñàíÿëè,

òèëñèìëè,úàäóëó Øÿðã...”

“Ùÿð àääûìû ìàúÿðàëàðëà äîëó Øÿðã”.Éîõ, áåëÿ Øÿðã îëìàìûø, õàíûì!Éîõäóð èíäè äÿ!Áèç äÿâÿ öñòöíäÿ êå÷äèê êå÷ÿí ÿñðëÿðè,ñèç àò áåëèíäÿ.Ãÿðá õà÷ éöðöøö àïàðäû,ÿðÿáëÿð äèí äþéöøö.Ùÿð èêèñèíè ëÿíÿòëÿäè çàìàí.Ùÿð èêèñèíäÿ ñþíÿí îúàã îëäó,þëÿí èíñàí.Áèð çàìàíñèç äÿ ñèëàù ýþòöðäöíöç,áèç äÿ.Áèð äöøìÿíÿ ãàðøû äþéöøäöêèêèìèç äÿ.Ñÿí “Òîõóúóëàð” ìàðøû îõóäóí,ìÿí “Ìöúàùèä” íÿüìÿñè.Áÿëè, ýþçÿë õàíûì,Øÿðãèí þç ùÿãèãÿòè âàð,Ãÿðáèí þç ôÿëñÿôÿñè...Ãàëèëåéè îäà àòäûëàð Ãÿðáäÿ.Øÿðãäÿ Íÿñèìèíè ñîéäóëàðäèðè-äèðè.Áó þçöíö äÿðê åëÿäè,

128

äöíéàíû êÿøô åäÿíäÿ î áèðè.Ãÿðá ãóëàã àñàíäàãîúà Ùîìåðèí Îäèññåéÿ ãîøäóüó íÿüìÿñèíÿ,Ðöñòÿì Ãàô äàüûíäàäèçèíè ãîéìóøäó Àü äèâèí ñèíÿñèíÿ...Èñêÿíäÿð Íöøàáÿéëÿ öç-öçÿ äóðàí çàìàíÑîí ùþêìö Íèçàìè âåðäè ôÿãÿò.Áÿëè, ýþçÿë õàíûì,Áó éåð êöðÿìèçäÿÿôñàíÿ, úàäó, òèëñèìëÿéàøàìàìûø ùå÷ ìèëëÿò,Øÿðã èëÿ Ãÿðá àðàñûíäàêû ìÿñàôÿíèèíäè äÿéèøìèøêÿí çàìàí þë÷öñö,Éåíÿ ñÿí,ØÿðãèÁåùçàäûí øÿêèëëÿðèëÿ þë÷öðñÿí.Ýÿë ìÿíèìëÿ ýåäÿê Øÿðãÿ.Þçöí ýþð íÿ àëÿì âàðÌèðçÿíèí åëèíäÿ.Ýåäÿê,Íÿ ó÷àí õàë÷àäà,íÿ äÿâÿ öñòöíäÿ,íÿ äÿ àò áåëèíäÿ.Ýåäÿê,èêè ñààòäàí ñîíðàòÿééàðÿ ìåéäàíûíäà äöø,ãàðà ñà÷ëû, ãàðà ýþçëöîìöð éîëäàøûìëà ýþðöø.Íÿ òöë éàøìàüû âàð,íÿ ãàðà ðöáÿíäè.(×èðêèíëÿð ýèçëÿíìèðêÿííèéÿ éàøûíñûíØÿðãèí ýþçÿëëÿðè èíäè!)Éîõ, î ãûñãàíìàç äàòóòäóüóì áó “èøÿ”.Àõû øÿðãëèëÿð Îòåëëî îëìóðëàð ùÿìèøÿ!Ýåäÿê, ýþçÿë õàíûì,

129

Ñÿí äÿ Øÿðãè ýÿç,ìÿí Ãÿðáè ýÿçäèéèì êèìè.Ýþð íåúÿ äÿ áþéöê îëóðáóüäàéû äÿðèëèëÿðèí ãÿëáè.Íå÷ÿ øÿùÿðè, êÿíäè ýÿçéîëóíà Êàøàí õàëûñû ñÿðñèíëÿð.Ýöíÿøè äÿ, äÿíèçè äÿèõòèéàðûíà âåðñèíëÿð.×èì, éàí...Àõøàì ùàíñû åâäÿ ãàëñàíÉà Òÿáðèç ÷èëîâó éåéÿðñÿí,Éà äà Ãàôãàç êàáàáû.Öñòöíäÿí áàë øÿðáÿòè è÷ÿðñÿí,éà äà Ýöðúöñòàí øÿðàáû.Àíúàãáèçäÿ áèð ìÿñÿë âàð;“Èëàí âóðàí àëà ÷àòûäàí ãîðõàð...”Ýåäÿê,íÿ “Ùàúû Âèëùåëì” òÿê,íÿ äÿ ÿôñàíÿ éàçàí êèìè.Ýåäÿê äîñò êèìè,ùÿãèãè èíñàí êèìè.

Àëìàíèéà, Åðôóðò øÿùÿðè,1961

ÌÀÐÑÅËÈÍ ÒÀËÅÉÈ

Ïðàãàäà òàíûø îëäóã,àäûíû õÿáÿð àëäûì— Ìàðñåë, — äåäè.— Ôðàíñàäàí ýÿëìèñÿí éÿãèí?— Éîõ, ßëúÿçàèðäÿí.Áó íÿäèð!Øÿùÿð áàøûìà ôûðëàíäû åëÿ áèë“ßëúÿçàèðëè Ìàðñåë!”

130

ßëèìè ÷ÿêèá ÿëèíäÿí,ãÿçÿáëÿíäèì, äöçö.Äöøöíäöì, íÿ ßùìÿäñÿí, íÿ äÿ Ùÿñÿí,íèéÿ àõû Ìàðñåëñÿí?Ñîíðà äà öðÿéèì éàíäû ùàëûíà.Áÿëêÿ äÿ õîø ýÿëìÿê÷èí àüàëàðûíààòàí ãÿñäÿí ãîéìóø ñÿíÿ áó àäû.Àõû ñèç îëìàñàéäûíûçÀôðèêà áîéóíäóðóã àëòûíäà ãàëìàçäû!Äÿéìÿçäè ßëúÿçàèðÿ ýÿëìÿëÿðèí àéàüû äà,Ïàð÷àëàíìàçäû òàëà-òàëàÀôðèêà òîðïàüû äà ...Àõû ñÿí Ìàðñåë.àíàí Ôðàíñóà,àòàí Øàðëîëìàñàéäû ÿýÿð,Êèìÿ ñûüûíàðäû ãöðáÿò áèð þëêÿäÿÿëè ñèëàùëû ýÿëìÿëÿð!Òèòðÿê äîäàãëàðûíäààúû áèð òÿáÿññöì,áàøûíû ÿéèá àøàüû— Àòàì ßùìÿääèð,àíàì Ýöëñöì.Ìàðñåë îëñà äà àäûì,ßëúÿçàèðëèéÿì þçöì.Ãàðûøäû ñþùáÿòÿÌÿðàêåøëè Ìÿùÿììÿä,ãûâðûì ñà÷ëàðûíäà ýöíÿøèí ãîõóñó.Ãàðà ýþçëÿðèíäÿ îäëó áèð ìÿùÿááÿò.Ãàëûí äîäàãëàðûíû áöçÿðÿêáèð Ìàðñåëÿ áàõäû,áèð ìÿíÿ.— Éîõ! — äåäè —ÿðÿá äåìÿê îëìàç ñÿíÿ!Éîõ, ãàðäàøûì,èíúèìÿ, ñÿí,áÿëêÿ ßëúÿçàèðäÿ äîüóëìóø áèð ýÿëìÿñÿí!

131

Ñà÷ûí ñàïñàðû,ýþçëÿðèí ýþìýþé,þçöí ôèðÿíýúÿ äàíûøûðñàí.Ùàðàí ÿðÿáÿ îõøàéûð, ãàðäàø,Ùàðàí?!Èêè êÿëìÿ ÿðÿáúÿ äàíûø,ñîíðà ãûëûíúûíû ÷ÿêëàï áîéíóìó âóð...Àôðèêàäà áåëÿëÿðè àçìû:Øÿðãäÿ äîüóëóð,Øÿðãäÿ éàøàéûð,äàð àéàãäàýÿëìÿëÿðëÿ áèð éåðäÿ ñèëàù äàøûéûð.Èíúèìÿ ìÿíäÿí, Ìàðñåë,ÿëúÿçàèðëèñÿí,áóíó äàíìûðàì.Àíúàã ÿðÿá îëìàüûíàèíàíìûðàì!Àõû àç ýþðìÿìèøÿì,Àôðèêà ñèçèíëÿ äîëóäóð.“Àôðèêàëûéàì” äåéèá,ñîíðà áîüàçûìûçäà áèð øàùìàð îëóð.Ñóéóìóçó è÷èá,÷þðÿéèìèçè éåéèð.Äàíûøàíäà äà öçöìöçÿ“âÿùøè” äåéèð.Ùÿëÿ àïàðäûãëàðû ñÿðâÿòãàëñûí áèð éàíà.Ùåéâàí êèìè áàõûðëàðÿëèíèí çÿùìÿòè,àëíûíûí òÿðèëÿéàøàäûãëàðû èíñàíà.Èíúèìÿ ìÿíäÿí, Ìàðñåë,èíúèìÿ!Ñÿí ÿëúÿçàèðëèñÿí,áóíà ñþçöì éîõ.Ôÿãÿò

132

àüàúû è÷èíäÿí éåéÿí ãóðäëàðûýþðìÿéÿ ýþçöì éîõ!Ìÿí ÿðÿáÿì!Äåäèêëÿðèì ùÿãèãÿòäèð,àúû îëñà äà,äàíûøìàéà áèëìÿðÿì.Þçöìö, íÿñëèìè äàíàí,Àôðèêàíû ïàð÷à-ïàð÷à óäóáíàëëû ÷ÿêìÿëÿðèëÿ ñèíÿìèí öñòöíäÿ äàéàíàíúÿíàáëàðû,áàüûøëàéà áèëìÿðÿì!..Ìàðñåë òóòóëäó áóëóä êèìè,åëÿ áèë äàùà äà ñàðàëäû éàíàãëàðû.Ìÿùÿììÿäèí çÿðáÿëÿðèíäÿíÿçèëÿí áÿäÿíèíè,ñàõëàéà áèëìÿäè àéàãëàðû.Éàíûíäàêû äàøà ÷þêöáÿëëÿðèëÿ þðòäö öçöíö.Äöøöíäöì,áó èòòèùàìëàðäàíÌàðñåë íåúÿ ãóðòàðàúàã þçöíö!Áÿëêÿ òÿñëèì ÿëàìÿòèäèð åëÿ áó ùàë?Àõû èíäè íÿ çÿíúèð âàð,íÿ ãàíäàë.Öç-öçÿ äàéàíìûøáèð ÿðÿáëÿ áèð ýÿëìÿ.Ìàðñåë ñóñóðäó,äàíûøìûðäû áèð êÿëìÿ...Áèðäÿí áàøûíû ãàëäûðûáäîëìóø ýþçëÿðèëÿáèð Ìÿùÿììÿäÿ áàõäû, áèð ìÿíÿ:— Äîüðóäóð! — äåéÿ, áàüûðäû.-Äîüðóäóð, ùàãã âåðèðÿì ñÿíÿ!Ìÿí äÿ äóéìóøàì áó ùÿãèãÿòè.Äóéìóøàì ÷îõäàí,íå÷ÿ èëëÿð ãàáàã.Ôÿãÿò òàëåéèìÿ áàõ!

133

Áèð çàìàí ãóðüóøóíëàéàäëàðà äåäèéèì áó ñþçëÿðè,èíäè ñÿí,Ìÿùÿììÿä, ìÿíèì þçöìÿ äåéèðñÿí!Àëäàíûá àäûìà, ñà÷ëàðûìûí ñàðûñûíà,ñÿí ñþç äàüû ÷ÿêäèíãÿëáèìèí õÿíúÿð éàðàñûíà.Éîõ, ãûíàìûðàì ñÿíè, Ìÿùÿììÿä,ãûíàìûðàì.Ýþð íåúÿ òàëåñèç îëóðìóø àäàì...”“...ßëúÿçàèðäÿ äîüóëìóøàì,ÿðÿá îëìóø àòàì, àíàì.Ìÿí þçöì äÿ áèð ÿðÿáÿì,äàìàðûìäà ÿðÿá ãàíû.Áó äöíéàéà ýÿëÿí ýöíäÿíìÿí ÿðÿáúÿ ÷àüûðìûøàì þç àíàìû.Î çàìàí êè, ìÿí òîðïàüà ãÿäÿì áàñäûì,ìÿí Ýöëñöìöí ëàéëàñûíà ãóëàã àñäûì.Àôðèêàíûí ùàâàñûéëà äîëäó ñèíÿì.Ôÿãÿò áóíà þéöíìöðÿì.Àôðèêàäà äîüóëàíààõû áóíëàð àäè ùàëäûð.Äöøöíöðÿì áÿëêÿ åëÿýþçëÿðèìäÿ î ýþéëÿðèí,ñà÷ëàðûìäà áîç òîðïàüûíðÿíýè ãàëäû...Àíàì þëäö,ñà÷ëàðûìà ÿë ÷ÿêìÿìèø,ýþçëÿðèìÿãàðà êå÷ÿí ùÿéàòûíûíýöíëÿðèíäÿí ðÿíý ÷ÿêìÿìèø.Àíàì þëäö...Ìÿí óøàãäûì,ùèññ åòìÿäèì áó àüðûíû,Äàìàðûìäà îíóí ãàíû,äîäàüûíäà îíóí ñöäö,àíàì þëäö.

134

Éåòèì ãàëäûì.Ýÿëìÿëÿðäÿí òÿëèì àëäûì.Äàéÿì ãîúà ôðàíñûçäû,äèëèìè äÿ î à÷ìûøäûð.Î ìÿíèìëÿ Ýöëñöìöìöí äèëèíäÿ éîõ,þç äèëèíäÿ äàíûøìûøäûð.Óøàã èäèì,äÿðê åòìÿäèì áó äÿðäè äÿ.Ìÿí íÿ áèëèì, ìÿí íÿ áèëèì,Ýöëñöìöìöí êþêñöíäÿéìèøìÿíèì äîüìà àíà äèëèì...Ìÿí áþéöäöì, ìÿí äàíûøäûì.Êîëëåúè äÿ ãóðòàðàíäàáó àüðûíû äóéìàìûøäûì...Ñîíðà Ïàðèñ àëäû ìÿíè...Òÿðê åäÿíäÿ ìÿí âÿòÿíè —àüëàäûì äà.Ñîðóøìàéûí íèéÿ, íå÷èí?Ôÿãÿò, ôÿãÿò äàéÿì ö÷öí.Ïàðèñ äîüìà ýÿëäè ìÿíÿ,Àõû ùÿëÿ óøàãëûãäàí þéðÿíìèøäèìî þëêÿíèí ãàéäàñûíà, àäÿòèíÿ.Àäûì Ìàðñåë!Ýþçëÿðèì ýþé,ðÿíýèì ñàðû.Ìÿíè ôèðÿíý ÷àüûðàíäàáèð ýöí ÿðÿá óøàãëàðûåëÿ áèë êè, ìÿí àéûëäûì,áèð þìöðëöê ðþéàëàðäàí.Àõ, íåúÿ äÿ äÿùøÿòëèäèðêèìëèéèíè äÿðê åòìÿñÿÿýÿð èíñàí!Ìÿí ÿðÿáÿì, àäûì Ìàðñåë?!Ýþðÿí ùàðäàí ýÿëìèø áó àä?!Åëÿ áèë êè, áèðäÿí-áèðÿàäûì ìÿíÿ ýþðöíäö éàä.Ìÿí ÿðÿáÿì!

135

Èíàíûðäûì þçöìÿ ìÿí!Áÿñ íÿ èìèø ÿñë àäûì?Ýöëñöì âåðÿí, ßùìÿä âåðÿíäîüìà àäûì!Ìÿí Ýöëñöìö ýþðìÿìèøÿì,íåúÿ îëäó ßùìÿääÿí äÿ ñîðóøìàäûì?!Èíäè êèì âàð àëûì õÿáÿð?Èéèðìè èë áèëìÿäèéèì þç àäûìûêèìëÿð ìÿíÿ ñþéëÿñèíëÿð?!Åëÿ áèë êè, áèð ñÿñ ýÿëäèöðÿéèìèí ëàï è÷èíäÿí.Ãóëàã àñäûì î ñÿñÿ ìÿí.Ãóëàã àñäûì,î ñÿñ äåéèð:“Àíëà, Ìàðñåë,áó àä, áó äèë ñÿíèí äåéèë,äàéÿíèíäèð...”Ìÿí ãàéûòäûì äîüìà éóðäà,àçàäëûüûí úÿáùÿñèíäÿ ÿñýÿð îëäóì,Ìÿí ãîâóøäóìþç õàëãûìëà, þç åëèìëÿ.Ñèëàù àëûá ìÿí âóðóøäóìÝÿëìÿëÿðëÿ,áó àäûìëà, áó äèëèìëÿ.Ìÿí âóðóøäóì...Íÿ òÿíýèäèì, íÿ éîðóëäóì.Ñÿíýÿðëÿðäÿ éàðàëàíäûì.ÿñèð äöøäöì,ìÿùáóñ îëäóì.Ìÿùáÿñäÿ äÿ ìÿí âóðóøäóì,íÿ òÿíýèäèì, íÿ éîðóëäóì...Âÿòÿíèìëÿ áèðýÿ ÷ûõäûì àçàäëûüà.Ôÿãÿò èíäè ñÿí òîõóíäóíñèíÿìäÿêè áó éàðàéà,ýþç áàüëàìûø êþùíÿ äàüà...Ìÿí ÿðÿáÿì!

àòàì ßùìÿä,

136

àíàì Ýöëñöì!Ìÿí ÿðÿáÿì!Èíàíûðàì áóíà þçöì.Àäûì Ìàðñåë,ýþçëÿðèì ýþé,ñà÷ûì ñàðû!Íÿ çàìàíäûð óíóòìóøàììÿí áóíëàðû.Äàìàðëàðäà àë ãàíûìëà,áöòöí ùèññèì, ùÿéÿúàíûìëàöðÿéèìëÿ ìÿí ÿðÿáÿì!Èíàìûìëà,äöøöíúÿìëÿ,äèëÿéèìëÿ ìÿí ÿðÿáÿì!Ìÿí ÿðÿáÿì!!.”Ìàðñåë ñóñäó...Áèç äóðìóøäóã ùåéêÿë êèìè.Ìÿùÿììÿäÿ íÿçÿð ñàëäûì,Î äèíìÿäè.Ìÿí Ìàðñåëè ñåéð åëÿäèì,î ñóñóðäó.Áèðäÿí ìÿíÿ åëÿ ýÿëäè,Ìàðñåë òàìàì ãàïãàðàäûð Ìÿùÿììÿä òÿêÌÿùÿììÿä äÿ ñàðàëìûøäû Ìàðñåë êèìèÖ÷öìöç äÿ äàéàíìûøäûã,äàéàíìûøäûã ùåéêÿë êèìè.

Ïðàãà, 1963

ÍÈÊÎËÀ ÌßÁßÄÈÍÄß

Áèð ýöí ìÿáÿäÿ ýåòäèê,Ïðàãàäà Íèêîëà ìÿáÿäèíÿ.Äîüðóñó, ùåéðÿò àïàðäû ìÿíè:— Áó êè ñàë ãàéàëû äàüäûð, — äåäèì.Øèø ãöëëÿëÿðèáóëóäëàðû äîüðàéûðäû

137

äèëèì-äèëèì.Ùÿð ãöëëÿíèí öñòöíäÿ ãûçûë áèð õà÷,àøàüûäà ÷èéèíëÿðè ÿáàëû ðàùèáëÿð.êåøèê÷èëÿð.Òàíûéà áèëìÿäèéèì äàùà íå÷ÿ íÿôÿð...Ãàïûíûí öñòöíäÿñÿ —ãûçûë äàð àüàúûíäàí àñûëìûø Èñà,áàøûíû ÿéÿðÿê ñèíÿñèíÿ,ñàíêè áàõìàã áåëÿ èñòÿìèðè÷ÿðè ýèðÿíëÿðèí ÷þùðÿñèíÿ.È÷ÿðèäÿ,áþéöê øàìäàíëàðûí éàíûíäàìöãÿääÿñ àòà,÷èéíèíäÿ ãûðìûçû ìÿõìÿðäÿí ÿáà.Àðôà ñÿäàëàðû àëòûíäàáèëìÿäèì, õöòáÿ îõóéóðäó,éîõñà äóà...Ãóëàã àñàí äà âàðäû,òàìàøà åäÿí äÿ.Ìöòÿðúèìëÿ áèð òÿðÿôäÿñàêèòúÿ äàéàíûá ìÿí äÿáàõûðäûì,ìöãÿääÿñ êèòàáäàí ãàðûøûã õÿòëÿðëÿñöòóíëàðà êþ÷öðöëìöø éàçûëàðà.Áèð äÿùàíñû ðÿññàìûíñàþìðöí áàùàñûíà áÿçÿäèéèòàâàíà, äèâàðà...“Ìÿðéÿì àíà, ãóúàüûíäà êþðïÿñè...”“Èñàíûí éåíèäÿí ýÿëìÿñè...”“Áèð øÿêêàêûí êÿñèê áàøû,äàìúû-äàìúû àõàí èñòè ãàíû...”“Ðàùèáëÿðèí ÿëèíÿ äöøìöø äèíñèçèíöçöíäÿêè èçòèðàáû, ùÿéÿúàíû...”Äàùà íå÷ÿ ãÿçÿáëè ùåéêÿëÿ,âàùèìÿëè øÿêëÿ áàõäûã...Äöçö, äàéàíà áèëìÿäèì,

138

êèëñÿäÿí ÷ûõäûã.Êö÷ÿ ýöíÿøëÿ äîëó,ýöëÿ-ýöëÿ êå÷èðäè àäàìëàð...Ìöòÿðúèì íÿôÿñ àëûá ñèíÿñè äîëó,ñîíðà ÷åâðèëèá ìÿíÿäåäè:“Áó ìÿáÿäèí èêè ÿñð òàðèõè âàð.Î çàìàí êè Àâðîïàäààçàëûðäû åòèãàä, èíàì,áóíó òèêäèëÿð.Þçö äÿ ÿëëè èë ÷ÿêäè òàìàì,î øÿêèëëÿð äÿ ãÿñäÿí ÷ÿêèëìèøäèð åëÿ.Àõû êþìÿê åòìÿéèðêÿí íÿ øèðèí âÿäëÿð,íÿ äÿ ùèéëÿ,êå÷äè ùöúóìà èíòèãàì, ãÿçÿá, êèí.Ñûüûíäû ìÿáÿäÿáèð àéàüû ãà÷àãäà îëàí äèí...”Äöøöíäöì, ãÿðèáÿäèð ùÿéàò.Âÿäëÿð öñòöíäÿ éàðàíìûø åòèãàäýþð íÿ ùàëà äöøöð,äöíéàíû òóòìàã èñòÿðêÿíàõûðäà ìÿáÿä êöíúöíäÿ áöçöøöð.ßýÿð äàüà äà ñþéêÿíñÿ éàëàí,äàéàíà áèëìèð éåíÿ.Ùÿãèãÿòè äÿðê åäèðêÿí èíñàí,ãàéòàðà áèëìèð îíóíÿ äàð àüàúû,íÿ äÿ úÿëëàäûí áàëòàñû.Éàìàí îëóð åòèãàäà ñþéêÿíÿíäöíéàíûí äàüûëìàñû...Éÿãèí Ïàïà äà äÿðê åòìèø áóíó.Äàü áîéäà áèð ìÿáÿäëÿ êÿñìÿê èñòÿìèøÙÿãèãÿòèí éîëóíó...Ôÿãÿò íÿ îëäó àãèáÿòè,Èøûüà úàí àòàí áÿøÿðèééÿòèáàøãà éîëëà àïàðäû çàìàí.Îðòà ÿñðëÿðäÿí ãàëàí

139

áó ìÿáÿä äÿ äÿéèøäèÿñë ìÿíàñûíû òàìàì.Áóðà äÿñòÿ-äÿñòÿ ýÿëèá,äÿñòÿ-äÿñòÿ ýåäÿí àäàìíÿ çèéàðÿò, íÿ äÿ òþâáÿ åäèð.Ùÿð øÿêëÿ áàõäûãúàöçöíö ÷åâèðèá éàíà,“Íåúÿ äÿ äÿùøÿòëèäèð” äåéèð.Áóðäàêû ùÿð øåéèíäè äÿéèøìèø òÿñèðèíè.Äöíÿí èíàì ö÷öí éàðàíàíáó ýöí íèôðÿò äîüóðóð.Àíúàã áó áèíàéåíÿ ÿçÿìÿòëÿ äóðóð.Êèëñÿ, éÿ ìÿáÿä îëñà äà àäû,íÿ ôÿðãè âàð.Èíäè îíà ìÿáÿä êèìè áàõìûð àäàìëàð.Áÿëêÿ áó áèíà íå÷ÿ ÿñð äÿ éàøàéàúàã áåëÿ,Àõû íÿñèëäÿí-íÿñëÿ ãàëûðñÿíÿò ÿñÿðëÿðèþç ýþçÿëëèéè,þç þëìÿçëèéèëÿ...

Ïðàãà, 1963

140

ÒßÁÐÈÇÈÌ ÌßÍÈÌ

Û

Áàøû Ñÿùÿíä ÷àëìàëû,ßòÿéè Àúû÷àéëû,Ãóçåéè ãàð ÿòèðëè,Ýöíåéè ÷îáàí ùàðàéëû,Éàéû ôèðóçÿ êþéíÿêëè,Ãûøû áóëóä þðïÿêëè,Éàçû íåéñàí éàüûøëû,Ïàéûçû àé éàíàãëû,Óëäóç áàõûøëû,Ñèíÿñè àéíà ýþëëö,Áóëàã çöìçöìÿëè,Äóïäóðó êÿùðèçèì ìÿíèì,Òÿáðèçèì ìÿíèì.

ÛÛ

Áèð çàìàí ãàëà äèâàðû òÿêêÿðïèú-êÿðïèú ùþðöëÿí,Ñîíðà êö÷ÿ-êö÷ÿ,Ìÿùÿëëÿ-ìÿùÿëëÿ áþëöíÿí,Áàüìåøÿ ùöñíëö,Ãàðàüàú òÿðàâÿòëè,ßìðÿõèç âöãàðëû,Ñèðõàá ñÿíÿòëè,ßðê ÿçÿìÿòëè,Øÿìñöëèìàðÿ ñàðàéëû,Ýåúÿëÿðè ñàêèò,Ýöíäöçëÿðè ùàðàéëû,Àé ñåëèì, öììàíûì,Äÿíèçèì ìÿíèì,Òÿáðèçèì ìÿíèì.

141

� � `—¨˙¨� � � ˝¨�

ÛÛÛ

Íå÷ÿ þëêÿ, íå÷ÿ øÿùÿð äîëàøàí,Áèð óúó ùèúðÿòäÿí î òàéà àøàí,Òàðèõÿ ãîâóøàí,òîçëó, äàøëû éîëëàðûíýþðöøäöéö øÿùÿð.Êàðâàí-êàðâàíãóìðîâ ñÿñèëÿ îéàíûá ùÿð ñÿùÿð,Àõøàìëàð àéïàðà èøûüûíäà éàòàí.Ñèíÿñèíè ýöëëÿ ãàáàüûíà âåðèáòàðèõ éàðàäàí.Ìÿøðóòÿ íèééÿòëè,Àçàäëûã ñîðàãëûì,ýöíÿøèì, ýöíäöçöì ìÿíèì,Òÿáðèçèì ìÿíèì,

ÛÂ

Áàáàìûí áàáàñûíûí éàäèýàðû,Ãàðà ýþçëö,øèðèí ñþçëöýþçÿëëÿðèí,Ãÿùðÿìàí îüóëëàðûí äèéàðû.Êå÷ìèøè ÿçÿìÿòëè,áó ýöíö ùÿñðÿòëè,ýÿëÿúÿéè öìèä äîëó,Áèð ÿëè éàðàãäà,Áèð ÿëè òîðïàãäà,äþéöøÿ-äþéöøÿ éàøàéàí,ùÿéàòûíû, íåìÿòèíè ãîðóéàí,Øÿðÿôèíè, øþùðÿòèíè ãîðóéàí,èêè ýþçöì ìÿíèì,Òÿáðèçèì ìÿíèì.

142

Â

Íÿ âàõòäûð,Ýöëöñòàí áàüûíäà îëìàìûøàì,.ßðêèí òàìàøàñûíà äàëìàìûøàì,Ýþçëÿðèìèí þíöíäÿäèðßìèðáàçàðû,Øèøÿýÿð ìåéäàíû,Êÿúèë ãàïûñû.Éàäûìäàäûð ýþðäöêëÿðèìèí ùàìûñû.Ýåúÿëÿð õÿéàëûìäà,ýöíäöçëÿð ôèêðèìäÿñÿí,ùÿð äÿãèãÿ, ùÿð àí.Éÿãèí ñÿí äÿ ìÿíè óíóòìàìûñàí.Íå÷ÿ õèéàáàíûíäà,íå÷ÿ ìåéäàíûíäàÙÿëÿ äÿ ãàëûð èçèì ìÿíèì,Òÿáðèçèì ìÿíèì.

ÂÛ

Íàüûëëàð íàüûëû,Ùÿãèãÿòëÿð ùÿãèãÿòè,Þìðöìöí àúûñû, øèðèíè,êÿäÿðè, ñåâèíúè,øàäëûüû, ìþùíÿòè.Ýþç éàøûìà øÿðèê,ýöëöøöìÿ îðòàã,Ýÿíúëèéèìè,äèíúëèéèìèÿìàíÿò ãîéäóüóì,Ùÿð çàìàí íÿôÿñèíè äóéäóüóì,àðõàì, êþìÿéèì, äàéàüûì,äöíÿíèì, áó ýöíöì, ñàáàùûì,ùàìûäàí äîüìàì,

143

Ùàìûäàí éàõûíûì,ÿçèçèì ìÿíèì,Òÿáðèçèì ìÿíèì.

ÂÛÛ

Äöíÿí äþéöøäöì ñÿíèí÷èí,úÿáùÿ-úÿáùÿ, ñÿíýÿð-ñÿíýÿð.Ñàáàù äà äþéöøÿðÿì,ÿìð åòñÿí ÿýÿð.Äþçìÿðÿì öðÿéè íèñýèëëè,àëíûêþëýÿëè îëàñàí.Àõû ñÿí àðõàìäà áèð ãàëàñàí.Ñÿíñèç ìÿí êèìÿì?Ìÿí íÿéÿì?Íÿ àäûì âàð, íÿ ñàíûì âàð.“Öçöéö ãàøûéëà òàíûéûðëàð”,Ñÿíñÿí äöíéàéà òàíûäàí ìÿíè.Åëèìèí, äèëèìèí âÿòÿíè.Ùàðàéûì, ñÿñèì, ñþçöì ìÿíèì,Òÿáðèçèì ìÿíèì,Òÿáðèçèì ìÿíèì.

1969

×ÈÍÀÐÄÀÍ ÁÈÐ ÉÀÐÏÀà ÃÎÏÄÓ

Ñàïñàðû, çÿôÿðàí ðÿíýèíÿ ÷àëàíÁèð ÷èíàð éàðïàüû ãîïäó áóäàãäàí.Òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ åíäè òîðïàüà,Òîðïàãäàí éàðàíàí äþíäö òîðïàüà...Áèð éàðïàã áóäàãäàí àéðûëäû, äöøäö,Áèð äöíéà, áèð þìöð ìÿíà äàíûøäû.Áèð éàðïàã êèìèéèê ùÿéàòäà áèç äÿ,

144

Áèçèì áó äöíéàéà ýÿëèøèìèçäÿÝöíÿøèí, òîðïàüûí, ñóéóí ùþêìö âàð.Ùÿðÿ þç ôèêðèíúÿ áóíó àíëàéàð,Ñàðû éàðïàã äà,Íÿ ãÿäÿð áóäàãäàí àéðûëìàìûøäûÁèëìèðäè äöíéàäà ïàéûçäû, ãûøäû.Áèëìèðäè íåúÿ äÿ ñàðàëûá ðÿíýè.Áèëìèðäè ïàéûçûí ñîéóã êöëÿéèÍåúÿ àìàíñûçäûð, —Ãîïàðûð îíó,Ùàðàéà èñòÿñÿ àïàðàð îíó...Áóíëàðû áèëìèðäè î ñàðû éàðïàã.Íÿ ãÿäÿð äîüìàéäû î êè÷èê áóäàã...Ýÿëèð õàòèðèíÿ áàùàðäà íåúÿÁöëáöë äèìäèéè òÿê áàëàúà, èíúÿÉàøûë äîäàüûíû ýöíÿøÿ à÷äû,Î, øÿôÿã äÿ è÷äè, øÿáíÿì äÿ è÷äè.Òîðïàã äà ãÿëáèíäÿí ãàí âåðäè îíà,Î, íåúÿ ñåâèíäè äîüóëäóüóíà...Áþéöäö, áþéöäö, áèëìÿäè àíúàãÁèð ýöí áó íåìÿòëÿð ñîíà ÷àòàúàã.Çàìàíûí ùþêìöíäÿí ñàðñûëàúàã î,Áèð ñÿùÿð áóäàãäàí àéðûëàúàã î.Òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ äöøÿúÿê éåðÿ.Íÿ ãÿäÿð éàðïàüà ãàðûøàúàãäûð.Íå÷ÿ ìÿíà ÷àëàí áó òèòðÿéèøëÿÞìðöí ýöíëÿðèíè äàíûøàúàãäûð:

Á è ð è í ú è ì ÿ í à

Þìöð íÿ ýþäÿêìèø, ùÿéàò íÿ øèðèí,ßëè áó äöíéàäàí öçöëÿíëÿðèíÃÿëáèíè òèòðÿäÿí áèð ìÿíà áóäóð.Ùÿéàòû äóéìàìûø ñàðàëûá-ñîëóð...

145

È ê è í ú è ì ÿ í à

“Ýÿëäèì, çÿìàíÿéëÿ öç-öçÿ äóðäóì.Áèëìÿäèì íÿ çàìàí, íèéÿ äîüóëäóì.Ýåäèðÿì, áèëìèðÿì, âàõòëû, éà âàõòñûç.Áèðèìèç ùàãëûéûã, áèðèìèç ùàãñûç.Äöíÿí éàøàìàã÷öí ìÿíÿ ùàãã âåðÿí,Éàøàìàã ùàããûìû àëûð ÿëèìäÿí...”Áÿëêÿ òèòðÿìÿéèí ìÿíàñû áóäóð?Ùÿéàòäàí áåëÿ äÿ àéðûëàí îëóð...

Ö ÷ ö í ú ö ì ÿ í à

“Íèéÿ òÿëÿñìÿäèì, ýþðÿñÿí íèéÿ?!Éàøàäûì — áèðòÿùÿð þìð åäèì äåéÿ.Íèéÿ áèëìÿäèì êè, äîüóëäóüóì ýöíÙÿéàòà ýÿëèðÿì ìÿí þëìÿê ö÷öí.Áèð èíñàí þìðöíöí ñàùèëè áÿëëè:Áèð éàíû íèñêèëäèð, áèð éàí òÿñÿëëè.Åëÿ áèë ñÿééàùäûì, ýÿçäèì äöíéàíû,Ãàéûäûá ýåäèðÿì,Òÿñÿëëèì ùàíû?Ýöíëÿðèí ÿëèíäÿ òàëàíäû þìöð,Ìÿí êèìè ãûíàéûì, ýöíàù ìÿíäÿäèð...”Áó äà áèð ìÿíàäûð, áèð ùÿãèãÿòäèð,Åòèðàô þçö äÿ áþéöê íåìÿòäèð...

Áèð ïàéûç ñÿùÿðè...Ãîïóá áóäàãäàíÁèð ÷èíàð éàðïàüû åíäè òîðïàüà.Ìÿíñÿ ùåéðàí-ùåéðàí äóðóá óçàãäàíÁàõûðäûì òèòðÿéèá äöøÿí éàðïàüà.Áóäàüû þìöðëöê òÿðê åäèðäè î,Ñàíêè áó ýåäèøè äÿðê åäèðäè î,Áÿëêÿ äÿ áóíóí÷öí ÿñèðäè çàü-çàüÎ ñàðû éàðïàã...

1972

146

ÀÍÀ

Ïàéûç òÿê ãóúàüû áÿùÿðëÿ äîëó,Éàé êèìè ãÿçÿáè, ñåâèíúè îäëó,Ãûøûí ãàðûíäàí äà äàèì öçö àü,Áàùàð ýöíÿøè òÿê ìåùðèáàí, ïàðëàã,Áèçèì äöíéàìûçûí áÿçÿéè àíà.Áöòöí ýþé÷ÿêëÿðèí ýþé÷ÿéè àíà.

Áàáàì þìðö áîéó ùåé úÿííÿò ýÿçäè,Î úÿííÿò ñÿíñÿí.Àòàì þëÿíÿäÿê ñÿàäÿò ýÿçäè,Ñÿàäÿò ñÿíñÿí.Îüëóì ýþçÿëëÿðäÿí ìÿùÿááÿò ýÿçäè,Ìÿùÿááÿò ñÿíñÿí.Ìÿí äÿ áèð çàìàíëàð ùÿãèãÿò ýÿçäèìÈíäè äÿðê åòäèì êè, ùÿãèãÿò ñÿíñÿí.Ùÿéàòûí ÿí áþéöê íåìÿòè àíà.Áöòöí èíñàíëûüûí øþùðÿòè àíà.

1973

ÊßÄßÐËÈ, ÑÅÂÈÍÚËÈ ÈËËßÐ

ßñðèí éàðûñûíû éàøàìûøàì,íåúÿëèéèíè ñèç äåéèí, äîñòëàð.Ùÿéàòûí äÿðäèíè,êÿäÿðèíè äàøûìûøàì.Ñåâèíúèì äÿ îëóá,Ôÿãÿò þòÿðè...Ôöçóëè äåéèá:ßí áþéöê âöñàë ùèúðàíäàí äîüóá,øàäëûã êÿäÿðäÿí.Ìÿí äÿâöñàë ö÷öí ùèúðàíû éàøàäûðàì,ñåâèíú ö÷öí êÿäÿðè.

147

Èíàíûí øàèð ñþçöíÿ,éàëàí îëìàç:Êÿäÿðñèç èíñàí îëìàç...Þçýÿäèð ìÿíèì êÿäÿðèì,Ñåâèíúè áÿëëè,âöñàëû áÿëëè,íèêáèí êÿäÿð.Áó ýöíöìÿ,ñàáàùûìà òÿñÿëëè,äÿðéàëàðäàí äÿðèí êÿäÿð.Î, ìÿíèì àçàäëûã ñîðàüûì,ìöáàðèçÿ éàðàüûìäûð.Éàðûñû ñÿíýÿðäÿ,éàðûñû õèòàáÿò êöðñöñöíäÿêå÷ÿí þìðöìöíãîúàëûüû éîõ,ýÿíúëèéè éîõ,Áèð þìðö èëëÿðÿ íåúÿ áþëÿñÿí êè,áèð ýöí äÿ äèíúëèéè éîõ.Äöíÿíêè ñÿíýÿðèìäèðáóýöíêö éàçû ìàñàì.Óçóíëó-ãûñàëû àòÿø õÿòòèäèðìèñðàëàðûìûí äöçöìö.Éàçìàñàì,áàüûøëàéà áèëìÿðÿì þçöìö.Ìÿí éàçìàñàì,úÿáùÿìèçèí áèð ñÿíýÿðè ñóñàð éÿãèí.Äöøìÿí àéàã ýþòöðÿð öñòöíÿ âÿòÿíèí.Ìÿíè ìÿíäÿí àéûðàð,þìöðëöê êÿäÿðèí,ùèúðàíûí ñèãëÿòè.Î çàìàí èòèðÿðÿìáó ñîíóíúó ñÿàäÿòè,Äÿéèøÿð ìÿíàñûíûöìèä äîëó,èíàì äîëó,ìÿíè ùÿéàòà,

148

äþéöøÿ ñÿñëÿéÿí êÿäÿð.Ñîíðà éöç èë éàøà,êèìÿ ýÿðÿêäèð,îäóí êèìè,áèð-áèðèíèí öñòöíÿ éûüûëìûø èëëÿð.Ìÿí éàðûì ÿñð éàøàìûøàì,áèëìèðÿì àç, éà äà ÷îõäóð?Ôÿãÿò áóíó áèëèðÿì,êÿäÿðè ñåâèíúëÿ,ùèúðàíû âöñàëëàÿâÿç åòìÿéèíúÿþëìÿéÿ ùàããûì éîõäóð.

1971

ÃÈÁÒß

Ùå÷ êÿñÿ ïàõûëëûã åòìÿìèøÿì,Èñòÿð úàâàí îëñóí, èñòÿð ãîúà.Ùÿñÿä äÿ àïàðìàäûì êèìñÿéÿþìðöì áîéóíúà.Áèëÿíëÿð áèëèð,áó áåëÿäèð.Áåëÿ äÿ îëàúàã...Àòàëàð äåìèø:“Ñöäëÿ ýÿëÿí ñöìöêëÿ ýåäÿð”.Éöç èë äÿ éàøàñàì éåíÿçèää ýåäÿ áèëìÿéÿúÿì òÿáèÿòèìÿ,áó ùèññëÿðèì ãàëàúàã...Àíúàã ãèáòÿ åòìèøÿìèêè øàèðèí øåðèíÿ, ñþçöíÿ,ôèêðèíÿ, èðàäÿñèíÿ,òàëåéèíèí òÿíòÿíÿñèíÿ...Ãèáòÿ åòìèøÿì,êþêñöíÿ èêè úàùàí ñûüàí,þçö áó úàùàíà ñûüìàéàí

149

øàèð áàáàìûç Íÿñèìèéÿ.Éåð ìÿíÿì, ýþé ìÿíÿì, öììàí äÿ ìÿíÿì,éàðàäàí äà ìÿíÿì, èíñàí äà ìÿíÿì,Ìÿí ùÿãäÿí çÿððÿéÿì, ùÿãã þçö ìÿíäÿ,Ùå÷ çàìàí þëìÿéèð ùÿãã éåð öçöíäÿäåéÿ-äåéÿ äàð àüàúûíà — þëìÿçëèéÿ ýåäÿíìÿüðóð áàáàìûç Íÿñèìèéÿãèáòÿ åòìèøÿì.Ãèáòÿ åòìèøÿì.Ìàúàð îüëó Øàíäîð Ïåòåôèéÿ äÿ.Øåðëÿðèíäÿ àçàäëûã ùÿñðÿòè,ãÿëáèíäÿ âÿòÿí ìÿùÿááÿòè.ñþçëÿðèí êÿñÿðèëÿìÿúëèñ-ìÿúëèñ äþéöøäöâÿòÿí äöøìÿíëÿðèëÿ.áèð ýöí äÿñàêèò Äóíàéà äöøäöçàüëû ãûëûíúûíûí øþëÿñè.Ñÿíýÿðäÿí óúàëäûäöíÿí õèòàáÿò êöðñöñöíäÿíåøèäèëÿí ñÿñè...Øàèð ãÿùðÿìàí îëäó,âóðóøäó âÿòÿí éîëóíäà,àçàäëûã éîëóíäà.Íå÷ÿ-íå÷ÿ âÿòÿí îüëóíóíþìðö áèðëÿøäè îíäà.Âóðóøà-âóðóøà ãîâóøäóÙÿéàòûí çèðâÿñèíÿ.Øåðëÿ áàøëàéàí þìöðãûëûíú ìåéäàíûíäà ñîíà éåòäè.Èíäè ìÿí ãèáòÿ åäèðÿìÏåòåôåéèí òàëåéèíÿ, èðàäÿñèíÿ.Àõû ùàìûéà ãèñìÿò îëìóð,éàçà-éàçà éàøàéà,äþéöøÿ-äþéöøÿ éàøàéà,Þëÿ, éàøàéà.Øåðè äèëëÿðäÿ,øþùðÿòè åëëÿðäÿ,

150

àäû íÿñèëëÿðäÿ éàäèýàð ãàëà.Àõû ùàìûéà ãèñìÿò îëìóð,þìðö íÿ ñÿêñÿí, íÿ éöç îëà.ßí ÷îõó îòóç îëà.Àíúàã þìöð îëà,ÞÌÖÐ...

1971

Î ØÅÈÐÈ ÊÈÌ ÉÀÇÀÚÀÃ

Ìÿíÿ íÿüìÿ äå êöðöë-êöðöë...

Ì.Ýöëýöí

Ñÿí íÿüìÿ èñòÿäèí, ýöëöì,äÿíèç òÿê úîøãóí îëñóí.Ôÿãÿò äÿíèçäÿí ìåùðèáàí.Ãàüàéûëàð äàëüàëàðäà óéóéàí êèìèñÿí äÿ øåðëÿ éàòûá,øåðëÿ îéàíàñàí.Ñþçëÿð,ìèñðàëàð äöçöëñöí áîéíóíàìèðâàðè äÿíÿñè êèìè.Éîõ,ñÿí äåäèí:äöíéàäà åëÿ äàø âàðìûãèéìÿòëè îëàñþçöí ìÿíàñû êèìè...“Ñóñóç, ÷þðÿêñèç éàøàéàðàìôÿãÿò,íÿüìÿñèç ãàëà áèëìÿðÿìáèð àí äà...”Ìÿí èíäè áèëäèì êè,èíñàí íåúÿ äÿ éöêñÿëèðìèøñþçöí,

151

ñÿíÿòèí ìÿíàñûíû äóéàíäà.Ñÿí íÿüìÿ èñòÿäèí, ýöëöì,Äÿðäèíè, ñåâèíúèíè äàíûøà áèëÿ .Áÿçÿí áóëóä çöìçöìÿëè îëóá,áÿçÿí äàü ñåëèéëÿ éàðûøà áèëÿ.Àõøàì,Ùÿçèí ñÿñèéëÿ éóõóéà ýåäÿñÿí,Ñÿùÿð,ñÿíè àéàüà ãàëäûðà ùàðàéû.Ñÿí íÿüìÿ èñòÿäèí, ýöëöì,þìðöíö ãûñàëäà áèëìÿéÿàéëàðûí, èëëÿðèí ñàéû...Ñÿí íÿüìÿ èñòÿäèí,“âàðûíû âåðÿí óòàíìàç” äåìèøëÿð.Àíúàã,ìÿí èíäè äåéÿ áèëìèðÿìáåëÿ áèð øåðèêèì,íÿ çàìàíéàçàúàã...

1965

ÌßÍÈÌ ÁÈÐ ÍßÍßÌ ÂÀÐÄÛ...

Áó ýþçÿë äöíéàäàìÿíèì áèð ýþçÿë íÿíÿì âàðäû.Î, ýåéèìè,ñàêèò éåðèøè,àüûð òÿðïÿíèøè,òèòðÿê ÿëëÿðèíèí ìåùðèáàí íÿâàçèøè èëÿáàøãà íÿíÿëÿðÿ îõøàðäû.Íÿíÿì ùÿð ýöí îáàøäàí äóðàð,ÿââÿëúÿ íàìàçûíû ãûëàð,ñîíðà äöç áèð òàáàã õÿìèð éîüóðàð,òÿíäèðè ãàëàðäû.

152

Äàí ñþêöëÿíäÿÊàðâàíãûðàíû éîëà ñàëàðäû,ñîíðà äà àñòàäàí äåéÿðäè:— Äóðóí, àé óøàãëàð.Õÿìèð ÿëäÿí ýåòäè.Ãàëõàðäû éàòàãäàí ýÿëèíëÿð, ãûçëàð...Ìÿí áèëìÿçäèì î çàìàíäöíéàäà íÿ âàð.Ñÿùÿð ýþçöìö à÷ûáîòàüûí áàø óúóíäàúÿðýÿ-úÿðýÿ äöçöëìöøöñòö íàõûøëû ôÿòèðëÿðè ýþðÿðäèì.Áèð äÿòÿíäèðèí ãûðàüûíäà ãàéíàéàí ÷àéäàíû.Ìÿí áåëÿ ýþðìöøäöì äöíéàíû...Áèð ýöíåâèìèçäÿ ùàìûäàí ãàáàã äóðàí,ôÿòèð áèøèðèá ÷àé ãîéàí,áèçè èøÿ, çÿùìÿòÿ,ðóçèéÿ, íåìÿòÿñÿñëÿéÿí íÿíÿì,åâèìèçäÿ ùàìûäàí ãàáàãýåòäè áó äöíéàäàí...Íÿíÿì þëäö...Þçö äåìèøáèç îíó “àõèðÿò åâè”íÿ éîëà ñàëäûã,ùàìûìûç íÿíÿñèç ãàëäûã.Àòàì øÿùÿðäÿí çÿíýëè áèð ñààò àëäû,áèçè âàõòûíäà îéàòñûí.Ýÿëèíëÿð, ãûçëàð ùÿðÿñàí éàòäûëàð,õÿìèð âàõòûíäà ýÿëñèí,òÿíäèð âàõòûíäà ÷àòñûí.Íÿâÿëÿð äÿ éàòà áèëìÿäèëÿð äîéóíúà.Ñöáù îëóíúàãàëäûðäûëàð áèçè,— Åé, òÿíáÿëëÿð, ãàëõûí éóõóäàí.Äóðóí, äóðóí.

153

Ñó ýÿòèðèí,÷àéäàíû äîëäóðóí...Ùàìû äåéèðäè áèð-áèðèíÿ.Àíúàãíÿíÿíèí éåðè ýþðöíöðäö éåíÿ.Ýöíÿø ãàëõûð,àòàì þêöçëÿðè ãîøóðäó,ùÿëÿ íÿ ÷àé ãàéíàéûð,íÿ äÿ ôÿòèð áèøèðäè...Åëÿ áèë íÿíÿìëÿ ýåòìèøäèåâèìèçèí íèçàìû, ãàéäàñû,Íÿ ýÿëèíëÿðèí ùàðàéû,íÿ äÿ ñààòûí ñÿäàñû,ñàêèò éåðèøëè,àüûð òÿðïÿíèøëèíÿíÿìèí éåðèíè âåðìèðäè.Íèéÿ?Ùå÷ êÿñ áó ñèððè áèëìèðäè.Ùÿð ñÿùÿð îéàíàíäàéàäûìà äöøöðäö,îòàüûí áàø óúóíäà÷èí-÷èí éûüûëìûøöñòö íàõûøëû ôÿòèðëÿð.Áèð äÿòÿíäèðèí ãûðàüûíäà ãàéíàéàí ÷àéäàí.Ñîíðà...Åù.. íÿ äåéèì...Áèð çàìàí...Áÿëè, áèð çàìàíÁó ýþçÿë äöíéàäàìÿíèì äÿ áèð ýþçÿë íÿíÿì âàðäû,Åâèìèçäÿ î ùàìûäàí ãàáàã îéàíàðäû...

1968

154

* * *

Ãàðòàëû ãîéíóíà åëÿ àëäû ýþë,Ñàíêè áèð îõ äöøöá ñóëàðû äÿëäè.Îíóí õÿéàëûíäà åëÿ ãàëäû ýþë,Ñàíäû êè, áóëóäëó ýþéëÿðäÿ þëäö.

1975

ÉÀÜÛØ ÍÅÌßÒÄÈÐ

Äöíÿí øûäûðüû éàüûø éàüûðäû,íÿíÿì äåìèø:“Òóò óúóíäàí ýþéÿ ÷ûõ...”Áàáàì äåéÿðäè:“Éàüûø íåìÿòäèð...”Àíúàã áèçïàëòàðëàðûìûçäàí ãîðõóáî íåìÿòäÿí ãà÷äûã.Ãà÷äûã ëàï åâÿ ãÿäÿð.Ãÿðèáÿ ýþðöíöðäöéàüûøäàí ãà÷ûá ãóðòàðà áèëìÿéÿíëÿð...Ïÿíúÿðÿ þíöíäÿ äàéàíûá õåéëè,áàõäûì áóëóäëàðûí òîããóøìàñûíà.Äàü áàøûíà èëäûðûìûí äöøìÿñèíÿ.Áàõäûì áàü÷àäàêûÙÿëÿ à÷ûëìàìûøãûçûëýöë ãþí÷ÿñèíÿ,Íåúÿ äÿ äþçöðäöäàìúûëàðûí çÿðáÿñèíÿ.Î ýöí éàüûø éàüäûëàï ñÿùÿðÿ ãÿäÿð.Äàí ñþêöëÿíäÿåëÿ áèë ýþé öçöíäÿíáóëóäëàðû äà ñèëäèëÿð.À÷ûëäû ýþéöí àéíàñû òàìàì.

155

Ýöíÿø äÿ äîüäóãûïãûðìûçû, ëàëÿ òÿê.Éàäûìà ãûçûëýöëöí ãþí÷ÿñè äöøäö,áàõäûì,íåúÿ äÿ à÷ûëìûøäûéàðïàã-éàðïàã,ëÿ÷ÿê-ëÿ÷ÿê.Ýöíÿøÿ áàõûáøåùëè äîäàãëàðûéëàíåúÿ äÿ ýöëöðäö.Àðàáèð ëÿ÷ÿêëÿðèíäÿíÒîðïàüà ÿòèðëè äàìúûëàð òþêöëöðäö.Áàõûðäûì ùåéðàí-ùåéðàí.Ñÿìà à÷ûã,öôöã àéäûí,òîðïàã ÿòèð ãîõóëó.Åëÿ áèë éóéóëìóøäó ùÿð éàí.Áàõûðäûì ùåéðàí-ùåéðàí.Íåúÿ äÿ ýþçÿë èäè òÿáèÿò.Áàáàì ãÿðèáÿ äåìèø:Éàüûø íåìÿòäèð,íåìÿò.

1968

ÃÀÉÀ ÖÑÒÖÍÄß ×ÈÍÀÐ

Ãàéà öñòöíäÿ òÿê ÷èíàð...Ìåøÿäÿ ìèí-ìèí.Ìåøÿäÿí êå÷ñÿì äÿýþçëÿðèì ãàéàäà ãàëìûø ìÿíèì.Ýþðÿñÿí, îðàäà íåúÿ áèòìèø î?Áÿëêÿ áèð ÿêÿí îëóá?Ýþðÿñÿí, íÿ çàìàíäàí áÿðèåëÿ âöãàðëà äóðóá?Ýþðÿñÿí, íå÷ÿ íÿôÿðè éîëäàí åäèá,

156

Íå÷ÿ êèòàáäà àäû, íèøàíû âàð?Ýþðÿñÿí, íåúÿ ãàëûð òÿíùà?Àõû íÿ áèð ùÿìäÿìè,íÿ äÿ ùàéàíû âàð.Ýþðÿñÿí, ìåøÿäÿ áèòñÿéäè íÿ îëàðäû?Àäè ÷èíàðëàðäàí áèðè.Íÿ ÿãëè ùåéðàí åäÿðäè,íÿ äÿ íÿçÿðè.Íàüûëëàðäàêû êèìèñóñóç áèð ñÿùðàäà áèòÿéäè áÿëêÿ?Î çàìàí,éîðüóí áèð äÿâÿ êàðâàíû,÷èíàð àëòûíäà áóëàã,áèð äÿ ñÿðèíëèê — êþëýÿ...Íåúÿ äÿ ãÿðèáÿ îëàðäû.Éîõ!Íÿéÿ ëàçûì áó ñàäàëàìàëàð!Áöòöí áó òÿêðàðëàðäàí ãà÷àðàã éÿãèíñîí íþãòÿñèíè ôÿòù åòìèø çèðâÿëèéèí.Àäèúÿ äîüóëñà äà,àäèúÿ éàøàìàéûá î.×èíàð àäûíû äààäèúÿ äàøûìàéûá î.Íÿ ýÿëèøèíäÿí õÿáÿð òóòàí,íÿ äÿ ýåäèøèíè áèëÿí îëà.Áèðèíèí êþëýÿñèíÿ ñûüûíà,î áèðèíèí ýöíÿøèíè ÿëèíäÿí àëà.Éîõ, áåëÿ îëìàäû î.×öðöéÿ-÷öðöéÿ éàøàìàã÷öíùÿéàòà ýÿëìÿäè î.Íÿ çàìàí êè äîüóëäóãàéàéà âöãàð âåðäè,çèðâÿéÿ ÿçÿìÿò.Ýþðöíöøö äÿ íåìÿò îëäó,ùÿéàòû äà íåìÿò.Ðóçýàðà ñèíÿ ýÿðèá çàìàí-çàìàííÿ ÿéèëäè,íÿ äÿ ãóðóäó.Äóðäó,

157

âöãàðëà äóðäó!Êèì áèëèðáèð ýöí âöãàðëà äà ñûíàúàã éÿãèí.Î çàìàí áóðàäàí êå÷ÿíëÿðèíéåíÿ íÿçÿðëÿðè ÷åâðèëèáãàéàéà ñàðû,äåéÿúÿêëÿð:— Áó ãàéà áàøûíäà áèð ÷èíàð âàðäû,íå÷ÿ èëëÿð èäè âöãàðëà éàøàðäû...

Êðûì, 1968

ÈÌÒÀÙÀÍÎüëóì Àðàçà

Áèëèðÿì íÿ ö÷öí éàòà áèëìèðñÿí,Ñàáàù èìòàùàíà ýåäèðñÿí, îüëóì.Ìèí ìÿíà éàøàäàí ùÿéàòûìûçäàÀõû íÿ áèëèðñÿí ùÿëÿ ñÿí, îüëóì.

Ñóéóí áóçäàí ñÿðèí, ÷þðÿéèí èñòè,Ãÿëáèíäÿí íÿ êå÷èá, ãèñìÿòèí îëóá.Ôÿãÿò äöøìÿìèñÿí èñòè-ñîéóüà,Íÿ ãàéüû, íÿ äÿ êè ìþùíÿòèí îëóá.

Áèëèðñÿí, ãàéüûíà àòàí ãàëûáäûð,Àíàí äà áàøûíà äîëàíûá ùÿð ýöí.Ìÿêòÿáÿ ýåòìèñÿí ìöÿëëèìëÿðèíÍÿëÿð åòìÿìèøäèð, îüóë, ñÿíèí÷öí?

Àðòûã î èëëÿðèí àðõàäà ãàëìûø,Öç-öçÿ äóðìóñàí þç ýÿíúëèéèíëÿ.Ìÿêòÿá þìðöìöçöí óøàãëûüûäûð,Îðäàí éöêñÿëèðèê áèç ïèëëÿ-ïèëëÿ.

Èíäè àëè ìÿêòÿá,Òÿçÿ áèð àëÿì.Áó òÿçÿ ùÿéàòûí þç ãàíóíó âàð.

158

Îíóí ãàïûñûíäàí ùåé çàìàí-çàìàíÖìèäëÿ ýèðìèøäèð ãûçëàð, îüëàíëàð.Ãûçûëû ìÿùÿéÿ ÷ÿêÿíäÿ çÿðýÿð,Áèëèð ÿéàðûíû, õàñèééÿòèíè.Èìòàùàí îëàúàã, ìöÿëëèìëÿðèíÃûçûë òÿê ìÿùÿéÿ ÷ÿêÿúÿê ñÿíè.

Øöóðöí, èðàäÿí, ôèêðèí, äþçöìöí,×ûõàúàã àøêàðà äàíûøäûãúà ñÿí.Ìöÿëëèìèí äåéèë, îüóë, ñÿí þçöíÃèéìÿò àëàúàãñàí þç ñþçëÿðèíäÿí.

Ñþç âàð, ñÿí éåðèíäÿ ñþéëÿñÿí îíó,Ñÿíè çèðâÿëÿðÿ ãàëäûðàúàãäûð.Ñþç äÿ âàð äåìÿñÿí éàõøûäûð, îüëóì,Éåðñèç ñþç ñþéëÿìÿê, àõû íàùàãäûð.

Ñàáàù âåðÿúÿéèí èìòàùàí íÿäèð,Ôèêèð èìòàùàíû, ñþç èìòàùàíû.Ôÿãÿò óíóòìà êè, þíäÿäèð ùÿëÿÙÿéàòûí, çàìàíûí þç èìòàùàíû.

Áèëèðÿì, äîñò ÷îõäóð, òàíûéàí ÷îõäóð,Áöäðÿñÿí, ãîëóíäàí òóòàí îëàúàã.Ôÿãÿò èñòÿéèðÿì ñÿí áó ùÿéàòäàÞçöíÿ äàéàíûá ãàëõàñàí àíúàã.

Áó èëê èìòàùàíäûð, áó èëê ïèëëÿäèð,Ãîé ìþùêÿì äàéàíñûí àéàüûí ñÿíèí.Áèð ýöí äàðà äöøñÿí, ÷ÿòèíÿ äöøñÿíÂÿòÿí þçö îëàð äàéàüûí ñÿíèí.

Éóõóñóç ýåúÿëÿð éîðìàñûí ñÿíè,Äåìÿ êè, ýöíëÿðèì ÷îõ ÷ÿòèí êå÷èð.Ùÿéàòûí ìÿíàñû, þìðöí ìÿíàñûÁó éóõóñóç êå÷ÿí ýåúÿëÿðäÿäèð.

Ñàáàù èìòàùàíà ýåäèðñÿí, îüëóì,Áó ùÿéàò éîëóäóð, ñÿíÿ éàõøû éîë.Àòàí áó ýöí âàðäûð, àòàí ñàáàù éîõ,×àëûø áó òîðïàüûí, åëèí îüëó îë.

1971

159

ÁÀÁÀÌÛÍ ÓËÄÓÇËÀÐÛ

Áàáàì äåéÿðäè êè, ýþéöí öçöíäÿÙÿð êÿñèí þçöíöí áèð óëäóçó âàð.Êèìèíèí óëäóçó áÿõòè òÿê íóðñóç,Êèìèíèí óëäóçó ýöíÿø òÿê éàíàð.ßëèíè ýþçöíöí öñòöíÿ ãîéóá,Ïàðëàã óëäóçëàðû ñàéàðäû áèð-áèð.Ñîíðà áàðìàüûíû òóøëàéûá ýþéÿ,Äåéÿðäè: — î óëäóç, áàëà, ñÿíèíäèð.Áöòöí óëäóçëàðäàí èøûãëû, áþéöêÑÿíèí óëäóçóíäóð, éàäûíäà ñàõëà.Áàøûíûí öñòöíäÿ éàíàúàã ñÿíèí,Èñòÿñÿí ùÿð àõøàì þçöí äÿ éîõëà.Áîñòàíäà ãàëàðäûã éàéäà áàáàìëà.Àõøàìëàð ùåé ÷óáóã ÷ÿêÿðäè ãîúà.Ìÿí äÿ óçàíàðäûì þç éàòàüûìäà,Áàõàðäûì ýþéëÿðÿ éóõó òóòóíúà.Éóõóäà ýþðÿðäèì áöòöí ÷àéëàðû,Ñó áàñûá äóïäóðó, ýþç éàøû êèìè.Áîñòàíäà íÿ âàðñà, òàü äà, áÿùÿð äÿÃàëûá ñó àëòûíäà ÷àé äàøû êèìè.Ìÿíèì óëäóçóì äà äöøöá ñóëàðà.Îíó ýþðÿí êèìè éàòà áèëìèðÿì.Ìÿí äÿ äèçÿ ãÿäÿð ýèðìèøÿì ñóéà,Ãà÷ûðàì àðäûíúà òóòà áèëìèðÿì.Áèðäÿí áàëûã îëóð, ãûçûë áèð áàëûã,Öçöð þç ãûçûëû øÿôÿãëÿðèíäÿ.Áÿçÿí äàëüàëàðäà èòèð áèð àíëûã,Ãûçûë äàøëàð ãàëûð îíóí éåðèíäÿ...Ñÿùÿð îéàíàðäûì äàí ñþêöëÿíäÿ,Áàõàðäûì ÷àéëàüà, ùàìàí ÷àéëàãäûð.Ãûçûë øÿôÿãëÿð âàð ýþéöí öçöíäÿ.Ìÿíèì óëäóçóìñà éåíÿ äÿ éîõäóð.Ýþðÿðäèì òàüëàðû ÷åâèðèð ýöíÿ,Áàáàì ÷óáóüóíó òöñòöëÿäÿðÿê.— Áó ýöí äÿ éóõóéà ãàëìûñàí éåíÿ,

160

Ýÿë, îüóë, ýöí ãûçûð, ýÿë êþìÿêëÿøÿê.Èøëÿðäèê áîñòàíäà øÿð ãàðûøûíúà,Êîìàéà äþíÿíäÿ ÷þë ãàðàëàðäû.Îòóðóá ùåé ÷óáóã ÷ÿêÿðäè ãîúà,Ìÿíèì äÿ óëäóçóì éàíàð, éàíàðäû...Èíäè èëëÿð êå÷èá,

ùÿðäÿí î ýöíëÿðÝÿëèá ýþçëÿðèìäÿ úàíëàíûð áèð äÿ.Î ÷àéëàã, î êîìà, î áîñòàí, áàáàì,Áèð äÿ óëäóçóíà áàõûá ýþéëÿðäÿÑîíðà äà éóõóéà ýåäÿí áèð óøàã...Äåéèðÿì, î èëëÿð êå÷èá ýåòäèëÿð,Ñàíêè ýþðäöêëÿðèì áèð íàüûë èìèø,Íàüûëëû äöíéàéà êþ÷öá ýåòäèëÿð.Ôÿãÿò î ýöíëÿðäÿí áó âàõòà ãàëàíÍå÷ÿ õàòèðÿ âàð, íå÷ÿ éàäèýàð.Áèð äÿ î óëäóçäóð, áöòöí ýåúÿíèÁàøûìûí öñòöíäÿ àëûøûá éàíàð...

1976

“ßÑßÁËßÐÈÍÈ ÃÎÐÓ”

Áÿçÿí ìÿíÿ äåéèðëÿðÀñòà äàíûø, àñòà äèí.Áèð ÿãðÿá òÿê äîüðàéûðÞìðöíö ÿñÿáëÿðèí.ßñÿáëÿøìÿ ùÿð øåéÿÉàõøû îëñóí, ïèñ îëñóí.Ëàï óçàãäàí þòöá êå÷,Íÿ îëóðñà ãîé îëñóí,Àíúàã î ñÿíñèç îëñóí.Þìöð íÿ ãÿäÿðäèð êè,Óçàãáàøû àëòìûø èë.Ëàãåéä îë, áó äöíéàäà,ßñÿá ùöúåéðÿëÿðèÁÿðïà îëóíàí äåéèë.

161

Äöøöíöðÿì, ýþðÿñÿí,Áåëÿ éàøàìàã îëàð?Ùÿð øåéÿ ëàãåéä îëàíÞìðöí íÿ ìÿíàñû âàð!Áèðè ùàããûí àäûíàÁàüûðûá áþùòàí äåéèð,Ëàãåéä îëóá äàíûøìà.Áèðè ýþçöí þíöíäÿÄóðà áèëìèð, áöäðÿéèð,Ñÿí ãîëóíäàí éàïûøìà.Áèðè íàùàã äàíûøûð,Ñÿí äèëëÿíìÿ, ãóëàã àñ.Èêè íÿôÿð äàëàøûð,Ãóëàüûíà ïàìáûã áàñ.Éà äà ëàãåéä þòöá êå÷,Äàéàíìà äà, äóðìà äà.Ùå÷ þçöí äÿ áèëìÿäÿíØÿð èø îëàð îðòàäà.Àíúàã áèðúÿ øåéÿ ñÿíËàãåéä îëìà, éàõøû áèë,ßñÿá ùöúåéðÿëÿðèÁÿðïà îëóíàí äåéèë.Äåéèðÿì, áÿçèëÿðèÝþð íÿéè àìàë áèëèð,Ýþð íÿ ùàãäà äöøöíöð,Ýþð íåúÿ äÿ êè÷èëèð.Áèð èíñàí êè þìðöíäÿÀüëàéûá ýöëìÿéÿúÿê,Áèð ÿñÿá êè êÿäÿðäÿí,Ãÿìäÿí ýÿðèëìÿéÿúÿê,Áèð èíñàí êè äöíéàéàÁó ýÿëèá-ýåòìÿñèíäÿíÌÿíà àðàìàéàúàã,Áèð èíñàí êè õåéèðÿ,Øÿðÿ éàðàìàéàúàã,Áèð èíñàí êè ùÿéàòäàÄàø öñòÿ äàø ãîéìàéà,Ìÿðàìûíûí éîëóíäàÑÿíýÿðÿ áàø ãîéìàéà,Äåéèí, íÿéÿ ýÿðÿêäèð?

162

Éàøàéûðìû, þëöáìö,Êèìñÿ áèëìÿéÿúÿêäèð!Ëàãåéä îëà áèëìÿðèêÙå÷ âàõò áó éåð öçöíäÿ.Ãåéäèíÿ ãàëìàëûéûãÙÿëÿ íÿñëèìèçèí äÿ.Òîðïàüà, èíñàíëàðàÁèç ýÿðÿê îëìàëûéûã.Íå÷ÿ-íå÷ÿ íÿñèëÿÁèð þðíÿê îëìàëûéûã.Ãîé áèçè éàääàøûíäàíÑèëìÿñèí çàìàí-çàìàíÑåâäèéèìèç áó äöíéà,Áö ýöí áèç îëàíäà äà,Ñàáàù îëìàéàíäà äà.Íåúÿ ëàãåéä îëàñàí,Þìðÿ, ýöíÿ, ùÿéàòàÖìèä äîëó àðçóéà?Ëàãåéä îëà áèëìÿðèê,ßñÿá ùöúåéðÿëÿðèÁÿðïà îëà, îëìàéà...

1975

ÄÀÜ ÑÅËÈ Âß ÄÀØËÀÐ...

Ãûøûí ñîéóã íÿôÿñè áóëóääà ãàðà äþíäö,Ýöë-÷è÷ÿêäÿí àéðûëûá äàüëàð ÷ÿíÿ áöðöíäö.Éîëëàðû, êå÷èäëÿðè þðòäö òàëà-òàëà ãàð,Òàìàì ýþðöíìÿç îëäó äàüà ãàëõàí úûüûðëàð.Øàõòà êÿñäè òîðïàüû,Òàðëàëàðäàí êÿñèëäè èíñàíëàðûí àéàüû,Êèìñÿñèç ãàëäû ÷þëëÿð.Ñàíêè õåéëè êè÷èëäè, õåéëè äàðàëäû ÷þëëÿð.Ýöíëÿð äÿâÿ êàðâàíû,Þòäöêúÿ ãàòàð-ãàòàðßëèíäÿ ãûçûë ýöíÿø öôöãäÿí äîüàí áàùàðÙàðàé ÷ÿêäè áèð ñÿùÿð.

163

Çèðâÿëÿðè áöðöäö àëîâ ðÿíýëè øÿôÿãëÿð.Îäëà áóç ýþðöøÿíäÿÇÿððÿëÿð áèðëÿøÿíäÿ,Äàìúû-äàìúû òþêöëäö äàüëàðûí ñåâèíú éàøû.Ãûøëà éàçûí ñàâàøûÁóëóäëàðäà øèìøÿéÿ,Éåðäÿ èðìàüà äþíäö.Óëäóç ýþðìöø èëàí òÿêÃûø äàüûí çèðâÿñèíäÿí äÿðÿëÿðÿ ñöðöíäö.Äàü ñåëè éàðüàí áîéó àõûá ùàðàé ãîïàðäû,Ãàéàäàí àéðû äöøìöø äàøëàðû äà àïàðäû,Éàìàúëàðäà ÿêñ åòäè äÿðÿëÿðèí ôÿðéàäû,Äöçÿíëèêäÿ ãûðûëäû äàü ñåëèíèí èíàäû.Áàø àïàðàí äàëüàëàð òþéøöäö éàâàø-éàâàø.Ëÿíýÿð âóðóá äàéàíäû íå÷ÿ-íå÷ÿ íÿùÿíý äàø.Êè÷èê, éóìðó äàøëàðñà áàø âóðàðàã ùÿð éåðÿ,Äàëüàëàðà ñÿñ âåðèá ùàðàé ñàëûá äöçëÿðÿÉóâàðëàíûá àõûðäà áàòàãëûüà äöøäöëÿð.Éöêñÿêëèêäÿí àéðûëûá ïàë÷ûüà ãîâóøäóëàð.Ùîïóá áàòäûãúà ýèëÿ,Åëÿ áèë äÿðê åòäèëÿðÎ íÿùÿíý äàøëàð íèéÿ ÷ÿêèëäèëÿð ñàùèëÿ.Ýþçëÿðèíèí þíöíäÿ ýÿëèá äàéàíäû äàüëàð,Îðäà ùÿð áèð ãàéàíûí, ùÿð äàøûí þç àäû âàð.Áóðäàñà ùÿð øåé áèòèá, íÿ àä ãàëäû, íÿ íèøàí.(Ýþð íÿ çàìàí àéûëûð þç êþêöíäÿí àéðûëàí.)Íÿ éàõøû êè, ñàùèëÿ éàí àëäû éîëäàøëàðû.Íÿùÿíý úûüûð äàøëàðû.Íÿ éàõøû êè, îíëàð âàð.ßýÿð äàøëàð ùàìûñû éóâàðëàã îëñàéäûëàðÚÿëàëû ïîçóëàðäû éàìàúûí äà, äöçöí äÿ.Áÿëêÿ íÿñëè ãàëìàçäû äàøëàðûí éåð öçöíäÿ...

1968

164

ÀÍÀ ÄÈËÈ

Áèð ýöí ÿñèð äöøìöø áèð ãÿùðÿìàíûÑîðüóéà, ñóàëà ÷ÿêÿíäÿ úÿëëàä,“Ñèçèí ÿëèíèçäÿ þëìÿðÿì! — äåäè, —Ìÿíè çàìàí-çàìàí éàøàäàð ùÿéàò”.Äåäèëÿð: — Ýþçöíö îâàðûã ñÿíèí,Ýþðÿ áèëìÿçñÿí.Äåäè: — Éàøàðàì!Äåäèëÿð: — Ãîëóíó ãûðàðûã ñÿíèíÑèëàùûí, êÿñÿðèí äöøÿð ÿëèíäÿí.Äåäè: — Éàøàðàì!Äåäèëÿð: — Ãû÷ûíà êöíäÿ âóðàðûã,Ýÿçÿ áèëìÿçñÿí.Áàøûíäà åëÿ áèð òîíãàë ãàëàðûãÄþçÿ áèëìÿçñÿí.Äåäè: — Éàøàðàì!Äåäèëÿð: — Íÿéèí âàð àïàðàðûã áèç,Áèð äÿ êå÷ìèøèíÿ äþíÿ áèëìÿçñÿí.Äåäè: — Éàøàðàì!Äåäèëÿð: — Äèëèíè ãîïàðàðûã áèç,Äàíûøà áèëìÿçñÿí, äèíÿ áèëìÿçñÿí.Ñóñäó ãÿùðÿìàí,Íÿ éàøàðàì äåäè, íÿ þëëÿì äåäè.Ñþéëÿäè: — Íÿ áèëèð åëÿ, åé úÿëëàä.Äèâàí ñÿíèíäèð,Äþâðàí ñÿíèíäèð...

1970

165

˜� ˝� � ˜� `¨— � � � � —´� —...

ÌßÍÈ

ßëâàí ÷è÷ÿêëÿðè ÿòèð ãîõóëó,Éàøûë ÷ÿìÿíëÿðè ñÿùÿð éóõóëó.Êèìÿ ìÿùÿááÿòëè, êèìÿ ãîðõóëó.Àé ÷þëëÿð, àíûðñûç óçàãäàí ìÿíè?

Ìÿí êè ýÿíúëèéèìè ñèçÿ âåðìèøÿì,Î äàüà, äÿðÿéÿ, äöçÿ âåðìèøÿì.Åëÿ áèë ìÿí ñèçè òÿçÿ ýþðìöøÿì,Ñèçñÿ ýþðìÿìèñèç íÿ âàõòäàí ìÿíè.

Ñà÷ëàðû àüàðìûø áèð íÿüìÿêàðàì,Íå÷ÿ ñåâèíúèì âàð, íÿ ãÿäÿð éàðàì.Áèð àõàð ñó êèìè îëìóðàì àðàì,Ñîðóøóí ùÿð àõàí áóëàãäàí ìÿíè.

Ìÿí äèçè öñòöíäÿ ñöðöíìÿìèøÿì,Þçýÿ ÿòÿéèíÿ áöðöíìÿìèøÿì.Øàùèäèì øåðäèð, áèð äÿ êè ãÿëÿì,Áèð äÿ õÿáÿð àëûí éàðàãäàí ìÿíè.

Ñÿí áó çÿìàíÿíèí èøèíÿ áàõ áèð,Äöíÿí àéàã þïÿí áó ýöí âÿêèëäèð.Íÿ èñòè ýþðöáäöð, íÿ ñîéóã áèëèð,Èñòÿéèð êå÷èðÿ ñûíàãäàí ìÿíè.

Èíäè ùÿéàòûìûí ïàéûç ÷àüûäûð,Þìðöí ýöíëÿðèíè ðóçýàð äàüûäûð.Áèð ôèêèð ãÿëáèìè ñûõûð, àüðûäûð —Êöëÿê ãîïàðìàñûí áóäàãäàí ìÿíè.

Äöíéàäà áèð ùþðìÿò ãàçàíìûøàì ìÿí,Êàø îíó àëìàñûí ùÿéàò ÿëèìäÿí.Áèð äÿ óíóòìàñûí î åë, î âÿòÿí,Ýÿçèá äîëàíäûüûì î òîðïàã ìÿíè.

1963

166

ÊÞÐÏÖ

Äöíéàäà êþðïö ÷îõäóð,Àäëûñû, àäñûçû âàð.Äÿìèðäÿí àñìà êþðïö,Äàøäàí ùþðöëìÿ êþðïö.Ñàäÿúÿ òàõòàäàí äàÊþðïö ñàëìûø àäàìëàð.Ñàùèëëÿðè, äàüëàðûÊþðïöëÿð áèëðëÿøäèðèð,Èíñàí éîëäà ãàëìàñûí.Àñôàëò êþéíÿêëè éîëëàð,Äàøëû, êÿñÿêëè éîëëàð.Íàêàì áèð þìöð êèìèÉàðûäà ãûðûëìàñûí.Êþðïö ÿñðëÿð áîéóÙÿñðÿò ãàëàí äàüëàðûí,Äÿðÿëÿðèí öñòöíäÿÁèðëÿøÿí ÿëëÿðèäèð.Êþðïö äÿëè ÷àéëàðûíÃûëûíúûéëà áþëöíìöøÁèð òîðïàüûí ãÿëáèíèíÃîâóøàí òåëëÿðèäèð.Íå÷ÿ êþðïö ýþðìöøÿìÌÿí äÿ íå÷ÿ þëêÿäÿ.Åêâàòîðäàí óçóíäóðÊå÷äèéèì êþðïöëÿðèíÓçóíëóüó áÿëêÿ äÿ.Ôÿãÿò áèð êþðïö öñòÿÄàéàíìûøàì ìÿí áó ýöí,Îí àääûìäûð óçóíóÁó äÿìèðëè êþðïöíöí.Íÿ ýÿëÿí âàð, íÿ ýåäÿí,Öñòöíäÿ ëàë áàõûøëàð.Òîðïàüûíäà ýþéëÿðèíÝþç éàøûíäàí íàõûøëàð.Áèð àéàüû úÿíóáäà,

167

Î áèðè øèìàëäàäûð.Áó ãÿðèá ýþðêÿìèéëÿÎ þçö äÿ íèñêèëëè,Þçö äÿ õÿéàëäàäûð.Éÿãèí äöøöíöð, “ýþðÿíÌÿíè íèéÿ ñàëäûëàð...ßýÿð äÿéìÿéÿúÿêäèÁèð äÿ èíñàí àéàüû.Íèéÿ ìÿíèì ñèíÿìÿ×ÿêèëäè ùÿñðÿò äàüû.Íèéÿ “êþðïö” ñþçöíöíÌèíèëëèê øþùðÿòèíÿÁåëÿ ëÿêÿ âóðóëäó.Áóðäà áèð äèâàð äåéèë,Íèéÿ êþðïö ãóðóëäó...”Áó êþðïöíöí òàëåéèÅëÿ áèë êè ñûíäûðäûÃîëóìó, ãàíàäûìû.Ìÿí ýåðèéÿ ãàéûòäûìÝÿëäèéèì áåø àääûìû.Öìèä äîëó ãÿëáèìèÉåíèäÿí êÿäÿð àëäû.Î êþðïöíöí öñòöíäÿÉîëóì éàðûäà ãàëäû.

1964

ÃÀÐÀÄÀÜ

Çèðâÿñèíäÿí áóëóä êå÷ÿð ãàòàðëà,Ñàë äàøëàðäàí ãàðòàë ó÷àð âöãàðëà.Éàðüàíëàðäà òàëà-òàëà ÷ÿí äóðàð,Ñèëîâëàðäà ýöí äÿéìÿìèø òÿçÿ ãàð.Ãàéàëàðû òÿêÿëÿðèí, ìàðàëëàðûí éàòàüû,ßòÿéèíäÿ áàüðû éàðûã ëàëÿëÿðèí îúàüû.Àéàüûíûäà õàí Àðàçûí äàëüàëàðû äèëëÿíÿð,

168

×àéëàüûíäà ìÿúíóí ñþéöä, ãÿëÿìÿëÿð éåëëÿíÿð.Òîðïàüûíäà ÿñðëÿðèí äàü ÷ÿêäèéè øûðûìëàð,Ýàù ãûçàðàð, ýàù ãàðàëàð, ùÿð øûðûìäà áèð ÷àëàð.Áóëóä ýÿëÿð, ýóðøàä äöøÿð, ñåëëÿð, ñóëàð ÷àüëàéàð,Éåääè ðÿíýëè ýþéãóðøàüû îíà êÿìÿð áàüëàéàð.Éàüûø êÿñÿð, áóëóä êå÷ÿð,Ãàéàëàðäàí ãàðòàë ó÷àð,Äàøëàð ãîïóá òþêöëÿðëÿð ýóð ÷àéà,Ãàðàäàüñà ñàêèò-ñàêèò äóðóá áàõàð äöíéàéà.Íÿ çàìàíäûð áåëÿ äóðóð äàð àéàãäà, òóôàíäà,Äóðóøóíäàí áÿëëèäèð êè, äàü äþçöìö âàð îíäà.

1973

ÝÈÇËÈ-ÝÈÇËÈØàèð Ñÿùÿíäÿ

Âöñàë ùÿñðÿòèëÿ àëûøäûì, éàíäûìÀõäû ýþçëÿðèìäÿí ñåë ýèçëè-ýèçëè.Ñÿí ýþðäöí, ýþçëÿðèí äîëäó, ãàðäàøûì,Ãîé ÿüéàð ýþðìÿñèí, ñèë ýèçëè-ýèçëè.

Çÿððÿéÿì, öììàíäàí õÿáÿð àë ìÿíè,Î åëäÿí, ìÿêàíäàí õÿáÿð àë ìÿíè.Ñÿùÿíä, Ñàâàëàíäàí õÿáÿð àë ìÿíè,Ïöíùàí äÿðäëÿðèìè áèë ýèçëè-ýèçëè.

Éàøûìûí öñòöíÿ ýÿëäèê÷ÿ éàøëàð,Äöøöð õàòèðèìÿ äîñòëàð, òàíûøëàð.Éÿãèí êè, ìÿíè äÿ óíóòìàìûøëàðÙÿðäÿí éàäà ñàëûð åë ýèçëè-ýèçëè.

Ñèíÿìèí öñòöíäÿ ãþâð åäèð éàðà,Äóéìàìàã áèð áÿëà, äóéìàã áèð áÿëà.Ìÿíèì ùÿñðÿòèìè äåñèí äîñòëàðàÖðÿê ýèçëè-ýèçëè, äèë ýèçëè-ýèçëè.

169

Èíñàí äà äöøÿðìèø þçöíäÿí óçàã,Ìÿí ñÿíäÿí óçàüàì, ñÿí ìÿíäÿí óçàã.Ýöíëÿðèì êå÷äèê÷ÿ âÿòÿíäÿí óçàãÒàëàäû þìðöìö èë ýèçëè-ýèçëè.

Áàáàìûç Ãîðãóäóí ÷àëäûí ñàçûíû,Ñþéëÿäèí öðÿêäÿ ãàëàí ñþçöíö.Äåäèì ùÿìèøÿëèê ýþðöì öçöíö,Äåìÿäèì ýþðöøÿ ýÿë ýèçëè-ýèçëè.

1975

ÏßÍÚßÐß ÞÍÖÍÄß ×ÈÍÀÐ

Ïÿíúÿðÿì þíöíäÿ òÿê ÷èíàð,Éàìéàøûë éàðïàãëàðûÀñòà-àñòà ïû÷ûëäàøûðÝåúÿéàðû...Îòàã òÿê,Ìÿí òÿê.Ýþé öçöíäÿ óëäóçëàð×è÷ÿê-÷è÷ÿê...Éàäûìà Òÿáðèç äöøöð,“Íîâáàùàð” ìåùìàíõàíàñû.Îòàã òÿê,Ìÿí òÿê.Éàðïàãëàðû ëÿ÷ÿê-ëÿ÷ÿêÁèð ãÿëÿìÿ áîéëàíàðäûÏÿíúÿðÿäÿí.Òÿáðèç ãûçëàðû êèìèÓòàíà-óòàíà,Êþâðÿê-êþâðÿê...Ñÿùÿðÿ êèìè äàíûøàðäûÉàðïàãëàð.Ãóëàã àñàðäûìÕÿéàë àëÿìèíäÿ éîë ýåäÿ-ýåäÿ.

170

Äåéÿðäèì:Úÿáùÿäÿí ãàéûäàíäàÁóðà ýÿëÿúÿéÿì áèð äÿ.Îòóðóá ãóëàã àñàúàüàìÍå÷ÿ ýåúÿ,Ãÿëÿìÿíèí éàðïàã-éàðïàã ñþùáÿòèíÿ.Ëàï öðÿéèìúÿ...Ñîíðà äà äåéÿúÿéÿìÈíäè äÿ ñÿíÃóëàã àñ ìÿíÿ,Äàíûøûì ôÿäàè äîñòëàðûìûíÚÿáùÿ ùåêàéÿòèíè...Éàäûìà ýÿëèð,Î çàìàíÕÿéàëäàí àéûðäû ìÿíè×èéíè òöôÿíýëè,Áåëè ãàòàðëû,×àðûãëû,Ïàòàâàëû,Ùàéëû-ùàðàéëûÄîñòëàðûí îòàüà äîëìàñû.Åëÿ áèë éàðûäà ãûðûëäûÁèð àíà ëàéëàñû.Åëÿ áèë øöøÿëÿðÿ òîõóíóáÒþêöëäöÉàðïàãëàðûí î ùÿçèí ñÿñè.Åëÿ áèë ïÿíúÿðÿéÿ ùÿêê îëìóøäó.Ãÿëÿìÿíèí êÿäÿðëè êþëýÿñè.Ñîí äÿôÿ áàõäûìÀðõàìúà ÿë åäÿíÉàðïàãëàðûí òèòðÿìÿñèíÿ.Ùÿð øåé ãÿðèáÿ ýþðöíäö ìÿíÿ...×ûõäûìÒÿáðèçäÿ,“Íîâáàùàð” ìåùìàíõàíàñûíäàêûÎ òÿê îòàãäàí...Èëëÿð þòäö,

171

Áèð äàùà ãàéûäà áèëìÿäèì...Ãÿëáèìäÿ þìðöíÍå÷ÿ-íå÷ÿÀúûëû-øèðèíëèÕàòèðÿëÿðè ãàëûð î ÷àüäàí...Áèðäÿí íàõûø ñàëûð ïÿíúÿðÿìÿÒÿáèÿòèí ýþç éàøû —Éàüûø äàìúûëàðûíûí äöçöìö.×èíàðûí éàðïàãëàðûíäàíÇîðëà ÷ÿêèðÿì ýþçöìö.Äöøöíöðÿì...Èíäè Òÿáðèçäÿ“Íîâáàùàð” ìåùìàíõàíàñûíäàêûÎ òÿê îòàüûí þíöíäÿÁþéöéöá, éàøà äîëìóø ãÿëÿìÿÉÿãèí ùÿëÿ äÿ,Ìÿíèì ùåêàéÿòèìèÉàðïàã-éàðïàã äàíûøûðÁöòöí àëÿìÿ:— Áèðè âàð èäè,Áèðè éîõ èäè,Áèð çàìàí áó òÿê îòàãäàÁèð ôÿäàè øàèð ãàëàðäû...Áèðè éîõ èäè,Áèðè âàð èäè,Áèð çàìàí áó òÿê îòàãäàÁèð ôÿäàè øàèðèíÁèð äöíéà àðçóëàðû×è÷ÿêëÿéÿðäè,Éàðïàãëàéàðäû...

1976

172

ÌßÍÈÌ ØÅÈÐ ÊÈÒÀÁÛÌ

Èëê øåðèìè éàçàíäàÅëÿ áèëäèì äöíéàíûíÁÿõòèéàðû îëìóøàì.Èëê êèòàáûì ÷ûõàíäàÅëÿ áèëäèì þçöì äÿÒÿçÿäÿí äîüóëìóøàì.Áèð ýöí äÿ ìàüàçàäàÝþðÿíäÿ êèòàáûìû,Úîøóá-äàøäû ñåâèíúèì.Èíäè î èëê øåð äÿ,Èíäè î èëê êèòàá äà,Òàðèõ îëìóø ìÿíèì÷èí.Ùÿðäÿí õÿéàë è÷èíäÿÎ ýöíëÿð äöøöð éàäà.Äåéèðÿì, ßðäÿáèëäÿ,Êèòàá ìàüàçàñûíäàØåð êèòàáûì ãàëäû.Úÿáùÿ äîñòëàðûì êèìèÙå÷ áèëìèðÿì îíóí äàÒàëåéè íåúÿ îëäó.Øåéõ Ñÿôè êö÷ÿñèíäÿ,Úàìàêû àðõàñûíäà*Íå÷ÿ-íå÷ÿ êèòàáëàÃîéóëìóøäó éàíàøû.Íÿ ìåøèíäÿí úèëèäè,Íÿ äÿ çÿðäÿí íàõûøû.Þâëàäûíà áàø ÷ÿêÿíÍàðàùàò àòàëàð òÿê,Ýÿëèá áàõûðäûì ýöíäÿ.Ýöíÿøäÿí úàäàð-úàäàð,Ñóñóç äîäàãëàð êèìèÁîçàðìûø úèëèäèíäÿÈêè ñþç éàçûëìûøäû:

____________*Úàìàê — Êèòàá ìàüàçàñûíäà, è÷ÿðèñèíÿ êèòàá äöçöëÿí øöøÿ ÷ÿð÷èâÿ.

173

“Øåèðëÿð”, áèð äÿ àäûì.Àíúàã ñÿòèðëÿðèíÿÙîïìóøäó öðÿê éàíüûì,Àðçóì, ùàðàéûì, îäóì...Àéðûëûã éàìàí îëóð,Áèð ýöí àéðûëäûã áèç äÿ.Ñîí ýþðöø çàìàíûíäàÄîíìóøäóã èêèìèç äÿ.Ìÿí ýåòäèì... ýåòìÿëèéäèì...Ôÿãÿò î ãàëäû éåíÿÚàìàêû àðõàñûíäà.Àäûì øþëÿ ÷ÿêÿðÿêÉàíûðäû éàõàñûíäà.Ñÿäèíèí “Ýöëöñòàí”û,Ùàôèçèí “Äèâàí”û éëà.Îðäà ãàëäû éàí-éàíà.Ìÿíè ÿáÿäèééÿòÿÃîâóøäóðàúàüûíàÈíàìûì îëìàñà äà,Öìèäèì îíà ãàëäû.Î âÿòÿí òîðïàüûíäàÌÿíäÿí íèøàíà ãàëäû...Áóíó áèëèðÿì àíúàã,Ùàìàí ÿë áîéäà êèòàáÚàìàêûíûí àðäûíäàÙÿìèøÿ ãàëìàéàúàã.Éà ãîðõóëó äöøìÿí òÿêÏîëèñëÿð åëàí åäèáÕÿòÿðëè îëäóüóíó,Ãàëà ãàáàüûíäàêûÄàðäàí àñàúàã îíó,Éà äà êè, ßðäÿáèëèíÓúãàð êö÷ÿëÿðèíäÿÙÿð ýöí ãîíàã îëàúàãÁèð äîñòóìóí åâèíäÿ,Ìöÿëëèôèí éåðèíäÿ.Øåéõ Ñÿôè êö÷ÿñèíäÿ,

174

Êèòàá ìàüàçàñûíäàÃàëäû øåð êèòàáûì.Ìÿíèì ôèêèð äöíéàìäàÎ èëêèí èíãèëàáûì.Î êèòàáäà ùÿð ìèñðà,Ùÿð ñþç öðÿê ãàíûìäû.Äöøìÿíëÿðÿ ýþç äàüû,Äîñòëàðà íèøàíûìäû...

1976

ÄÖÍÉÀÄÀ ÁÈÐ ØßÙßÐ ÂÀÐ...

Äöíéàäà áèð øÿùÿð âàð,Ìÿíèì÷èí éåð öçöíäÿØÿùÿðëÿðèí ãÿøÿíýè.Àü áàäàì ýöëëÿðèäèðÁàüëàðûíûí ÷ÿëÿíýè.Êþëýÿëè êö÷ÿëÿðäÿí,Àðõëàðäàí ñóëàð àõàð.×àõ÷àõëû ãàïûëàðäàíÑöðìÿëè ãûçëàð áàõàð.Ñóâàãëû åâëÿðèíäÿÙÿð ñþçö, ùÿð ñþùáÿòèÙèêìÿò äîëó ãîúàëàð.Áàøû öñòÿ ÑÿùÿíäèíÀü ÷àëìàëû çèðâÿñèÂöãàð èëÿ óúàëàð...Áèð çàìàí î øÿùÿðäÿÞìöð ñöðäöê, ýöí ýþðäöêÄîñòëàð èëÿ áèð éåðäÿ.Èíäè íå÷ÿ èëëÿðäèðÄöøìÿç îðà ýöçàðûì.Ôÿãÿò, éåíÿ î éåðäÿÉàøàð öðÿê äîñòëàðûì.Ùàìûñû äà èõòèéàð.

175

Äöíÿíèí ÷ûëüûíëàðûÝþð íåúÿ ãîúàëäûëàð...Éàøàð áèð äÿ öìèäèì,Ìÿùÿááÿòèì, èëãàðûì,Àëîâëó øåðëÿðèì,Ãàíàäëû äóéüóëàðûì...Èíäè íå÷ÿ èëëÿðäèð,Ýþçöìöí þíöíäÿäèðÎ êö÷ÿëÿð, ìåéäàíëàð.Þðòöëö áàçàðäàêûÚÿðýÿ-úÿðýÿ äöêàíëàð.Áèð äÿ êè, î øÿùÿðèíÄþíÿ-äþíÿ ýÿçäèéèì,Íå÷ÿ äÿôÿ àçäûüûì,Ùÿð äàëàíû, äþíýÿñè.Éûüûí-éûüûíÀúûëû-øèðèíëè õàòèðÿñè...Ùå÷ íÿéè óíóòìàäûì,Ùÿëÿ éàääàøûìäàäûð.Ñà÷ëàðûì àüàðñà äà,Î ýÿíúëèê èëëÿðèíèíÑåâäàñû áàøûìäàäûð...

1976

ØßÊËÈÍß ÁÀÕÛÐÀÌ

Øÿêëèí äóðóð þíöìäÿ...Øöøÿíèí àðõàñûíäàíÑàêèò-ñàêèò áàõûðñàí.Áó ñÿíìèñÿí äîüðóäàí?Éîõ, éîõ, áó ñÿí äåéèëñÿí!Äàíûøñàíà, äèíñÿíÿ,Áèð ýöëöá ñåâèíñÿíÿ!Íèéÿ äîíóá ãàëìûñàí?Éîõ, èíàíà áèëìèðÿì

176

Ñÿí áåëÿ ùÿðÿêÿòñèç,Áåëÿ äèíìÿç îëìóñàí.Ñèíÿíè ãàáàðòìàéûð.Íÿäÿí âÿòÿí ùàâàëûÃÿëáèíèí äþéöíòöñö?Äàëüàñûç äÿíèç êèìèÍåúÿ äàéàç ýþðöíöðÝþçëÿðèíèí ýöçýöñö.Äîäàãëàðûí èíúèíèÝèçëÿäÿí ñÿäÿô êèìèÝþð íåúÿ äÿ ëàë äóðóð.Éîõ, ñÿí äåéèëñÿí áåëÿ,Þíöìäÿ õÿéàë äóðóð...Íÿôÿñèí àëûøìûðñàÂÿòÿí ìÿùÿááÿòèíäÿí,Äîäàüûí òèòðÿìèðñÿÙèúðàíûí ñèãëÿòèíäÿí,Îíäà áó ñÿí äåéèëñÿí...Ùàíû, ùàíû î ðÿññàì?!Íèéÿ îíà äåìÿäèí,Ìÿí þìðöìäÿ áèð ýöí äÿÁåëÿ ëàë îëìàìûøàì.Íèéÿ îíà äåìÿäèí,Ìÿí ãàðòàë äîüóëìóøàì,Ãûé âóðìàéà áèëìÿðÿì.Äèëñèç ýþéÿð÷èí îëóáÁó ãÿôÿñÿ ýèðìÿðÿì.Ùàíû, ùàíû î ðÿññàì?Íèéÿ äåìÿäèí îíà:— Ñèíÿìäÿ âóëêàí éàòûð.Ñÿñèì ýöíÿøÿ ÷àòûð.Áèð ýöí øåð äåìÿñÿì,Àüëàìàñàì, ýöëìÿñÿì,Áèë ìÿíè ãÿùÿð áîüàð.Ôèêðèìèí öììàíûíäàÌÿíè äàëüàëàð áîüàð,Ùÿòòà ëÿïÿëÿð áîüàð...

177

Þíöìäÿ øÿêëèí äóðóð,Íÿ äàíûøûð, íÿ äèíèð.Áó äèëñèç ÿêñèí ñÿíèíÝÿëÿúÿê èëëÿðèíäèð.Þçöí äàíûø, þçöí äèí.Äàíûø êè, îòàüûìûçÑöêóòäà áîüóëìàñûí.Äàíûø, îõó, øåð äå,Þìðöìöí áèðúÿ ýöíöÃîé øåðñèç îëìàñûí,Áèð äÿ ñÿíñèç îëìàñûí...

1976

ØÅÉÕ ÑßÔÈ ÊÖ×ßÑÈ

ßðäÿáèëäÿ áèð êö÷ÿ âàð,Øåéõ Ñÿôè êö÷ÿñè.Øÿùÿð áèíà îëàíäàí,äÿéèøèá äþíÿ-äþíÿõèéàáàíëàðûí,ìÿùÿëëÿëÿðèí íå÷ÿñè.Ôÿãÿò íå÷ÿ ÿñðäèðáó êö÷ÿ ãàëûðþç àäû, íèøàíû èëÿ.Ãàëà ãàáàüûíû áèðëÿøäèðèð,Àëàãàïû ìåéäàíû èëÿ.Íÿ äþâëÿò ãÿðàð ÷ûõàðûá,íÿ äÿ Øåéõ Ñÿôè ñàëäûðûá þç àäûíà.Èíäè áó êö÷ÿíèí òàðèõèýÿëìèð êèìñÿíèí éàäûíà.Ùàìû “Øåéõ Ñÿôè êö÷ÿñè” äåéèð,úàâàíëàð âöãàðëà,ãîúàëàð áåëëÿðèíè ÿéèá éåðèéèð.Áèð çàìàí òîçëó-òîðïàãëû,ñîíðàëàð äàø êþéíÿêëè êö÷ÿäÿí.

178

Íå÷ÿ êö÷ÿéÿ áÿíçÿð,íå÷ÿñèíÿ áÿíçÿìÿçîíóí þìöð éîëó.Èëëÿð ýþðöá êÿäÿð äîëó,ýöíëÿð ýþðöá ñåâèíú äîëó.Ãûçûëáàø èýèäëÿðèøåéïóð ñÿäàëàðû àëòûíäàáó êö÷ÿäÿí êå÷èá.Ýÿëèíëÿðèí ùÿíàëû ÿëëÿðèíäÿíäþéöø÷öëÿð øÿðáÿò è÷èá.Íå÷ÿ ÷àïàð ýåäèáíå÷ÿ ìÿìëÿêÿòÿ ùÿð ýöí.Íå÷ÿ ÷àäûð ãóðóëóáíå÷ÿ ùþêìäàðûíõÿðàúûíû ýÿòèðìèøåë÷èëÿð ö÷öí.Íå÷ÿ àíà ýÿëèáîüëóíó îðäóéà âåðìÿê ö÷öí.Íå÷ÿ ìöðèä ýÿëèá,íå÷ÿ ìöäÿððèñØåéõè ýþðìÿê ö÷öí.Áó êö÷ÿíèí áàøûíäàíñîíðà èëëÿð êå÷èá.Ñåâèíú äîëó ýöíëÿðèõàòèðÿéÿ ÷åâðèëèáòàðèõÿ êþ÷öá.Êÿäÿðèíè éàøàéûá áó êö÷ÿòÿçÿ ÿñðèí, çàìàíûí.Êþðïöñöíÿ ÷åâðèëèáÃàëà ãàáàüûíäàêû äàð àüàúëàðû èëÿçèíäàíûí.Ñîíðà äà íå÷ÿ ýåúÿØåéõ Ñÿôè êö÷ÿñèíäÿíãàðà ìàøûíëàð ýåäèáßðäÿáèë — Òåùðàí éîëó,Òåùðàí — Ëîíäîí éîëó.Íàäèð èíúèëÿðëÿ äîëó...

179

Äöíéàíûí íå÷ÿ-íå÷ÿ ìóçåéèíè áÿçÿéèááèð ñàðàéûí ãàáëàðû.Îüëóíó èòèðìèø àíàéà áÿíçÿéèðêèòàá äîëàáëàðû.Èíäè õóääàìáàøû äà ãàëûá éàíà-éàíà,úàâàá âåðÿ áèëìèðñÿééàùëàðûí ñóàëëàðûíà.Ôÿãÿò íÿ åòñèí õóääàìáàøû,íÿ ãÿäÿð þçöíö çîðëàñà äà,éåíÿ ÿëàúñûç ãàëûáàüàúûíû ãàëäûðàðàã àðàáèð,àñòà-àñòà äåéèð:— Íå÷ÿ ÿëéàçìàñû âàð èäè,áó äîëàáäà áèð çàìàí,õÿòòè Ìèðçÿ ßëèäÿí éàäèýàð èäè,øÿêèëëÿðè Áåùçàääàí.Èíäè éîõäóð...Î ðÿôäÿ íå÷ÿ êàñà âàðäû,×èí øàùçàäÿñèíäÿí éàäèýàðäû.Éåðèí-ýþéöí ÿñðàðûíûÿêñ åäÿðäè áèð ãóðòóì ñóäà.Íÿ Úÿìèí úàìû,íÿ äÿ Èñêÿíäÿðèí àéíàñûîëà áèëìÿçäè áó ùèêìÿòäÿ.Èíäè éîõäóð î äà...Ñîíðà äà äÿéèøèð ñþùáÿòèíèÕóääàìáàøû áèëÿ-áèëÿ.Ãîíàãëàðû þòöðöðãûçûë øèðàçÿñè ñîéóëìóø ãàïûäàíÙþðìÿòëÿ...

Áèð çàìàí áèç êå÷äèê áó êö÷ÿäÿíãàðûøûã úÿðýÿëÿðëÿãîúàëû, úàâàíëû.ùàìûìûç áèð ÿãèäÿëè,áèð èíàìëû.Ýåòäèê Àëàãàïû ìåéäàíûíà, —

180

áàáàëàðûí õöòáÿ îõóäóüó éåðäÿâÿòÿíÿ ñÿäàãÿòèìèçè,áàáàëàðà ùþðìÿòèìèçè,êèìëèéèìèçè,äÿéàíÿòèìèçèéàä åäÿê áèð äÿ.Àíà ëàéëàñû êèìè øèðèí,âÿòÿí ýþéëÿðè êèìè äÿðèí,Õÿòàèíèí øåð éàçäûüû äèëäÿ.Ýåòäèê,äþâðÿìèçäÿ ÿëèñèëàùëû ïîëèñëÿð...Áèëìèðäèê áèçè õÿòÿðäÿí ãîðóéóðäóëàð,éîõñà õÿòÿðè áèçäÿí.Íå÷ÿ íÿôÿð õèòàáÿò êöðñöñöíÿ ãàëõäûúÿðýÿìèçäÿí.Ìåéäàí äîëäó àüçûíà ãÿäÿð.Ùÿëÿ øÿáöñòàí éåðèíÿ,äöêàí äàìûíà ÷ûõìûøäû÷àäðàëû, ÷àäðàñûçãûçëàð, ýÿëèíëÿð...Ïîëèñëÿð ñþéêÿíèá òöôÿíýèíÿ,áèçÿ “ìîüîë ãàëûüû” äåéÿí “àëèìëÿð”ãûñûëûá åéíÿéèíÿãóëàã àñûðäûëàð.Íÿ áóíóí éàäûíà òöôÿíý äöøöðäö,Íÿ î áèðèíèí êèøèëèéè ÷àòûðäû äàíûøà.Ãîðõóðäó éàëàíû áàø òóòìàéàî çàìàí áèðè ãóëàüûíäàí éàïûøàäåéÿ: — Úÿíàá,áó âöñÿòäÿ,áó ëÿòàôÿòäÿ,áó ÿçÿìÿòäÿãàëûã îëàð.Ãîðõóðäó úàâàá òàïìàéàþçö î äöíéàëûã îëà...

Éåíÿ äÿ çàìàí äîëàíäû,éåíÿ äÿ ÿâÿç îëäó ôÿñèëëÿðèí íå÷ÿñè.

181

Éåíèäÿí çèíäàí éîëó îëäóØåéõ Ñÿôè êö÷ÿñè.Íàòèãëÿð ýåòäè áó êö÷ÿäÿíäèëè áàüëû.Ôÿäàèëÿð ýåòäè áó êö÷ÿäÿíãîëó áàüëû.Àëèìëÿð, øàèðëÿð ýåòäè áó êö÷ÿäÿí,ãàðà çèíäàíà.Àðõàñûíúà áàõäû “Øåéõ Ñÿôè”éàíà-éàíà.

Áàõäû, äàíûøà áèëìÿäè...“Íÿäèð áóíëàðûí ýöíàùû?” —Ñîðóøà áèëìÿäè...Ãàëäû Øåéõ Ñÿôè êö÷ÿñè,êå÷ìèøèíèí øþùðÿòè,äöíÿíèíèí ÿçÿìÿòè,áó ýöíöíöí ìþùíÿòèëÿ...... — Êÿäÿðèíè ÷èíàðëàð äàíûøûð èíäè,éàðïàã-éàðïàã.Ãÿìèíè íÿãë åäèð àäàìëàðàèêè òÿðÿôèíäÿ àõàí èðìàã.Éåíÿ äÿ ãîúàëàð þòöðáó êö÷ÿäÿí,éåíÿ úàâàíëàð êå÷èá ýåäèð.Àíúàã “Øåéõ Ñÿôè” äÿ,èíñàíëàð äà èíòèçàð äîëóáèð ñöêöò è÷èíäÿäèð...Ñóñóð,áèð çàìàí “Äàðöëèðøàä”à,ñîíðà Àëàãàïû õöòáÿëÿðèíÿêþðïö îëàí Øåéõ Ñÿôè êö÷ÿñè.Ñóñóá ýþçëÿéèð,íÿ çàìàí ÷åâðèëÿúÿêòàðèõèí ñÿùèôÿñè...

1971

182

ØßÌÑÓÂÀÐËÛ ßÁÈ

Û

“Èýèä þëÿíäÿ àäû ãàëàð”,“Ãàéà ó÷àíäà òîç ãîïàð”.Íÿ ýþçÿë äåéèá áàáàëàð.Ôÿãÿò,áèëìèðÿì ñÿíèíêè íèéÿ áåëÿ îëäó,þëäöí, íÿ òîç ãîïäó,íÿ äÿ íÿìèí-íèøàíûí ãàëäû.Íÿ ãÿäÿð äèðèéäèíàäûí äèëëÿðäÿ ýÿçèðäè,Øÿìñóâàðëû* ßáè.Þëäöí, óíóäóëäóí,àäñûç þëÿíëÿð êèìè.Ãÿáðèíÿ áàøäàøû ãîéóáöñòöíÿ àäûíû äà éàçìàäûëàð.Àõû ñÿí íÿ åäÿñÿí êè,àðõàëàíäûüûí àäàìëàð éàðûòìàçäûëàð..Ýÿëèð õàòèðèìÿèëê äÿôÿ ñÿíè ýþðäöéöì ýöí.Áîç àòûí âàð èäè,äÿâÿ éóíóíäàí ÷óõàí.Äåéèðäèëÿð: “Äþâëÿòäÿí ãà÷àãñàí...”Àíúàã,íÿ éîë êÿñìèøäèí,íÿ äÿ êàðâàí ñîéìóøäóí.Ñþç ýþòöðÿí äåéèëäèí,àüàéëà áàø-áàøà ãîéìóøäóí...Òîïàë ßùìÿäèí,×óõàñûç Ãÿäèðèí öñòäÿ,äåéèðäèëÿð÷îìàã ÷ÿêìèñÿí àüàíûí öñòÿ.Î äà äþçìÿéèá òÿùãèðÿ,

____________*Øÿìñóâàð — ßðäÿáèëèí éàõûíëûüûíäà êÿíä àäû.

183

êîìàíà îä âóðóáþçöíö äÿ êÿíääÿí ãîâìóø.Ùÿëÿ öðÿéè ñîéóìàéûáöñòöíÿ àä äà ãîéìóø:“Ãà÷àã ßáè”.Åëÿ î çàìàíäàí ñÿí äÿýÿçìèñÿí îáà-îáà,êÿíä-êÿíääþâëÿòäÿí ãà÷àã êèìè...

ÛÛ

Ñîíðà äà ñÿíýÿðäÿ ýþðäöì ñÿíèòÿëàòöìëö áèð ýöíäÿ.Áèð äàø äàëûíäà óçàíìûøäûí,òöôÿíýèí äÿ äèíèðäè,þçöí äÿ.— Åé, éàðàìàç!×ûõ ñÿíýÿðäÿí...Ñÿíèíëÿéÿì, åé, òûíòûí Êÿðÿì!Àõû àüàíûí éåðèíÿñÿí íèéÿ þëöìÿ ýåäèðñÿí.×ûõ ñÿíýÿðäÿí, ãàéûò êÿíäÿ.Ðÿèééÿò áàáàñàí,íÿ ìöëêöí, íÿ äÿ àíáàðûí âàð.Àõû ñÿíýÿðäÿ ñÿíèí íÿ àçàðûí âàð.Ãàéûò êÿíäÿ,Ùàìûéà õÿáÿð âåð êè,Àçàäëûã÷ûí äþéöøöð Øÿìñóâàðëû ßáè.Ãîé àüà þçö ýÿëñèí ìåéäàíûìà,äàíûøàã ãàáàã-ãàáàüà,ëöëÿ-ëöëÿéÿ.Äàíûøàã ñÿíýÿð-ñÿíýÿðÿ,ýöëëÿ-ýöëëÿéÿ,Éîëóíó ýþçëÿéèðÿì,ýÿëìÿñÿ áóðàäàí ýåäÿí äåéèëÿì.Áèð êóçÿ ñóéóì âàð,

184

áèð äÿñòÿðõàí ÷þðÿéèì,áèð äàüàðúûã ýöëëÿì.Þëÿíÿäÿê áó äàøûí àðõàñûíäàéàì,ýåäÿí äåéèëÿì.Äåéèí àüàéà ýÿëñèí,ÿýÿð äþéöøìÿéÿ ãåéðÿòè,þëìÿéÿ ùÿâÿñè âàð.Ýÿëñèí,äàüàðúûãäà îíóí äà ãèñìÿòè,ýöëëÿñè âàð...

ÛÛÛ

Áèð ýöí Àëàãàïûäàíçèíäàí ãàáàüûíà ãÿäÿð,ñÿô ÷ÿêèá äöçöëìöøäö ïîëèñëÿð.Ùàìûñû äà éàðàãëû èäè.Ñÿíè ùÿáñÿ àïàðûðäûëàð,ãîëëàðûí áàüëû èäè.Àíúàã,éåíÿ áîç àòûí öñòöíäÿâöãàðëû îòóðìóøäóí,åëÿ ÿââÿëêè êèìè.Ùàìû ïû÷ûëäàéûðäû,Øÿìñóâàðëû ßáèäèð,Øÿìñóâàðëû ßáè...

ÛÂ

Àéëàð þòäö,Èëëÿð äîëàíäû...Ñÿíèí äÿ þìðöíöí ýöíëÿðèâàõòñûç òàëàíäû...Èíäè, àäñûç ãÿáèðëÿð àðàñûíäàãÿáðèíè àõòàðûðàì,òàïà áèëìèðÿì.Áÿëêÿ áó íèøàíñûç ãÿáèðëÿðèí

185

ùàìûñû ñÿíèíäèð áåëÿ?Éîõ, èíàíà áèëìèðÿì.Àõû äåìèøäèëÿð:“...ùåéêÿëèíè ãîéàúàüûã,áîç àòûí,äàüàðúûã äîëó ýöëëÿí,áèð äÿ òöôÿíýèíëÿ...”Áÿñ íèéÿ óíóòäóëàð!Íÿ àäûí, íÿ äÿ íèøàíûí âàð...Íÿ ãÿäÿð äèðèéäèí,àäûí äèëëÿðäÿ ýÿçèðäè.Þëäöí,áèð éàäûíà ñàëàí äà îëìàäû ñÿíèèíäèéÿ êèìè.Éàçûã Øÿìñóâàðëû ßáè,Éàçûã Øÿìñóâàðëû ßáè.

1965

186

ÉÀÜÛØ ÉÀÜÀÐ,ÉÅÐ ÄÎÉÌÀÇ...

Ñÿí íàðûí éàüûø êèìèÅëÿ ùîïìóñàí ãÿëáèìÿÑàêèò-ñàêèò,àðàì-àðàì.Éàüûø éàüàð éåð äîéìàç,Ìÿí äÿ ñÿíäÿí äîéìàðàì.Ýþçöì ýþçöíäÿí äîéìàç,Ãóëàüûì ñÿñèíäÿí,Ñèíÿì íÿôÿñèíäÿí.Äåéèðëÿð, ÿí öëâè ñåâýèÑÿññèç, ñþçñöç ìÿùÿááÿòäèð.Àõû äèëÿ-àüûçà ñàëìàçÑåâÿí ñåâÿíè.Ìÿíÿ äÿ ñÿíèí åøãèí êèôàéÿòäèð.Íÿéÿ ëàçûì ùàìû áèëÿÑåâèðÿì ñÿíè.Èñòÿìèðÿì,Øûäûðüû éàüûø êèìèÑåëÿ, ñóéà äþíÿñÿí.Éà äà øèìøÿê îëóáÒåç éàíûá, òåç ñþíÿñÿí.Ìÿí äÿÍÿ éàüûøûíà èñëàíà áèëèì.Íÿ äÿ îäóíà éàíà áèëèì.Íåéëÿéèðèê íàüûë îëóáÄèëëÿðÿ äöøÿí øþùðÿòè?Íÿ åäèðèê äàü ÷àéûíà äþíÿíÌÿùÿááÿòè?Éàìàúäà ùàé ãîïàðà,Ñÿùðàäà íÿ ñÿñè, íÿ äÿ èçè ãàëà.Öðÿéÿ ùîïìàéà,Ùÿð éàíäà ñþçö ãàëà.Ñÿí åëÿ íàðûí éàüûø îë, ÿçèçèì,Éàü ñàêèò-ñàêèò,Àðàì-àðàì.Éàüûø éàüàð éåð äîéìàç,Ìÿí äÿ ñÿíäÿí äîéìàðàì...

1969

187

� � � � � � � � � —, � ¯—˜˛� � � ˙

ÌßÙßÁÁßÒËß ÃÀÉÛÒ ÝßË

Ñÿí ýåäÿëè íå÷ÿ âàõòäûð,Ñàéñàì ÿýÿðÇàìàí ÷àòìàç, èë ÷àòìàç.Ñÿí ýåäÿíäÿ ÷îõó äåäè:“Ýåòäè, äàùà ãàéûòìàç...”Èíàíìàäûì,ÈíàíñàéäûìÙÿñðÿòèíÿ, ùèúðàíûíà äþçìÿçäèì.Çàìàí-çàìàí,Ìÿêàí-ìÿêàíÑîðàãëàøûá ýÿçìÿçäèì.Ñÿí ýåäÿëè íå÷ÿ âàõòäûðÙÿñðÿòèíäèð, ìÿùÿááÿòèíÁèð äÿ ìÿí.Ýþçëÿéèðèê,Ñÿí íÿ çàìàí äþíÿðñÿí.Ñÿí äþíÿíäÿ ùÿñðÿò ýåäÿð,Èíòèçàðû, ùèúðàíû äà àïàðàð.Ìÿí ãàëàðàì,Ñÿí ãàëàðñàí,Áèð äÿ ìÿùÿááÿò ãàëàð.Ñÿí ãàéûò ýÿë,Ýåäÿí ýåòñèí.Èñòÿìèðÿì ìèííÿò åäèì,Éîë êÿñèì.Ñÿí ãàéûò ýÿë,Òÿêè áèçè ìÿùÿááÿò òÿðê åòìÿñèí.Èíàíûðàì ýÿëÿúÿêñÿí áèð ñÿùÿð...Èëê åøãèíëÿ,Èëê ñåâýèíëÿ ãàéûò ñÿí.Ìÿùÿááÿòñèç äþíöá ýÿëñÿí,Íÿ ñÿí âàðñàí,Íÿ äÿ ìÿí...

1969

188

Íß ÉÀÕØÛ ÊÈ, ÁÀÙÀÐ ÂÀÐ...

Áàüäà ñàðû éàðïàãëàðûÙàðàéàñà äàøûéûð áèð ãîúàêè÷èê ÿë àðàáàñûíäà.Áèð êÿäÿð äóéóðàìéàðïàãëàðûí áàüûáåëÿúÿ òÿðê åòìÿñèíäÿ.Áèð çàìàí âàðäû,Áó éàðïàãëàð éàøàðäû÷èíàðûí áóäàãëàðûíäà.Ñÿñè äÿ âàð èäè, íÿüìÿñè äÿ.×àäûð-÷àäûð êþëýÿñè äÿ.Èíäèñÿ,áèð àðàáàéà éûüûáëàð ãàëàã-ãàëàã,Ùàðàñàéà àòûëàúàã...Áó äà áèð ùÿéàòäûð,éàðïàã ùÿéàòû...Áó äà áèð þìöðäöð,éàðïàã þìðö...Ýåäÿíëÿð ãàéûòìûð áèð äÿ ýåðè.Ýÿëäè...Éàøàäû...Ýåòäè...Äåìÿê ùÿð øåé áèòäè.Äöøöíöðÿì,íÿ éàõøû êè, áàü âàð, ÷èíàð âàð.Íÿ éàõøû êè, òÿáèÿòäÿ áàùàð âàð...

1969ÑßÌßÐÃßÍÄÄß ÁÈÐ ÃÛÇ ÝÞÐÄÖÌ

Ñÿìÿðãÿíääÿ áèð ãûç ýþðäöì, àäû Ìÿðùÿìÿò,Ãàøû ãàðà, ýþçö ãàðà, þçö äÿ äóçëó.Äåäèì, ÿýÿð Ùàôèç ñÿíè ýþðñÿéäè, àôÿò,Ñÿìÿðãÿíäè áèðúÿ õàëà áàüûøëàìàçäû.

Ýþçëÿðèíèí àòÿøèíäÿ éàíàíäà éÿãèí,Éàíàüûíûí øÿáíÿìèíäÿ ñþíÿðäè îäó.Ñà÷ëàðûíûí ãîõóñóíó àëàíäà ñÿíèíÌåéõàíÿñèç, ïåéìàíÿñèç î ìÿñò îëàðäû.

189

Ìÿðùÿìÿòèí ìÿðùÿìÿòëÿ ýöëäö ýþçëÿðè.Äåäè: — Ãîíàã, áó ñþçëÿðèí, êàø, äöç îëàéäû.ßñðèìèçäÿ øàèðëÿðèí éöçöíäÿí áèðèÌÿùÿááÿòäÿ, ñÿõàâÿòäÿ Ùàôèç îëàéäû.

Ñÿìÿðãÿíä, 1968

ÑßÍ, ÅÉ ÑÀÐÈÁÀÍ...

Âÿòÿí òîðïàüûíäà ëàëÿ äÿðÿíëÿð,Ñàíûí ëàëÿ öñòäÿ ãàðà õàë ìÿíè.Ãûçûë ãþí÷ÿëÿðÿ ùåéðàí îëàíëàðÁèëèí, îíëàð åäèá áåëÿ ëàë ìÿíè.

Äåéèí, êèì åøãèíäÿ êàìûíà ÷àòäû?Êèì ùèúðàí éöêöíö ÷èéíèíäÿí àòäû?Âöñàë öôöãëÿðäÿ ýþðöíäö, áàòäû,×ÿêäè àðõàñûíúà î õÿéàë ìÿíè.

Áèð ãóçåé ãàðûäûð ñà÷ûì, ñàããàëûì,Ñûõìûð öðÿéèìè, ôÿãÿò, áó ùàëûì.Àðõàìäà öìèäèì, àðçóì, èãáàëûì,Éöç èë äÿ éàøàäàð áó úàëàë ìÿíè.Ôÿãÿò ùÿñðÿò îäóì äèëèì-äèëèìäèð,Éàíûá øþëÿ ÷ÿêÿí þç íèñêèëèìäèð.Âÿòÿíèí âöñàëû ñîí ìÿíçèëèìäèð,Íÿ âàõòäûð ýþðìÿìèø î ìàùàë ìÿíè.

Ñÿí, åé áó éåðëÿðäÿí þòÿí ñàðèáàí,Áåëÿ ñàêèò þòìÿ, äàéàí áèðúÿ àí.Ùèúðàíäàí âöñàëà ãÿäÿì ãîéàðêÿíÉîëóíóí öñòöíäÿ êþðïö ñàë ìÿíè...

1965

190

ÝßÐÀÉËÛ

Éàõøû äåéèá àøûã Úóìà:“Äîñò áèð îëàð, éà äà èêè”,Àøûã, ìÿí äÿ áó äöíéàäàÄîñò ýÿçèðÿì ñÿíèí òÿêè.

Äîñò èñòÿðÿì àðèô îëà,Ãÿëáè ýöëäÿí çÿðèô îëà.Î, äÿðäèìäÿ âàãèô îëàÑèðð îëìàéà ãÿëáèíäÿêè.

Ãûíàìàéûí ìÿíè íàùàã,Ñþéëÿìèøëÿð ìÿíäÿí ãàáàã,×ÿòèí èøäèð äîñò ñàõëàìàã,Ìÿí î äîñòó òàïûì òÿêè!

Éöç èëëÿðäèð éàíûá Êÿðÿì,Óíóòìàìûø îíó àëÿì.Äîñò è÷èíäÿ äîñò ýÿçèðÿìÁåëÿ îëà ÿñëè, êþêö.

Ùÿð áàõàíäà ñàü-ñîëóìà,Äöøöð éàäà àøûã Úóìà.Ùÿð àäàìäàí äîñòëóã óììà,“Äîñò áèð îëàð, éà äà èêè”.

1969

ÉÀÌÀÍ ÉÅÐÄß...

Éàìàí éåðäÿ ãîéóá ýåòäèí,Ãàëäûì éàõûëà-éàõûëà.Áó ùèúðàíûí ÿçàáëàðûÑûüìàç àüûëà, àüûëà,

Ùÿñðÿòèíëÿ àéàã òóòäóì,Ùàðà ýÿëäè ýåòäèì, ýåòäèì.Éàøà äîëäóì, áîéà éåòäèì,Ãàëäûì éûõûëà-éûõûëà.

191

Ìÿùÿááÿòäÿ îëäóì íàøû,Öðÿéèìèí éàíäû áàøû.Ýþçëÿðèìèí äîíäó éàøû,Ãàëäûì áîüóëà-áîüóëà.

Ñÿíñèç ýöíöì òàëàí îëäó,Éàíäûì, Êÿðÿì éàëàí îëäó.Êÿðïèú-êÿðïèú âèðàí îëäóÞìðöì äàüûëà-äàüûëà.

Ìÿí êè ñÿíè ÿçèçëÿðäèì,Ýöë áåúÿðäèì, òèêàí äÿðäèì.Ùÿñðÿòèíäÿí ñîíñóç äÿðäèìÄþíäö íàüûëà-íàüûëà.

1969

192

ÄßÍÈÇ ÎËÌÀà ÈÑÒßÉÈÐßÌ...

Ìÿíäÿí ñîðóøñàëàð,“Íÿ îëìàã èñòÿéèðñÿí?”Äåéÿðÿì: äÿíèç,Ñÿõàâÿòäÿ,äÿíèç îëìàã èñòÿéèðÿì,Òÿìÿííàñûç, ìèííÿòñèçÙàìûéà ïàé âåðÿ áèëèì.Âöñÿòäÿ,äÿíèç îëìàã èñòÿéèðÿì,àðçóìóí ñàùèëëÿðèíè ýþðÿ áèëèì.Õàñèééÿòäÿ,äÿíèç îëìàã èñòÿéèðÿìäàëüàëû, ôûðòûíàëû, úîøüóí äÿíèç.Ñà÷ëàðûíû ãàéà äàøëàðûíà ñÿðÿíÌÿúíóí äÿíèç.Òÿáèÿòäÿ,äÿíèç îëìàã èñòÿéèðÿìëÿïÿëÿðè ýöíÿøèí òåëëÿðèíäÿí÷ÿëÿíý ùþðÿí,äèáèíèí ãóìëàðû ýþðöíÿí,ùÿëèì, ìåùðèáàí äÿíèç.Ìàääÿ äÿ,úÿçðÿ äÿ òàáëàøàí äÿíèç.Ìÿùÿááÿòäÿ,äÿíèç îëìàã èñòÿéèðÿìýþé ýþçëö,ñÿìà äÿðèíëèêëè,Þçö ñàùèëëèíÿüìÿñè ñàùèëñèç.Äÿíèç îëìàã èñòÿéèðÿì,äÿíèç...äÿíèç...

1966

193

˜� ˝¨˙ ˛¸� � ˆ¨� � � � ¨—� �

ÕßÇßÐ ÊÞÊÑÖÌÄßÄÈÐ

Õÿçÿð êþêñöìäÿäèð,ôûðòûíàñû, òóôàíûéëà.Õÿçÿð êþêñöìäÿäèðíå÷ÿ ÿôñàíÿñè,íàüûëû, äàñòàíûéëà.Ùÿð äàëüàñû åëÿ áèë àü ìàéàäûð,êàðâàíäàí öçöëöá,öììàíäàí öçöëöá,ñàùèëÿ ýÿëèð.Àõû, îâñàðûíû ãûðàíëàðÙÿìèøÿ áåëÿ ýÿëèð...Õÿçÿð êþêñöìäÿäèð,ãûçûëû ãóìó,éàë÷ûí ãàéàñûéëà.Ýöíäöç îä ÿëÿéÿí ýöíÿøè,ýåúÿëÿð àéïàðàñûéëà.Õÿçÿð êþêñöìäÿäèð,ñûüûíûá ñèíÿìÿÿçèçëÿðèìäÿí ÿí ÿçèçè êèìè.Ýÿòèðìèøÿì îíó øÿùÿðÿþòÿí ýöíëÿðèìäÿí ãàëìûøýöçýö êèìè.Ñèçè äÿ ýÿòèðìèøÿìåé ñàùèë ãóìó öñòöíäÿí àéðûëäûüûìäîñòëàð, òàíûøëàð.Àõû, Õÿçÿð îëìàñà,ñèç îëìàñàíûçñèíÿì áîø ãàëàð.Õÿçÿð êþêñöìäÿäèðìàâè ýþçëö,ýöëÿð öçëö,äóçëó Õÿçÿð.Áåëÿ äÿ ãàëàúàãýÿëÿí èë,ñàùèëäÿêè ýþðöøöìöçÿ ãÿäÿð.Èíäè éàäûíûçà ñàùèë äöøñÿ!Õÿçÿð äöøñÿ, ìÿíè àíûí.Èíäè éàäûíûçà äÿíèçäÿí äîüàíñÿùÿð äöøñÿ, ìÿíè àíûí.

1971

194

ÄßÍÈÇ, ÙÅÌÈÍÃÓÅÉÂß ÌßÍ

ÞíöìäÿÄöíéàíûí ãàðàýþçëö ïÿðèñè,Ãàðà äÿíèç.Áàøûìûí öñòöíäÿÀü ÷àëìàëû,Ñûëäûðûì ãàéàëû äàüÑÿññèç-ñÿìèðñèç.Áèð ãàéà ïàð÷àñû öñòöíäÿÎòóðìóøàì òÿê.Àéàãëàðûìû éóéàð ñóëàðÉåíÿ äàëüà-äàëüà,Ëÿïÿ-ëÿïÿ íÿüìÿ äåéÿðÿê,Ìàìûðëû äàøëàðûí öñòöíäÿíÑàáóí êþïöéö êèìè ñöðöøöð,Éåíèäÿí òþêöëöð äÿíèçÿ.Ùàðàäàíñà éàäûìà Ùåìèíãóåé äöøöð.Äþíöá áèð çèðâÿéÿ áàõûðàì,Áèð äÿ îòóðäóüóì ãàéàéà.Óçàãäà áàëûã÷û ãàéûãëàðû,Ãàüàéûëàð øûüûéûð ñóéà...Ýöíÿø êþçÿðÿ-êþçÿðÿÉàðûá äÿíèçè ãàëõûð.Î äà èëê äÿôÿ çèðâÿéÿ áàõûð,Ìÿí äÿ áàõûðàì.Ýþð ùàðàäàí ùàðàéàäûð ôÿðãèìèç:Î äàü áàøûíäà,Ìÿí ãàéà äàøûíäà.Àéàãëàðûì ñóäà,Éàíûìäà áàëûãëàð îéíàéûð.ßë àòñàìÏàïàüûíû ýþòöðÿðÿìÁàøûíäàí äàëüàíûí.Áàõûðàì,Áó éàõûíëûã ùåéðàí åäèð ìÿíè...Áÿñ íÿäÿíÎ, äàü áàøûíäàíäàùà éàõøû äóéóðÄÿíèçèí ðîìàíòèêàñûíû,Äÿíèçèí ùÿãèãÿòèíè.

195

Ìÿíè äÿíèç ùåéðàí åäèá,Î, “Ãîúà âÿ äÿíèç”èéëÿ ùàìûíû.Àõû, äóéüóéà íÿ éàõûí, íÿ óçàã?Ùÿð øåé éàõûí îëàðßýÿð öðÿêäÿí âóðóëñàã.

1968

ÃÀÐÀ ÄßÍÈÇ

Ãàðà äÿíèç, Ãàðà äÿíèç,Ñàùèëèíäÿ óçàíìûøàì,Åëÿ áèë êè, ãöðáÿò åëäÿíÓ÷óá ýÿëìèø ãÿðèá ãóøàì.Ñàüûì äÿíèç, ñîëóì ãàéà,Òîðïàã óñòÿ äèðñÿêëÿíèáÌÿí áàõûðàìÄàëüàëàðäà öçÿí àéà...Õÿéàë ìÿíè ùàðà ÷ÿêèð,Ùàðà, äÿíèç?Ñåâýèëèìÿ îõøàéûðñàí,Ãàðà ñà÷ëû, ãàðàáÿíèç.Ãàðà äÿíèç, Ãàðà äÿíèç,Äàëüàëàðûí ñèíÿì óñòäÿíÇîëàã-çîëàã éîë à÷äûãúà,Ëÿïÿëÿðèí ïû÷ûëòûñûÃóëàüûìäà äîëàøäûãúà,Úÿíóá ãûçû äöøöð éàäà.Äöøöíöðÿì, áÿëêÿ áó àíÎíóí ãóëàú ñà÷ëàðûäûðÑèíÿì óñòäÿ äàëüàëàíàí.Àõû ñÿí äÿ ñåâýèëèì òÿêÙÿì äóçëóñàí, ùÿì äÿ ãàðà.Ãàðà äÿíèç.Äåéèðëÿð êè, ãîúà ÙàôèçÃàðà õàë÷ûí áèð äèëäàðàÈêè øÿùÿð áàüûøëàäû...Áèð øàèðèí ùþêìöíÿ áàõÙàðäàí ÷àòûð ùàðà, äÿíèç.Ãàðà äÿíèç, Ãàðà äÿíèç,Ñÿí äÿ áèçèì éåð öçöíöí

196

Éàíàüûíäà ãàðà õàëñàí,Íÿ îëàð êè,Ñàùèëèíÿ ãîíàã ýÿëìèøÁó øàèðäÿí áÿõøèø àëñàí.Íÿ êÿíäèì âàð, íÿ øÿùÿðèì,Íÿ äÿ åëäÿ áèð ùöíÿðèì,Ùàôèç êèìè ÿíàì âåðÿìÁèðúÿ õàëà èêè øÿùÿð.Áèð öðÿêäèð, áèð äÿ øåðÁó äöíéàäà âàðûì ìÿíèì.Öðÿéèìè àëäû ìÿíäÿíÃàðà ýþçëö, ãàðà ñà÷ëûÎ ãàðà äèëäàðûì ìÿíèì.Áÿõøèø äåäèì...Áþéöéö âàð, êè÷èéè âàð.Ùÿð êÿñ áàõûá ìèêíÿòèíÿÞç âàðûíû áàüûøëàéàð.— Ñÿíÿ øåð áàüûøëàðàì,Áó äà êàñûá áèð øàèðèíÁó äöíéàäà ìèêíÿòèäèð.Øåð ãÿëáèí àòÿøèäèð,Øåð þìðöí íåìÿòèäèð...

1960

ÁÓ ÀÕØÀÌ

Áó àõøàì öçö ãûð÷ûí-ãûð÷ûí,Ãóìàø êèìèäèð Õÿçÿð.×ÿêèëèá ñàùèëëÿðèí ãûíûíà,Îí äþðä ýåúÿëèê àé èøûüûíäàÁÿíçÿéèð ìèí áèð ýåúÿ íàüûëûíà.Ùÿãèãÿòè áèð àëÿìäèð,ßôñàíÿñè áèð àëÿì äÿíèçèí.Èñòÿéèðÿì áóàõøàìêû íàüûëûíûÌÿí äåéÿì äÿíèçèí.Áèð çàìàí íÿ Õÿçÿð âàð èäè,Íÿ äÿ îíóí ãóìëó ñàùèëè áåëÿ.Äàëüàëàðûí éåðèíäÿÄÿâÿ êàðâàíû ýåäÿðäè.Ìÿíçèëäÿí-ìÿíçèëÿ.

197

Áó äöçäÿ òèêàí äà âàðäû,×è÷ÿê äÿ, ÷ÿìÿí äÿ.Áèð áàùàð ýöíöÝþéëÿð ëåéñàí òþêÿíäÿ,ßââÿëúÿ ÷è÷ÿêëÿð éóéóíäó,Êÿïÿíÿêëÿð éóéóíäó ñóäà.Ñîíðà ãóìëó äöçëÿð è÷äè ñåëëÿðèúàäàð äîäàãëàðûéëà.Ñàíêè áóëóäóí ãÿçÿáè òóòäóÒîðïàüà.Ñåë ñåëÿ ãîâóøäó,Èðìàã èðìàüà.Ñóëàð àøäû-äàøäû,Ùÿð øåé áèð-áèðèíÿ ãàðûøäû.Áóëóäóí ýþç éàøû,×è÷ÿêëÿðèí ÿòðè,Êÿïÿíÿêëÿðèí ðÿíýèÇÿð äÿíèçèíÿ äþíäö...Çàìàí-çàìàíÍå÷ÿ àääà éàøàéàíÁó öììàíÈíäè Õÿçÿð äÿíèçèíÿ äþíäö.Àéäûí ýåúÿëÿðäÿÄàëüàëàð ðàùàòëàíûð,Ëÿïÿëÿð äàéàíûð,×ûõûð ñóéóí öçöíÿÇÿð ãàíàäëû êÿïÿíÿêëÿð.Íå÷ÿ ðÿíýÿ ÷àëûðÄÿíèçèí äèáèíäÿêè ÷è÷ÿêëÿð.ßôñàíÿëÿð àëÿìèíÿ ãîâóøóð Õÿçÿð...Íå÷ÿ íàüûëû âàð —Ôûðòûíàëû,Òóôàíëû,Ãÿçÿáëè äÿíèçèí.Áó äà áèð íàüûëäûð,Öçö ãûð÷ûí-ãûð÷ûíÃóìàøà áÿíçÿéÿíÈíñàí ãÿëáëè äÿíèçèí...Ôÿãÿò áèð ùÿãèãÿò âàð,Éöç ÿôñàíÿéÿ äÿéÿð.Áóëóääàí äîüóëñà äà ÕÿçÿðÁó òîðïàüà áàüëûäûð.

198

Öììàíäàí àéðû äöøÿëè,Ñûüûíäû Àáøåðîíóí ñèíÿñèíÿ.Áèç äÿ âóðüóíóã ÕÿçÿðèíÍàüûëëû, íàüûëñûç ýåúÿñèíÿ...

ÄßÍÈÇËß ÏÀÉÛÇÄÀ ÝÞÐÖØÄÖÊ

Äöíÿí ýþðöøöíÿ ýåòäèì Õÿçÿðèí.Äöøöíöðäöì éîë áîéó, —Àòûëàúàüàì ãóúàüûíàÓçóí èëëÿðèí àéðûñû òÿê.Éÿãèí î äà à÷ûá ãîëëàðûíûÃóúàãëàéàúàã áîéíóìó,Íåúÿ äÿ ñåâèíÿúÿê...Ñåâèíÿúÿê,Áó ïàéûç ýöíöíäÿÎíó õàòûðëàéûáÝÿëìèøÿì éåíÿ.Ýåòäèì,Èíñàíëàðûí èçè ÷îõäàí ñèëèíìèøÑàùèë ãóìëàðûíàÒÿçÿ èçëÿð ñàëà-ñàëà.Éàìàí ùÿéÿúàíëû èäèì,Íÿôÿñèì òóòóëóðäó àç ãàëà...Äàéàíäûì ëÿïÿäþéÿíäÿ,Äàéàíäûì õåéëè.Äÿíèç áèð àç ãÿçÿáëè ýþðöíäö ìÿíÿ,Áèð àç äà ýèëåéëè.Äàéàíäûì îíóíëà öç-öçÿ,Àíúàã öçöìÿ áàõìàäû.Áàùàðäàêû êèìè ñåâèíÿ-ñåâèíÿÃàðøûìà ÷ûõìàäû.ßéèëèá þïäöì äîäàãëàðûíäàí,Áèð ïàð÷à äóç èäè,Äèíìÿäè Õÿçÿð.ßëèìè ÷ÿêäèì êþïöêëö ñà÷ëàðûíà,Áóìáóç èäè,Èñèíìÿäè Õÿçÿð.Áàõäûì ñàùèë áîéó,Áèð íÿôÿð ýþðöì ñîðóøàì:Íÿäÿí ýèëåéëÿíèá äÿíèç?

199

Õÿòðèíÿ êèì äÿéèá ýþðÿí?Ñóàëñûç äà áèëäèìÕÿçÿðèí èíúèìÿñèíèÑàùèëèí êèìñÿñèçëèéèíäÿí.Îòóðäóì äàëüàëàðûí ñàùèëÿ àòäûüûÁèð êþòöê öñòöíäÿ.Îòóðäóì ãöðóáà êèìè.À÷ûëìàäû ãàøãàáàüû äÿíèçèí,Ñîéóìàäû ãÿçÿáè...Àéðûëäûã,ßëèìäÿ äàëüàëàðûí ñîéóüó,Äîäàüûìäà äóçó ãàëäû.Éîë áîéó äöøöíäöì,Éÿãèí ìÿíÿ äåìÿëèÍÿ ãÿäÿð ñþçö ãàëäû...Èíàäûíäàí äþíìÿäè, áèëèðÿì.Íÿ åéáè âàð,Áèð äÿ ýÿëÿðÿì,Èêè äÿ ýÿëÿðÿì...Áàðûøàðûã,Äàíûøàðûã.Èíàíàð, íàíêîð äåéèë èíñàíëàð,Äÿðê åäÿí äÿ âàð,Íàøû äà.Äåéÿðÿì: — Õÿçÿðèì ìÿíèì,Èêè ýþçöì ìÿíèì.Àõû, éåð öçö ùÿìèøÿ áàùàð îëìóð,Äöíéàíûí ïàéûçû äà âàð,Ùÿòòà ãûøû äà.

1972

ÄßÍÈÇß ÉÀÜÛØ ÉÀÜÄÛ

Äöíÿí øûäûðüû éàüûø éàüäû,Ñàùèëäÿêè àäàìëàðûíÙÿðÿñè ãà÷äû áèð éàíà.Ãàáàð-ãàáàð îëäóÄÿíèçèí ñèíÿñè,Ãàëäû éàíà-éàíà...Áóëóäëàðûí èñòè ýþç éàøûíäàíìû,Éîõñà ãÿëáèíèí òÿëàøûíäàíìû

200

Òóòóëäó, áóëàíäû äÿíèç?Ãàðàëäû, áîçàðäû,Ôÿãÿò äàéàíäû äÿíèç.Ãàáàð-ãàáàð éàíäû äÿíèç...Òÿìêèíèíè èòèðìÿäè àíúàã.×ÿêèëäè áóëóäëàðûí êàðâàíû,×ÿêèëäè öôöãÿ ñàðû.Øÿôÿãëÿð òþêöëäö ñóëàðà,Ãûçûë, ñàðû...Éåíÿ ýÿëäè èíñàíëàð,Èêèáèð, ö÷áèð.Éåíÿ à÷äû ãîëëàðûíûÄÿíèç ñàùèë áîéó.Àõû, äÿíèç ìåùðèáàíäûð,Äÿíèç òÿìêèíëèäèð.

1972

ÄßÍÈÇß ÝÞÇ ÉÀØÛ ÄÅÌßÉÈÍ...

Äÿíèçÿ ýþç éàøû äåìÿéèí,Äåìÿéèí: “Ýþéëÿðèí ýþç éàøûäû äÿíèç”.Äÿíèçÿ öçöê ãàøû äåìÿéèí.Äåìÿéèí “Äöíéàíûí öçöéöíöíÃàøûäû äÿíèç...”Äåìÿéèí, äóçëóäóðÄîíìàç äÿíèç,Äåìÿéèí áèëÿ-áèëÿ.Áÿñ íÿäÿí ýþç éàøû äîíóðÝèëÿ-ýèëÿ!Äåìÿéèí, éàíàí ýþðìÿéèáëÿð äÿíèçè ùÿëÿ.Àíúàã ýþç éàøû åëÿ éàíûðÍÿ êþçÿ ÷åâðèëèð,Íÿ äÿ êöëÿ...Äÿíèç éàíàðäû,Áèð ãÿòðÿ ýþç éàøû îëñàéäû.Äÿíèç äîíàðäû,Áèð ãÿòðÿ öçöê ãàøû îëñàéäû.Äÿíèçÿ ýþç éàøû äåìÿéèí,Àìàíäû, éàíà áèëÿð,Äîíà áèëÿð...

201

Äöíéà äÿíèçñèç ãàëàð îíäà.Èíñàíëàð äÿíèçñèç ãàëàð îíäà...Áöòöí ýþçÿëëèéèíè èòèðÿðÉåð öçö.Äÿíèçÿ ýþç éàøû äåìÿéèí,Íÿ åäèðèê äîíàí äÿíèçè,Éàíàí äÿíèçè.Íÿ éàõøû êè, äÿíèç âàð äöíéàìûçäà,Òÿëàòöìëö, ÷àüëàéàí äÿíèç.Íÿ éàõøû êè, áåéíèìèçäÿ,Øöóðóìóçäà äÿíèç âàð —Ùå÷ çàìàí îâóíìàéàí äÿíèç.

1975

ÄßÍÈÇ ßÑßÁÈÄÈÐ...

Áó àõøàì íÿ àé âàð,Íÿ óëäóç âàð äÿíèçäÿ.Ãàïãàðà ãàòðàí òþêöëìöøäöðÑàíêè äÿíèçèí éåðèíÿ.Íÿ äÿ èøûã ñàëûðÕÿçÿðèí ãóìëó ñàùèëëÿðèíÿ×ûðàãëàðûí äöçöìö.Òÿê ãàëûá äÿíèç,Òÿê-òÿíùà...Áó àõøàì òöêÿíèáÄÿíèçèí äþçöìö.Åëÿ äàðûõûð êè,Äèíäèðñÿí àüëàéàúàã ùà!..Ùå÷ âàõò áåëÿ ýþðìÿìèøäèìÄÿíèçè òÿê-òÿíùà...Òîðà äöøìöø êèìèÉàòàüûíäà ÷àïàëàéûð,Àíúàã ñÿññèç-ñÿìèðñèç.Ùå÷ èíàíìàçäûì,Ôûðòûíàñûç, äàëüàñûç äàÃÿçÿáëè îëàð äÿíèç.

1975

202

ÈËÄÛÐÛÌ Âß ÄßÍÈÇ

Äöíÿí áèð òèéÿ èëäûðûìÄöøäö Õÿçÿðÿ,×àëõàíäû äÿíèç.Öôöãäÿ ãàðà áóëóäëàð áàüûðäû,Ãîðõóäàí éàðûëäû ãàðàíëûüûí áàüðû.Äåäèì, äîüðàäû äàëüàëàðû éÿãèí,Òÿáèÿòèí áó îäëó êÿñÿðè.Íèýàðàí÷ûëûã è÷èíäÿ à÷äûì ñÿùÿðè...Ñÿùÿð öôöãëÿð ãûçàðìûøäû,Íÿ áóëóäëó, íÿ äóìàíëû èäè.Àíúàã ÕÿçÿðÁèð ãÿäÿð ÿñÿáè,Áèð ãÿäÿð ùÿéÿúàíëû èäè.Ñþíäöðñÿ äÿ ãÿçÿáèéëÿÈëäûðûìûí àëîâóíó,Àõøàì øàùÿ ãàëõàí äàëüàëàðûíÙÿëÿ éûüìàìûøäû úèëîâóíó.Åëÿ áèë éàíûðäûÈ÷èí-è÷èí ùÿëÿ äÿ.Ìåéäàí îõóéóðäó ÕÿçÿðÖôöãÿ äÿ, ñàùèëÿ äÿ...

1975

203

Ö×ÖÍÚÖ ÈÑÊßÍÄßÐ

ßðäÿáèëäÿ áèð Èñýÿíäÿð âàðäû.Êö÷ÿ-êö÷ÿ ýÿçèá äóç ñàòàðäû.Åù, íÿ âàõòäàí òàíûéûðàì îíó,Àíúàã ýþðìÿìèøÿì íå÷ÿ èëäèð.Þëìöøìö?Ñàüìû?Áÿëëè äåéèë.Ùÿð äÿôÿ îíó äöøöíÿíäÿ äåéèðÿì,àòàëàð ýþçÿë äåéèá:“Äöíéà éàõøû àäàìëàðäàí õàëè äåéèë”.Èñòÿñÿéäè ìèðçÿ îëàðäûëàï ñÿëÿì÷èáàøûíà,øÿùÿðèí áàø êö÷ÿñèíäÿùöúðÿäÿ îòóðàðäû.Äàùà äöøìÿçäè êö÷ÿëÿðèí ãàðûíà,éàüûøûíà...Äöøöð éàäûìà,ãûøäà ÷àéõàíàäà,éàéäà þðòöëöáàçàðûí êÿðïèú ñÿêèñèíäÿñþùáÿò åòäèéèìèç ýöíëÿð.Íåúÿ äÿ øèðèí äàíûøàðäûêèìèíèí “äóç÷ó”,êèìèíèí “áàáû” àäëàíäûðäûüûÈñêÿíäÿð.Ýþðÿñÿí ñàüäûðìû?Ñàüäûðñà ÿýÿð,éåíÿ äÿ ÷èéíèíäÿ äóç øÿëÿñè,ÿëèíäÿ ùÿøéÿñè éàçûëû ìèñ ïèéàëÿñè,øÿùÿðèí ÿéðè, åíñèç êö÷ÿëÿðèëÿàääûìëàéûð àüûð-àüûð,äóç ïàéëàéûð.Áÿëêÿ þëöá?ßýÿð þëöáñÿÝþðÿí ùàíñû ãÿáèðèñòàíäà áàñäûðûáëàð

îíó

204

˝¨� � —� ˝¸� ˆ

Àõû, øÿùÿðäÿ ùàìû áèëèðäèÈñêÿíäÿðèí áàáû îëäóüóíó.Äèðèëèéèíäÿ äèøëÿðè áàòìàéàíëàðÉÿãèí þëöñöíäÿí ÷ÿêèáëÿð ùåñàáûíû.Ìîëëàëàð ãÿáèðèñòàíà ãîéìàéûáëàð

áàáûíû.Áÿëêÿ áàü ìåøÿäÿ,êè÷èê ùÿéÿòèíäÿêèòÿê ÷èíàð àëòûíäà éàòûð èíäè?Ýþðÿñÿí øÿùÿðèí äàëäà êö÷ÿëÿðèíäÿ÷àõ÷àõëû ãàïûëàðû äþéöá,áàøû ÷àäðàëû,ÿëëÿðè ùÿíàëûãàðàãàø, ãàðàýþç ýÿëèíëÿðÿêèì äóç ñàòûð èíäè?Áÿëêÿ äÿ ñàùèáñèç ãàëûáòîðáàñû, úàìû?Áÿëêÿ äÿ Èñêÿíäÿðèí þëöì õÿáÿðèíèøÿùÿðäÿ åøèòìÿéèá ùàìû?Áÿëêÿ äÿ íå÷ÿ ýÿëèí, íå÷ÿ àíàùÿëÿ äÿ ýþçëÿéèð îíóí éîëóíó?Òàõ÷àäàêû êàñàéà ãîéóáëàðíèñéÿ àëäûãëàðû äóçóí ïóëóíó?Ýþçëÿéèðëÿð ýÿëÿúÿê éåíÿ.Éÿãèí èíàíìûðëàðÄóçñàòàí Èñêÿíäÿðèí þëìÿñèíÿ.Äîüðóñó, ìÿí þçöì äÿ èíàíìûðàì —Þëÿ Èñêÿíäÿð.Ùÿëÿ éàäûìäàäûð èëê ýþðöøöìöç.Þðòöëöáàçàðäà,ñÿêèäÿ îòóðìóøäóã èêèìèç.Þíöìöçäÿ èêè ñòÿêàí ÷àé âàðäû,éàíûìûçäà áèð òîðáà äóç.Î áåëÿ áàøëàäû ñþùáÿòèíè,áèð àç çàðàôàò, áèð àç úèääè:“Äöíéàäà ö÷ Èñêÿíäÿð âàð:áèðè ìÿíÿì.

205

Áèðè êåôëè Èñêÿíäÿð,î áèðè Çöëãÿðíåéí.Áàøãàñûíû òàíûéûðñûíûç, äåéèí?Èñêÿíäÿð ÷îõäó áèëèðÿì.Àíúàã òàðèõäÿ ãàëàíû ö÷äöð.Éÿãèí áó ñþçëÿðèìñÿíÿ áèðòÿùÿð ýÿëèð.Îíäà ìÿí ùå÷...Èêèñèíè òàíûéûðñàí éÿãèí,Àõû òàðèõäÿ àäû âàð Çöëãÿðíåéíèí.Î áèðè, äöíéàéà àéûã ýÿëèá,êåôëÿíèá äöíéàíûí ãÿìèíäÿí.Ìöñÿëìàí äîüóëñàì äà,ýþðöðñÿí èíäè “êàôèð” îëìóøàì ìÿí.Áåëÿ äÿ ýåäÿúÿéÿì ùÿéàòäàí —ÿëèáîø,êþíëö õîø.Íÿ ïóë éûüìûøàì, éöê îëóá÷èéèíëÿðèìè ÿéñèí,íÿ áîðúóì ãàëàúàã áèð êÿñÿ.Áóéóðñóí, ùàãã-ùåñàá ìÿëàêÿñè ýÿëñèí.Íÿ úÿííÿò ùÿâÿñèíäÿéÿì,íÿ äÿ úÿùÿííÿìäÿí ãîðõóì âàð.Íÿ åùñàí èñòÿéèðÿì,íÿ ðÿùìÿò îõóñóíëàð..Êå÷ÿí èë áåëÿ äåäèì ìîëëà ßëÿêáÿðÿ.Àúûüû òóòäó éàìàí,äåäè: — ßë ÷ÿê áó áàáûëûüûíäàí,Ãàéûò ìöñÿëìàí îë,Äóà åäÿðèê,òþâáÿíè ãÿáóë åäÿð Éàðàäàí.Äåäèìíÿ ñèçèí êèìè õàäèì îëà áèëëÿì,íÿ äÿ ùå÷ íÿéè ãàíìàéàí ìöñÿëìàí.Ìÿíàëû-ìÿíàëû áàõäûýþçëÿðèìèí äÿðèíëèéèíÿ,ñóñäó áèð ãÿäÿð.

206

Äåäèíÿ ãàçàíàðñàíáó äóç øÿëÿñèíèí ùàìûñûíû ñàòñàí

ÿýÿð?Äåäèì.áèðýöíëöê ÷þðÿê ïóëó àïàðûðàì åâÿ

ùÿð àõøàì.Ùÿëÿ éàäûìà ýÿëìèðèêèýöíëöê õÿðúè áèð ýöíäÿ ãàçàíàì.Ñåâèíúäÿí ãà÷äû äîäàãëàðû,òÿëÿñèê äåäè:éà Ìÿúèòúàìåäÿ,éà Úöìÿìÿñúèääÿ,éåääè ðöêÿò íàìàç ãûë ýöíäÿ,àèëÿíèí õÿðúè ìÿíäÿ...Äîüðóñó ãàðàëäû ãàíûì,Äåäèì éàøûìûí áó âàõòûíäàäåéèðñÿí òÿçÿäÿí àëäàíûì!Ùàðäàí àëûðñàí ñÿí þç õÿðúèíè?Êèìèí ùåñàáûíàñàõëàìàã èñòÿéèðñÿí ìÿíè?Áóíà ðàçû îëàðìû àüàí?Ýþðäö áèð õåéèð àïàðìàéàúàãáó äàíûøûãäàí,äÿéèøäè öçöíöí ìÿíàñû.Äåäè ñÿí àñè îëìóñàí, àñè!Àõèðÿòÿ áèð øåéèí ãàëìàìûø,Ýåò äóçóíó ñàò,÷îõ áèëèðñÿí àç äàíûø.Àíúàã ìÿí äàíûøàðàì ùÿð ýöí éåíÿ.Åøèäèð, ìÿùÿë ãîéìóð,Ùÿòòà àúûãëàíûð äà õÿáÿð÷èëÿðèíÿ:“Èøèíèç îëìàñûí.Ñàòäûüû äóçóí àúûñû ÷ûõûá äèëèíÿ...”Äàíûøûðàì,íÿ ñàäÿúÿ èíàääûð áó,íÿ äÿ øþùðÿò àðçóñó.

207

Àõû, ùÿãèãÿòè äåéÿíèí îëìóð ãîðõóñó.Íÿäÿí ãîðõàúàüàì,Ùÿëëàú Ìÿíñóð êèìèøÿùÿð ìåéäàíûíäà äàðà ÷ÿêèëìÿêäÿíìè?Éîõñà Íÿñèìè êèìèäÿðèìèí ñîéóëìàñûíäàí?Ùÿð èêèñèíÿ ðàçûéàì, èíàí.Àíúàã åòìÿçëÿð,ãîðõóðëàð, ÿãèäÿì àøêàðà ÷ûõà,áåø òàíûéàíûìî çàìàí éöç îëà.Ìèí-ìèí ìöñÿëìàí äþíöáäèíñèç îëà.Ìÿíÿ íÿ âàð êè,îíñóç äà áàáûäûð àäûì.Íÿ äèíèì âàð, íÿ åòèãàäûì.Ùå÷ íÿéÿ èíàíìûðàì äåñÿì,äöç îëìàç.Èíàíûðàì,áó äóçäóð,ÿë äÿéèðìàíûíäàýåúÿëÿð ñÿùÿðÿ êèìè ÿçèëÿí çÿùìÿòèìè,ãàïû-ãàïû ñöðöíÿíéîðüóí àéàãëàðûìûí ãöäðÿòèíèñàòìàñàì,àú ãàëàðàì àõøàì.Èíàíûðàì,þëìÿê ö÷öí äîüóëìóøàì,Àíúàã ìÿùâ îëìàéàúàüàì.×öíêè ìÿùâ îëìóð éàðàäàí,Ùàðàäàñà, íÿäÿñÿ éàøàéûð éåíÿ.Ìÿí äÿ çÿððÿ-çÿððÿ ÿçèëèáãàðûøûðàì äóç äàíÿëÿðèíÿ.Èíàíûðàì,èíñàíäûð ÿí áþéöê éàðàäàí,Ùÿð øåéÿ ãàäèð.ßëèíäÿí éàõøû äà,

208

ïèñ äÿ ýÿëèð.Àõû, ìÿí äÿ èíñàíàì,äåìÿê,èêèëèäèð õàñèééÿòèìèí úþâùÿðè.Éàõøû îëìàã ö÷öíìÿùâ åòìÿëèéÿì áèð éàðûìû.Ïèñ äÿ îëà áèëÿðÿìéàõøûìû ìÿùâ åòñÿì ÿýÿð.Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëèð,áèð áöòþâèêè éàðûéà äÿéÿð.Íÿ îëñàí, òàì îë, —éàõøû, éà äà ïèñ.Èêèëè îëñàíûçÙÿð øåéè èòèðÿðñèíèç.Çÿðýÿð îëà áèëÿðäèì,îëìàäûì.Íèéÿ?Õàëãûí ãûçûëûíû,þçöìöí âèúäàíûìûçÿððÿ-çÿððÿ îüóðëàéûáäîëäóðìàã èñòÿìèðÿì ìöúðöéÿ.Äóçäàí ÷ûõàí ÷þðÿéèìàüçûìäà øÿêÿð äàäûð.Ñÿí þçöí äÿ áèëèðñÿíàäàìëàð áèð-áèðèíè íåúÿ äÿ àëäàäûð.Ìÿíè ùàìû òàíûéûð ßðäÿáèëäÿ,óøàãäàí áþéöéÿ ãÿäÿð.Êèìè “Áàáû Èñêÿíäÿð” äåéèð,êèìè “Äóçëó Èñêÿíäÿð”.Ãîé êèì íåúÿ èñòÿéèð äåñèí.Òîõóíìàã èñòÿìèðÿì ãÿëáèíÿùå÷ êÿñèí.Ôÿãÿò áèð íÿôÿð äåéÿ áèëìÿçòîéóüóíà êèø äåìèøÿì.Àíúàã ùàìû áèëèð,þìðöì áîéóáèð ãàðûøãà êèìè èøëÿìèøÿì”.

209

Íå÷ÿ èë ýþðöøäöê.Íå÷ÿ èë äàíûøäûã áåëÿúÿ.Áÿçÿí ìöáàùèñÿ åäÿðäèì îíóíëàÞç äöøöíúÿì, þç áèëèéèìúÿ.Î êàìàë äþâðöíäÿ èäè,Ìÿí úàâàíäûì.Åëÿ áèëèðäèì ùÿéàòýþðäöéöì, áèëäèéèì áó àëÿìäèð.Äóç÷ó ÈñêÿíäÿðÙÿéàòäàí ÿôñàíÿëÿð íÿãë åäèð...Áåëÿ ñàíûðäûì î çàìàí:ÿí áþéöê ùèêìÿòäöíéàíûí êöðÿ îëìàñûäûð.Áèð ýåúÿ-ýöíäöçäÿéåðèí áèð äÿôÿ ôûðëàíìàñûäûð.Áóíó äà áèëèðäèì,Äåìÿê, ùÿð øåé àéäûí èäè ìÿíèì÷èí.Èíäè îòóðóá äöøöíöðÿìùÿðäÿí è÷èí-è÷èí.Ýþð íÿëÿð âàðìûø î Èñêÿíäÿðèíäóçëó ñþçëÿðèíäÿ.Çàðàôàò äà åòñÿ,éåðèíäÿ äåìèø, éåðèíäÿ.“Ö÷öíúö Èñêÿíäÿð” îëàðäû,àðõàñûíäà äóðàíû,ãîëóíäàí ãàëäûðàíûîëñàéäû.Ôèêèðëÿðè ÷èí-÷èíáèð êèòàá è÷èíÿ éûüûëñàéäû.Êèòàáëàð þëêÿ-þëêÿ,åë-åë äàüûëñàéäû.Èñêÿíäÿð îëàðäû,“Áàáû” äåéÿàüçûíäàí âóðìàñàéäûëàð ÿýÿð.Ôèêèðëÿðèíè ëÿíÿò ãûëûíúûéëàäîüðàéûá ãûðìàñàéäûëàð ÿýÿð.

210

Íå÷ÿ èëäèð ýþðìÿìèøÿìäóçñàòàí Èñêÿíäÿðè.Ùÿðäÿí äöøöð éàäûìàãàéüûäàí, çÿùìÿòäÿíãûðûø-ãûðûø îëìóø ñèôÿòè,áèð äÿ ñþçëÿðèíèí ùèêìÿòè.Äåéèðÿì:Õàëãûí äÿðäèíÿ áàõ,ôèêèðëÿðèíäÿ ùèêìÿò àõûíû,àðõàñûíäà äóç øÿëÿñè,êö÷ÿëÿðè äîëàíûðáèð ÿñðè ùåéðàí åòìÿéÿ ãàäèð îëàíîíóí ôèëîñîô îüëó,ôèëîñîô áàëàñû.Äöøöð éàäûìà,äåéèðÿì, íÿ îëàéäûî çàìàí êèíîéà ÷ÿêÿéäèëÿðäóçñàòàí Èñêÿíäÿðè.Äàëûíûí øÿëÿñè,ÿëèíèí úàìûéëà.Þçö äàíûøàéäû ùàìûéëà...Åøèäÿéäèëÿð îíó,Öçöíö òóòóá ñàëîíàÄåéÿðäè: Ýþðöí íÿéÿ ãàäèð èêÿíÍÿ ýöíÿ ãîéìóøëàðáèð ìèëëÿòèí îüëóíó.Ôÿãÿò, íÿ êèíîéà äöøäö,íÿ äÿ êèòàáäà ãàëäû àäû.Èíäè ìÿíèì êèìèíå÷ÿ íÿôÿð õàòûðëàéûð:“ßðäÿáèëäÿ äóç ñàòàíÁèð Èñêÿíäÿð âàðäû...”

1973

211

ÙßÑßÍÈÍ ÞËÖÌÖ

Áèð ñÿùÿð,êÿíäÿ éàéûëäû àúû áèð õÿáÿð:“Ùÿñÿíè þëäöðäö Úàááàð...”ßââÿëúÿ èíàíìàäûëàð,“Ùÿñÿí äèëñèç-àüûçñûç,ðÿèééÿòèí áèðè,àüçû òÿçÿ ÷àòûá ÷þðÿéÿ...Úàááàðûí ãîùóìó, ãàðäàøû,òîðïàüû, þêöçëÿðè.Ùàìû éàëâàðûð îíà èøëÿìÿéÿ...Àõû Ùÿñÿíèí Úàááàðëà íÿ èøè âàð...”Îäóð êè, èíàíìàäûëàð.Àíúàã õÿáÿð éåðëè-éåðèíäÿÙÿãèãÿò èäè.×îõ äà êè, Úàááàð ùàìïà,Ùÿñÿí ðÿèééÿò èäè.Èø áåëÿ ýÿëèá,éàíàøûäûð ÿêèí éåðëÿðè.Äöíÿí Úàááàðûí íþêÿðëÿðèìÿðçè àäëàéûá,úöò ñàëûðëàð Ùÿñÿíèí éåðèíÿ.Î ãûøãûðûá ùÿäÿëÿéèð,áàõìûðëàð.Éàëâàðûð,ãóëàã àñìûðëàð éåíÿ.éàçûã Ùÿñÿí,áàøûëîâëó,ÿëëÿðè ýþéäÿ.ãà÷ûð êÿíäÿ ñàðû.Î, áóëàã áàøûíäà òàïûð Úàááàðû.Éàëâàðûð:— Ãîéìà, íþêÿðëÿðèí ìÿðçè àøäûëàð.ÿêäèëÿð ìÿíèì äÿ éåðèìè!Úàááàð ÿéðè-ÿéðè áàõûá îíà,ôûñûëäàéûð èëàí êèìè:

212

— Ìÿí äåìèøÿì!Ãîé ÿêñèíëÿð!Àõû, íÿ êþìÿéèí âàð,íÿ äÿ úöòöí.Ýþçöíö äàüëàéûìñÿíèí êèìè ðÿèééÿòèí...Õûðìàíäà ýÿëÿðñÿíäåéÿðÿì áèð øåé âåðÿðëÿð ñÿíÿ...Ùÿñÿí éàëâàðûð éåíÿ:— Áèëèðñÿí, êþðïÿ óøàãëàðûì âàð,ðÿâà áèëìÿ àúûíäàí þëÿëÿð.Áîüàçûìäàí êÿñèá òîõóì àëìûøàì.áèðòÿùÿð,óøàãëàðûí ãàíàäû ãàíäàí ÷ûõñûí äåéÿþçöìö îäà, êþçÿ âóðóðàì.Áèð äÿ éåðèì îëà-îëàíèéÿ ñÿíèí ãàïûíà ýÿëèì ÷þðÿéÿ?Úàááàðà éàìàí òîõóíäó áó ñþçëÿð:— Áóíà áàõ,Ìÿíÿ ÷þðÿéÿ ýÿëìÿéè àë÷àãëûã áèëèð.Àõìàã!..Åëÿ îðàäàúà âóðóá þëäöðöð Ùÿñÿíè...Ãàäûíëàð àüëàäû áó õÿáÿðäÿíêèøèëÿð ãÿçÿáëÿíäè.Ôÿãÿò,úàíûíûí ãîðõóñóíäàíêèìñÿ íÿ äàíûøäû,íÿ äÿ äèíäè.Òîðïàã öñòÿ þëÿí Ùÿñÿíè,àïàðûá áàñäûðäûëàð òîðïàüà...Èêè ýöíêÿíääÿ ýþðöíìÿäè Úàááàð àüà.Ñîíðà ùÿð øåé äöøäö þç ãàéäàñûíà òÿçÿäÿí.Åëÿ áèë éîõ èìèø áó äöíéàäà Ùÿñÿí...Êèìñÿ äåìÿäè Úàááàðà:— Ñÿí äÿ èíñàíñàí,Ùÿñÿí äÿ èíñàí èäè.

213

Î, áÿëêÿ äÿ ñÿíäÿí éàðàðëûñÿíäÿí ìåùðèáàí èäè.Àíúàã ñÿí þëäöðäöí îíó.Éàøàìàã÷ûí äîüóëàíûíÙÿéàò ùàããûíû ÿëèíäÿí àëäûí.Íèéÿ î þëäö?!Íèéÿ ñÿí ãàëäûí?!Áó ùàããû êèì âåðìèø ñÿíÿ:“Éàøàìà!” äåéÿñÿí Ùÿñÿíÿ?!Åé, Úàááàð!Ùÿñÿí þëÿðêÿíáàõäûíìû ýþçëÿðèíÿ?Ýöíÿøèí áèð çÿððÿñèíÿíåúÿ åíèðäè ãàðà áóëóä.Äîäàãëàðû íåúÿ òèòðÿäè...Ùÿëÿ áÿñòÿëÿíìÿìèøíÿüìÿíèíåúÿ äÿ áîüäó ñöêóò.Ãîëëàðû äöøäö éàíûíà...Êèì áèëèð íÿ ãÿäÿð òîðïàãøóìñóç,òîõóìñóçãàëäû.Ñèíÿñè ãàëõûá-åíäèäÿìèð÷è êþðöéö êèìè...Ãàëõäû...Åíäè...Äàùà ãàëõìàäû áèð äÿ...Îúàãäàêû ýþçëÿðèí öñòöíÿêöë åíäè ïÿðäÿ-ïÿðäÿ...ñþíäö îúàã...Ñîéóäó Ùÿñÿíèí ãÿëáè...Äàùà íå÷ÿ óøàã àòà ìÿùÿááÿòè,íå÷ÿ íÿâÿáàáà íÿâàçèøè ýþðìÿéÿúÿê.Ùÿñÿí þëäö...Äöíéàéà éöç Ùÿñÿí ýÿëñÿ äÿ

214

äàùà î ýÿëìÿéÿúÿê...Þëäö Ùÿñÿíëÿ áèðýÿÙÿñÿíëÿ äöíéàéà ýÿëìèøíÿ ãÿäÿð íåìÿò.Ôÿãÿò,Úàááàðà äåìÿäèëÿð:“Áó ãÿäÿð úèíàéÿòÿñÿíèí íÿ ùàããûí âàð!!!”Àíúàãÿí àúû ùÿãèãÿò áóäóð,Ùÿñÿí þëäö,ãàëäû Úàááàð.Ãàëäû áèð äÿèíñàí þëöìö ùàããûíäàéûüûí-éûüûí ñóàëëàð...

1967

“ØÀÙÈÍ Âß ÊÎÐÀÌÀË”

Éåð öçÿðèíäÿ áèð àäà âàð,Õÿðèòÿäÿ, êèòàáäààäû ãåéä îëóíìàìûø áèð àäà.Î, èíäè ìÿëóì îëñà äàíÿ Ìàýåëëàí êÿøô åäèá îíó,íÿ äÿ Êîëóìá.Àíúàã íå÷ÿ ÿñð ÿââÿëáóðàäà ùàíñû ùþêìäàðñà îëóá,ÿìð åäèá,áèð ãàëà òèêèëñèíñûëäûðûìëàðûí äÿíèçÿ ãîâóøäóüó éåðäÿ.Íÿ “Ãûç ãàëàñû”,íÿ “Ìÿêð”,íÿ äÿ “Ìÿùÿááÿò”...Ôÿãÿò,êè÷èê îòàãëàð,

215

áàðìàãëû ïÿíúÿðÿëÿð,Áèð äÿ,ãàëàíûí öñòöíäÿ áèð ìåéäàí.Ñîíðà äà éåëêÿíëè ãàéûãëàðçàìàí-çàìàííå÷ÿ êåøèê÷è,íå÷ÿ äóñòàã äàøûìûø áóðà.Àüûð ãûôûëëàð âóðóëìóøêè÷èê ãàïûëàðà...Î âàõòäàí èíñàí ñÿñè,èíñàí íÿôÿñè.Áèð äÿ àõøàìýþéäÿ óëäóçëàð éàíàíäàòèòðÿê-òèòðÿê àëûøàíøàìëàðûí øþëÿñèóúàëäû ãàëàäàí.Àüûð-àüûð þòäö çàìàí,ñÿùÿð ýöíÿø äîüäó,àõøàì áàòäû...Àõøàì óëäóçëàð äîüàíäàéàòàí äóñòàãëàðûñÿùÿð êåøèê÷èëÿðèíèíàääûì ñÿñëÿðè îéàòäû.Áåëÿúÿ éåêíÿñÿã êå÷äè àéëàð...Áèð éàç ýöíöãàëà ìåéäàíûíäàéàíûíäà ñèëàùëû êåøèê÷èáèð ìÿùáóñ ýöíÿ âåðèðäè þçöíö.Éåíÿ ýþéöí ÿéðèñèëÿ áèðëÿøÿí äÿíèçòÿíáÿë-òÿíáÿë éûðüàëàíûð,éåíÿ ýöíÿøèí øÿôÿãëÿðèëÿïÿëÿð öñòöíäÿ éàíûð,éåíÿ äàëüàëàð àðàìñûçéàëàéûðäû ãàëàíûí òÿìÿë äàøûíû.Ìÿùáóñ áèðäÿí ãàëäûðûá áàøûíûáàõûð ñÿìàéà,òàëà-òàëà áóëóäëàðà,

216

Áèð äÿ ÿëèñèëàùëû êåøèê÷èéÿ.Ìÿùáóñóí áó ãÿðèáÿ áàõûøûíäàíÝþçÿò÷è äèêñèíèð åëÿ áèë:— Íèéÿ áåëÿ áàõûðñàí, íèéÿ?!— Ýþðìöðñÿí,(Ýþéëÿðè ýþñòÿðèð îíà)÷àéäà öçÿí áóç ïàð÷àñû òÿê,Íåúÿ òàëàëàøûá áóëóäëàð?— Íÿ îëñóí?!— Áàùàðäûð, àé ãàðäàø, áàùàð.— Íÿ îëñóí!— Èíäè êÿíääÿ ÷ÿìÿíëÿð ýþéÿðèá,ýþìýþéäöðëàï áó äÿíèç êèìè.Ýöíäöçëÿð ãàð ÿðèéèáýèëÿ-ýèëÿ,äàìúû-äàìúû.Àõøàìëàð ãàéàëàðäàí áóç ñàëëàíûðñÿðíèçÿíèç êèìè.— Íÿ îëñóí?— Óøàãëàð èðìàãäàí, ýþëìÿ÷ÿäÿíàòëàíà-àòëàíàîòàðìàüà àïàðûð ãîéóíëàðû.Áàùàðäà êÿíääÿ îëìóñàíìû áàðû?— Éîõ.— Èíäè éàéëàãäà àëà÷àëïîâ,àðàíäà éàüûø éàüûð.Ãûçëàð ãóçåéëÿðäÿí íîâðóçýöëö,ýöíåéäÿí òÿðÿ éûüûð...×îáàí ãàéà öñòöíäÿ îòóðóáëàï ìÿíèì êèìè, áåëÿ.Íå÷ÿ-íå÷ÿ íÿüìÿ äåéèðêÿíä ýþçÿëëÿðèíÿ.Ãàðüû òöòÿéèí äèëèéëÿÁèëèðñÿí, íåúÿ ÷àëûð?

217

— Áàéàòûñû äàüëàðà ñÿñ ñàëûð...Èíäè úàâàíëàðáîéóíäóðóãäàí àøûðûá õûøûö÷ àé ãûøûòþâëÿäÿ éåéèá, éàòàí þêöçëÿðèõàìäàí ÷ûõàðûðëàð õûðìàí éåðèíäÿ.— Íÿ îëñóí?!— Áèðúÿ âÿñèééÿòèì âàð,þìðöíäÿ áèðúÿ ýöí îëñà äàýåò êÿíäÿ.Ýþçëÿðèíëÿ ýþðáàùàð ýöíÿø àëòäà íåúÿ áóõàðëàíûðúåéðàíûí ýþçö êèìè ãàïãàðà,ãûçûëýöë ÿòèðëè,íå÷ÿ íåìÿòëèòîðïàã.— Åù, íÿ îëñóí..Áóíäàí ìÿíÿ íÿ îëàúàã!— Ìÿí êÿíääÿ äîüóëìóøàì.Êÿíääÿ êå÷èáþìðöìöí àúûëû, øèðèíëè ýöíëÿðè.Òîðïàã éåäèðäèá,òîðïàã áþéöòìöø ìÿíè.Àòàì äà, áàáàì äà êÿíääÿ éàøàäû.êÿíääÿ þëäö.Îüëóì äà, ãûçûì äà êÿíääÿäèðëÿð èíäè.Ýþðÿñÿí íÿ åäèðëÿð ìÿíñèç.Íÿ ýþçÿë ýöíëÿð èäè,Ùÿð áàùàð úöòÿ ýåäèðäèêÎüëóìëà èêèìèç.Î éåð ñöðÿð,Ìÿí òîõóì ñÿïÿðäèì.Î ñóâàðàð,ìÿí àðõ ÷ÿêÿðäèì.Ñîíðà äà áèð áóëàã áàøûíäàñöôðÿ à÷ûá,

218

íÿéèìèç âàðäûñààüûç ëÿççÿòèéëÿ éåéÿðäèê.Àõøàì åâÿ äþíÿíäÿýàù ãÿìëè,ýàù äà ñåâèíú äîëóíÿüìÿ äåéÿðäèê...Åù, íÿ ýþçÿë ýöíëÿð èäè...Î çàìàíîüëóìóí îí éàøû âàðäû,ãûçûìûí ñÿêêèç.Ýþðÿñÿí íÿ åäèðëÿð èíäè.Îíëàð ìÿíñèç...Ìÿùáóñ ôèêðÿ ýåòäè...Áèðäÿí ãàëõäû àéàüà,ýþçëÿðèíäÿ àëûøàí ãûüûëúûìñÿðíèçÿäÿ ÿêñ åòäè.Ñîíðà äà òîããóøäóäÿìèð÷è îúàüû òÿê àëîâëó,áèð äÿ áóç êèìè äîíìóø áàõûøëàð.ìÿùáóñ äåäè:— Äåéèðñÿí, îðäà íÿ âàð?Ùÿéàò, áèð äÿ àçàäëûã!Áèëèðñÿí àçàäëûã íÿäèð?!— Áèëèðÿì.— Éîõ, áèëìèðñÿí!Áèëñÿéäèí ýþçÿò÷è îëìàçäûí.Áèëñÿéäèí áó ãàëà äèâàðëàðû àðàñûíäàáèðúÿ ýöí ãàëìàçäûí.Éîõ, áèëìèðñÿí!Áèëìèðñÿí, éàçûã.Àõû áèç èíñàíûã!Ñÿí áèëìèðñÿí áóíó,èíñàíûí àçàäëûã ö÷öí äîüóëäóüóíó.Áèëñÿéäèí...Äåéÿí ìÿùáóñÁèðäÿí ãîëëàðûíû ýåíèø à÷äû,ãàëàíûí áàøûíäàí

219

øàùèí êèìè ó÷äó.Ó÷äó êÿíäèí áàùàðûíà...×îáàíûí ìàùíûëàðûíà...ßòèð ãîõóëó òîðïàüà...Ó÷äó ùÿéàòà,èíñàíëàðà,àçàäëûüà...Ýþçÿò÷è ÷èéèíëÿðèíè ÷ÿêäè òÿÿúúöáëÿ...Ñîíðà åëÿ áèë éóõóäàí îéàíäû,áèð àääûì àòûáàíúàã éåíÿ äàéàíäû.Áàõäû,ùÿð øåé ÿââÿëêè êèìèéäè éåíÿ...Äÿíèç öôöãëÿ áèðëÿøèá,Ýöíÿøèí øÿôÿãëÿðè ëÿïÿëÿðÿ äöøöá,äàëüàëàð ãàëàíûí òÿìÿë äàøûíû äþéöðäö...Ôÿãÿò î ýþðìÿäè,äÿíèçäÿ áèð íþãòÿ âàð.Îðàäà ñóëàð ùàëãà-ùàëãà áþéöéöðäö...Ñîíðà äà öçöðäö ëÿïÿëÿðèí ÷èéíèíäÿñàùèëÿ ñàðû...Ýþçÿò÷è ýþðìÿäèáèð ìÿùáóñóíùÿéàò,òîðïàã,àçàäëûã àðçóëàðûíåúÿ äÿ úàí àòûðñàùèëÿ ñàðû...

1968

ÒÀÚÈÐ Âß ÌßÚÍÓÍ

Ãÿäèì ßðÿáèñòàí,Ãóìëó ñÿùðàäàíÒîçëàíà-òîçëàíà ýÿëÿí êàðèâàí

220

Áèð äàü ÿòÿéèíäÿ à÷ûð éöêöíö.Áóëàüûí éàíûíäà î áöòöí ýöíöÄèíúÿëÿúÿê éÿãèí ãàø ãàðàëûíúà.Ñîíðà äà éåíèäÿí äöøÿúÿê éîëà.Áóëàüûí öñòöíäÿ áèð úöò ñþéöä âàð,Áóðäà ìÿíçèë åäèð ùÿð ýöí êàðâàíëàð.Õàë÷àíûí öñòöíäÿ îòóðìóø òàúèð,Áåéíèíäÿí ãÿðèáÿ ôèêèðëÿð êå÷èð:“Îí ýöí éîë ýÿëìèøèê, áèð ùÿôòÿ äÿ âàð,Áàçàð, áàçàð îëñà éÿãèí áó ìàëëàðÁåø ýöíöí è÷èíäÿ ñàòûëàð ùþêìÿí.Áåø ýöí äÿ ãàëàðàì ìàë àëìàüà ìÿí.Ñîíðà äà éåíèäÿí äöøÿðèê éîëà...”Áó âàõò òàúèð ýþðöð äàü úûüûðûéëàÄöç áóëàüà ñàðû ýÿëèð áèð íÿôÿð,Ñà÷ëàðû äàüûíûã, þçö ìöêÿääÿð.Ýÿëèð, éàíûíäà äà áèð áàëà úåéðàí,Ýÿëèá ñó è÷èðëÿð îíëàð áóëàãäàí.Ãàéûäàíäà îíó ñÿñëÿéèð òàúèð:— Åé àëëàù áÿíäÿñè, äå, àäûí íÿäèð?Êèìñÿí, íÿêàðÿñÿí, ùàðà ýåäèðñÿí?Ýÿë îòóð ñþùáÿò åò, äàðûõûðàì ìÿí.Áÿëêÿ äÿ éîëóìóç áèð îëäó åëÿ,Ñÿíè àïàðàðàì îíäà þçöìëÿ.

Ì ÿ ú í ó í

Àäûìû ñîðóøäóí?Ãåéñäèð àäûì.Ìÿíèì ñó è÷ìÿêäè ôÿãÿò ìóðàäûì.Îíóí÷óí äà åíèá ýÿëäèì áóëàüà.Ñÿíèíëÿ éîëóìóç áèð äåéèë, àüà.Òàìàì áàøãà éîëóí éîë÷óñóéàì ìÿí,Ìÿíÿ éîëäàø îëñàí çèéàí åäÿðñÿí.

221

Ò à ú è ð

Áÿëêÿ áèð ñÿééàäñàí?Àáèäñÿí éÿãèí,Àáèäÿ îõøàéûð åëÿ ýþðêÿìèí.Ñÿí ýÿë î úåéðàíû áàüûøëà ìÿíÿ,Ö÷ ãûçûë âåðÿðÿì îíóí éåðèíÿ.Òÿàì ùàçûðëàéàð ãóëàìëàð îíäàí,Þçöí äÿ òàúèðÿ ãîíàã îëàðñàí.

Ì ÿ ú í ó í

Ö÷ ãûçûë âåðÿðñÿí äåäèí úåéðàíà?ßñë òàúèðìèøñÿí, èíàíäûì áóíà.Ñÿíäÿ èíñàô ùàíû, ìöðöââÿò ùàíû,Ö÷ ñîéóã ãûçûëà âåðèì úàíëûíû?

Ò à ú è ð

Ñîéóã ãûçûëà éîõ, ñèêêÿéÿ, ïóëà.

Ì ÿ ú í ó í

Éàõøû êè, òàúèðñÿí ñÿí áó àüûëëà.Ãûçûë êè ïóë îëäó, ÿñëèíäÿí ÷ûõäû,Î èíäè ãûçûë éîõ, áèð îéóíúàãäû.Î ýàù òÿàì îëàð, ýàù ìÿòàù îëàð,Áèð êèñÿäÿí ÷ûõûá áèðèíÿ äîëàð...(Áèð øåé äÿðê åòìÿäè áó ñþçäÿí òàúèð.)

Ò à ú è ð

Äå ýþðÿê áÿñ ñÿíèí òÿëÿáèí íÿäèð?Áÿëêÿ äÿ øàë âåðèì, éà ãóìàø âåðèì?Éà ãóë áàüûøëàéûì, ãàðàáàø âåðèì?ßðÿáñÿí, éåðëèñÿí, áèçñÿ éîë þòÿí,Áèëìèðÿì ñÿí íåúÿ ðÿâà áèëèðñÿí,Ãîíàüûí àú ýÿëèá, àú ýåòñèí áóðäàí?Áèë êè ðàçû ãàëìàç áóíäàí Éàðàäàí.

222

Ì ÿ ú í ó í

Àúñûíûç? Áåëÿ äå! Ýþçëÿéèí ÿëàíÌÿí éåìÿê ýÿòèðèì ñèçÿ îáàäàí.Àíúàã, ÿçèç ãîíàã, áóíó éàõøû áèëÁó úåéðàíû ñàòìàã ùå÷ ìöìêöí äåéèë.Àõû, íåúÿ ñàòûì áèð éàðàíìûøû?Áóíäàí Éàðàäàíûí ýÿëÿðìè õîøó?Îíó äà áèçèì òÿê éàðàòäû Òàíðû,Îíóí ÿëèíäÿäèð þç èõòèéàðû.Íÿ îëñóí î çÿèô, ñÿí ãöââÿòëèñÿí.Ýöúöí ÷àòàíëàðû ìÿùâ åäÿíäÿ ñÿí —Îíäà úàíàâàðëà ñÿíäÿ íÿ ôÿðã âàð?Áèð ýöí äÿ î òóòóá ñÿíè ïàð÷àëàð.

Ò à ú è ð

Îíó òÿàì ö÷öí éàðàòìûø Àëëàù,Áóðäà íÿ çÿðÿð âàð, íÿ äÿ êè, ýöíàù.

Ì ÿ ú í ó í

Åëÿ âÿùøèëÿð äÿ áó éîëëà ýåäèð!Ýöúëö ýöúñöçëÿðè ìÿùâ åòìÿëèäèð.

Ò à ú è ð

Íÿéèíÿ ýÿðÿêäèð îíäà áó ùåéâàí,Ñàëûá þç àðõàíà äîëàíäûðûðñàí?

Ì ÿ ú í ó í

Ìÿí îíó òóòìàäûì, î þçö ýÿëäè,Î ìÿíè þçöíÿ áèð àðõà áèëäè.Áèð ãóø áèð áóäàüà ñûüûíäûüû òÿêÎ ìÿíÿ ñûüûíûá, ãîðóéóì ýÿðÿê.

223

Ò à ú è ð

Áèëèðñÿí, áþéöñÿ ýåäÿúÿê áèð ýöí.

Ì ÿ ú í ó í

Òÿÿúúöáëö äåéèë áó ùàë ìÿíèì÷öí,Éà ýåäÿð, éà áèð ýöí ãîúàëûá þëÿð.

Ò à ú è ð

Àúûüûí ýÿëìÿñèí, éàõøû äåéèáÿëðÙÿðÿìèç áèð úöðÿ äÿëèéèê, äöçö.

Ì ÿ ú í ó í

Ùàìûéà éàðàøìàç ìÿúíóíëóã ñþçö.Ñèç áèð òàúèðñèíèç, äþâëÿò ùÿðèñè,Ìèí äèíàð ñÿúäÿéÿ ýÿòèðÿð ñèçè.Úöíóíëóã àëÿìè þçýÿ àëÿìäèð.

Ò à ú è ð

Ìÿíèì ìöñàùèáèì òàíûäûì êèìäèð.

Ì ÿ ú í ó í

×ÿêèíìÿéèí, äåéèí, Ìÿúíóíàì, áÿëè,Àäû äèëäÿí-äèëÿ ýÿçÿí áèð äÿëè.Éîõ, î ìÿí äåéèëÿì þçýÿéÿì òàìàì,Ìÿí åøãèí éåýàíÿ ùàâàäàðûéàì.Áèð ðÿâàéÿò äåéèì ñèçÿ, åé ãîíàã.Áèçäÿí íå÷ÿ-íå÷ÿ ÿñðëÿð ãàáàãÃÿäèì Éóíàíûñòàí òîðïàãëàðûíäàí.Äîñò èìèø ìÿùÿááÿò úöíóíëóã èëÿ,Äåéèðëÿð îíëàðûí ìåùðèáàíëûüûÎ âàõò äàñòàí îëóá äöøìöøäö äèëÿ.Ñþçö áèð, ñèððè áèð áó èêè éîëäàøÁèð éåðäÿ ýÿçèðìèø êÿíäè, øÿùÿðè.Ùèúðàíäàí, ìþùíÿòäÿí, êÿäÿðäÿí óçàã

224

Ýÿëèá þòÿð èìèø þìðöí ýöíëÿðè.Áèð ýöí äÿ ñÿôÿðÿ ÷ûõûðëàð îíëàð,Éîë óçàã, ýåòäèê÷ÿ óçàíûð ñþùáÿò.Úöíóíëóã êþïöðöá äàøûð ñåë êèìè,Îíó òÿñäèã åòìèð éåíÿ ìÿùÿááÿò.Úöíóíëóã êþïöðöá äàøûð ñåë êèìè,Ìÿùÿááÿò ÷îõ ñàêèò òóòóð þçöíö.Úöíóíëóã ùèðñèíè ñîéóäà áèëìèð,ßë àòûá ÷ûõàðûð îíóí ýþçöíö.Ìÿùÿááÿò êîð îëóá ãàëûð ñÿùðàäà,Äîñòóñà ñàðñûëûð þç ÿìÿëèíäÿí.Ùà÷àíäàí-ùà÷àíà ýÿëèð þçöíÿ,Î, êîð ìÿùÿááÿòèí òóòóá ÿëèíäÿí,Ýåäèðëÿð... èíäèñÿ êÿäÿðëè ìÿùçóí.Òàíûíûð ùÿð éàíäà áó èêè íÿôÿð.Îäóð åë è÷èíäÿ î âàõòäàí áÿðè“Ìÿùÿááÿòèí ýþçö êîðäóð” äåéèðëÿð.Úöíóíëóã âÿôàñûç ÷ûõìûð äîñòóíà,Öðÿêäÿí-öðÿéÿ äàøûéûð îíó.Àüàñûíà ñàäèã ÿçàáêåø êèìèÎíó äîëàíäûðûð þìðö óçóíó...×îõ ìÿúíóíëà îëóá, åøãèí éîëóíäà,×îõ àøèãëÿð ýÿëèá, ýåòìèø úàùàíà.Èíäè ìÿùÿááÿòèí ìÿíÿì ùÿéàíû,Èíäè ìÿúíóí åòìèø ìÿíè çÿìàíÿ...”Äþéöá ýþçëÿðèíè äàéàíûð òàúèð,Îíóí ýþðäöêëÿðè éóõóäóð, íÿäèð?Áó ùàìàí Ìÿúíóíìó Ëåéëèéÿ âóðüóí?Áó ùàìàí ýÿíúìèäèð ùÿñðÿòäÿí úöíóí?Áó ùàìàí àøèãìè ùÿéàòà êöñêöí?Áó ùàìàí Ãåéñìè, äåìèø ìÿíèì÷èí —ßí ìöãÿääÿñ Êÿáÿ Ëåéëèäèð, Ëåéëè?ßýÿð áó î èñÿ, ùàíû î äÿëè?..

Ùåéðÿòëÿ äàéàíûá áàõàíäà òàúèð,Ìÿúíóí äà áàøûíû áóëàéûá ýåäèð.Áèëèð êè, áó êèøè äÿðê åòìÿç îíó,Î, Ëåéëè, áó, ñÿðâÿò äèâàíÿñèäèð.

1974

225

ÀÓÅÐÁÀÕÛÍ ÌÅÉÕÀÍßÑÈÍÄß ÝÞÐÖØ

Ëåéïñèãäÿ éàüûøëû àõøàì

Ëåéïñèã øÿùÿðèíäÿ áèð ìåéäàí÷à âàð,Ãÿäèì áÿëÿäèééÿ ìåéäàí÷àñûäûð,Åëÿ áèë î êè÷èê òàüëû äöêàíëàð,ßìèð áàçàðûíûí áèð ïàð÷àñûäûð.*

Áóðäà àç ýþðöíöð àäàìëàð èíäè,Øþùðÿòè òàðèõÿ çÿáò îëìóø àíúàã.Ãîíøó êö÷ÿëÿðñÿ èøûãëû, åíëè,Ùÿéàòäà, çàìàíäà òÿçàäà áèð áàõ.

Áþéöê ìåùìàíõàíà,Òÿêÿì îòàãäà.Íÿ áèð òàíûø âàðäûð äåéÿì, äàíûøàì.Äàùà éîðóá ìÿíè éàçûá-ïîçìàã äà,Ãÿðèáÿ ùàëäàéàì, äöçö, áó àõøàì.Åëÿ áèë êèì èñÿ òóòóá ÿëèìäÿí,×ÿêèá äàð îòàãäàí ÷ûõàðûð ìÿíè.Êèìèíñÿ, íÿéèíñÿ àðõàñûíúà ìÿí,Êå÷èðÿì ñÿññèçúÿ íå÷ÿ êö÷ÿíè...Íàðûí éàüûø éàüûð éåíÿ áó àõøàì.Äàìúûëàð áþéöéöð, àðòûð àíáààí.Ìÿí äÿ ýþéëÿð êèìè åëÿ äîëìóøàì,×ÿòèð äÿ, ïàïàã äÿ ÷ûõûá éàäûìäàí.Ýåäèðÿì... áîìáîøäóð ùÿð éàí ýþçöìäÿ,Áèëìèðÿì áó éàüàí éàüûøìû, ãàðìû.Ùå÷ äåéÿ áèëìÿðÿì áó àí þçöì äÿ,Þç ãÿòè àðçóìó, ñîí ãÿðàðûìû.Î ãÿäèì ìåéäàíà ÷àòäûüûì çàìàí

____________*ßìèð áàçàðû — Òÿáðèçäÿ öñòöþðòöëö áàçàð.

226

ˇ˛¯� � ¸� —

Ýåúÿéàðûñûíû âóðóð ñààòëàð.Äóðóðàì áèð àíëûã.Àõû, óçàãäàíÌÿíè ÷àüûðäûëàð.Áÿëêÿ ýÿëÿí âàð?Ñîíðà äà éàõûíäàí ýÿëèð î ñÿäà,Äóéóðàì ÷èéíèìÿ òîõóíäó áèð ÿë.Áó ýåúÿ, êèìñÿñèç áèð ìåéäàí÷àäà,Áèð ìÿíÿì, áèð äÿ êè, î ìÿðìÿð ùåéêÿë.Áÿëêÿ î ùåéêÿëäèð ñÿñëÿéÿí ìÿíè?Ùåéêÿë äàíûøàðìû?Îíäà áó êèìäèð?Àñòàúà ÷èéíèìÿ ãîéóá ÿëèíè,Ýþðöðÿì ìåéäàíà áèð ãîúà åíèð.Áàõûá òàíûéûðàì.

Ì ÿ í

Óñòàä, ìÿí ñÿíèÂåéìàðäà Øèëëåðëÿ ãîøà ýþðìöøÿì.

Ý å ò å

ßçèçèì, áèëèðñÿí, Ôàóñò÷óí ìÿíè,Áóðà ýÿòèðäèëÿð.×îõäàí ýÿëìèøÿì...Òÿÿúúöá åéëÿìÿ,Ìÿíÿ äå ýþðöìÑÿíè áó ìåéäàíà ýÿòèðäèëÿðìè?

Ì ÿ í

Éîõ, ìÿíè áóðàéà... äîüðóñó... þçöì

Ý å ò å

Áÿëè, àéäûí îëäó.Ñÿí ýÿëÿí êèìèÅëÿ áó ñÿùÿð,

227

Ìÿíÿ Ìåôèñòîôåë âåðìèøäè õÿáÿð.Äåäè, ýÿëÿúÿêñÿí.Äåäèì: — Äÿëÿäóç,Ìÿí ñÿíäÿí äÿ éàõøû áèëèðÿì îíñóç,Î ìÿíè ýþðìÿìèø ýåòìÿç øÿùÿðäÿí.Àõû, þìðöì áîéó Øÿðãè ñåâäèì ìÿí.Ùàôèçè, Õÿééàìû, Ñÿäèíè ñåâäèì,Ôÿðùàäûí äàü éàðàí åøãèíè ñåâäèì.Ýöíÿøäÿí éåääè ðÿíý àéðûëûð ùÿð àí,Áåø ýöíÿø äîüóáäóð Øåéõ Íèçàìèäÿí.Åøãèí äöíéàñûíà ãàëõäûãúà ìÿí äÿ,Áèð ùèêìÿò øàì êèìè éàíäû ñèíÿìäÿ.Äåäèì: — Íÿ òÿðñà âàð, íÿ äÿ ìöñÿëìàí,Áöòöí òÿðèãÿòäÿí éöêñÿêäèð èíñàí.Éàðàòäûì èíñàíûí ìÿùÿááÿòèëÿ,Éàøàäûì ìÿí îíóí ùöððèééÿòèëÿ...

Ì ÿ í

Åëÿäèð, ôèêðèíÿ áàø ÿéèðèê áèç,Ñÿíèí ñþç äöíéàíäàí þéðÿíèðèê áèç.Ñÿíè çàìàí äîüäó, çàìàí éàðàòäû,Ôèêðèí çÿìàíÿäÿ òóôàí éàðàòäû.Ùèêìÿò äöíéàìûçà Ôàóñò òàíûøäûð, “Øåéòàí”ûí ùå÷ éåðäÿí ãîâóëìàìûøäûð.Ìåôèñòîôåë, éÿíè úÿñàðÿò, ùöíÿð.Îíñóç êå÷èíìÿìèø áèðúÿ ýöí áÿøÿð.Øÿðã äÿ þç îüëó òÿê òàíûéûð ñÿíè,Îäóð áó éåðëÿðÿ ýÿëÿí ùÿð ãîíàãÂåéìàðäà, Ëåéïñèãäÿ àðàéûð ñÿíè.

Ý å ò å

Áóíó Ìåôèñòîôåë áèëñÿ äÿ àíúàãÑÿíè áó éàüûøäà ÷ûõàðûá éîëà,Ýþð íåúÿ èñëàíûá öñòöí, áàøûí äà.Áèçèì áó éåðëÿðèí ýóð éàüûøûíäàÄàø-äèâàð ñîéóãäàí äîíóð àç ãàëà.Åëÿ ìÿí þçöì äÿ äîíóðàì, äöçöÁèð Õÿééàì íîðìàñû èñèäÿð áèçè*

228

Ìåéäàíûí áàøûíäà áèð ìåéõàíÿ âàð,Þðòìöøäöð öñòöíö ÷ÿïÿêè òàüëàð.Éîëó äàø äþøÿíìèø, ïèëëÿ-ïèëëÿäèð.Ïèëëÿëÿð þçýÿ áèð äöíéàéà åíèð.Ãàïûíûí àüçûíäà áèð äÿñòÿ àäàì**Ãàðûøûã ñÿñëÿðäÿí ùèññ îëóð, òàìàì —ßñÿáëÿð äàðòûëìûø êàìàí êèìèäèð.Ýþçëÿð îä ïöñêöðÿí âóëêàí êèìèäèð.Èíäèúÿ áèð òóôàí ãîïàúàã ùÿìÿí...Òÿðÿääöä åäèðÿì,Áó ìåéõàíÿäÿíÈìòèíà åéëÿñÿê íÿ éàõøû îëàð.

Ì ÿ í

Óñòàä, áèð áàõûíûç, êå÷äè áóëóäëàð,Àéíà òÿê à÷ûëäû ñÿìàíûí öçö.Ýÿë, áèð éåðäÿ ýÿçÿê øÿùÿðèíèçè.Àõû, èëê äÿôÿäèð Ëåéïñèãäÿéÿì ìÿí.

Îíóí ýþç îõøàéàí ýþçÿëëèéèíäÿíÙÿëÿ áèð øåé ýþðöá þéðÿíìÿìèøÿì.Àõû, áèëèðñèíèç, Øÿðãäÿí ýÿëìèøÿì.Øÿðã þçýÿ àëÿìäèð, Ãÿðá þçýÿ àëÿì.

Ýåòå ôèêðÿ ýåòäè...

Ý å ò å

Áèëèðÿì, ãîíàã,Ñÿíè áó éåðëÿðÿ ýÿòèðÿí ìàðàãÌÿíè äÿ áèð çàìàí Øÿðãÿ ÷ÿêÿðäè...Äåéèðñÿí, áó Ëåéïñèã ýþçÿë øÿùÿðäèð?Ùÿëÿ íàáÿëÿäñÿí áó øÿùÿðäÿ ñÿí,

____________*Õÿééàì íîðìàñû — áèð øöøÿ øÿðàá äåìÿêäèð.

**Àóåðáàõûí ìåéõàíÿñèíèí ýèðÿúÿéèíäÿ ãîéóëìóø ùåéêÿëëÿðÿ èøàðÿäèð.

229

Ñàáàù èøûã âàõòû ýÿçèá ýþðÿðñÿí.Ñÿí êè éàõøû âàõòäà ýÿëìèñÿí, ãîíàã,Áèð çàìàí áóðàäà ãàí óääó òîðïàã.Ñåâèá âÿñô åòäèéèì áó Àëìàíèéàäà,Íÿëÿð éàðàòìàäû áèð éûüûí äÿíè?!Çÿðäöøò áàáà äåìèø,Ãîúà äöíéàäàßùðèìàí áîüóðäó ßùðèìöçäÿíè...Áóðäà, áó Ëåéïñèãäÿ ùÿëÿ áèð çàìàíÌÿùêÿìÿ ãóðäóëàð ãàíóí àäûíäàí.*

Î ýöí äÿ áóðäàéäûì, áó ìåéäàíäà ìÿí.ßôñóñ êè äöøìöøäö ãÿëÿì ÿëèìäÿí.Äèëèì äÿ îëìàäû ÷ûõàì äàíûøàì,Éóìðóüóì àëòûíäà ÿñÿ òðèáóíà.Àõû þìðöì áîéó äöøìÿí îëìóøàìÈíñàíûí èíñàíà ùàãñûçëûüûíà.Ôàøèñòëÿð äöíéàíû ñàëàíäà îäà,Ìÿí áåëÿúÿ ãàëäûì áàõ áó ìåéäàíäà.Ñàíìà êè, ñÿíÿòÿ ãîéóëäó ãèéìÿò,Ìÿíè äöøöðìÿéÿ åòìÿäè úöðÿò...

Ì ÿ í

Áèëèðÿì, ÷îõ ñÿíÿò îúàüû ñþíäö,×îõ äàùè ùåéêÿëè òîðïàüà äþíäö.Î çàìàí äöíéàíûí éàìàí ÷àüûéäû,Àëìàíèéà áèð þëöì, ãàí ÷àíàüûéäû.

Ý å ò å

Ýÿëèð õàòèðèìÿ, áèð éàç ñÿùÿðèËåéïñèãäÿí ãà÷àíäà ôàøèñò ÿñýÿðè,Ýÿëäè áó ìåéäàíà áàøãà áèð ÿñýÿð,ßëèíäÿ äàüëàðäà áèòÿí ÷è÷ÿêëÿð...

____________*Ëåéïñèã øÿùÿðèíäÿ Äèìèòðîâóí ìÿùêÿìÿñèíÿ èøàðÿäèð (ìöÿëëèô).

230

Èíäè éàõøû âàõòäà ýÿëìèñÿí, ãîíàã,Áó ãÿäèì øÿùÿðèí ùÿð äàøûíà áàõ.Ìÿí äÿ ÷îõ èñòÿðÿì ñÿíèíëÿ ãîøà,Ýÿçèì äîüìà éóðäó ëàï áàøäàí-áàøà.Ôÿãÿò, áó àõøàì,Ôàóñòëà éåíÿ äÿ ãÿðàðëàøìûøàìÁóðàäà ýþðöøÿê.Ýÿëÿúÿê éÿãèí.Ñÿí áó ìåéõàíÿäÿ þòÿí èëëÿðèíÁèðúÿ ýåúÿñèíè îëñàí áèçèìëÿ,Ýþðÿðñÿí ùÿð øåéè îíäà ýþçöíëÿ.Ýÿë êå÷ÿê...Ýåäèðèê, ãàïûäà åëàí:“Ìåéõàíÿ áàüëûäûð”.“Åé àéûã èíñàí,Äàùà ýåúèêìèñÿí, ãàéûò ãàïûäàí.Åâÿ äþíìÿê ö÷öí ýåú äåéèë ùÿëÿ,Éà äà ýåò ìÿáÿäÿ, èáàäÿò åéëÿ...”

Ýåòå ýöëöìñÿéèð...

Ý å ò å

Åé ìåéõàíÿ÷è!Ùàìûäàí ìöãÿääÿñ, ìåùðèáàí áàúû,Ýÿë à÷ ãàïûëàðû, ãàéûòìàéàã áîø.Àõû, íÿ àéûüûã, íÿ äÿ êè, ñÿðõîø.Íÿ åâèìèç âàðäûð, íÿ éîë ýþçëÿéÿí.Ìÿáÿäÿ ýåòìÿéè ðÿâà ýþðìÿ ñÿí.

À ó å ð á à õ û í ì å é õ à í ÿ ñ è í ä ÿ

Êå÷ÿðèê è÷ÿðè,íÿ àëÿìäèð áó?

Äîëäóðóá ùàâàíû øÿðàá ãîõóñó.Åëÿ áèë ìåéõàíÿ þçö ñÿðõîøäóð,Ñÿíäÿëëÿð äÿ äàøäûð, ìèçëÿð äÿ äàøäûð.Äàøäûð êóçÿëÿð äÿ, ïèéàëÿëÿð äÿ,Íå÷ÿ ãÿëá äþéöíöð ïèéàëÿëÿðäÿ...Øÿðàáäà åëÿ áèë ÿêñ îëóð àëÿì,Þçöì äÿ áèëìèðÿì ùàðà ýÿëìèøÿì.

231

Õÿééàìûí ñåâäèéè î ùÿéàòìû áó?Øÿðãäÿí Ãÿðáÿ êþ÷ìöø õÿðàáàòìû áó?Î ïèðè-ìóüàíìû îòóðìóø ýåíäÿ,Áèð úöò ìàâè ýþçëö äÿðèíëèéèíäÿÃÿðã îëóá äàíûøûá-äèíìÿäÿí áåëÿ?Áÿëêÿ î Ôàóñòäóð,ÌåôèñòîôåëäÿËåéïñèãÿ ýÿëìèøäèð åëÿ ùàìàí ýöí?Éåíè ôÿëñÿôÿëÿð êÿøô åòìÿê ö÷öí?Éîõ, Øåéõ Ñÿíàíà îõøàðû âàðäûð,Î õóðìàéû ñà÷ëû ãûçäà Õóìàðäûð.Ýþð íåúÿ ñàõëàéûá ÿäàñûíû äà.Ñÿíàí ÷ûõàðìûøäûð ðèäàñûíû äà,Íÿ ÿììàìÿ ãàëìûø, íÿ òÿùòöëùÿíÿê.Åøãèí ãàðøûñûíäà î áàø ÿéÿðÿêÇàùèðÿí, äàõèëÿí äÿéèøìèø òàìàì.Äèíèí çöëìÿòèíäÿí ãà÷àí áó àäàìÂöãàðëà ýÿçäèðèð òÿðñà õà÷ûíû,Áîéíóíäàí àñìûøäûð äàð àüàúûíû.

Ý å ò å

Áèçÿ øÿðàá ýÿòèð, ìþùòÿðÿì õàíûì,Øÿðàáûí îäóíà àëûøûá éàíûì.Äîëäóð êóçÿëÿðè,

áèð èíñàôà ýÿë.Äîñòóì Øÿðãäÿí ýÿëèá åøèò, åé ýþçÿë.Éîõ, ùàðäàí áèëÿñÿí ñÿí î äèéàðäà,Ñàãèëÿð äîëàíàð ìåéõàíÿëÿðäÿ.Ãûçûëýöë ÿòðèëÿ éóéóëàð ñöðàù,È÷ÿí ñàâàá åäÿð, è÷ìÿéÿí ýöíàù.Ñàíìà ìåéõàíÿäÿ ìÿñò îëóð ùàìû,Îðäà êèìèñèíÿ ùÿéàò èëùàìû,Àõû, êèìèñèíÿ éöê îëóð øÿðàá.Áó êöïäÿí î êöïÿ òþêöëöð øÿðàá,Áèç îëà áèëìÿðèê îíëàðà øÿðèê,Áèç êè àë øÿðàáû ãÿëáÿ è÷èðèê...Äþíöá ùàìû áàõûð Ýþòåéÿ ñàðû.

232

Á è ð è í ú è ñ ÿ ñ

Ãîúà Ôàóñòà âàð áóíóí îõøàðû.

È ê è í ú è ñ ÿ ñ

Éÿãèí éàíûíäàêû Ìåôèñòîôåëäèð.

Ö ÷ ö í ú ö ñ ÿ ñ

Áóðäàí ýåòäèêëÿðè ýþð íå÷ÿ èëäèð...Ñóñóð áèð àíäàúà ãàðûøûã ñÿñëÿð,Ñóñóð ÷àëüû÷ûëàð, äàéàíûð ðÿãñëÿð.Ùàìû ùåéðÿò åäèð.Ãûçëàð áó àðàÅòèðàç åäèðëÿð:“×àë , åé àâàðà!Òåç îë, âàëñû áàøëà ãûçûøñûí ìåéäàí!Áèçÿ íÿ ÷ûõàúàã ãîúà Ôàóñòäàí?Ìåôèñòîôåëè äÿ òàíûìûðûã áèç!Éöç èë éàøàìûøûã Ìåôèñòîôåëñèç.Ýþðìÿê èñòÿìèðèê öçöíö áåëÿ!Þòÿí ÿñðëÿðèí ôÿëñÿôÿñèëÿÉàøàéà áèëìÿðèê áèëèðñèç, úÿíàá!Éàøàñûí àçàäëûã!Éàøàñûí øÿðàá!”Ãàïûíûí àüçûíäà äóðóá áàéàãäàíßòðàôû ñåéð åäèð ëîâüà áèð úàâàí.

Ì å ô è ñ ò î ô å ë

Ãûçëàð, ýþçÿë ãûçëàð, ñÿùâ åäèðñèíèç,Áèð àíûíûç êå÷ìÿç Ìåôèñòîôåëñèç.Áèð äÿ äåéèí ýþðÿê Ôàóñò íÿ çàìàí,Ýåòìèø Àóåðáàõûí ìåéõàíÿñèíäÿí?Øåéòàí äà áóðäàäûð, ùèêìÿò äÿ áóðäà,Çöëìÿò äÿ áóðäàäûð, úÿííÿò äÿ áóðäà.Äöíéà éàðàíàíäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð,Ãàéüûñûç îëìàìûø ùå÷ çàìàí áÿøÿð...

Ýåòå êþêñ þòöðöá.

233

Ý å ò å

Ôàóñò, éàçûã Ôàóñò,Ñÿáðÿ áàõ ñÿíäÿÓøàüà äþíìöñÿí áóíóí ÿëèíäÿ.Î þç àëÿìèíäÿí ãîïàðûð ñÿíè,Ùàðàéà èñòÿéèð àïàðûð ñÿíè...

(Áó âàõò Ôàóñò ýÿëèð õÿéàë è÷èíäÿ Ýåòå èëÿ ýþðöøöð.)

Ô à ó ñ ò

Áóðäàñàí ñÿí äÿ?Íÿ éàìàí êîðëàíûá éàääàøûì, äöçö,Áèð ñààò ÿââÿëäÿ äåäèéèì ñþçöÒàìàì óíóäóðàì áèð ñÿàò ñîíðà.Ìÿíè Ìåôèñòîôåë ýÿòèðäè áóðà.Ýÿëèí ÷ûõûá ýåäÿê ÷þëÿ, ÷ÿìÿíÿ,Äöçö, áó ìåéõàíÿ äàð ýÿëèð ìÿíÿ.

Ì ÿ í

Áÿëêÿ éîðüóíñóíóç, îòóðóí, úÿíàá,Ñèçÿ êþìÿê åäÿð áèð ãÿäÿù øÿðàá.Áèð äÿ ìóñèãèíè äèíëÿéèí áèð àç.Øÿðàá îëàí éåðäÿ, àõû, øÿð îëìàç.

Ô à ó ñ ò

Íÿ ýþçÿë äåäèíèç, à øÿðãëè ãîíàã,Áó áèð ùÿãèãÿòäèð äÿðèíäÿí äóéñàã.Åëÿ áèë éåðäÿí ãîïàðäûí ìÿíè,Þç ùèêìÿò äöíéàìà àïàðäûí ìÿíè.ßñëèíäÿ øÿðàáäàí äîüìàìûøäûð øÿð.Íàäàíäûð ìåé è÷èá øÿð òþðÿäÿíëÿð.

234

Øÿðãèí ôÿëñÿôÿñè óúàäûð, óúà.Îíà áàø ÿéìèøÿì þìðöì áîéóíúà.

Ì ÿ í

Áèç äÿ õåéëè âàõòäûð äèíëÿéèá ñÿíè,Ùÿéàò, õèëãÿò ùàãäà ôèêèðëÿðèíèÞéðÿíÿ-þéðÿíÿ ýþðöðöê áÿçÿíÁèçèì Ôÿçëöëëàùëà åéíèëÿøèðñÿí.“Ìÿí áèð àëëàùàììû?”Ñîðäóüóí çàìàí“Áÿëè, ñÿí àëëàùñàí, åé ãàäèð èíñàí”Äåéÿðÿê Íÿñèìè ñÿñ âåðèð ñÿíÿ.Ùÿãèãÿò éîë òàïûð øöáùÿëÿðèíÿ...

Ôàóñò ôèêðÿ ýåäèð...

Ô à ó ñ ò

Áèð ùèêìÿòÿ áàõ,Ìÿíèì ôèêèðëÿðèì ìÿíäÿí ÷îõ ãàáàãÝÿëìèø áó äöíéàéà.Ìÿí èñÿ ùÿëÿÁîø-áîø þéöíöðÿì ùèêìÿòëÿðèìëÿ.

Ì ÿ í

Éîõ, úÿíàá, áó áþéöê òÿôÿêêöðëÿ ñèç,Åëÿ áèçèì÷èí äÿ ãèéìòëèñèíèç.Ìÿüðèáëÿ ìÿøðèãèí éîâóøìàñûíà,Ôèêèð äöíéàìûçûí ãîâóøìàñûíà,Áþéöê òÿôÿêêöðëÿð éîë à÷ìûø àíúàã.Áó áåëÿ îëìóøäóð, áåëÿ îëàúàã.

Ý å ò å

Ùÿð çàìàí, ùÿð éåðäÿ ýþðöðÿì, ãîúà,Ùèêìÿò àõòàðûðñàí þìðöí áîéóíúà.Áó òÿðÿääöä, øöáùÿ éîðäóãúà ñÿíè,Ýèðäàáëàð è÷èíäÿ ýþðäöê÷ÿ ñÿíè

235

Ìÿí ÿçàá ÷ÿêèðÿì.Àõû, áèð çàìàíÄåäèì êè, ôèêðèíèí èøûãëàðûíäàíÝþçöìöç, ãÿëáèìèç íóðëàíäû áÿëêÿ.Èíäè õÿéàëëàðëà ïÿíúÿëÿøäèê÷ÿ...(Ôàóñò áóðäà îíóí ñþçöíö êÿñäè.)

Ô à ó ñ ò

Èíàí, áó òÿðÿääöä ñÿíäÿ ÿáÿñäèð.Ñÿí áöòöí áÿøÿð÷èí éàðàòäûí ìÿíè,ßáÿäè îëàðàã éàðàòäûí ìÿíè.ßýÿð “Ôàóñò”óíó éàçìàñàéäûí ñÿí,Ñÿí Ýåòå îëñàí äà ìÿí îëìàçäûì ìÿí.

Ý å ò å

ßáÿäè ýÿëèðèê áèç áó äöíéàéàÁèçÿ åëÿ ýÿëèð, þëöðöê ýóéà.Õÿééàì ñþéëÿìèø êè, áó úàíñûç êóçÿØÿðàáëà ðóù âåðèð, úàí âåðèð áèçÿ.Áèð âàõò ñàãè èäè ìåéõàíÿìèçäÿÉåíÿ äÿ ãàéûòìûø ìÿúëèñèìèçÿ.Øàèðèí ñþçöíäÿ ùèêìÿòÿ áàõ ñÿí,Äåéèð êè, ùå÷ çàìàí þëìÿéÿúÿêñÿí.Äöíÿí èíñàí èäèí, ñàáàùñà ÷è÷ÿê,Àäûíëà ýþðêÿìèí äÿéèøèð äåìÿê.Áó ìåé êè, ðÿíýè äÿ, äàäû äà ýþçÿë,Êèì áèëèð íå÷ÿ ýöí, íå÷ÿ èë ÿçÿëÒîðïàüûí ÿòðèéäè, ýöíÿøèí íóðó.Èíñàíûí ÿëèéëÿ äþíöá ìåé îëäó.

Ô à ó ñ ò

Äÿðê åòñÿê ÿýÿð,Áó øÿôÿã ðÿíýèíÿ ÷àëàí çÿððÿëÿðÉåíèäÿí ãàéûäûá äþíöð ÿñëèíÿ.

236

Ýöíÿøèí íóðóíà, òîðïàã ÿòðèíÿ.

Ý þ ò å

Åëÿäèð, äöçäöð..Áó áèçèì ùÿéàòëà âÿùäÿòèìèçäèð.

Ô à ó ñ ò

Áèç ùÿð øåéäÿ âàðûã,éà äàø, éà ÷è÷ÿê.

Ùÿð øåéäÿí áèçäÿ äÿ çÿððÿ âàð äåìÿê.Áèç ùÿìè áèð êöëëöê, ùÿìè ìèí çÿððÿ,Ùÿì àéðû-àéðûéûã, ùÿì äÿ áèð éåðäÿ.

Ý å ò å

Àðàéûá, àõòàðûá, þéðÿíÿ áèëñÿí,Ñÿí áÿëêÿ äÿ ìÿíñÿí, Ôàóñò äåéèëñÿí.Áèð çàìàí çÿððÿ òÿê àéðûëûá ìÿíäÿí,Èíäè áó ýþðêÿìäÿ ñÿí îëìóñàí ñÿí.

Ì ÿ í

Óñòàä, áèëèðñÿíìè Øÿðãäÿ áèð çàìàí,Þçöíö äÿðê åòìÿê èñòÿéÿí áàáàì,Íÿ ãÿäÿð àíëàéûø, ùèêìÿò éàðàòäû.

Ý å ò å

Éÿãèí êè, àõûðäà áèð éåðÿ ÷àòäû,Þçöíö, äöíéàíû äÿðê åëÿéÿðÿêÑþéëÿäè, éàøàéûá þëìöðöê äåìÿê,Äÿéèøÿ-äÿéèøÿ éàøàéûðûã áèç.Íÿ èñÿ... Áÿñ ùàíû êóçÿëÿðèìèç?Íÿ ãÿäÿù âåðèáëÿð, íÿ äÿ êè, êóçÿ,Äåìÿê ìåéõàíÿ÷è äàü ÷ÿêèá áèçÿ.Áèð ãóðòóì è÷ìÿäèê,

áåëÿ èø îëàð?

237

Ô à ó ñ ò

Ìÿí þç îòàüûìäàí ÷ûõàíäà, äîñòëàð,Äåäèì òÿáèÿòèí ýåäèì ãîéíóíà.Ýþðöì íÿ ýÿòèðèð õèëãÿòè úàíà?Òÿáèÿò éåðèíÿ èíäè ìåéõàíÿ,Áèð äÿ ñèçè ýþðäöì,Ðàçûéàì áóíà.Áó ñþç-ñþùáÿòèìèç ãóðòàðìûð ùÿëÿ...Ñàíêè ôöðñÿò äöøäö ÌåôèñòîôåëÿÃîúàíû áèð àíäà ýþòöðöá ýåòäè.Ýþòåíèí àëíûíû ãûðûøëàð þðòäö.Ýþçëÿðè éîë ÷ÿêäè åëÿ áèë áèðäÿí.×ûõäûã ìåéõàíÿäÿí...

Àðòûã ñÿùÿðäè,Ýöíÿøëè, áóëóäñóç áèð éàç ñÿùÿðè.Øÿôÿãëÿð è÷èíäÿ Ëåéïñèã øÿùÿðèÍåúÿ ýþçÿë èäè, íåúÿ ôöñóíêàð.Àäàìëà äîëóéäó ýåí õèéàáàíëàð.Áàùàð ùàâàñûéëà ãàáàðäû ñèíÿì.(Ìåéõàíÿ áèð àëÿì, øÿùÿð áèð àëÿì...)Ãîøóëóá î ñÿùÿð èçäèùàìà ìÿí,Éåíÿ äÿ Ýþòåíèí êå÷äèì þíöíäÿí.Éåíÿ ùÿìÿí òàüëàð, ùÿìÿí ìåéäàí÷à,Éåíÿ ÿçÿìÿòëÿ äóðìóøäó ãîúà...

Ëåéïñèã-Áàêû1969, ìàé.

238

ÌßÍÈÌ ÚßÁÙß ÄÎÑÒËÀÐÛÌ

Íèýàðàíëûã

Çàìàí î çàìàí äåéèë,Ìÿêàí î ìÿêàí äåéèë,Ôÿãÿò éàääàøûìûçäàíÎ èëëÿðèí, éåðëÿðèí èçè ïîçóëàí äåéèë.Òàðèõÿ ÷åâðèëñÿ äÿ þìðöí, ýöíöí ùÿð àíû,Õàòèðÿëÿð áàüëàéûð þòÿí ýöíÿ èíñàíû.Õàòèðÿéÿ ÷åâðèëèð ñåâèíúèìèç, ãÿìèìèç,Õàòèðÿéëÿ äþéöíöð çàìàí-çàìàí ãÿëáèìèç.Õàòèðÿ âàð îäóíäàí îä òóòóðñàí éàíûðñàí,Õàòèðÿ âàð àíàíäà ñàíêè ãàíàäëàíûðñàí...Áó áàéðàì ýöíëÿðèíäÿÞòÿí ãàíëû ýöíëÿðè ýÿòèðäèêúÿ éàäà ìÿí,Áèð þìðöí êÿäÿð äîëó, ñåâèíú äîëó ýöíëÿðèÝÿëèá êå÷èð ýþçöìäÿí.Íå÷ÿ èíñàí ãàéûäûð éàääàøûìäà ùÿéàòà,Î êÿäÿðëè ýöíëÿðè èôòèõàðëà éåíèäÿíÉàøàéûðàì ìÿí ùÿòòà....Ýþð íå÷ÿ èëäÿí ñîíðàÞç úÿáùÿ äîñòëàðûìëà îòóðóðóã öç-öçÿ.Äåéèðÿì: — Àé óøàãëàð, ãîé ìÿí äàíûøûì ñèçÿ,Ôèêèð âåðèí ùÿð ñþçÿ,Éàääàøûí äîëàéûíäà èòèá, ãàëàí îëìàñûí.Àõû, áóíëàð òàðèõäèð,Ýÿðÿê éàëàí îëìàñûí...

Ãûðõ áèðèíúè èë èäè,ßðäÿáèëäÿéäèê îíäà.Éàäûíûçà äöøöðìö?Ùÿ, úàâàí îüëàí èäèê,Ìèí-ìèí èíñàíëàð êèìèÁèç äÿ ñàáàùûìûçäàí éàìàí íèýàðàí èäèê.Ãÿðáäÿ äóìàíëû ýþéëÿðÒîïëàðûí àòÿøèíäÿí éàíûðäû òàëà—òàëà.

239

Ýÿëèðäè Øÿðãÿ òÿðÿô áó îä, àëîâ, áó áÿëà.Ãîúàëàð ñþéëÿìèøêÿí.Åëÿ áèë éåð öçöíäÿ Íóùóí òóôàíû èäè.Ôàøèñò ñþçö î çàìàí þëöì èäè, ãàí èäè.Ùàìû íèýàðàí èäè...Éîõ, éîõ, ùàìû äåéèëäè,Êèì äåéèð êè, ñåâèíèá øàäëàíàíëàð éîõ èäè?Ôÿãÿò þç íèñêèëèíè öðÿéèíäÿ ñàõëàéàíÑåâèíÿíäÿí ÷îõ èäè.Äèíÿ áèëìèðäè ùàìû,Ñóñóðäó, ýþçëÿéèðäè.Äèíèá äàíûøàíëàðû õÿôèééÿ èçëÿéèðäè.×àùàððàùäà, Ðàñòàäà*éûüûëàíëàð âàð èäè,Îíëàð ìÿääàùëàð èäè.Ýþðöðäöí êè, îðòàäàÓúà ñÿñëÿ áèð íÿôÿðÁàáà äÿðâèøëÿð êèìè:— Áåëÿ âåðèðëÿð õÿáÿð...Äåéÿíäÿ íå÷ÿ ñþç äÿ àðòûðûðäû þçöíäÿí.Éàëàíäàí äàíûøäûüû áÿëëÿíèðäè öçöíäÿí...

Õÿáÿðëÿð ìÿðêÿçè ÷àéõàíà

Àõøàì ×åøìÿáàøûíäàÁþéöê áèð ÷àéõàíàäà éûüûëûðäû àüàëàð.Äàõèë îëìàã àçàääûð,ßýÿð àðòûã ïóëóí âàð.Áèð øàùûëûã ìèéàíà **Áóðäà áèðúÿ ãûðàíà.Äîüðóñó, áèð ïóë äåéèë àüà ö÷öí áèð ãûðàí.Àíúàã ìÿíäÿí ñîðóøñàí,Äåéÿðÿì êè, î çàìàíÁèð ãûðàí, áèð áÿççàçûí áèðýöíëöê ìÿõàðèúè.

___________*ßðäÿáèëäÿ áàçàð âÿ ìÿùÿëëÿ àäëàðûäûð.

**Êè÷èê ñòÿêàíäà ÷àé.

240

Áèð ãûðàíà èêè ýöí ôÿùëÿ èøëÿäÿð ùàúû.Àíúàã áó ÷àéõàíàäàÁèð ñòÿêàí ÷àéûí äà äÿéÿðè áèð ãûðàíà.Íÿ îëñóí êè, àõøàì ýÿë,Ýþðÿúÿêñÿí äîëóáäóð àüçûíàäÿê ÷àéõàíà...Ýÿëèð úàâàí ÿôñÿðëÿð,Ýÿëèð òàúèð, ñÿëÿì÷è.Ýÿëèð, ñèéàñÿò èëÿ ùå÷ âàõò ìàðàãëàíìàéàíÃûðìûçûñàããàë ùàúû...Àõû, ùàìû èñòÿéèð“Áåðëèí õÿáÿðëÿðè”íè ýÿëèá þçö åøèòñèí.Äèêòîðóí ñþéëÿäéè ùÿð áèð ñþçö, åøèòñèí.Åëÿ áèëìÿ êè, îíëàð äöíéàíûí òàëåéèíäÿí,Èíñàíûí ùÿéàòûíäàí,Âÿòÿíäÿí íèýàðàíäûð.Áèðèñè àíáàðûíäàí,Áèðè äöêàíëàðûíäàí...Áèð ñþçëÿ, áóðäà ùÿð êÿñ þçöíäÿí íèýàðàíäûð.Áèð õÿáÿðëÿ äÿéèøèðÄÿéÿð, ìÿçÿííÿ, áàçàð...Ùÿð ýöí áèðúÿ õÿáÿðäÿí ìèëéîí ãàçàíàí äà âàð,Ìöôëèñ îëàíëàð äà âàð...Ýåúÿ ñÿðõîø ÷ûõûðëàð ÷àéõàíàäàí ÿôñÿðëÿð,Îíëàðû ìÿñò åëÿéèð óéäóðóëìóø ùÿð õÿáÿð.Äöíÿí èíýèëèñëÿðÿ íþêÿð÷èëèê åäÿíëÿð,Õèäìÿò ö÷öí àüàäàí ðöòáÿ, ÿíàì ýöäÿíëÿð,Èíäè àòà-áàáàäàí åëÿ áèë àëìàí îëóá.Äþíöêëÿðÿ íÿ âàð êè,Êèì óëàã îëñà, îíëàð ÿââÿëäÿí ïàëàí îëóá...Áåëÿúÿ ýöíëÿð þòöð,Áåëÿúÿ ýöíëÿð èòèð,Ýÿëèð ãûðõ áèðèí éàéû.Ìÿääàùëàð, õÿáÿð÷èëÿð äàùà ýþðöíìöð ýþçÿ,Äöíÿí äàíûøìàéàíëàð èíäè áàøëàéûð ñþçÿ.Î ìÿøùóð ÷àéõàíà äà äöøöð àäè ùàëûíà,Ñîí ãîéóëóð îíóí äà äöíÿíêè úÿëàëûíà...

241

Çèääè-ôàøèñò úÿìèÿòè

Áàø êö÷ÿäÿ — ×àùàððàùäà,Òàáëî àñäû áèð ýöí ñÿùÿðÔàøèñòëÿðè ñåâìÿéÿíëÿð.Èðè õÿòëÿ éàçûëìûøäû:“Çèääè-ôàøèñò úÿìèééÿòè”.Åëÿ î ýöí êö÷ÿ-êö÷ÿ, ìåéäàí-ìåéäàíÝÿçäè îíóí ñþç-ñþùáÿòè:“Ýÿëèí, âÿòÿíäàøëàð, ýÿëèí, à äîñòëàð,Øàèðèí ñèçëÿðÿ õîø õÿáÿðè âàð...”Ùàðàé ÷ÿêÿí áèð øàèðèíÑÿñè äöøäö ìàùàë-ìàùàë:Ýÿëäè êÿíäëè, ýÿëäè ùàìïà,Ýÿëäè ÿñíàô, ýÿëäè áàããàë.Ìöÿëëèìëÿð, òÿëÿáÿëÿð àõûá ýÿëäè,Øÿð õåéèðëÿ ñàâàøàíäà,Àéäûíëûüà ñÿñ âåðìÿéÿÅë çöëìÿòäÿí ÷ûõûá ýÿëäè.Àçàäëûüûí ýöúöíÿ áàõ,Äàìëà ÿýÿð àçàä îëñà,Àõûá-àõûá ñåëÿ äþíÿð.Èíñàí ÿýÿð àçàä îëñà,Äàü îéíàäàí ôèëÿ äþíÿð.Àçàäëûüà ÷ûõàíäà åë,Ãàíäàëëàðà, çèíäàíëàðà ñûüûøìàéûð.Àçàäëûüà ÷ûõàíäà äèë,Ñóñìàã áèëìèð,Ñÿñè, ñþçö ìåéäàíëàðà ñûüûøìàéûð.“Ýþçëÿ” äåéÿí, “äèíìÿ” äåéÿí çÿìàíÿíèíÐàçûëûüûí ñîðóøìàéûð.

Ö÷ ýöíäöð êè,Úàð÷û äöøöá õÿáÿð âåðèð,Ïèëÿ÷àéäàí Íèðÿ ãÿäÿð*

__________*Ãÿñÿáÿ âÿ ìàùàë àäëàðûäûð.

242

Õàëõàëäàí äà Ìóüàíàäÿê.Ìèòèíã âàðäûð ßðäÿáèëäÿÅë-îáàíûí úàìààòû ýÿëñèí ýÿðÿê.Ãàéàäàí áèð äàìúû äöøöð,Áèð äÿ äöøöð, èðìàã îëóð.Èðìàã àõûð ñåë éàðàíûð.Èíñàíëàð äà éûüûëàíäàÒàéôà îëóð, åë éàðàíûð.Áó îáàäàí áèðè ÷ûõûð,Î êîìàäàí áèðè ÷ûõûð,Áèðè åíèá äàüäàí ýÿëèð,Áèðè ÷ûõûá áàüäàí ýÿëèð.Úûüûðëàðäà ýþðöøöðëÿð,Åë éîëóíäà áèðëÿøèðëÿð,Äÿðäëÿøèðëÿð, äèëëÿøèðëÿð:— Õåéèð îëà?— Äåéèðëÿð êè, ìèòèíã âàðäûð ßðäÿáèëäÿ.— Ñàâàëàíäàí ýÿëèðÿì ìÿí,Íÿ õÿáÿðäèð ýþðÿí áåëÿ?— Íèòã îëàúàã áèçèì äèëäÿ,Åøèäÿðñÿí, þéðÿíÿðñÿí.— Àéðû äèëè áèëìèðÿì ìÿí,Þçýÿ äèëäÿ äàíûøñàëàð ùå÷ ýåòìÿðÿì.Ìÿí åëàòàì,Áàøãà äèëäÿ äàíûøìàéûá áàáàì, àòàì.Áèð ðÿâàéÿò äåéèì ñÿíÿ,Áÿëêÿ åëÿ åøèòìèñÿí:... Áèð ýöí äàüäàí åíèá ýÿëèð áèð øàùñåâÿí,Àõøàì öñòö î ÷àòàíäà îáàñûíà,Ýþðöð êè, áèð ÿììàìÿëè×ûõûáäûð îò òàéàñûíàÙàðàé ÷ÿêèð.Õÿáÿð àëûð, äåéèðëÿð êè:“Áó ìîëëàäûð, àçàí âåðèð”.Áàõûá-áàõûá ñîðóøóð î:“Áÿñ íÿ äåéèð?”“Áèç íÿ áèëÿê!

243

Ýþðìÿéèðñÿí þçýÿ äèëäÿ äàíûøûð î”.Ãÿçÿáëÿíèð êèøè éàìàí,Äåéèð: — Ñàëûí òåç òàéàäàí,Áàøà ñàëûí, àíëàñûí î,Þçýÿ äèëäÿÃîéóí ýåäèá þçýÿ éåðäÿ áàíëàñûí î...

Ìèòèíã

×àùàððàùäà, ìèòèíã âåðèð“Çèääè-ôàøèñò” úÿìèééÿòè.Àõûá ýÿëèð øÿùÿð ÿùëè,Êÿíäèñòàíûí ðÿèééÿòè.Äàëüàëàíûð èíñàí ñåëèÌÿçëóìèíèí äöêàíûíûí ãàáàüûíäà.Êèìè àéàã öñòÿ äóðóá,Êèìèñè äÿ îòóðóáäóð,Áàüëàìàñû ãóúàüûíäà.Àé Ìÿçëóìè, ýþçöí àéäûí,À÷ äöêàíûí ãàïûñûíû.Áèð áó ãÿäÿð ìöøòÿðèéëÿÑÿí áèð ýöíäÿ ãàçàíàðäûíËàï äöíéàíûí éàðûñûíû.Áèðäÿôÿëèê òóëëàéàðäûíÌÿçëóìëóüóí äàøûíû ñÿíÀ÷ ãàïûíû, à÷, Ìÿçëóìè,Íèéÿ äóðóá äöøöíöðñÿí.À÷ ãàïûíû áèð ýþðñöíëÿð,Íÿéèí âàðäû, íÿ ñàòûðñàí.Ìÿí áèëèðÿì áó àëâåðëÿÞç-þçöíö àëäàäûðñàí.À÷ ãàïûíû, õóðúóíóíó, ÷îìàüûíûÉàüñûí áóðà ðÿèééÿò äîñòëàð.Ãîé ùÿð øåéè ñþç åòìÿñèí íàäöðöñòëÿð.Úÿðýÿ-úÿðýÿ, ñûðà-ñûðàÑÿô ÷ÿêÿðÿê äàéàíàã áèç.

244

Èðàä òóòà áèëìÿñèí ãîé äöøìÿíèìèçÝöíîðòàäûð,Ìöÿççèíëÿð ìèíàðÿéÿ ãàëõàí âàõòû.Äöêàíäàðëàð ãàïûéà òîð òàõàí âàõòû.Úÿìèééÿòèí àðàñûíäàíËàï ìàøûíûí äàìû öñòÿÃàëõäû áèðè.Ñàêèòëèéÿ äÿâÿò åòäè ýÿëÿíëÿðè.Áèðúÿ àíëûã ñóñäó ùàìû.Áèð óüóëòó êå÷äè ñîíðàÑàíêè èíñàí äÿíèçèíäÿí— Áó äàíûøàí êèìäìð ýþðÿí?— Î Ãöäñäóð.ßðäÿáèëèí ÿí ùþðìÿòëè ìöÿëëèìè.Áó ìàùàëäà íàòèã éîõäóð îóíó êèìè.Ñîíðà ñàíêè äàø àòäûëàð áèðäÿí ýþëÿ,Ñÿää ÷ÿêäèëÿð úîøàí ñåëÿ.Öçäÿ ìàðàã, êþçäÿ ìàðàãÙàìû ñóñäó.— Àüàéè Ãöäñ äàíûøàúàã...Áèçèì éà øÿùÿðäÿ, éà äà êè êÿíääÿÅâèìèç, êîìàìûç, îúàüûìûç âàð.Áèçèì áó þëêÿäÿ, áó ìÿìëÿêÿòäÿÞçöìöçÿ ýþðÿ áèð ùàããûìûç âàð.Åâèìèç îä òóòóá éàíàðñà áèð ýöíÙàé-ùàðàé ñàëàðûã ãîíøóëàð ãÿëñèí.Ãîíøóíóí êîìàñû îäëàíñà áèð ýöíÁèç äÿ êþìÿéèíÿ ýåäÿðèê éÿãèí.Ôÿðç åäÿê áèð êÿíääèð áó éåð êöðÿìèç,Þëêÿëÿð ãîíøóäóð áèðè-áèðèëÿÌèí èëëÿð áèð éåðäÿ éàøàìûøûã áèç,Ùÿëÿ éàøàéàúàã íÿñëèìèç áåëÿ.

Èíäè ãîíøóìóçóí åâè îäëàíûð,Ùå÷ èíñàôìûäûð êè, äàéàíàã ýåíäÿ?Àëîâëàð, òöñòöëÿð ÿðøÿ äàéàíûð,Èíñàíëàð éàíûðëàð îäëàð è÷èíäÿ.

245

Äåìèðÿì âóðóøàã áèç ÿëäÿ ñèëàù,Áåëÿ áèð ôèêèðÿ äöøìÿñèí ùå÷ êÿñ.Ôÿãÿò ñÿñèìèçè ýÿëèí óúàëäàã,Äöíéàíûí ñÿñèíÿ ãîøóëñóí áó ñÿñ.Áó îäó, éàíüûíû, ìöùàðèáÿíèÉàðàäàí àäàìëàð ãóëäóðäàí ïèñäèð.Îíëàðûí áàø÷ûñû äÿíèäèð, äÿíè,Îíëàð èíñàí äåéèë, îíëàð ôàøèñòäèð.

Éàëàí ñþéëÿéèðëÿð î êÿñëÿð, éàëàí,Äåéèðëÿð ôàøèñòëÿð àäè èíñàíäûð!Éàëàí ñþéëÿéèðëÿð ôàøèñòëÿð, éàëàí,Ìöñÿëìàí, éÿíè êè, ìèñëè-àëìàíäûð!

Ýöíàùäûð Ùèòëåðÿ Ìèð Ùåéäÿð äåìÿê!Êèì äåäè, î ñþçö ùå÷ èíàíäûìû?Ãîé ÷ûõñûí îðòàéà, äàíûøñûí ýþðÿêÎ þçö äîüðóäàí ìöñÿëìàíäûðìû?!

Áèð âàõò Âèëùåëìè Øÿðãÿ ýÿòèðèá,Àäûíûí þíöíÿ “Ùàúû” ãîøäóëàð.Ôÿãÿò ÷îõ ÷ÿêìÿäè áàøà äöøäöëÿðÃîéóí äÿðèñèíÿ úàíàâàð ýèðèá...

(Íàòèãèí ñþçëÿðè êÿñèëèð ùÿð àí,Àäàìëàð ÿë ÷àëûá ýöëöøöðäöëÿð.Îíëàð êè, áàõûðäû äàëäà-áóúàãäàíÁèð àç äà, áèð àç äà áöçöøöðäöëÿð).

Ãàðäàøëàð, ôàøèñòëÿð ÷àòûá Âîëãàéà,Ñòàëèíãðàääà äþéöøëÿð ãåäèð.Ìåéäàí îõóñà äà Ùèòëåð äöíéàéà,Áó ùàéëàð, ùàðàéëàð áèð áÿùàíÿäèð.

Ùàããûí òÿðÿôèíäÿ äàéàíûðûã áèç,Ãîøóëñóí ñÿñèìèç ùàããûí ñÿñèíÿ.×öíêè ëàï öðÿêäÿí èíàíûðûã áèç

246

Î Ãûçûë Îðäóíóí ãÿëÿáÿñèíÿ...Íàòèã ñóñäó...Àëãûø ñÿñè óúàëäûãúà äþðä áèð éàíäàí,ßêñ-ñÿäà ýÿëäè îíà,Áàüìåøÿäÿí, Ö÷äöêàíäàí.Äàëüà-äàëüà, ùàëãà-ùàëãà ýåòäè î ñÿñ,Ìàùàë-ìàøàë, øÿùÿð-øÿùÿðÎ ñÿäàéà ñÿñ âåðäèëÿð.Ôàøèñòëÿðè ñåâìÿéÿíëÿð,Ìöùàðèáÿ ñåâìÿéÿíëÿð...

Öìèäëÿ èðàäÿ áèðëÿøÿíäÿ...

Éûüûëûá áèð îòàüà ðåäàêñèéà ùåéÿòè,Ýþðöí íÿäÿí áàøëàíäû îíëàðûí èëê ñþùáÿòè:“Êàüûçûìûç âàðìû?— Éîõ.— Ìÿòáÿÿìèç?— Î äà éîõ.— Ùöðóô÷èí?— Éîõäóð î äà.— Ïóë íåúÿ?— Áÿñ íÿéèìèç âàð îíäà?— Ãóëàã àñûí ìÿí äåéèì îíëàðû áèðáÿáèð,Âÿðÿãÿ ÷àï åòìÿéÿ èðàäÿìèç âàðìû, âàð.Ñþçöìöç ÷àòàð, ÷àòàð.Ðÿññàì íåúÿ — ßëÿêáÿð:Ìöùÿððèð êèì — ßõëàãè.Ìöñÿùùèù — Äàíèøáåúó.Êèòàáëàð ÷àï åòìÿéÿ êèôàéÿòäèð áó îðäó...”Èðàäÿíèí þíöíäÿ éîõ îëäó ìàíåÿëÿð.Áèð ôÿùëÿ éóìðóüó ùàçûðëàäû ßëÿêáÿð.Îíóí çÿðáÿñè àëòäà ïàð÷à-ïàð÷à ãûðûëäûÔàøèñòëÿðèí íèøàíû.Áó îëäó âÿðÿãÿíèí ùÿìèøÿëèê öíâàíû.Áàø ìÿãàëÿ, ôåëéåòîí, øåð, áèð äÿ õÿáÿðëÿðÙàçûð îëäó î ñÿùÿð.

247

Úþâäÿò ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëäó âÿðÿãëÿð.“Çèääè-ôàøèñò âÿðÿãè” Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ,Áó áèð ãûüûëúûì èäè,Àüñà÷ëû ßðäÿáèëèíÌèíèëëèê íèñêèëèíäÿ.Ùàìû ãÿçåò ýþðÿúÿê,Õÿáÿðëÿðè áèëÿúÿêÄîüìà àíà äèëèíäÿ.Îõóéàúàã ãîúàëàð,Îõóéàúàã úàâàíëàð,Îõóéàúàãäûð áóíóÞìðöíäÿ ÿëëÿðèíÿÐóçíàìÿ àëìàéàíëàð.Íàìèíäÿí Íèðÿ êèìè,Õàëõàëäàí ÌóüàíàäÿêÎáà-îáà, åëáÿåë“Çèääè-ôàøèñò” ýÿçÿúÿê.

Ãÿçåò ñàòàí Çåéíè

Ñÿùÿð ýöíÿø äîüàí çàìàíÝÿëäè Çåéíè:— Âåðèí, âåðèí âÿðÿãÿíè.Ìöøòÿðèëÿð ýþçëÿéèðëÿð, àõû, ìÿíè.Ðÿèñëÿðÿ “ìöæäÿ” âåðèì,Ùàúûëàðà ìöôòÿ âåðèì.Òàúèðëÿðÿ áèð ãûðàíà ñàòûì ýÿðÿê.Òåç îëóí êè, êàðâàíñàðà à÷ûëìàìûøÙöúðÿëÿðÿ ÷àòûì ýÿðÿê.Ïðÿäìÿëèê, Òÿçÿìåéäàí,Øåéõãàáàüû, Êþðïöáàøû,Óí÷ó ìåéäàí, Ìèñýÿð áàçàð,Ýþð íÿ ãÿäÿð ìöøòÿðè âàð.Ìèí íöñõÿ âåð, àíúàã ÷àòàð.Êö÷ÿëÿðè, ìåéäàíëàðûÇåéíè áèð-áèð ñàéà-ñàéà,Íÿçÿð ñàëûð âÿðÿãÿäÿ öíâàíëàðà.

248

ßçáÿðëÿéèð,Ùàíñû ñþçö ùàðäà äåéèì,Êèìÿ äåéèì.Çèëìè äåéèì, áÿììè äåéèì.Åëÿ äåéèì ùàìû áèëñèí,Äîñòëàð ýöëñöí,Äöøìÿí þëñöí...

Òÿçÿ à÷ûð ãàïûëàðû äöêàíäàðëàð,Ãàø-ýþç èëÿ, îüðóí-îüðóí äàíûøûðëàð:— Àüà, òÿçÿ íÿ õÿáÿð âàð?Àüà ÷èéíèí ÷ÿêèá äóðóð.Äåìÿê òÿçÿ áèð ñþç éîõäóð.— Ìÿøäè, ñèçäÿ íÿ õÿáÿð âàð?Òÿð ùÿíàëû ñàããàëûíà×ÿêèð — Ìÿøäè ñàü ÿëèíè.Äåìÿê ãîðõóð Ìÿøäè ùÿëÿ,“Áó èøëÿðÿ ãîøìà ìÿíè,Ñàããàëûìû âåððÿì ÿëÿ”.Ãûíàìûðàì ìÿí îíëàðû,Ìÿìóðëàðäàí ãîðõàíû âàð,Õÿáÿð÷èäÿí ÷ÿêèíÿí âàð.Äöøöíöð êè, áèð ñþç äåéÿð,“Åëÿ îëìàç, áåëÿ îëàð...”Ñèéàùûéà äöøÿð àäû.“Áÿëêÿ åëÿ äöç äåéèðëÿð,Áó ôàøèñòëÿð éàõûíäàäûð...”“Áÿëêÿ åëÿ äöç äåéèðëÿð,Áó ýöí-ñàáàùÝþðöíäöëÿð áèðäÿí-áèðÿ.Áèð ñþç öñòÿ êå÷ÿð ýèðÿ...Ãÿëáèíäÿêè ãÿëáèíäÿäèð,Íÿ èøè âàð îðòàëûüà äöøñöí íàùàã”.Åë ñþçöäöð,“Àüðûìàéàí áàøûìûçàÍÿäÿí þòðö ñàããûç ñàëàã”.Åëÿ áó âàõò

249

Ãîëòóüóíäà “Çèääè-ôàøèñò” âÿðÿãÿñè,“Ùèúàç” öñòÿ çèëÿ ãàëõûá íàçèê ñÿñèÇåéíè ýÿëèð...Ðàñòàáàçàð úèíýèëäÿéèð:— Ãóëàã àñûí, àé àüàëàð!Ìÿíäÿ òÿçÿ õÿáÿðëÿð âàð!Áèçèì äèëäÿ ðóçèíàìÿ,Ãîé ñåâèíñèí äîñòëàðûìûç,Äöøìÿíëÿðñÿ áàòñûí ãÿìÿ.Àëûí, àëûí!Ýþðöí ôàøèñò îðäóëàðû íÿ ùàëäàäûð,ßùâàëëàðû ñîüàí äàäûð!Àëûí, àëûí!Êàñûáëàðà îí øàùûéà,Äþâëÿòëèëÿð ïóëñóç àëñûí,Àëûí, àëûí!Êèìèñèíÿ áèð ýþç äàüû,Êèìèñèíÿ ìöæäÿ îëñóí...Áàããàëëàðà, áÿççàçëàðà“Çèääè-ôàøèñò” âÿðÿãÿñèÇåéíè ñàòà-ñàòà ýÿëèð.Çåéíè äþíöá îäà ýÿëèð.Êàðâàíñàðà ãàáàüûíäàÄóðóð áèð àí:— Àé àüàëàð, àé ùàúûëàð,Ìÿíäÿ òÿçÿ õÿáÿðëÿð âàð.Àëûí, àëûí áó âÿðÿãè,Ýþðöí íåúÿ øåðëÿð âàð:“Þç àðàìûçäûð, àé ùàúû,×îõ ïèñ îëóá ùàëûí ñÿíèí,Áó Ùèòëåðèí éîëóíäà ëàïÝåòäè òàìàì ìàëûí ñÿíèí...”“Àëûí, àëûí!Ùèòëåð èíäè þç áàøûíûí ùàéûíäàäûð.Ñÿíýÿðëÿðäÿ äîíóá ãàëìûøÎðäóñóíóí âàéûíäàäûð...”Çåéíè ýèðèð ùöúðÿëÿðÿ:

250

“Áóéóð, ùàúû, áóéóð, àüà...Àüà àëûð âÿðÿãÿíèÚöðÿò åòìèð áèð ñþç äåñèíÇåéíè êèìè áèð “ãîíàüà”.Çåéíè ýÿçèð áàçàð-áàçàð,Çåéíè ýÿçèð ìåéäàí-ìåéäàí,Ýöð ñÿñèëÿ äîëóð ùÿð éàí:

— “Ìèð Ùåéäÿð”èí ÷àòäû ñîíó,Ýþçëÿìÿéèí äàùà îíó...Çåéíè ùàðäàí ýÿëèá êå÷èð,Àü âÿðÿãëÿð ýþðöíöðëÿðÙöúðÿëÿðäÿ, äöêàíëàðäà.Èñòÿéÿðÿê àëàí äà âàð,Èñòÿìÿéèá àëàíëàð äà.

Ö÷ èë úÿáùÿäÿ

Ö÷ èë äþéöø ýåòäè, áèçèì øÿùÿðäÿ,Áàçàðäà, åâëÿðäÿ, ìÿùÿëëÿëÿðäÿ.Ôèêèðëÿð, ìÿñëÿêëÿð âóðóøäó áóðäà.Úÿáùÿëÿð öç-öçÿ äóðìóøäó áóðäà.Ñÿíýÿðñèç, òöôÿíýñèç, òîïñóç úÿáùÿëÿð,Çàìàí-çàìàí ýÿëÿí ñîíñóç úÿáùÿëÿð.Áèð éàíäà èíñàíëûã, ÿìèí-àìàíëûã,Áèð éàíäà ìèíèëëèê áèð ùþêìðàíëûã —Ïóëäàí, àüàëûãäàí, ìöëêäÿí àéðûëûð.Ðèøÿñèíäÿí ãîïóð, êþêäÿí àéðûëûð.Îäóð êè, òîïëàéûá ñîí ãöââÿñèíè,Òÿðê åòìÿê èñòÿìèð þç úÿáùÿñèíè.Àõû, èíàì äóéóð þçöíäÿ îíëàð,Ìèí úèëèäÿ ýèðèð áèð ýöíäÿ îíëàð.Ýàù ìöëàéèì îëóð, ëàï èïÿê êèìè,Ýàù äà ãÿçÿáëÿíèð áèð ïÿëÿíý êèìè.Áèð ýöí ìþìèí îëóð, áèð ýöíñÿ àñè,Ö÷ èë áåëÿ ýåòäè áèçèì øÿùÿðäÿßãèäÿ äàâàñû, ìÿðàì äàâàñû...Ýèçëèíäÿ, àøêàðäà ïû÷ûëäàøûðëàð,

251

Äåéÿíäÿ: “Àé ùàúû, ýþçëÿìÿíèç âàð?”Äåéèðäè: “Âàð, îüóë, ùå÷ òÿëÿñìÿéèí,Úöúÿíè ïàéûçäà ñàéàðñûç éÿãèí”.Ôÿãÿò ýöíëÿð êå÷äè, çàìàí äÿéèøäè,Øÿùÿðèí ùàâàñû éàìàí äÿéèøäè.Äàùà ýþðöíìÿäè ìåéäàíäà îíëàð,Äàùà îðäà-áóðäà éûüûëìàäûëàð.Ùàúûíûí åëÿ áèë áåëè ÿéèëäè,Ñÿùÿð åâäÿí ÷ûõûá ùöúðÿéÿ ýÿëäè,Àõøàì äà åëÿúÿ ãàéûòäû ýåðè.Àç ãàëäû ñàããàëû ñöïöðñöí éåðè.×îõóñó äÿéèøäè ëèáàñûíû äà,Áóõàðà áþðêöíö, ÿáàñûíû äà.Ýóéà êå÷ìèøèíäÿí àéðûëäû òàìàì,Ýóéà òÿçÿëÿíäè äöíÿíêè àäàì.Àøêàðäà äþéöøÿ áèëìÿéÿí ùàúû,Øàéèÿ éàéìàãäà ýþðäö ÿëàúû.Ùÿð ñÿùÿð øÿùÿðè ýÿçäè áèð õÿáÿð:“Ýåðè ÷ÿêèëìÿêëÿ ýóéà ôàøèñòëÿðÑèéàñÿò éöðöäöð, ùÿðáè ñèéàñÿò...”Íå÷ÿ ýöí òàìàìÁàçàðäà, äöêàíäà ýÿçäè áó ñþùáÿò.Åëÿ êè, áèð éàíà ÷ûõìàäû éàëàí,Õÿáÿð éàéûëäû êè: “Õÿëèúè-ÔàðñäàíÑóàëòû ãàéûãëàð ÷ûõûá ñàùèëÿ,Àëìàíëàð úÿíóáó êå÷èðèá ÿëÿ...”Áåëÿúÿ éàëàíà éàëàí ãîøóëäó,Áÿçÿí áó ñþçëÿðÿ èíàíàí îëäó.Äåäèëÿð: “Êèì áèëèð, äöç îëàð áèðäÿí,Íèéÿ þç áîéóìà êÿôÿí áè÷èì ìÿí.Íÿ “ùÿ” äåéèì, íÿ “éîõ”, ýèçëÿéèì ùÿëÿ,Áèðäÿí åëÿ îëäó, îëìàäû áåëÿ...”Ýåúÿ éàðàñàëàð êå÷äè ùöúóìà,Áèð ýöí õÿáÿð ýÿëäè, áèð äÿñòÿ àäàìÍå÷ÿ äîñòóìóçó äþéöáäöð àõøàì.Áèð ýöí íå÷ÿñèíÿ áþùòàí àòäûëàð,Ïîëèñëÿð êö÷ÿäÿ, åâäÿ òóòäóëàð.

252

Çåéíèíè ñàëäûëàð ùÿäÿ-ãîðõóéà,Ìÿêòóá ýþíäÿðäèëÿð: “Áó éîëäàí, ýóéà,Äþíìÿñÿ éîëóíó ýþçëÿéèð þëöì.Áèð ýöí äîüðàíàúàã î äèëèì-äèëèì.”Ñîí ùÿääÿ ÷àòìûøäû äöøìÿíèí êèíè,Áó ùÿäÿ-ãîðõóíó äóéóðäó Çåéíè.Áèëèðäè öçöíÿ ýöëÿí ùàúûëàð,Îíóí þëöìöíÿ ÷ûõàðûá ãÿðàð.Ùÿð øåéè, ùÿð øåéè Çåéíè áèëèðäè,À÷ûá ùöúðÿëÿðè áèð-áèð ýèðèðäè.Éåíÿ ùàúûëàðà øåð îõóéóðäó,Éåíÿ òàúèðëÿðè ëàüà ãîéóðäó...Ùÿð ýöí áèð õÿáÿðëÿ ýÿëèðäè Çåéíè,Úÿáùÿäÿí çÿôÿðëÿ ýÿëèðäè Çåéíè.— Ôàøèñò îðäóëàðû äöøöá ãà÷àüàÑÿðùÿääÿí ãîâóëäó, — î âåðäè õÿáÿð.Äåäè: “Ýþçöí àéäûí, àüà, àé àüà,Ïîëøà àçàä îëäó” — î âåðäè õÿáÿð.Áèð ýöí äÿ ÿëèíäÿ ãûðìûçû õÿòëÿ9 Ìàé éàçûëìûø âÿðÿãÿ ýÿëäè.Áöòöí ßðäÿáèëÿ áèð ìÿùÿááÿòëÿÃÿëÿáÿ ýöíöíö î õÿáÿð âåðäè.

Äåìÿéèí úÿáùÿäÿ îëìàéûá Çåéíè,Éîõäóð ñèéàùûäà áåëÿ áèð ÿñýÿð!Éîõ, áèð ýöí äþéöøäÿí ãàëìàéûá Çåéíè,Ñòàëèíãðàääàí Áåðëèíÿ ãÿäÿðÂóðóøà-âóðóøà ýåäèáäèð î äà.Íå÷ÿ éîë þëöì äÿ ÷ûõûá þíöíÿ,Çåéíè ñàðñûëìàéûá âóðóøìàëàðäà,Öçöàü ýÿëèáäèð çÿôÿð ýöíöíÿ.“Çèääè-ôàøèñò Çåéíè”Ùÿëÿ áó àäûÄîñòëàð Ðåéõñòàãûí äàøûíäà éàçûá.Êèì äåéèð êè, Çåéíè ÿñýÿð îëìàäûÃÿëÿáÿ ýöíöíäÿ Âÿòÿí òîðïàüûÎíó ñèéàùûíûí áàøûíäà éàçûá...

253

Îòóç èëäÿí ñîíðà

Îòóç áàùàð ýÿëäè êå÷äè,Îòóç äÿôÿ ýöëëÿð à÷äûÌÿðìèëÿðëÿ éàðàëàíìûø àíà òîðïàã.Îòóç äÿôÿ 9 ÌàéûÑàëàìëàäû Ãûçûë áàéðàã.Îòóç éàøëû èýèä îëóáÁàéðàì ýöíö äîüóëàíëàð.Îòóç èëäèð ñèíÿñèíäÿÃÿëÿáÿíèí íèøàíûíûÝÿçäèðèðëÿð ãÿùðÿìàíëàð.Îòóç èëäèð ìÿí äÿ ñèçèíÀäûíûçû þç ãÿëáèìäÿ ýÿçäèðèÿì.Íÿ ÷ÿêäèíèç, íÿ åòäèíèç,Ñèç äÿ íåúÿ èýèääèíèçÌÿí áèëèðÿì.ßõëàãûíû êèì òàíûéûð ìÿíèì ãÿäÿð?Î éàçäûüû ìÿãàëÿëÿðÁèð çàìàíëàð äàøäàí êå÷äè.Äÿðéàç îëäó, êÿñäè-áè÷äèÉîëóìóçäà ãàíãàëëàðû.Ãÿðèáÿ áèð õèëãÿò èäè,Ùÿì ÷ÿëèìñèç, ùÿì äÿ ýþäÿê.Èñòåäàäû íåìÿò èäè,Ôèêðè àéäûí öôöãëÿð òÿê.Ùÿð ñþçöíÿ ùÿäÿô îëàíÑèãëÿòèíÿ òàáëàøìàçäû.Ö÷ èë òàìàì äèíúÿëìÿäÿíÝåúÿ-ýöíäöç éàçäû, éàçäû.9 Ìàéäà ÿëëÿðèíè äàéàã âåðèáÎ, áåëèíè äöçÿëäÿíäÿÅëÿ áèëäèì óúà äàüäû.Ãÿëÿáÿéëÿ ãàéûòìûø áèð ÿñýÿð êèìèÀëíûà÷ûã, öçöàüäû.Ìÿí éàçìàñàì, êèì éàçàúàãÌÿíèì úÿáùÿ äîñòëàðûìûí

254

Ùöíÿðèíè, ùèììÿòèíè?Øåð åäèá, äàñòàí åäèáÊèì ñàëàúàã äèëäÿí-äèëÿÄþéöøöíö, úöðÿòèíè?..Áöòöí ýåúÿ ñöáùÿ êèìèÞçö áîéäà áèð òÿêÿðèÔûðëàäàðäû Äàíèøáåúó.Éîðóëàíäà, áèð àç úèääèÄåéÿðäè êè:Áó òÿêÿðèí ÷àòìûð ýöúö.Ýþðöí íåúÿ úûðûëäàéûð.Éðÿéèìÿ îä ñàëàúàã îíóí ñÿñè.Áåëÿ ýåòñÿ ñÿùÿðÿäÿê×àï îëóíìàç “Çèääè-ôàøèñò” âÿðÿãÿñè.Áèð ïèéàëÿ ÷àé âåðèíèç è÷ÿê áàðû.Ãöââÿò éûüûá áèç ùöúóìà êå÷ÿê áàðû.Øÿêÿð÷þðÿê, ãóðàáèéÿ,Ïàõëàâà äà ëàçûì äåéèë.Ãîé ãóðòàðàã áó èøëÿðè,Áàõ î ýöíÿ ñàõëàéûí ñèçÍîüóëëàðû, íàáàòëàðû,Ïöñòÿëÿðè, êèøìèøëÿðè.Îíäà ùÿð øåé éåéÿúÿéèê,Áó ýöíëÿðè éàäà ñàëûáËÿòèôÿòÿê äàíûøàðäû.Ýöëÿúÿéèê, ýöëÿúÿéèê...×îõ ìÿçÿëè îüëàí èäè,Ñåâèíúèíè, êÿäÿðèíèËÿòèôÿòÿê äàíûøàðäû.Çÿíí åòìÿèéí òàëåéèëÿ áàðûøàðäû.Äÿðäëÿðèíè íÿãë åäÿðäè,Ñàêèò-ñàêèò, åëÿ-áåëÿ.Äèããÿò åäÿí ýþðÿðäè êè,Ãÿçÿáè äÿ, íèôðÿòè äÿÄîäàüûíûí ýöëöøöíÿÃàðûøûáäûð ýèëÿ-ýèëÿ...Ö÷ èë ïóëñóç èøëÿäèê áèç.

255

Äåéèðäè êè, ãÿì åòìÿéèíÀéëûüûíûç áàíêà ýåäèð.Ïóë àäàìû òÿíáÿë åäèð.Ïóëóì îëñà èøëÿìÿðÿì,Íå÷ÿ-íå÷ÿ èëëÿðèìèí ÿâÿçèíÿ×èëîâïÿçäÿ îòóðàðàìÙåé éåéÿðÿì, ùåé éåéÿðÿì...Ìÿíÿ àéëûã éàçñàç ÿýÿð,Éàçûí îíó Êàìðàíõàíûí àéàüûíà.*

Ïóëëàðûìû éûüûá ãîéñóí ñàíäûüûíà,Èñòÿñÿì äÿ î âåðìÿñèí.Åëÿ éåðäÿ ýèçëÿòñèí êè,Ãîé þçö äÿ ùå÷ áèëìÿñèí.Èíäè ìÿíèì ýþçëÿðèìäÿÁèð ìÿúìÿéè áîéäà îëóð îíøàùûëûã,Ãîðõóðàì êè, úèáëÿðèìÿ éåðëÿøìÿñèí.Ñîíðà éåíÿ ôûðëàäàðäûÎ, òÿêÿðè àüûð-àüûð,Ýþðÿðäèí êè, ÷àï åòäèéèÂÿðÿãëÿðè ñàéûð, éûüûð.Î ôûðëàòäû òÿêÿðèíè î ãÿäÿð êè,Èñòÿäèéè çàìàí ýÿëäè.Äþâðè-çàìàí òÿçÿëÿíäè.9 Ìàéäà, çÿôÿð ýöíöÚÿáùÿëÿðäÿí, äþéöøëÿðäÿíÝÿëÿí îäëó õÿáÿð ñóñäó.Î ýöí òÿêÿð ôûðëàíìàäû,Òÿêÿð äóðäó, òÿêÿð ñóñäó...

ßðäÿáèëäÿ ö÷ èë òàìàì,Ñÿùÿð, àõøàìÁèð îòàãäà éûüûøàíëàðÅëÿ áèë êè, î ýöí ñÿùÿðÉîðüóíëóüó äÿðê åòäèëÿð.

___________*Êàìðàíõàí ßðäÿáèëäÿ ÿí õÿñèñ àäàì èäè.

256

Ãóúàãëàøûá þïöøäöëÿð,Î îòàüû òÿðê åòäèëÿð...Î ýöí ñÿùÿð,ßðäÿáèëäÿ êö÷ÿëÿðÿ×ûõìûø èäè áöòöí øÿùÿð.×àùàððàùäà ìèòèíã îëäó,Ìåéäàí äîëäó.Éåíÿ Ãóäñóí åøèäèëäè þòêÿì ñÿñè:— Áó ýöí áàøà ÷àòäû, äîñòëàð,Àéäûíëûüûí çöëìÿò öñòÿ ãÿëÿáÿñè.Òîïëàð ñóñäó, òàíêëàð äóðäó,Áåðëèíÿäÿê ýåäèá ÷ûõäû Ãûçûë Îðäó.Çàìàí þçö ùþêì âåðäè,Êèì ùàãëûäûð, êèì ùàãñûçäûð.Ìèëéîí äåñÿì éåíÿ àçäûð,Àíàëàð âàð ñèíÿñèíäÿ îüóë äàüû,Ýÿëèíëÿð âàð áîüàçûíäàÄöéöíëÿíèá ùû÷ãûðûüû.Îñâåíñèìäÿ, ÁóùùåíâàëääàÌèëéîí-ìèëéîí èíñàí îüëó êöëÿ äþíäö.Î ñîáàëàð äàùà ñþíäö.Ôÿãÿò ùÿëÿ ñþíìÿìèøäèðÖðÿêëÿðèí éàíàí äàüû.Àòàëàðûí àéðûëûüû,Îüóëëàðûí àéðûëûüû.Çàìàí-çàìàí àéðûëàíëàð òàïûøàíäà,Àéðûëàíëàð ãîâóøàíäà,Âöñàë îëàð, áàéðàì îëàð.Êèìèñèíÿ ùèúðàí éåíÿ ùèúðàí îëàð.Éîë ýþçëÿéÿí êþíöëëÿðäÿÍèýàðàíëûã öììàí îëàð.Ôÿãÿò àéëàð, èëëÿð êå÷ÿðÝþç áàüëàéàð þëÿíëÿðèí, èòÿíëÿðèíÀüðûñû äà, éàðàñû äà.Îüóëëàðûí ùåñàáûíà áîø ýþðöíìÿçÀòàëàðûí ñûðàñû äà.Àüûð ýöíëÿð êèìèñèíÿ òàðèõ îëàðÊèìèñèíÿ íàüûë îëàð.Àíúàã éåíÿ î ýöíëÿðèÕàòûðëàìàã àüûð îëàð...

257

Îòóç áàùàð ýÿëèá êå÷äè,ßðäÿáèëäÿ áó ñþçëÿðèÅøèòäèéèì ýöíäÿí áÿðè.Õàòûðëàäûì î ýöíëÿðè.Îòóç èëäÿ öðÿéèìäÿ ñàõëàäûüûì,Îòóç èëäÿ äþíÿ-äþíÿ éîõëàäûüûìÄîñòëàðûìû õàòûðëàäûì.Éàäà äöøäö 42-äÿí 45-äÿêÊå÷äèêëÿðè äþéöø éîëó.ßçàá äîëó, ñåâèíú äîëó, õÿòÿð äîëó.Èíäè îíóí áèð àäû âàð:ÇßÔßÐ ÉÎËÓ!Áàõ, áó éîëó èëêèí êå÷ÿíÕèëàñêàð áèð îðäó îëäó.Àñèéàíûí, Àâðîïàíûí õèëàñêàðû.Òÿê îëìàäû áó äöíéàäàÁó äöíéàíûí õèëàñêàðû.Î, åëëÿðäÿí ãöââÿò àëäû,Åëëÿð îíà ùàéàí îëäó.Î, ñåëëÿðäÿí ñöðÿò àëäû,Ñàùèëñèç áèð öììàí îëäó.Àëìàíèéàíûí þçöíäÿ äÿÁèçèì Ñîâåò ÎðäóñóíàÑÿñ âåðÿíëÿð àç îëìàäû.Î ýöí äèëè êÿëàì òóòàí,ßëè ñèëàù, ãÿëÿì òóòàíÙàðäà îíà ãîøóëìàäû?Ìÿíèì úÿáùÿ éîëäàøëàðûì,Èíäè ñèçè õàòûðëàäûì.Àçàäëûã÷ûí úîøóá-äàøàíÅøãèíèçè õàòûðëàäûì.Õàòûðëàäûì.Àõû, áó ýöíÉåð öçöíöíßìèí-àìàíëûã áàéðàìûäûð.Àçàäëûüû ñåâÿíëÿð÷èíÁó àçàäëûã áàéðàìûäûð,Áó àçàäëûã áàéðàìûäûð...

1975

258

ÏÎËÉÀÊ ÃÛÇÛ ÑßËÌÈ

(Ìöãÿääèìÿ ÿâÿçè)

Áó èë Àâðîïàéà íÿ òåç éàüûá ãàð?Áó èë Àâðîïàéà àüûð ýÿëèá ãûø.Ãàðäàí äèâàð ÷ÿêèá åëÿ áèë éîëëàð,Êÿíäëÿð, áè÷ÿíÿêëÿð ãàð àëòäà ãàëìûø.

Ìÿí äÿ ãûøäà ÷ûõäûì áó èë ñÿôÿðÿ,Äåìÿäèì: — Ýþçëÿéèì.

Óçàã éîëäóð áó.Èëê äÿôÿ ýþðäöéöì ãöðáÿò áèð éåðÿÝåäèðÿì... áÿëêÿ äÿ àüûð îëäó áó...

Äåäèëÿð: — Äöøÿðñÿí äöìàíà, ÷ÿíÿ,Àõû, áó, Ïîëøàéà èëê ýåäèøèíäèð.Àëìàíèéà îëñàéäû áèëÿðäèí éåíÿÉîëëàð ùàðäàí ýÿëèá ùàéàíà ýåäèð...

Èíäè ýåúÿéàðû, éîë áóç,ìàøûíäà

Áöòöí áó ñþùáÿòëÿð äöøöð éàäûìà.Éÿãèí äåéÿúÿêëÿð êàìèë éàøûíäàÅùòèéàòñûç îëóá...

Áèëìèðëÿð àììà...

Áèëìèðëÿð áó àäè áèð ñÿôÿð äåéèë,Äåéÿì êè, ãàð, ñîéóã... äàùà íÿ áèëèì...Äîüðóñó, áó ìÿíÿ ÿñêèêëèêäè, áèë;Ñàüèêÿí úÿðýÿäÿ áîø ãàëñûí éåðèì.

ÃßÙÂßÕÀÍÀÄÀ

Ýÿëìèøÿì Ïîëøàéà,Íèýàðàíëûã äà,Òÿðÿääöä, ñóàë äà àðõàäà ãàëìûø.Ôèêðèìäÿ áèð øåé âàð: áó äóìàíëûãäà

259

Ýþðÿñÿí áèçèìëÿ íÿ åäÿúÿê ãûø?Àüàïïàã ýåéèíèá åëÿ áèë àëÿì,Ìàøûí ñöðöøäöêúÿ áóç öñòÿ áÿçÿí —Äåéèðÿì, ìÿí ýåäèá ÷ûõà áèëìèðÿì...Ñîíðà óòàíûðàì òÿðÿääöäöìäÿí...Áèðäÿí ëÿíýÿð âóðóá äàéàíûð ìàøûí,Ìÿíè äþâðÿëÿéèð ãàðà ôèêèðëÿð.“Êå÷äèê ïÿíúÿñèíÿ äåéÿñÿí ãûøûí...”“Éÿãèí êè, éîëóìó ýþçëÿéÿúÿêëÿð...”

“Éÿãèí êè...” øîôåðÿ äþíöá áàõûðàì,Øîôåð ýöëöìñÿéèð:— Áóéóðóí, ãîíàã.Ïèñ îëìàç áóðàäà ãàëñàã áó àõøàì,Éîõñà ñÿôÿðèìèç ÷ÿòèí îëàúàã.Áó, éîëäà éåýàíÿ ãÿùâÿõàíàäûð.Éîëëàð áóç áàüëàéûá, ñàíêè àéíàäûð.Áèð äÿ ãàòûëàøûð äóìàí àíáààí.Áóðäà ãàëìàüûìûç éàõøûäûð éÿãèíÒÿëÿñèá ýåúÿíè éîëäà ãàëìàãäàí...

Êå÷èðèê è÷ÿðè,ýåíèø, èøûãëû,

Òàâàíû, äèâàðû àü, éàðàøûãëûÁèð ãÿùâÿõàíàäûð...Ìèçëÿð, ñÿíäÿëëÿð...Áèð éàíäà îòóðóá áåø-àëòû íÿôÿð.Áèð ìèçèí àðäûíà êå÷èðèê áèç äÿ.Åëÿ éîðóëìóøóã,

ùÿð èêèìèç äÿ —Äèíèá äàíûøäûðàí îëìàñà ÿýÿðÉàòàðûã áåëÿúÿ ñÿùÿðÿ ãÿäÿð...Ôÿãÿò áèð øåé è÷èá ãûçûøìàëûéûã,Ñîíðà äà ñöáùÿäÿê äàíûøìàëûéûã.Áàêàëëàð, ôèíúàíëàð àðòäûãúà ìèçäÿ,Äåéÿñÿí ãûçûøûð áÿäÿíèìèç äÿ...Øîôåð õóìàðëàíûð.Ãîé éàòñûí áèð àç.Àõû, î éàòìàñà éîë ýåòìÿê îëìàç...

260

Òàíûøëûã

Èíäè òÿê ãàëìûøàì,

Õèäìÿò÷è ãûçäàí

Ãÿùâÿ èñòÿéèðÿì éåíÿ áèð ôèíúàí.Ãÿùâÿíè ýÿòèðèð éàøëû áèð ãàäûí.Úÿíóá ýþéëÿðè òÿê äóïäóðó, àéäûíÌàâè ýþçëÿðèíäÿ áèð ìåùðèáàíëûã.Áàõûð òÿáÿññöìëÿ ìÿíÿ áèð àíëûã.Ìÿí äÿ èõòèéàðñûç ýöëöðÿì,

ôÿãÿòÀíëàéà áèëìèðÿì íÿäèð áó öëôÿò.Äåéÿñÿí ýþçöìäÿ ýþðöíÿí ñóàëÃàäûíûí ãÿëáèíäÿ ÿêñ îëóð äÿðùàë:— Áàéàãäàí ýþðöðÿì, àé Øÿðãëè ãîíàã,Éà ÷àé è÷èðñèíèç, éà ãÿùâÿ àíúàã.Àõû, øÿðãëèëÿðäÿ áàøãà àäÿò âàð,Ñöôðÿäÿ íåìÿòè ÷îõ õîøëàéàðëàð.Äåäèì êè: — Åëÿäèð, ùþðìÿòëè õàíûì,Àíúàã éîë öñòäÿéÿì...— Áèëèðÿì, — äåäè —Äóìàíäà éîë ýåòìÿê, àõû, ÷ÿòèíäèð.Áèð äÿ êè, ñÿùÿðÿ ÷îõ ãàëûð ùÿëÿ.Ìÿíè áàüûøëàéûí, áÿëêÿ ñèçèíëÿÁåëÿ äàíûøìàüûì éåðñèç ýþðöíöð.Äåéèðñÿí, áó ñîðüó, áó ñóàë íÿäèð.Äàéàíà áèëìÿäèì ñèçè ýþðÿíäÿ,Àõòàðñàí áèð ãÿäÿð øÿðãëèéÿì ìÿí äÿ.Òÿÿúúöá åòìÿéèí øÿðãëèéÿì, àüà.Ìÿíñÿ èõòèéàðñûç ãàëõäûì àéàüà,Áó “øÿðãëè ãàäûí”ûí þíöíäÿ áèð àíÄîíóá ùåéêÿë êèìè äàéàíäûì, èíàí.Èñòÿäèì äåéÿì êè, äöçö, àé õàíûì,Øÿðãëè îëìàüûíà íåúÿ èíàíûì.Áàõäûì ñà÷ëàðûíà, äöìàü — ãàð êèìè,Ìàâè ýþçëÿðè äÿ áóëàãëàð êèìèÅëÿ áèë èíäèúÿ ÷àüëàéàúàãäû.

261

ßëëÿðè ýþé õÿòëè áèð àü âàðàãäû.Àëíûíäà èëëÿðèí ãûðûøû ÷èí-÷èí,Öçöíäÿ òÿáÿññöì, áèð äÿ êè òÿìêèí...Åëÿ èëê áàõûøäà áó àéäûí èäè —Òàìàì àâðîïàëû áèð ãàäûí èäè...Ìÿí äîíóá ãàëìûøäûì,

î äèíäè éåíÿ: —— Áèëèðÿì íÿ ö÷öí áàõûðñûç ìÿíÿ:“Øÿðãëè îëìàüûíà íåúÿ èíàíûì...”Äåäèì êè, ÿôâ åäèí ìöìêöíñÿ, õàíûì,Áóéóðóá ÿéëÿøèí, áèð ãÿùâÿ è÷èí.Øÿðàá ýÿòèðñèíëÿð áÿëêÿ ñèçèí÷èí?— ßëáÿòòÿ ãÿùâÿäÿí éàõøûäûð øÿðàá.Åé, Ìàéà, øÿðàá âåð,Äîüðóñó, úÿíàá,Ìÿí éîõ, ñèç ãîíàãñûç áó àõøàì ìÿíÿ.Áó ãÿùâÿõàíàíûí ìöäèðÿñèíÿ.— Ìÿí ãÿùâÿ è÷èðÿì øÿðàá éåðèíÿ.— Éÿãèí ìöñÿëìàíñàí, ýöíàùäûð ñÿíÿ?Ñåâèðÿì èðàäÿ ñàùèáèíè ìÿí.Ðÿùìÿòëèê ÿðèì äÿ ìöñÿëìàí èäè,Î äà è÷ìÿìèøäè ùå÷ ñèçèí êèìè.Åëÿ êè ìÿíèìëÿ Ïîëøàéà êþ÷äöÉàçûã äÿðä ÿëèíäÿí è÷äè, íÿ è÷äè...Äåéèðäè, àé Ñÿëìè, ñÿíèí ö÷öí ìÿíÊå÷äèì ùÿð øåéèìäÿí...— Àäûíûç Ñÿëìèäèð?— Èêèíúè àäûì.Ìÿí áóíó ÿðèìäÿí éàäèýàð àëäûì.Áó ñþùáÿò óçóíäóð, ñÿí äàíûø, ãîíàã,Åëÿ èñòÿéèðÿì Øÿðãäÿí äàíûøàã.Áÿëêÿ áèðúÿ ãÿäÿù øÿðàá è÷ÿéäèí?Áèëèðÿì ñÿíèí÷èí ýöíàùäûð øÿðàá.Ñÿëìèíèí õÿòðèíÿ áó àõøàì, úÿíàá,Ñàâàáäàí, ýöíàùäàí áÿëêÿ êå÷ÿéäèí.Áàõäûì ýþçëÿðèíÿ,

ìàâè ýþçëÿðèíÝþðäöì öììàíûíäà áèð êÿäÿð äÿ âàð.Ñàùèëÿ àòìàìûø îíó äàëüàëàð.Áèð äîüìà, ìöãÿääÿñ, áèð ÿçèç êÿäÿð,Òÿáÿññöì äîíóíäà òÿðòÿìèç êÿäÿð.

262

Äåäèì êè, Ñÿëìè,Ìÿí íÿ ìöñÿëìàíàì ìöñÿëìàí êèìè,Íÿ äÿ êè êàôèð.È÷ñÿì, éà è÷ìÿñÿì, ùàìûñû áèðäèð.Ñÿëìè ýöëöìñÿäè:— Áó ÿëà îëäó.È÷ìÿê èñòÿéèðÿì áó ýöí, äîüðóñó,Ìÿí ñèçè ýþðÿíäÿ äÿðäèì îéàíäû,È÷èìäÿ åëÿ áèë áèð îúàã éàíäû,Éàíäû, î éàíäûðäû äÿðèíäÿí ìÿíè.Äåäèì êè, áó øÿðàá äÿðäèìäÿí ìÿíèÀéûðäû áÿëêÿ äÿ áèð ñààò èíàí.Ìÿí ñóñóá äèíëÿðÿì, ñÿí äàíûøàðñàíÂóðüóíó îëäóüóì ìåùðèáàí Øÿðãäÿí.Ñåâýèñè, ùþðìÿòè áèð öììàí Øÿðãäÿí.Èéèðìè èëäèð êè, ýþðìÿìèøÿì ìÿí,Èéèðìè èëäèð êè, äöøìöð äèëèìäÿí...

Ñþç ñþçö ýÿòèðÿð

Äàíûøäûì...ÿëèíè ãîéóá öçöíÿ

Êþðïÿ óøàã êèìè áàõûðäû ìÿíÿ.Áàõûðäû, åëÿ áèë áó äÿãèãÿ ìÿíÍàüûë äàíûøûðàì Ìÿëèêìÿììÿääÿí...Î áèð ãÿäÿù è÷äè,È÷äè éåíÿ äÿ.Áó ùàë òÿñèð åòäè, äöçö, ìÿíÿ äÿÄåäèì: — Áèð àðçóì âàð,

ìöìêöíñÿ, ÿýÿð —Äåéèí, íÿäÿí ñèçÿ Ñÿëìè äåéèðëÿð?Ñÿëìè äàíûøìàäû, ñóñäó áèðúÿ àí...Íÿ èñÿ àõòàðäû þç éàääàøûíäàí...Ãÿìäÿí êåôëÿíÿíè àéûëäûð øÿðàá,Î ùÿì ñåâèíú âåðèð, ùÿì äÿ èçòèðàá.Ñÿëìè äÿ ñàùèëäÿí ãîïìóøäó àðòûã,Íÿ òàìàì êåôëèéäè, íÿ äÿ êè, àéûã.Äåäè êè, Ñÿëìèíè ñîðóøäóí ìÿíäÿí?Ñÿëìè þëÿí çàìàí äîüóëìóøàì ìÿí.Ñÿëìè Öììàíûìûí ñåâýèëèñèéäè,

263

Ñåâýè ãàéûãëàðû äàøëàðà äÿéäè,Î þëäö... þëìÿäè Ñÿëìè ìÿíÿì, ìÿí.Íÿ ìÿíè Ñÿëìèäÿí, íÿ îíó ìÿíäÿíÊèì àéûðà áèëÿð? Áó êè, ìàùàëäûð!Áó àä Öììàíûìäàí éàäèýàð ãàëäû...Áèð ãÿäÿù äÿ è÷äè... öçöíäÿ ùÿéúàíÁàõäû ýþçëÿðèìÿ î ùåéðàí-ùåéðàí.— Öììàíûí þëìÿñè äöç ö÷ èë îëàð.Ãÿëáèìäÿ ö÷èëëèê ãÿì âàð, àüðû âàð.Îíó øÿðãäÿ òàïäûì, ãÿðáäÿ èòèðäèì.Òàëåéèì áåëÿéìèø, äàùà íÿ áèëèì...Ìÿíÿ øÿðàá òþêöí, àüàéè Àçÿð,Öììàíûì þëÿíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿðØÿðàá è÷ìÿìèøÿì, èíàíûí ìÿíÿ,Þçöìöí éåðèìÿ, îíóí éåðèíÿØÿðàá è÷ìÿëèéÿì, øÿðàá ñÿíèíëÿ,Áó àõøàì íÿ éàõøû ñÿí ýÿëäèí áåëÿ,Ùÿì ñåâèíú ýÿòèðäèí, ùÿì êÿäÿð ìÿíÿ.Èíäè áó áàäÿëÿð íÿ åäÿð ìÿíÿ...Î àëûá ãÿäÿùè øÿðàáà áàõäû,Åëÿ áèë îíóíëà äàíûøàúàãäû.È÷ìÿäè ãàéòàðûá ãîéäó éåðèíÿ.— Äåäèí êè, Ñÿëìèäÿí äàíûøûì ñÿíÿ?Äàíûøûì, è÷ìÿéÿ âàõòûìûç îëàð...

Ãà÷ãûíëàð

Éÿãèí êè, òàðèõäÿí õÿáÿðèíèç âàð,Àëìàíëàð Ïîëøàéà ùöúóì åäÿíäÿÃà÷ãûí äÿñòÿñèíÿ ãîøóëóá ìÿí äÿ×ûõäûì Âàðøàâàäàí.Àõû, èëê ùöúóìÀòàñûç, àíàñûç ãîéìóøäó ìÿíè.Øÿðãëèëÿð äåìèøêÿí äÿðáÿäÿð îëäóì,Íå÷ÿ êÿíääÿí êå÷äèê, øÿùÿðäÿí êå÷äèê,Ùþðìÿò åëÿäèëÿð ùÿð éåðäÿí êå÷äèê...Áèð àõøàì òþéøöéöá äàéàíäû ãàòàð,

264

Äöøäö âàãîíëàðäàí áöòöí ãà÷ãûíëàð.Ñîðóøäóì, ùàðàäûð?Äåäèëÿð: — Áàêû.Èíàíûí î ãÿäÿð éîðóëìóøäóì êè,— Äàùà ìÿí áóðàäà ãàëûðàì — äåäèì, —Éîëëàðûí ÿëèíäÿí ëàï úàíà ýÿëäèì.Ýöëäö áó ñþçöìäÿí ãûçëàð, îüëàíëàð:— Éÿãèí áó øÿùÿðäÿ ãîùóìóíóç âàð?— Éîõ, úàíûì, áóðóãëàð ýÿëèð õîøóíà.— Áÿëêÿ íåôò ñåâäàñû âóðóá áàøûíà.— Äÿíèçÿ áàüëàíûá, áèëèðÿì áóíó,Äåëôèí òÿê ÷èìÿúÿê ýöíëÿð óçóíó.— Ìÿíè äÿ þçöíëÿ ñàõëà, ÿçèçèì...Ùÿðÿ áèð ñþç äåäè.Äàùà íÿ áèëèì...Äåäèëÿð, ýöëäöëÿð... ýöëöðäöì ìÿí äÿ...Éàõøû ñþéëÿéèáëÿð, òîé-áàéðàì îëóðÄÿðäè äÿ, ãÿìè äÿ åëëÿ ÷ÿêÿíäÿ.Äåéèðÿì äöíéàäà íÿ ãÿäÿð ñèðð âàð,Ùÿëÿ à÷ìàìûøäûð îíó èíñàíëàð,Áÿëêÿ äÿðê åëÿìÿê ùÿëÿ ìàùàëäû.Ìÿíÿ ñþç àòàíëàð Áàêûäà ãàëäû,Áèçèñÿ áèð äÿñòÿ àéûðûá ñîëà,Äåäèëÿð êè, ñàáàù äöøöðñöç éîëà...

Ñîíðàäàí þéðÿíäèì Áàêûäà ãàëàí,Ìÿíèì òàíûäûüûì íå÷ÿ ãûç, îüëàíÌöùÿíäèñ îëìóøäóð...Ñåâèíäèì, äöçö.Î ýöí êè, åøèòäèì áó õîø õÿáÿðè,Éàçäûì êè, äîñòëàðûì, áèð ýþðöí ñèçèÍåúÿ äÿ áþéöòäö î íåôò øÿùÿðè...Òóôàí äîüìà éóðääàí ãîïàðäû áèçè,Ìÿùâ åäÿ áèëìÿäè.

Áó ñÿàäÿòäèð.Áàêûéà áàüëàéàí òàëåéèíèçè,Äàüà äàü ñþéêÿíñÿ áþéöê íåìÿòäèð...Áåëÿúÿ éàçûøäûã áèç õåéëè çàìàí.Åëÿ êè, ñöëù ýÿëäè äöíéà öçöíÿ,Áèð ýöí ìÿêòóá àëäûì ìÿí Âàðøàâàäàí

265

Áèëäèì Áàêûäàêû äîñòëàðûì éåíÿÂÿòÿíÿ ãàéûòìûø.

Ñàíêè òÿçÿäÿí.Ùèúðàíäàí ùèúðàíà äöøäöì áèð äÿ ìÿí...

Àñòàðà-Òÿáðè éîëóíäà

Äåäèì áèð äÿñòÿìèç ñàüà àéðûëûáÁàêûäà ãàëäû.Áèëìèðÿì íÿ ö÷öí áèç ñîëà äöøäöê.Åëÿ êè ýöí áàòäû, ýþéëÿð ãàðàëäû,Éåíÿ âàãîíëàðäà áèç éîëà äöøäöê.Ýåòäèê áöòöí ýåúÿ...

Äÿìèð òÿêÿðëÿðÉåêíÿñÿã ìàùíûëàð îõóäó éåíÿ.Ýåòäèê, ýþçëÿðèìäÿí àñûëäû êÿäÿðÉóõó éåðèíÿ...Íèéÿ àéûðäûëàð ýþðÿñÿí áèçè?Íèéÿ áèç ãàëìàäûã Áàêûäà, íèéÿ?!Ýþðÿñÿí âàãîíëàð áó äÿñòÿìèçè×ÿêèá àïàðûðëàð ùàíñû þëêÿéÿ!Ñóàë ñóàëëàðà ùåé úàëàíäûãúà,Âàãîíëàð éîë áîéó éûðüàëàíäûãúà,Ýþçöìö éóììàäûì ñÿùÿðÿ ãÿäÿð.Áèðäÿí íÿüìÿñèíè êÿñäè òÿêÿðëÿð...Éåíÿ éûüûøäûðäûã øåéëÿðèìèçè,Éåíÿ ìàøûíëàðà ãîéäóëàð áèçè,Éàäûìäà ãàëûá êè, êþðïöäÿí êå÷äèê,Äåäèëÿð Èðàíà ýÿëèá éåòèøäèê...Èðàí — õàòèðèìÿ íàüûëëàð äöøäö,Ãÿëáèìäÿ êÿäÿðëÿ ñåâèíú ýþðöøäö.Ãÿìëÿíäèì, äÿðáÿäÿð äöøìöøÿì äåéÿ.Ñåâèíäèì, ýÿëìèøÿì ìÿí áó þëêÿéÿ.Ìÿíÿ áåëÿ ýÿëäè åëÿ áó ýöíäÿí“Ìèí áèð ýåúÿ”äÿêè ãÿùðÿìàíëàð òÿêÑèðëè áèð àëÿìÿ ó÷àúàüàì ìÿí...Ýÿëèð õàòèðèìÿ áèð ñÿùÿð áèçÿÖ÷ ìÿìóð ãîøäóëàð, ýåäÿê Òÿáðèçÿ.Àñòàðà, ßðäÿáèë, ñîíðà äà Òÿáðèç...

266

Íå÷ÿ êÿíääÿí êå÷äèê ùþðìÿò åòäèëÿð,Ãàø ãàðà, ýþç ãàðà, êèðïèêëÿð ãàðà,Áèð úöò çÿíúèð êèìè ùþðöêëÿð ãàðàÃûçëàð ùèì-úèì èëÿ ñþùáÿò åòäèëÿð...Áèð äàü àøðûìûíäà òóôàíà äöøäöê, —Éåðäÿí äÿ, ýþéäÿí äÿ ÿëÿíèðäè ãàð.Åëÿ áèë ñàùèëñèç öììàíà äöøäöê, —Äóðäó ìàøûíëàð...Åíäèê ìàøûíëàðäàí,

ùàðà ýåäÿê áèç?Ùàðäàäûð ßðäÿáèë, ùàðäàäûð Òÿáðèç?Èëê äÿôÿ àüëàäûì õûñûí-õûñûí ìÿí,Èñòÿäèì èíòèãàì àëûì þçöìäÿí.Àüëûìà ãÿðèáÿ ôèêèðëÿð ýÿëäè,Àíàì Âàðøàâàäà áîìáàäàí þëäö,Ìÿí ãàëäûì, áó ãàëìàã êèìÿ ýÿðÿêäè!ßúÿë ýþð ùàðàäàí ùàðàéà ÷ÿêäè!Ãÿðèá áèð þëêÿäÿ, áèð äàü áàøûíäà,Þëöá ãàëàúàüàì.Äîüðóñó þçöìÿ íèôðÿò åéëÿäèì,Íèéÿ ãà÷ãûí îëóá áóðàéà ýÿëäèì?!Àüûëñûç áèð óøàã äåéèì þçöìÿ?!Ìÿí êèìÿ ëàçûìàì èíäè? Ùå÷ êèìÿ!Âÿòÿíèìäÿ ãàëûá þëñÿéäèì áåëÿ,Úÿáùÿäÿ þëÿðäèì, þëìÿçäèì áåëÿ,Áó çàìàí çÿíý ñÿñè ýÿëäè óçàãäàí,Ìÿìóðëàð ãûøãûðäû: — Êàðâàíäûð, êàðâàí!Ñåâèíäèê, ÷àòàíäà äÿâÿ ãàòàðû,Òöñòöñöç, ìàòîðñóç øÿðã ìàøûíëàðû.Þìðöìäÿ èëê äÿôÿ äÿâÿéÿ ìèíäèì,Ñàíêè ëÿíýÿð âóðàí ýÿìèéÿ ìèíäèì.Ãîðõóðäóì, áàøûíû ÷åâèðèá äàëàÊþïöêëö àüçûéëà òóòàúàã ìÿíè.Áèð ýþç ãûðïûìûíäà àòàúàã éîëà,Éà äà ÿæäàùà òÿê óäàúàã ìÿíè.Íÿ èñÿ... ×îõ ýåòäèê áèç àüûð-àüûð.Áÿëêÿ äÿ éîë ìÿíÿ óçàã ýþðöíäö.Ýÿëèá ÷àéõàíàéà éåòèøäèê àõûð,Ñåâèíäèì: áèð èøûã — îúàã ýþðöíäö...

267

×àéõàíàäà

×àéõàíà äåäèéèì áþéöê áèð áèíàÑöòóíëó òàüëàðû äóðóá áàø-áàøà.×ÿòèíäÿ áèð îðäó ñûüûíàð îíà,Çàìàíëà, ðóçýàðëà ÷ûõûá âóðóøà.Áèðúÿ èø äöøìÿìèø äàø äèâàðëàðà,Óñòà íåúÿ ùþðöá åëÿ âàð, ãàëûð.Øàù Àááàñ òèêäèðÿí áó êàðâàíñàðàÍÿñèëäÿí-íÿñèëÿ éàäèýàð ãàëûð.Íå÷ÿ êàðâàí ñàëûá éîëà õÿòÿðñèç,Ãóðä êèìè äèøèíè àüàðäàíäà ãûø.Ïÿíàù ýÿòèðìèøèê èíäè îíà áèç,Íÿ éàõøû äöíéàäà áó áèíà âàðìûø.Êå÷èðèê è÷ÿðè, ãîúà ñàùèáêàðÁèçè ãàðøûëàéûð áèð ýöëÿð öçëÿ.— Áóéóðóí, õàíûìëàð, ýÿëèí, àüàëàð,Ìÿíè øàä åòäèíèç ýÿëèøèíèçëÿ...Ãîúà ùþðìÿò èëÿ äöøäö ãàáàüà,Ýåòäèê, äþøÿìÿäÿ àë-ÿëâàí õàëû,Áèçè ýþðÿí êèìè ãàëõäû àéàüàÁóõàðû áàøûíäà îòóðàíëàðûíÍå÷ÿ àüñàããàëû, ãàðàñàããàëû...Òÿÿúúöá åéëÿäèì, ãà÷ãûí ãûçëàðàÍÿäèð ùþðìÿò áåëÿ, åùòèðàì áåëÿ?Ôàøèñòëÿð Ïîëøàíû ÷ÿêèðëÿð äàðà,Áÿëêÿ áó úÿíàáëàð áèëìÿéèð ùÿëÿ.Ãîúà äþøÿê ñàëäû, ìöòÿêêÿ ãîéäó.Êè÷èê ñòÿêàíäà ÷àé ýÿòèðäèëÿð.Áèð îüëàí óøàüû ãîúàäàí ñîðäó:— Õàíûìëàð, ÿýÿð...Ãîúà òåç óøàüûí ñþçöíö êÿñäè:— Îüëóì, éåìÿê ýÿòèð, ñóàë ÿáÿñäèð.Ãàëñûí ãóëàüûíäà,Áèð äÿ ùå÷ çàìàí“Éåéèðñÿí” ñþçöíö ñîðìà ãîíàãäàí.Ñÿëìè ýþçëÿðèíè ãàëäûðûá áèð àí

268

Õÿéàë àëÿìèíäÿí ýåðèéÿ äþíäö.— Òàìàì óíóòìóøàì, àõû, äîüðóäàíÑèç äÿ éîë ýÿëìèñèç, àú÷ûíûç èíäè.Áèð øåé éåéÿéäèíèç... ñÿùÿðÿ ÷îõ âàð.Ìÿí òÿøÿêêöð åòäèì: — Äàíûøûí, Ñÿëìè,— Îíäà øÿðàá è÷èí, øÿðàá êè, îëàð...Î è÷äè... Ìàíéàíû ÷àüûðäû éåíÿ,Ìÿíè äàíëàìàéûí úÿíàáè Àçÿð.Áó àõøàì è÷ÿðÿì, çÿùÿð âåðñÿëÿð.Íÿ èñÿ, Ùàôèçÿ, Õÿééàìà ðÿùìÿò.Ùàðàäà ãûðûëäû áèçèì ùåêàéÿò?Ùÿ, äöøäö éàäûìà, ãÿëáèìäÿ ìàðàãÎòóðäóüóì éåðäÿí ùåé áîéëàíàðàãßòðàôà áàõûðäûì, ýÿíúëè, ãîúàëûÑÿùÿðè ýþçëÿéèð ùàìû íèýàðàí.Íå÷ÿñè äþâðÿéÿ àëûá ìàíãàëû,Êèìè ÷óáóã ÷ÿêèð, êèìè äÿ ãÿëéàí.Èëê äÿôÿ ýþðäöéöì áó àëÿìäÿ ìÿíÅëÿ áèëèðäèì êè, ÿôñóíëàíìûøàì.Êè÷èê áèð íþãòÿ äÿ ãà÷ìûð ýþçöìäÿí,Ùÿð øåé ãÿðèáÿéäè ìÿíÿ î àõøàì.Íÿ èñÿ, ýåúÿäÿí ñÿùÿðÿ ÷ûõäûã,Äöçöëäö ãàòàðà éåíÿ äÿ êàðâàí.Êå÷äèê ñûëäûðûìëû, ãàðëû éîëëàðäàí,Ýÿëèá ìèí çÿùìÿòëÿ øÿùÿðÿ ÷ûõäûã...Òÿáðèçÿ éåòèøäèê, î èëê ýþðöøäÿÌèñêèí áèð ãîúàíû àíäûðäû ìÿíÿ.Åëÿ áèë áåëèíè ÿéìèøäè ãûø äà,Áîç ÷óõà ýåéìèøäè ñàíêè ÿéíèíÿ.Ýþçÿëëèê èêèäèð, éàõøû ìÿñÿëäèð.Áèðè áàòèíäÿäèð, î áèðè öçäÿ.Ìÿí ñîíðà áèëäèì êè, íåúÿ ýþçÿëäèðÁó “ìèñêèí” ýþðöíÿí ãîúà Òÿáðèç äÿ...Åëÿ Ñÿëìèíèí äÿ ùåêàéÿòèíèÒÿáðèçäÿ åøèòäèì, Òÿáðèçäÿ áèëäèì.Î øÿùÿð íåúÿ äÿ äÿéèøäè ìÿíè,Ãà÷ãûí òÿê ýåòìèøäèì, õàíûì òÿê ýÿëäèì...

269

Ùÿãèãÿòëÿð íàüûëû

Öììàíäàí þéðÿíìèøÿìÍàüûë äàíûøàí çàìàí,ßââÿëúÿ áàøëàéàðäûÁèðè âàð, áèðè éîõäàí,Äåéÿðäèì: àéäûí äàíûø,Éà éîõ ñþéëÿ, éà äà âàð!Äåéÿðäè âàðëà, éîõóíÂÿùäÿòèíäÿí éàðàíûáØÿðãäÿ áöòöí íàüûëëàð...Íàüûë éàðàíàí çàìàíÙÿãèãÿòèí äîíóíóÎüóðëàìûøäûð éàëàí.Áèðèíäÿ éîõ ÿäàëÿò,Ìÿøðèãäÿí ìÿüðèáÿäÿêÀíúàã ùþêìö ðÿâàíìûø.Áèðèíäÿ âàð ñÿäàãÿò,Ãûðõ àðøûíëûã ãóéóäàÞìöðëöê ãàíäàëëàíìûø.Ìÿùÿááÿò äÿ âàð èìèø,Ñÿàäÿò äÿ, ùèúðàí äà.Âöñàëûí éîëó áàüëû,À÷àð Ýèëàí éîëóíäà.Äÿâÿëÿð ãàòàð-ãàòàð,Ùèúðàí ìÿíçèëÿ ÷àòàð.

Âöñàë éîõ.Ñàðáàí äèíúÿëèá éàòàð,Õÿéàë éîõ...Êÿðÿì âàðìûø äöíéàäà,Áèð äÿ ßñëè ùÿñðÿòè.Íàüûë îëìóø îíëàðûíÑåâýèñè, ìÿùÿááÿòè.Àíúàã ãàðà êåøèøäÿÉîõìóø èíñàô, ìöðöââÿò.“Éîõ” áèð òèëñèìÿ äþíäöÂàðëûüûí éàõàñûíäà.Êÿðÿì éàíäû íÿùàéÿò.Ýþðöðñÿí Öììàí ìÿíÿÍÿëÿð þéðÿäèá, íÿëÿð.

270

Íàüûëëàðûí ãîéíóíäàÍàüûë îëìóø ñèðëÿð...Êÿðÿì éàíûð íÿùàéÿò,Ôÿãÿò, ìÿíèì ñþùáÿòèìÑÿëìèäÿí ùåêàéÿòèìÁèð åë íàüûëû äåéèë.Ñèðëÿð äöíéàñûíûíÃàïûñû áàüëû äåéèë.Áèð âàõò âàð èäè Ñÿëìè,Èíäè éîõ.Áèð ýöí éåíÿ âàð îëàð,Äàñòàíëàðäà äîüóëàð.Êèòàáëàðäà äîüóëàð...

Òÿáðèçäÿ

Òÿáðèçÿ ýÿëäèéèì áèð àé îëàðäû,Àðòûã ìÿíçèëèì äÿ, èøèì äÿ âàðäû.Ãîúà ãàðû èäè åâ ñàùèáÿñè.Î òÿê éàøàéûðäû, îüëó, íÿâÿñèÁàøãà øÿùÿðäÿéäè.Äþâëÿòè, âàðû —Îüëóíóí éàíûíà ýåòìèðäè ãàðû.Äåéèðäè: Áó áàáà îúàüûìûçäàÝÿðÿê èøûãëàíñûí ÷ûðàüûìûç äà.ßíäÿðóí, áèðóíëó ùÿéÿòè âàðäû.Áèð ãîúà áàüáàíû,Áèð äÿ ãóëëóã÷óñó îðäà éàøàðäû.Àäû... äåéÿñÿí êè... ùÿ, Áÿòóë õàëà.Ìÿíÿ àä ãîéìóøäó î, “ãÿðèá áàëà”.Ñîíðàëàð þéðÿíèá, áèëäèì, ñÿí äåìÿÖðÿéè éàíûðìûø ãÿðèáëèéèìÿ.Îíóí÷óí åâèíäÿ ìÿíÿ éåð âåðèáÙÿð ýöí ñöôðÿ äîëó íåìÿòëÿð âåðèá.Îðòàäà íÿ ïàðà, íÿ ùàãã, íÿ ùåñàá.Ãÿðèáÿ ÿë òóòìàã ñÿâàáìûø, ñÿâàá.Äöç áèð èë îíóíëà ãàëàñû îëäóì,Åëÿ áèë äîüìàúà áàëàñû îëäóì.Åëÿ þéðÿíìèøäèì ãàðûéà ìÿí äÿ,Öììàíûí åâèíÿ êþ÷öá ýåäÿíäÿÌÿíÿ áåëÿ ýÿëäè

271

Àíàìäàí àéðûëûá ýåäèðÿì, èíàí.Àù, î äà áèð äþâðàí, áèð ýöíëÿð èäè.×ûõìàç þëÿíÿäÿê ÷ûõìàç éàäûìäàí...

Ñÿëìèíèí ùåêàéÿòè

Áèðè âàðìûø, áèðè éîõ,Áèðè àúìûø, áèðè òîõ,Ãÿðèáÿ ðóçýàð èìèø,Èêè ãàðäàø âàð èìèøÁèð-áèðèíÿ ìåùðèáàí.Áèðëèêäÿ óçóí çàìàíÉåð ÿêÿð, áè÷èí áè÷ÿð,Éàøàðìûøëàð áèðòÿùÿð...Áþéöéöí àäû Ùÿñÿí,Êè÷èéèíêè Ìÿùÿììÿä.Áèð ýöí õûðìàí öñòöíäÿÁåëÿ åäèðëÿð ñþùáÿò.Áèðèíèí îüëó îëñàßýÿð áèðèíèí ãûçû,Àñèìàíäà áèðëÿøñèíÎíëàðûí áÿõò óëäóçó.Ùÿñÿí êþ÷öð äöíéàäàí,Îüëó äîüóëàí çàìàíÌÿùÿììÿä îëóð îíàÀòàäàí äà ìåùðèáàí.Îüëàíûí àäû Öììàí,Ãûçûíûí àäûñà Ñÿëìè.Áèð éåðäÿ áþéöéöðëÿðÌÿêòÿá éàøûíà êèìè.Ùÿñÿíèí ñþçëÿðèíèÕàòûðëàéûð Ìÿùÿììÿä.“Îüëóìó ìÿêòÿáÿ ãîé,Ñàâàä àëñûí ùÿë-ùÿëáÿò...”Öììàí Òÿáðèçÿ ýåäèð,Ñÿëìèñÿ êÿíääÿ ãàëûð.Àíúàã áÿëëè îëìàéûðÎüëàí ãöðáÿòÿ äöøöð,Éà ãûç ãöðáÿòäÿ ãàëûð...Àéðûëûüûí éîëóíóßýÿð öìèä ãûðìàñà,

272

Âöñàëûí àðõàñûíäàÈíàì, äþçöì äóðìàñà,Ùèúðàí ÿéÿð äàüû äà,Éàíäûðàð òîðïàüû äà...Öììàí Òÿáðèçÿ ýåòäè,Ñÿëìè äþçäö ùèúðàíà.Ñÿëìèäÿí àéðûëàëûÖììàí äöøäö öììàíà,Õÿéàë êÿìÿíäÿ äþíäö,Õÿéàëûí ãàíàäûíäàÉåíèäÿí êÿíäÿ äþíäö.Óøàãëûã ýöíëÿðèíèí Àëÿìèíÿ ãàðûøäû.Áèð ýöí Ñÿëìèäÿí êöñäö,Áèð ýöí éåíÿ áàðûøäû.Ôÿãÿò àüûëëû Ñÿëìè,Öììàíà áàüëû ÑÿëìèÎíà ýþíäÿðäè õÿáÿð:— Ìÿíè ÿýÿð ñåâèðñÿíÙÿêèìëèê îõó, Öììàí,Ùÿñðÿòÿ äÿ äþçÿðÿì.Ùèúðàíà äà äþçÿðÿì,Ìÿí éîëóíó ýþçëÿðÿì.Óøàãëûã åòìÿ íàùàã,Ìÿíè ñÿíäÿí àéûðñàÒÿê þëöì àéûðàúàã...Ñÿëìèíèí ñþçö ãàíóí.Öììàí ýåòäè ãöðáÿòÿ.Ëàï óçàã ìÿìëÿêÿòÿ.Îõóñóí,Ùÿêèì îëñóí...Ýöíëÿðèí áèð ýöíöíäÿÂÿôàò åäèð Ìÿùÿììÿä.Ñÿàäÿò ýþç à÷ìàìûøÙöúóì ÷ÿêèð ôÿëàêÿò.Ãàëûð Ñÿëìè, àíàñû.Áèð äÿ ãöðáÿò þëêÿäÿßìèíèí íèøàíÿñè.Àíúàã Ñÿëìè êÿñìÿéèðÌÿêòóáóíóí àðäûíû.

273

Öðÿéèíäÿ ýèçëÿäèð,Áó êÿäÿðèíè, àüðûíû.Äåéèð, Öììàí åøèòñÿÁèðäÿí òÿëÿñèá ýÿëÿð.Äÿðñèíè êÿñèá ýÿëÿð...Ýöíäÿí-ýöíÿ Ñÿëìè äÿÁîé àòûð, ýþçÿëëÿøèð.Úàâàíëàðûí è÷èíäÿÀäû äèëëÿðÿ äöøöð,“Ñÿëìè áóëàüà ýåòäè...”Áè÷èí áè÷ÿí îüëàíëàð,Îò ÷àëàí ïÿùëÿâàíëàðÙàìû áóëàüà ýÿëèð.“Ñÿëìè éàéëàüà ýåòäè...”Àòëàðûí äûðíàüûíäàÃûüûëúûìëàð àëûøûð,Åëÿ áèë êè, úûäûðäàÃÿùðÿìàíëàð éàðûøûð.Ùàìû éàéëàüà ýÿëèð.Ñÿëìèíèí øþùðÿòèíèÕàíà âåðèðëÿð õÿáÿð.— Áó ãûçà éåð öçöíäÿÒàïûëìàç òàé, áÿðàáÿð.Áèðúÿ ýöí ýåúèêñÿ õàíßëè ÷ûõàð øèêàðäàí.Áèðè äåéèð: — Ãà÷ûðäàã,Ýåúÿíèí áèð éàðûñû.Î áèðè òÿäáèð òþêöð:— Õàíûí åë÷èñè ýåòñÿ,Ãûçû éàëâàðûá âåðÿðÌÿùÿììÿäèí ãàðûñû.Àíúàã çàëûì õàíûí äàÙÿñÿíëÿ Ìÿùÿììÿäèíßùäèíäÿí õÿáÿðè âàð.Àòàëàð þëöáñÿ äÿÖììàí ñàüäûð, äöøöíöð —Áóíóí äà õÿòÿðè âàð...Ùÿð ýöí áèð ñþç äåéèðëÿðÕàí-äèíèá äàíûøìàéûð.Áó õÿòÿðëè ñþâäàéà

274

Öðÿêäÿí éàïûøìàéûð.Áèð ýöí áóëàã áàøûíäàÑÿëìèéÿ ðàñò ýÿëèð õàí.Ñÿëìèíèí ýþçÿëëèéèÎíó åíäèðèð àòäàí.Õàí ãûçà ñàëàì âåðèð,×îõ ìåùðèáàí äàíûøûð.Öììàíû äà ñîðóøóð...Ñîíðà ìèíèá àòûíûÊÿíäÿ ñàðû ó÷óð î.Ñàíêè îíó éàíäûðàíÁèð àòÿøäÿí ãà÷ûð î.Ýþðÿíëÿð ùåéðàí ãàëûð,Ñÿëìè äóðóá, õàí ãà÷ûð.Úÿëëàä øèêàðäàí ãà÷ûð.Éîõ, ãà÷à áèëìÿéèð õàíÝþçÿëëèê àôÿòèíäÿí.Ãÿëáèíäÿ áàø ãàëäûðàíÄèëñèç ìÿùÿááÿòèíäÿí...Õàí éàòìàûð ýåúÿëÿð.Äèêñèíèð ùÿð õÿáÿðäÿí.Þç-þçöíÿ äåéèð êè,Éììàí äþíÿð ñÿôÿðäÿí...Äàùà äþçÿ áèëìèð õàí,Ãûçà ìÿêòóá éàçäûðûðÎ, Öììàíûí àäûíäàí...

“Èíäè íåúÿ éàçûì ñÿíÿ äÿðäèìè,Ýöíàù òÿê ìÿíäÿäèð, òÿê ìÿíäÿ, Ñÿëìè.Ìÿí ùàðäàí áèëåéäèì áåëÿ îëàúàãÁó ãöðáÿò þëêÿéÿ ýÿëÿíäÿ, Ñÿëìè.

Êàø õàíûí éàíûíäà ãàëàéäûì íþêÿð,Êÿíääÿ éàøàéàðäûã áÿëêÿ áèðòÿùÿð.Ñÿíäÿí àéðûëàëû äöøäöì äÿðáÿäÿð,Ìÿíè ãÿáóë åòìÿç âÿòÿí äÿ, Ñÿëìè.Ìÿí ñÿíÿ ùÿð øåéè äàíûøìàëûéàì,Òàëåéèì áÿä ýÿëèá, áàðûøìàëûéàì.Àíúàã ìÿí þçöìëÿ âóðóøìàëûéàìÞçöìö ñàëìûøàì êÿìÿíäÿ, Ñÿëìè.

275

Äàùà ìÿí íÿ ö÷öí ñÿíè àëäàäûì,Áóðäà åâëÿíìèøÿì, åâèì, àðâàäûì.Äåìÿëè þìöðëöê áó éåðäÿ ãàëäûì,Áèë, ýÿëÿí äåéèëÿì ìÿí êÿíäÿ, Ñÿëìè...”

Ñÿëìè àëûð ìÿêòóáó,Äåéèð Öììàíäàí äåéèë!Öììàí áåëÿ éàçàðìû?Ìÿùÿááÿò àòÿøèíÿÉàíàí áåëÿ éàçàðìû?Éîõ, éîõ èíàíìûðàì ìÿí.Áó ñþçëÿð íåúÿ ÷ûõàðÖììàíûìûí äèëèíäÿí...Éàëàí áÿçÿí äîüðóíóíÞðòöéöíÿ áöðöíöð,Éàëàíûí ãàáàüûíäàÄîüðó àúèç ýþðöíöð.Èíàì áèð éàíà ÷ÿêèð,Øöáùÿ ÷ÿêèð áèð éàíà.Àíúàã ìöìêöí äåéèëäèÕàí éàçäûðàí ìÿêòóáàÑåâÿí áèð ãûç èíàíà.Àõû, õàí ùàðäàí áèëñèíÌÿùÿááÿò äöíéàñûíûíÀéðû áèð àëÿìè âàð.Ùèúðàíûí äà ñåâèíúè,Âöñàëûí äà ãÿìè âàð.Ìÿùÿááÿòäÿí óçàãäûðØöáùÿäÿ áîüóëàíëàð...Õàí èñòÿðäè ÑÿëìèíèÀòà øöáùÿ îäóíà,Ñîíðà áó êþìÿêñèçèíÝóéà ÷àòûá äàäûíà,Óçàäà þç ÿëèíè.Ñÿññèçúÿ ðàì åéëÿéÿÁèð êÿíäèí ýþçÿëèíè...Ñÿëìè ðÿää åäèð õàíû.Õàí ãîðõóð öçÿ ÷ûõñûíÌÿêòóáóíóí éàëàíû.Ôÿððàøëàðà ÿìð åäèð

276

Îüóðëàéûðëàð ãûçû.Ñÿëìèíè àëûá ýåäèðÕàí þçö...Ñÿëìèíèí ýþçö áàüëû.Ñÿëìèíèí àüçû áàüëû.Ñÿëìè àòûí òÿðêèíäÿ,Íÿ äàíûøûð, íÿ äèíèð.Êèì áèëèð êè, áó àíäàÕàí íÿ ùàãäà äöøöíöð...Ñÿëìè íÿéè äöøöíöð...Éîë óçàã, ýåúÿ ãàðà,Ýþðÿñÿí áó çàëûì õàíÎíó àïàðûð ùàðà?Àò, òÿïÿäÿí ñàëëàíûáÅíèð êþïöêëö ÷àéà.Ñÿëìè äÿ ãóëàã àñûð×àéäàí ýÿëÿí ùàðàéà,Îíóí ñîí öìèäèíÿÙàðàé âåðÿí ùàðàéà...Ñó êÿùÿðèí äèçèíäÿ,Ýåäèð àò.Öçÿíýèíèí ýþçöíäÿ,Ýåäèð àò.Ñÿëìè ãûñûëûð õàíàÁó àíäà.×þïÿ ïÿíàù ýÿòèðèð,Èíñàíëàð áîüóëàíäà.Õàí äåéèð: — Ãîðõìà, Ñÿëìè,Ìÿí ìàëûìû, ìöëêöìöÀõûäàðàì áó ÷àéà,Àíúàã ñÿíè âåðìÿðÿì.Àò ýåäèð ãÿäÿì-ãÿäÿì...Ñó ãàëõûð ãàðûø-ãàðûø,Õàíûí äèçèíÿ ÷àòûìø,Ãûçûí äèçèíÿ ÷àòìûø.Ñàíêè àðòûð ãîðõóäàíÑÿëìèíèí ùÿéÿúàíû.Êþêñöíÿ ñûõûð õàíû.Õàí ìÿñò îëóð åëÿ áèëÃûçûí áó öëôÿòèíäÿí.

277

Ñÿëìèñÿ òàëåéèíèíÑîíóíúó ôöðñÿòèíäÿí,Åëÿ áèë ãöââÿò àëûð.Ãóúàãëàéûá õàíû äàÞçöéëÿ ñóéà ñàëûð.Äàëüàëàð ùàé ãîïàðûð,×àé þç ãóðáàíëàðûíûÃóúàãëàéûá àïàðûð...Äàëüàëàðûí ñÿñèíäÿ,Èíòèãàì âàð, ãÿçÿá âàð.Ñûéðûëìûø ãûëûíú êèìè,Ïàð÷àëàìàã èñòÿéèðÇàëûì õàíû äàëüàëàð.Äàëüàëàðûí ñÿñèíäÿ,Áèð èíèëòè éàëâàðûø.Ñÿëìèíèí þðïÿéèíäÿíÄàëüàëàð ÷àëìà ãîéìóø...Èêè àëÿì ÿêñ îëóðÄàëüàëàðûí ùàéûíäà,Ìÿñóì áèð ãóçó èëÿÁèð úàíàâàð áîüóëóð,Ãûçûëþçÿí ÷àéûíäà...

Èëê òàíûøëûã

Øÿôãÿò áàúûñûéàì õÿñòÿõàíàäà,Ýöíëÿðè, àéëàðû ñàéûðäûì áèð-áèð.Áÿçÿí äþçìÿéèðäèì áèðúÿ àíà äà,Èíòèçàð îëàíäà àí äà ëÿíýèéèð.

Î çàìàí úÿáùÿäÿí ýÿëÿí ùÿð õÿáÿð,Ãÿìèìèí öñòöíÿ ãÿì ãàëàéûðäû.Ìÿíÿ öðÿê âåðÿí, òÿñêèí âåðÿíëÿðÅëÿ áèë ãÿëáèìè ïàð÷àëàéûðäû.

Äÿðä ÷ÿêìÿ äåéÿíäÿ, äîüðóñó, ùÿð êÿñ,Áàõûðäûì öçöíÿ åëÿúÿ ìàò-ìàò.Äèë äÿ áèëìèðäèì êè, áèð ñîðóøàì áÿñÍåúÿ äÿðä ÷ÿêìÿéèì? Ñÿí ìÿíÿ àíëàò...

278

Î âÿòÿí, áó ãöðáÿò, áó ìÿí, áó ùèúðàí,Ùàðäàí ùàðà àòäû ðöçèýàð ìÿíè!Êÿäÿðñèç éàøàéà áèëñÿì áèðúÿ àí,Áóíó äÿðê åäÿíëÿð ãûíàéàð ìÿíè.

Éàìàí êþâðÿê èäè î çàìàí ãÿëáèì.Áÿòóë õàëàéà äà äåìèøäèì áóíó.Ñîéóã áàõñà èäè öçöìÿ ùÿð êèìÁÿëêÿ äèíäèðìÿçäèì èëëÿð óçóíó.

Áèð ùÿêèì âàð èäè, úàâàí áèð ùÿêèì,Áàùàð áóëóäóéäó ãàøû-ãàáàüû.Äÿðäèíè, ãÿìèíè áèëìÿçäè ùå÷ êèì,Éåíÿ îòóðìóøäóã áèð àõøàì ÷àüûËàï áåëÿ, ñèçèíëÿ îòóðäóüóì òÿê.Äåäè êè, “Öðÿéèì äàðûõûð éàìàí,Áèëìèðÿì íàüûëäûð, éà äà êè, ýåð÷ÿê,Áèð ùåêàéÿò äåñÿì ãóëàã àñàðñàí?”Äàíûøäû Ñÿëìèíèí ùåêàéÿòèíè,Ñàíìà ìÿíèì êèìè íÿãë åëÿéèðäè.Î íàêàì ýþçÿëèí ôÿëàêÿòèíèÄàíûøà-äàíûøà î èíëÿéèðäè.

Áèð Øÿðã ÿôñàíÿñè, éîõñà ùÿãèãÿò,Áèëìÿäèì ùàíñûíû äèíëÿéèðÿì ìÿí.Ëàë-äèíìÿç îòóðäóì áèð õåéëè ìöääÿò,Ñàíêè èõòèéàðûì ýåòäè ÿëèìäÿí...

Áèð êÿëìÿ äàíûøà áèëìÿäèì, äöçö,Áèëìÿäèì íÿ çàìàí ýåòìèøäèð ùÿêèì.Ñàíêè ùÿð êÿëìÿíè, ñàíêè ùÿð ñþçö,Òÿêðàð åäÿ-åäÿ ÿçáÿðëÿéèðäèì.

Î ýåúÿ ñöáùÿäÿê ùåé éóõó ýþðäöì,Ýþðäöì êè, Ñÿëìèíèí öçö-ýþçö ãàí,Íåúÿ äÿ äÿùøÿòëè, ãîðõóíú áèð þëöì —Õàíû àñìûøäûëàð àéàãëàðûíäàí.Ñÿùÿð õÿñòÿëÿíäèì... Ãûçäûðìàì àðòûð,“Ñÿëìè... Ñÿëìè...” äåéÿ ñàéûãëàéûðàì.Éàçûã Áÿòóë õàëà éàìàíúà ãîðõóð,Ùÿêèìèí äàëûíúà ýþíäÿðèð àäàì.

279

Äöç áèð ùÿôòÿ éàòäûì,î úàâàí ùÿêèì

Ýÿëäè äÿéäè ìÿíÿ ùÿð ñÿùÿð, àõøàì.Åëÿ êè, àéûëûá þçöìÿ ýÿëäèì,Äåäè êè: — Éàíûíäà ÷îõ ýöíàùêàðàì.

Ùåé “Ñÿëìè” äåéÿðÿê ñàéûãëàéûðäûíÌÿíèì äÿðäëÿðèìÿ ñÿí àüëàéûðäûí.Äåäèì: — Ñÿí Öììàíñàí ìÿýÿð, àé ùÿêèì?Äåäè: — Éîõäóð îíäàí õÿáÿðèì ìÿíèì.Àíúàã Ñÿëìè îëìàã èñòÿñÿí ÿýÿðÖììàí ùöçðóíà áàø ÿéèá ýÿëÿð.Ìÿí áàøà äöøìÿäèì áó èøàðÿíè,Î, Ñÿëìè îëìàüà ÷àüûðûð ìÿíè...

Ìÿíÿ Ñÿëìè äåäè î ýöíäÿí ùàìû,Ñàíêè çþâã àëûðäû áó àääàí ùÿêèì.Åëÿ êè åâëÿíäèê, ìÿí òîé àõøàìûÁèëäèì êè, Öììàíìûø ùÿêèìèì ìÿíèì...

Áèð àíëûã ñöêóò

Ñÿëìè ñóñäó, åëÿ áèë áèð ùåéêÿëÿ äþíäö î,Éàíàí áèð îúàã èäè, éàâàø-éàâàø ñþíäö î.Õàòèðÿëÿð äöíéàñû îíó àïàðäû éåíÿ,Úàâàíëûã ýöíëÿðèíÿ...Ñÿëìè ñóñäó, ìÿí ñóñäóì,

ýþçëÿðèí àéíàñûíäàÑöêóò áóçà ÷åâðèëèá íàõûø ñàëäû áèð àíäà.Êèì äèíèá, êèì ãûðàúàã ýþðÿí öììàí ñöêóòó?Õàòèðÿëÿðëÿ äîëó áó ìåùðèáàí ñöêóòó?!Øÿðàá ñöçäöì, àë øÿðàá ýöíÿøèí òåëëÿðèäè,Ñöêóò áóçó ÿðèäè, ñöêóò þçö ÿðèäè.Ãàëäûðäûì ïèéàëÿíè: — Áèð ãóðòóì øÿðàá è÷èí,Õÿéàëëàð äöíéàñûíäàí áèçèì àëÿìÿ êþ÷öí...Ñÿëìè ýöëäö: — Òÿáðèçäÿí áèð äöíéà õàòèðÿì âàð,Íÿ äåìÿêëÿ ãóðòàðàð, íÿ éàçìàãëà ãóðòàðàð.45-úè èë èäè, õàòèðèìÿ ýÿëèð êè...Ìÿíè äÿ î ýöíëÿðÿ àëûá àïàðäû Ñÿëìè...

280

Òÿáðèçäÿí õàòèðÿëÿð...

Îíà äàíûø äåäèì, î äà äàíûøäû,Ôÿãÿò äåìÿäèì êè, áó õàòèðÿëÿðÌÿíÿ òàíûøäûð.Êå÷äè ýþçëÿðèìäÿí äîüìà ñÿùíÿëÿð,Òÿáðèç, Óðìèéÿ, ßðäÿáèë, ßùÿð...

Ãàðàãàø, ãàðàýþç î ýöëÿð îüëàíÉÿãèí Öììàí èìèø...

Äöç äåéèðñèíèç —Áèð ýöí áàéðàì êèìè ýåéèíäè Òÿáðèç.Áèð èëäÿ áèð ÿñðèí èøèíè ýþðäöê,Áèð èë öðÿê äîëó ñåâèíäèê, ýöëäöê.Áèð èëäÿ äÿðê åòäèê þçöìöçö äÿ.Äöíéàéà úàð ÷ÿêäèê ñþçöìöçö äÿ.Ãÿðèáÿ äåäèíèç, Ñÿëìèúàí, áóíó,— Áèçèì î èëèí,Íÿ ÿââÿëè âàðäû, íÿ äÿ êè, ñîíó.Áèçèì þìðöìöçäÿ î íåìÿò èäè.Ðþéàéà áÿíçÿéÿí ùÿãèãÿò èäè.Áèð èë ÷îõ ýåú ýÿëäè, ÷îõ òåç ãóðòàðäû,Èëëÿðèí, ýöíëÿðèí ýþé÷ÿéè èäè,Åëÿ áèë áèð áàùàð ÷è÷ÿéè èäè,Êöëÿêëÿð, ÷îâüóíëàð àëäû àïàðäû...Éåíÿ äÿ úÿáùÿéÿ ýåòäèê áèðáàøà,Ýåòäèê âóðóøà.Ñîíðà äà ùÿðÿìèç áèð åëÿ äöøäöê.Ýþð ùàðäà àéðûëûá ùàðäà ýþðöøäöê?Áàõäûì Ñÿëìèéÿ ìÿí, ñóñóðäó Ñÿëìè,Ñóñóðäó íèñêèëëè áèð àäàì êèìè.Äåäè: — Ùå÷ éàäûìäàí ÷ûõìàç î ýåúÿÌÿí íåúÿ àéðûëäûì Òÿáðèçäÿí, íåúÿ.Êè÷èê áèð ìàøûíäà Öììàí, áèð äÿ ìÿí×ûõäûã Òÿáðèçäÿí.Î øÿùÿð ýþçöìäÿ áèð úàùàí èäè.Áó ìàøûí úàùàíäàí àéûðäû ìÿíè.Óëäóçó ñàéðûøàí êÿùêÿøàí èäè,.Ìàøûí êÿùêÿøàíäàí àéûðäû ìÿíè.

281

Î ìÿíèì äîüìàìäû, ÿçèçèì èäè,Î ìÿíèì Âàðøàâàì, Òÿáðèçèì èäè,Àéðûëäûã, ãÿëáèìäÿ íèñêèëè ãàëäû,Èëê àíäàí ôÿðàüà äþçÿ áèëìÿäèì.Ìàøûí íåúÿ ýåòäè, äöçö, áèëìÿäèì.Áàøûì ÷èéíèì öñòÿ áöêöëö ãàëäû.Áàõäûì, êÿùêÿøàí äà ñþíäö åëÿ áèë,Áàõäûì, î óëäóçà äþíäö åëÿ áèë.Éóìäóì ýþçëÿðèìè, íóðëó óëäóçóßðèéèá, ÿðèéèá ñþíÿí ýþðìÿéèìÉóìäóì ýþçëÿðèìè, äîüìà ÒÿáðèçèÇöëìÿò áèð ïÿðäÿéÿ äþíÿí ýþðìÿéèì...Íÿ âàõò êè, ýþéëÿðèí à÷ûëàð öçö,Íÿ âàõò êè, óëäóçëàð àëûøûá-éàíàð,Ýþçöì ÷îõ àõòàðàð î òÿê óëäóçó.Ãÿëáèìäÿ ãÿðèáÿ ùèññëÿð îéàíàð.Î ñóñäó, ýþçëÿðè éîë ÷ÿêäè éåíÿ,Áàøûìû ÿéÿðÿê þïäöì ÿëèíäÿí.— Ùåéðàíàì ãÿëáèíèí áþéöêëöéöíÿ,Íå÷ÿ ùÿãèãÿòè åøèòäèì ñÿíäÿí.Öììàíûí ìÿùÿááÿò, äþéöø äàñòàíû,Éîõ, áèð åë ùÿñðÿòè éàòûð ñèíÿíäÿ.Ñÿí òÿêúÿ ñåâìÿäèí Àçÿðáàéúàíû,Åëÿ áèë Øÿðã þçö ÿêñ îëóá ñÿíäÿ.

Åïèëîã ÿâÿçè

Îõóúóì, áåëÿúÿ áèòäè áó äàñòàí,Áèð ýöí éîëóí äöøñÿ, Ïîëøàäà îëñàí,Ñÿëìèíè, Öììàíû ýþðìÿê èñòÿñÿíÎíäà Âàðøàâàéà óçàíûá ýåäÿíÉîëóí êÿíàðûíäà áèð ãÿñÿáÿ âàð.Îðäà äàéàíñàíûç áèð ñààò, èíàí —Ñÿëìè þçö ñèçè àõòàðûá òàïàð.Àíúàã ñîðóøìàéûí ùàðäàäûð Öììàí.Áèð úûüûð àéðûëûð òÿïÿéÿ ñàðû,

282

Ýåäèí î úûüûðëà, ýåäèí áèð ãÿäÿð.Öñòö õà÷ íèøàíëû ãÿáèð äàøëàðûÙÿð øåéè, ùÿð øåéè ñèçÿ íÿãë åäÿð.Îðäà áèð ãÿáèð âàð, ãàðà ìÿðìÿðäÿí,Öñòöíäÿ íÿ àé âàð, íÿ äÿ êè, õà÷ âàð.Ùÿêêàê áèðúÿ úöìëÿ éàçûáäûð çÿðäÿí:“Ñÿëìèäÿí Öììàíà ãàëñûí éàäèýàð”.Äþðä ëÿïèð âàð îðäà, êîáóä âÿ èíúÿ,Èêè äÿñòÿ ÷è÷ÿê ñàðàëûá-ñîëóá.Îõóúóì, Ñÿëìèéëÿ ìÿí ýþðöøÿíäÿËÿïèð èêè èäè, èíäè äþðä îëóá...

1971-1972

283

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

Îòàéëû-áóòàéëû øåèðèìèçèí àüñàããàëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4Þìöð êèòàáûÄîäàãëàðû ãóðóìóø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6Àääûìëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6Õÿçÿð, àé Õÿçÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7Êàðâàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8ßðäÿáèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9Øåéõ Ñÿôè ìÿãáÿðÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10Èíãèëàá øàèðèéÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12Íèéàð êàðâàíû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13Ýÿëèí, äîñòëàð, ýÿëèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14Ñÿòòàðõàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16Âÿòÿí ìÿùÿááÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20Òÿáðèçèí áàùàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22Éàëòàäàí ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24Éàäûìà äöøäö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26Îüëóì Åòèáàðà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27Ãÿëÿì éîëäàøûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3035 éàøûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33Èñòè êþéíÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35ßñèë øàèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37Íÿüìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38Íå÷ÿ áàùàð éîëà ñàëìûøàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39Ïàéûçäûð, ÿçèçèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40Ñöëåéìàí Ðöñòÿìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41Áàáàìûí þìðö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Èíàìëà éàøàéûðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45Ùÿéàòà ãàéûòìûøàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46Êþíëöì áàùàð èñòÿéèðÊþíëöì áàùàð èñòÿéèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Ýþéýþë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49Áó àõøàì ÷èììÿéèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50Áÿíþâøÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51Ãÿðÿíôèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52Áóëóäëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

284

Êÿïÿíÿê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54Äàüëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55Éàðïàãëàð òþêöëÿíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56Íÿðýèç ýöëö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57Çàíáàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58Øÿêëèí áàøûì öñòÿäèðÑåâýèëèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60Ñàãè, õóìàð-õóìàð áàõûðñàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61Êèìäÿí þéðÿíäèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61Øÿêëèí áàøûì öñòÿäèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62Ýöíàùêàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63Íåúÿ òàëå ìÿíè åòìèø äÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66Åøèòäèì êè, éàçûá ôèòðÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67Ñàãè, íÿçÿð åò ìÿúëèñÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67Íåéëÿéèì, åé äèë êè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Äÿíèç îëìàã ëàçûìäûðÝþë ìèí èë éàøàäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69Äÿíèç âÿ ýöíÿø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69Äÿíèçèí ñÿõàâÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71Äÿíèçëÿ òÿíùà ãàëìàã èñòÿéèðÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71Äÿíèç îëìàã ëàçûìäûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72Ìÿí ñÿàäÿò àõòàðûðàìÃà÷ãûíëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75Åëÿ îüóë èñòÿéèð Âÿòÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80Ìÿí ñÿàäÿò àõòàðûðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87Ãûçûë áàëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90Ôèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93Ãàíóí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96Òîðïàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102Ðîìàíòèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108Óçàã-óçàã þëêÿëÿðäÿíÓçàãäàí ìÿêòóáëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112Ìÿúíóí ñþéöä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120Ìèëàääàí ãàáàãêû äàíûøûã äèëèíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126Ìàðñåëèí òàëåéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130Íèêîëà ìÿáÿäèíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137

285

Òÿáðèçèì ìÿíèì

Òÿáðèçèì ìÿíèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141

×èíàðäàí áèð éàðïàã ãîïäó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144

Àíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147

Êÿäÿðëè, ñåâèíúëè èëëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147

Ãèáòÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149

Î øåðè êèì éàçàúàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151

Ìÿíèì áèð íÿíÿì âàðäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152

Ãàðòàëûí þëöìö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155

Éàüûø íåìÿòäèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155

Ãàéà öñòöíäÿ ÷èíàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156

Èìòàùàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158

Áàáàìûí óëäóçëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160

“ßñÿáëÿðèíè ãîðó” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161

Äàü ñåëè âÿ äàøëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163

Äöíéàäà áèð øÿùÿð âàð

Àíà äèëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165

Ìÿíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166

Êþðïö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167

Ãàðàäàü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168

Ýèçëè-ýèçëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169

Ïÿíúÿðÿ þíöíäÿ ÷èíàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170

Ìÿíèì øåèð êèòàáûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173

Äöíéàäà áèð øÿùÿð âàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175

Øÿêëèíÿ áàõûðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176

Øåéõ Ñÿôè êö÷ÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178

Øÿìñóâàðëû ßáè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183

Éàüûø éàüàð, éåð äîéìàç

Éàüûø éàüàð, éåð äîéìàç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187

Ìÿùÿááÿòëÿ ãàéûò ýÿë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188

Íÿ éàõøû êè, áàùàð âàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189

Ñÿìÿðãÿíääÿ áèð ãûç ýþðäöì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189

Ñÿí, åé Ñàðèáàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190

Ýÿðàéëû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191

Éàìàí éåðäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191

286

Äÿíèç îëìàã èñòÿéèðÿì

Äÿíèç îëìàã èñòÿéèðÿì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193Õÿçÿð êþêñöìäÿäèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194Äÿíèç, Ùåìèíãóåé âÿ ìÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195Ãàðà äÿíèç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196Áó àõøàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197Äÿíèçëÿ ïàéûçäà ýþðöøäöê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199Äÿíèçÿ éàüûø éàüäû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200Äÿíèçÿ ýþç éàøû äåìÿéèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201Äÿíèç ÿñÿáèäèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202Èëäûðûì âÿ äÿíèç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203ÍèýàðàíëûãÖ÷öíúö Èñêÿíäÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204Ùÿñÿíèí þëöìö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212“Øàùèí âÿ êîðàìàë” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215Òàúèð âÿ Ìÿúíóí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220ÏîåìàëàðÀóåðáàõûí ìåéõàíÿñèíäÿ ýþðöø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .226Ìÿíèì úÿáùÿ äîñòëàðûì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239Ïîëéàê ãûçû Ñÿëìè.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259

287

Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Àñëàí Àëìàñîâ

Êîððåêòîð: Éàñÿìÿí Àááàñîâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 05.08.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 18.11.2004.Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 18. Îôñåò ÷àï öñóëó.

Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 181.

Êèòàá “Øÿðã-Ãÿðá” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.Áàêû, Àøûã ßëÿñýÿð êö÷., 17.