Öê×´ÇUÜè•ë¤Ì çßàß •¤æ ÕÙÙæ · Web viewDr. R.K.Agarwal Assistant...

Kendriya Vidyalaya Sangathan18, Institutional Area, Shaheed Jeet Singh Marg,

New Delhi - 110 602.

SUPPORT MATERIAL YEAR 2012-2013

SUPPORT MATERIAL

1

Class XSocial Science

KEND

RIYA

VID

YALA

YA S

ANGA

THAN

PREPARED BYJAIPUR REGION

CLASS X – Social Science

Chief Patron Shri Avinash Dikshit (IDAS)CommissionerKVS(HQ), New Delhi

Patron Sh. J.M.RawatDeputy CommissionerKVS(RO) Jaipur

Guidance Sh. K.R.ChoyalAssistant Commissioner

KVS(RO) Jaipur

Dr. R.K.AgarwalAssistant Commissioner KVS(RO) Jaipur

Conveners Ms. Urmil MeenaPrincipal, K.V. No. 1, Alwar

Mrs. P. DixitPrincipal K. V. No. 4, Jaipur

Prepared By Mr. Anil Kumar DailaTGT (So.Sc.) K. V. No. 1, Alwar

Mrs. Veena MichaelTGT (So.Sc.) K. V. No. 5, Jaipur

Mr. D.C. GargTGT (So.Sc.) K. V. Zawar Mines

Mr. Manoj SinghTGT (So.Sc.) K. V. No. 1, Alwar

Mrs. Sunila ThaparTGT (So.Sc.) K. V. Phulera

Reviewed by2

Shri U.R Meghwal Convener

Principal K.V Bhilwara

Shri M.M. Sharma PGT (History) K.V Nasirabad

Shri MaliramTGT (So.Sci)K.V Bhilwara

Shri K.N. NarwariaPGT (Hindi)

K.V. Bhilwara

Ms. Bharti PanwarPGT (English)K.V. Bhilwara

Mr.D.K.VermaTGT (S.ST.)

K.V.NO.4, Jaipur

P.K.YadavPGT ( Com.Sc.)

K.V.NO.4, Jaipur

Shri Mukesh PareekUDC

K.V. Bhilwara

3

izLrkouk

dsUnzh; fo|ky; laxBu] ubZ fnYyh f”k{kk ds {ks= esa jk"V~ªh; Lrj ij vxz.kh Hkwfedk fuHkkus okyk midze gS A Nk=ksa ds fgrkFkZ lnSo “kSf{kd mUu;u gsrq uohure uokpkjksa ls vksrizksr vf/kxe dh f”k{k.k fof/k;ksa dks Nk=ksa ds fy, miyC/k djokuk laXkBu dk vge~ y{; gS A orZeku f”k{kk iz.kkyh ds lHkh ?kVdksa dks lesVrs gq, izfro"kZ Nk=ksa gsrq ,d loksZRre v/;;u lkexzh dk fuekZ.k foHkkxh; funsZ”kkuqlkj fd;k tkrk gS] ftlesa ;ksX; f”k{kdksa }kjk cnyrh f”k{kk iz.kkyh dks dsUnz esa j[kdj egRoiw.kZ tkudkfj;ksa dk ladyu fd;k tkrk gS A

bl o"kZ dsUnzh; fo|ky; laxBu }kjk t;ij laHkkx dks ;g vg~e dk;Z lqiqnZ fd;k x;k gS tks gekjs fy, lkSHkkX; dh ckr gS A blh fufeRr lko/kkuh iwoZd bl v/;;u lkexzh ,oa iqu% fujh{k.k laHkkx ds ;ksX; f”k{kdksa }kjk l{ke vf/kdkfj;ksa dh ns[kjs[k esa fd;k x;k gS A

gekjh dksf”k”k gS fd ;g v/;;u lkexzh =qfV foghu gks rkfd bldk mfpr ykHk Nk=ksa rd igqaps tks dsUnzh; fo|ky; laxBu dk /;s; y{; gS A

l/kU;okn A

ts-,e-jkormik;qDr

dsUnzh; fo|ky; laxBu¼t;iqj laHkkx½

t;iqj

4

Lkkekftd foKku lgk;d lkexzh & nloha

2012&13Part- 1ikB& 1

;wjksi esa jk"Vªokn dk mn;ikB dk eq[; lkjka'k& 1848 esa Úzkalhlh fp=kdkj ÚsfMªd lk¡j;w }kjk vius fp=ksak dh pkj Jà[kyk esa vius liuksa ds fo'o dks yksdrkaf=kd o lkekftd xa.kra=k ds :Ik esa n'kkZ;k gSA 19oha 'krkCnh ds nkSjku ;wjksi ds ekufld vkSj jktuSfrd nqfu;k esa cgqr ls ifjoZru gq,AÚzkal dh Øakfr vkSj jk"Vª dk fopkj1- Úzakl esa jk"Vªokn dk mn; 2- fofHkUu rjg ds mik;ksa vkSj vH;kl us Úzkal ds yksxksa esa ,d âæ>h laLd`fr dk fopkj iuik 3- usiksfy;u ds mn; vkSj lq/kjksa] dzkafrdkfj;ksa us ;wjksi ds yksxksa dks jk"Vª cukus esa lgk;rk nhA2- ;wjksi esa jk"Vªokn dk mn;& 1- teZuh] bVyh vkSj fLoVtjySa.M jkT;ksa] Mphl vkSj dS.Vul esa foHkkftr Fks bu Hkkxksa esa muds fujadq'k 'kkld FksA 2- baXyS.M esa vkS|ksxhdj.k us dk;Z'khy oxZ vkSj mnkjokn dks tUe fn;k 3- usiksfy;u dh ijkt; ds ckn ;wjksi dh ljdkj us :f<okfnrk dks viuk;kA :f<oknh 'kkld fujadq'k FksA dzkafrdkfj;ksa us ml le; viuh vktknh vkSj Lora=krk ds fy, la?k"kZ fd;kA mnk- eSftuh us ;ax bVyh vkSj ;ax ;wjksi cuk;kA3- dzkafr dk ;qx& (1830&48) mnkjokn vkSj jk"Vªokn ] czwlsYl vkSj xzhl esa dzkafUr;kWA] ;wjksi esa lkaLd`frd vkanksyuksa dk fodkl] Hkw[k] dfBukb;ka vkSj izfl} fonzksg] oS/kkfud lq/kjksa dh ekax vkSj jk"Vªh; ,dhdj.k fL=k;ksa ds vf/dkj ifj.kke&ÚzasdÚVZ laln (1848)4- teZuh vkSj bVyh dk ,dhdj.k& teZuh vkSj lsuk dh Hkwfedk ] foLekdZ vkSj mldh uhfr] teZuh dk ,dhdj.k ] bVyh dk ,dhdj.k& eSftuh] xSjhokYMh vkSj foDVj bekuq,y dk ;ksxnkufcVsu dh vyx vkSj fHkUu fLFkfr 1688 dh xkSjoiw.kZ dzkfUr] 1707 dk ,DV vkWQ ;wfu;u5- jk"Vª dh n`'; dYiuk& jk"Vª dks ukjh :idksa ds :Ik esa fp=k.k tSls efj;kuk (Úzkal) vkSj tesZfu;k (teZuh)6- jk"Vªokn vkSj lkezkT;okn& 19oha 'krkCnh ds vUr esa jk"Vªokn us ladqfpr o lhfefr :i cuk] vlgu'khy ckYdku cMh 'kfDr;ksa ds chp 'k=kqrk dk dkj.k cuk] jk"Vªokn vkSj lkezkT;okn] izFke fo'o ;q¼) dk dkj.kAcgqfodYih; iz'u iz'u- 1 ÚsfMªd lk¡j;w dkSu Fkk\a) ,d nk'kZfud b) ,d fp=kdkjc) ,d jktuhfrK d) ,d dzkafrdkjh

mRrj& (b)iz'u- 2 :ekuhokn ds laca/ esa dkSu lk dFku lgh gSAa)lgefr }kjk ljdkj dk fopkj b)O;fDrxr Lora=krkc)lkaLd`frd vkanksyu d)cktkjksa dh Lora=krk

mRrj& (c)iz'u-3 :f<okfn;ksa dk n'kZu D;k Fkk\a)os jktra=k dk fojks/ djrs FksA b)os yksdra=k ds leFkZd FksA c)os yksddyk vkSj tuHkk"kk dks efgekeaf<r djuk pkgrs FksA d)mUgksaus ijaijkvksa dks egRo fn;k vkSj jhfr&fjokt ij vk/kkfjr laLFkkvksa dh LFkkiuk ij tksj fn;k

mRrj& (d)iz'u- 4 dkamV dkcwj dkSu Fks\a) bVyh ds eq[;ea=kh (b) teZuh ds Økafrdkjh c) ,d dsFkksfyd fe'kujh d) teZuh ds pkalyj

mRrj& (a)iz'u- 5 teZuh ds ,dhdj.k esa fuEu jkT;ksa esa ls fdlus usr`Ro fd;k\a) ckosfj;k b) izf'k;k c) jkbuyS.M d) gSuksoj

mRrj& (b)5

iz'u- 6 1815 esa fo;uk dkaxszl dh v?;{krk fdlus dh \a)dScwj b)jktk foDVj beSuq,y 1 c)foLekdZ d)M;wd eSVjfu[k

mRrj& ( d)iz'u- 7 1815 dh fo;uk laf/ ds eq[; mn~ns'; D;k Fks\a) usiksfy;u ;q¼ ds nkSjku ;wjksi esa gq, ifjoZruksa dks jn~n djukb) teZuh ds ,dhdj.k dh ;kstuk cukukc) ;wjksi esa yksdra=k dks cuk, j[kukd) cwckZa oa'k dks gVkuk

mRrj& (a)iz'u- 8 fuEu esa ls dkSu lh laf/ }kjk ;wuku dks Lora=k jk"Vª ds :Ik esa ekU;rk feyh \a) olkZ; dh laf/ b) dqLrqrqfu;k dh laf/c) ÚsadÚVZ dh laf/ d) fo;uk dh laf/

mRrj& (b)

iz'u- 9 fuEu esa ls fdl LFkku ij ÚsadÚVZ dh lHkk gqbZAa) izf'k;k ds jktegy esa b) olkZ; ds egy esa fLFkr 'kh'ks ds gkWy esac) lsUV ihVlZ ppZ esa d) lsUV ikWYl ppZ esa

mRrj& (d)iz'u- 10 fdlus dgk& tc Úkal Nhadrk gS rks iwjs ;wjksi dks tqdke gks tkrk gSa) fcLekdZ b) dScwj c) foDVj blkuq,y d) eSftuh mRrj& (d)

laf{kIr iz'u mRrj&iz'u-1 jk"Vª jkT; ds fopkj dks Li"V dfj;sAmRrj& vf/dka'k ukxfjdksa us lk>k igpku dk fodkl fd;kA bfrgkl lk>k fd;kA ;g lekurk usrkvksa vksj yksxksa ds egku la?k"kZ dk ifj.kke FkhAiz'u- 2 Úkal ds yksxksa esa leku :i ds Hkko dks n'kkZus ds fy, D;k mik; o iz;kl fd, x,AmRrj& fir`Hkwfe vkSj ukxfjd dk fopkj Úkal ds >aMs us la;qDr leqnk; ds jk"Vª dks n'kkZ;k Úkal dk u;k >aMk] u, xkus cuk, x, dsUnzh;d`r iz'kklu] vkarfjd dLVe M;wVh gVk nh xbZAiz'u- 3 fo;uk dkaxzsl ds fu.kZ;ksa dks Li"V dfj;sAmRrj& cwoksZ oa'k dks iqu Úkal esa LFkkfir fd;k] Úkal dh lhek ij u, jkT;ksa ds cSBk;k] izf'k;k dks u, lkezkT; ds :i esa egRo] mRrjh bVyh ij vkf"Vª;k dk fu;a=k.k] :l dks ikSys.M dk Hkkx fn;k x;kiz'u- 4 ;wjksi esa 1830 dk o"kZ cgqr vkfFkZd dfBukb;ksa dk o"kZ D;ksa Fkk\mRrj& tula[;k o`f} ] csjkstxkjh ] izokl ewY; o`f} ] cktkj esa dMh izfr;ksfxrk] fdlkuksa dh nqnZ'kkAiz'u- 5 ckYdku esa jk"Vªh; ruko D;ksa iSnk gqvk\mRrj& tkrh; fHkUurk] jk"Vªokn dk mn;] vkWVkseu lkezkT; dk fo?kVu ds dHkh Lora=k jk"Vª Fks ,slk nkok bfrgkl }kjk fl) fd;k x;k fooknksa ds {ks=k] vkilh bZ";kZ ;g ekeyk vkSj my>uiw.kZ cu x;k tc ckYdku cMh 'kfDr;ksa ds chp nq'euh dk dkj.k cukiz'u- 6 ;wuku ds Lora=rk la?k"kZ dks Li"V dfj,mRrj& 15oha 'krkCnh ls ;wuku vkWVkseu lkekzT; dk Hkkx Fkk] ;wjksi esa Økafrdkjh jk"Vªokfn;ksa ds mn; us Lora=rk la?k"kZ dks fpaxkjh nh o dykdkjksa us tuer dks cuk;k o muds la?k"kZ dks viuk lg;ksx fn;kA dqLrqurqfu;k 1832 dh lafU/ }kjk ;wuku ,d Lora=k jk"Vª cukfoLr`r iz'u mRrj&iz'u- 1 mu rjhdksa dk o.kZu djks ftlds }kjk teZuh dk ,dhdj.k gqvkAmRrj& 1848 esa lafo/kfud jktra=k dh LFkkiuk dk iz;kl vlÈy jgkA blds ckn ;g dk;Z izf'k;k ds eq[;ea=kh fcLekdZ }kjk fy;k x;k mUgksaus jDr vkSj ykSg uhfr dk ikyu fd;k vkSj lkr o"kksZa esa MsuekdZ vkf"Vª;k vkSj Úkal ls rhu ;q) fd, ;ss jk"Vª ijkftr gq,A 1871 esa teZuh ds ,dhdj.k dk dk;Z iwjk gqvk vkSj izf'k;k ds jktk fofy;e -1 dks teZuh dk lezkV cuk;kAiz'u- 2 bVyh ds ,dhdj.k ds fofHkUu lksikuksa dk o.kZu dhft, AmRrj& 1830 esa th eSftuh us bVyh ds ,dhdj.k djus ds fy, ;ax bVyh uked laLFkk dh LFkkiuk dh izkjafHkd tfVyrkvksa ds ckn jktk foDVj beSuq,y –II us ;q) }kjk bVyh ds jkT;ksa dks ,d djus dk chMk mBk;k mUgsa eq[;ea=kh dSowj us iwjk lg;ksx fn;kA mlus dwVuhfr }kjk Úkal ds lkFk 1859 esa laf/ dh vkSj vkf"Vª;k dh lsuk dks gjk;k vc xSjhokYMh us nf{k.kh bVyh dh vksj izLFkku fd;k vkSj cqcksZ oa'k ls mUgsa eqDr djk;kA 1861 esa ,dhdj.k ds iw.kZ gksus ls iwoZ gh foDVj beSuq,y -II dks la;qDr bVyh dk jktk ?kksf"kr dj fn;k x;kAvfrfjDr iz'u&iz'u- 1 18oha 'krkCnh ds e/; esa ;wjksi dh jktuhfrd fLFkfr dk o.kZu dfj,Aiz'u-2 mnkjokn dh fdUgh rhu fo'ks"krkvksa dh foospuk dhft,A

6

iz'u-3 bVyh ds Lora=rk vkanksyu esa bVyh ds dzkafrdkjh T;qlsis eSfRluh ds ;ksxnku dh Hkwfedk dks Li"V dfj,Aiz'u-4 ;wjksi esa gq, 1848 ds mnkjoknh dzkafr ds ifj.kkeksa dk o.kZu dfj,Aiz'u- 5 eSftuh dks lkekftd O;oLFkk dk lcls cMk 'k=kq D;ksa crk;k x;k \iz'u-6 ejhvkWu vkSj tehZfu;k D;k Fks mudks ftl :i esa fpf=kr fd;k mldk D;k egRo Fkk \

ikB& 2baMks & pk;uk esa jk"Vªoknh vkanksyu

ikB dk eq[; lkj&1- phu ds lk, esa vktknh& baMks pk;uk] ykvksl fo;ruke vkSj dEcksfM;k ls feydj cuk gS A ;s phu tSls 'kfDr'kkyh lkezkT; dh N=kNk;k esa FksAlkezkT;oknh izHkqRo vkSj mldk izfrjks/& Úkalhfl;ksa us muds lSfud vkSj vkfFkZd izHkqRo tek;kA os fo;rkukeh laLd`fr dks nqckjk vkdkj nsuk pkgrs FksAÚkal }kjk lkezkT;okn dh vko';drk& izkd`frd lalk/kuksa dh vkiwfrZ vkSj vlH; yksxksa dks lH; cukus ds fy, mUgksaus fo;rukeh ljdkj dks ck/; fd;k os lqfo/kvksa dk fodkl djsa ftlls mUgsa ykHk gks ldsA2- vkSifuosf'kd f'k{kk dh lqfo/k& yksxksa dks lH; cukuk phuh laLd`fr dk izHkko Úkalhlh Hkk"kk dk iz;ksx] Vksdu Ýh Ldwy vkSj ik'pkR; f'k{kk vkSj if'peh 'kSyh dh f'k{kk Ldwyksa esa fojks/3 lkÈ lÈ kbZ o chekjh vkSj jkstejkZ izfrjks/& guksbZ ij Iysx dk geyk guksbZ ds Úkalhlh vkcknh okys fgLls dks ,d [kwclwjr vkSj lkÈ lqFkjs 'kgj ds :i esa cuk;k x;k FkkA ns'kh cLrh esa dksbZ vk/qfud lqfo/k,a ugha FkhApwgksa dh idM+&/dM+ vkSj fo;rukeh etnwj& Úkalhlh lRrk dh lhek4- /eZ vkSj mifuos'kokn fojks/& fo;rukeh /kkfeZd fo'okl vkSj muds vkanksyu & ;g ckS}) /eZ] dEI;wf'klokn vkSj LFkkuh; jhfr fjoktksa ij vk/kfjr FksA Úkalhlh fe'kujh fo;rukfe;ksa dh vknr dks lq/kjuk vkSj bZlkbZ /eZ ls ifjfpr djuk pkgrs FksA1868 dk LdkWyj fjoksYV (fo}kuksa dk fonzksg)& ;g Úzkalhlh dCts vkSj bZlkbZ /eZ ds izlkj ds f[kykÈj vkanksyu FkkA 1939 esa gks vkanksyu NqbUg Èw lks }kjk 'qk: gqvkA5- vk/qfudhdj.k dh ladYiuk& Úzkalhlh mifuos'kokn dk fojks/] Èkku cksbZ pkm dh dzkafrdkjh lekt Èkku pw f=kUg yksdrkaf=d x.kjkT; dh LFkkiuk djuk pkgrs FksA iwjc dh vksj pyks phu ds fodkl us Hkh fo;rukeh jk"Vªokfn;ksa dks izsfjr fd;kA6- dE;wfuLV vkanksyu vkSj fo;rukeh jk"Vªokn & fo;ruke ij 1930 ds n'kd dh egkeUnh dk izHkkoA Èjojh 1930 esa gks ph feUg us dE;wfuLV ikVhZ dh LFkkiuk dh] 1940 esa tkiku us fo;ruke ij dCtk dj fy;k og nf{k.k iwoZ ,f'k;k ij dCts djuk pkgrk FkkA vc jk"Vªokfn;ksa ds tkikfu;ksa vkSj Úzkalhfl;ksa ls la?k"kZ djuk FkkA Úkzalhfl;ksa us baMkspk;uk ij fÈj ls vf/dkj djuk pkgkA fo;ruke dk foHkktu ns'k dh ,drk ds fy, dE;wfuLV 'kfDr dks nckus ds fy, la;qDr jkT; dk ;q} esa izos'kA7- jk"Vª vkSj mlds uk;d& fonzksgh vkSjrksa dk ;ksxnku xqtjs tekus ds uk;dksa] vkSjrsa] 'kkfUr ds le; vkSjrsa d`f"k dksvkWijsfVoksa dkj[kkuksa vkSj mRiknu bdkb;ksa esa dke fd;kAcgqfodYih; iz'uiz'u-1 Vkasdu Ýè Ldwy D;ksa LFkkfir fd, x,\a) os ik'pkR; f'k{kk miyC/ djkuk pkgrs FksA b) os LFkkuh; vko';drk ds vuqlkj f'k{kk nsuk pkgrs FksA c) os LFkkuh; Hkk"kk dk iz;ksx djuk pkgrs FksA d) os O;kolkf;d f'k{kk iznku djuk pkgrs FksA

mRrj& (a)iz'u-2 fo;ruke dh vFkZO;oLFkk fdu dkjdksa ij fuHkZj djrh gSAa) pk; vkSj jcM+ ckxkuksa b) pkoy vkSj jcM+ ckxkuksa c) pkoy vkSj xsgwa dh [ksrh d) pkoy vkSj pk; ckxkuksa

mRrj& (b)iz'u-3 guksbZ esa Iysx ds ckn Úzkalhfl;ksa us fuEufyf[kr esa ls dkSu lk dne mBk;k\

7

a) pwgksa dks idM+uk 'kq: fd;k b) jlk;u dk fNM+dko fd;k x;kc) Úzh nokb;ksa dk forj.k d) mi;qZDr esa ls dksbZ ugha

mRrj& (a)iz'u- 4 fuEufyf[kr esa ls dkSu fo;ruke esa yksdrkaf=kd x.kjkT; dh LFkkiuk djuk pkgrs FksAa) Úku ckvksnkbZ b) Úku pw f=kUgc) gksph feUg d) Èkw lks

mRrj& (b)iz'u- 5 fo;rukeh dE;qfuLV ikVhZ ds laLFkkid dkSu Fks\a) Úku pw f=kUg b) Qw lksc) gks-ph feUg d) Úku ckvks pkÅ

mRrj& ( C )iz'u-6 fo;ruke ;q) esa ;w ,l la;qDr jkT; vesfjdk us 'kkfey gksus dk fu.kZ; D;ksa fy;k\mRrj& a) la;qDr jkT; vesfjdk us tkiku dks leFkZu fn;kb) lektokfn;ksa us viuh 'kfDr c<+k yh Fkhc) la;qDr jkT; vesfjdk us Úzkal dks leFkZu fn;k d) mi;qDZr esa ls dksbZ ugha

mRrj& (b)iz'u- 7 VksD;ksa esa fdlds }kjk jsLVksjs'ku lekt dh 'kk[kk LFkkfir dh xbZ\a) f'k{kdksa }kjk b) m|ksxifr;ksa }kjkc) Nk=kksa }kjk d) mi;qZDr esa ls dksbZ ugha

mRrj- (a)

iz'u- 8 NLF ls D;k rkRi;Z gS\a) us'kuy yS.M ÚkslZ b) us'kuy yhxy Úkm.Ms'ku c) us'kuy fycjs'ku ÚkslZ d) us'kuy fycjs'ku ÚzaV mRrj& (d)iz'u- 9 Úzkal }kjk bZlkbZ /eZ ds izlkj ds fojks/ esa dkSu lk vkanksyu pyka) gkÅ gkÅ vkanksyu b) fycjs'ku ewoesaVc) Ldkyj fjoksYV d) iwoZ dh vksj pyks

mRrj& (C )iz'u- 10 fuEu esa ls fdl fo;rukeh efgyk }kjk phu dk fojks/ djus ds fy, fo'kky lsuk dk laxBu fd;kAa) f=k;q v;q b) U;wxsu Fkh 'kqvkuc) Vªxa cgusa d) mi;qZDr esa dksbZ ugha

mRrj& ( C)laf{kIr iz'u& mRrjiz'u-1 Úzkalhlh fo;ruke ds yksxks dks D;ksa f'kf{kr djuk pkgrs Fks\ ,slk djus ds ihNs mudk Hk; D;k Fkk\mRrj& fo;rukfe;ksa ds lH; cukdj os LFkkuh; Je 'kfDr dh vko';drk iwjk djuk pkgrs FksA ysfdu mUgsa Hk; Fkk fd f'kf{kr gksus ij os lkezkT;oknh izHkqRo dks ysdj iz'u djuk 'kq: dj nsaxsA Úzkalhlh ukxfjd tks fo;ruke esa jg jgs Fks mUgsa Mj Fkk fd os viuh ukSdjh [kks nsaxsAiz'u- 2 fo;ruke ls phuh izHkko dks lekIr djus ds fy, D;k dne mBk,\mRrj& f'k{kk dh izkphu O;oLFkk dh lekfIr fo;rukfe;ksa ds fy, Úzasp Ldwy [kksys os phuh Hkk"kk ds iz;ksx dks cnyuk pkgrs FksAiz'u- 3 fo;ruke esa Nk=kksa }kjk fofHkUu jktuhfrd nyksa dh LFkkiuk D;ksa dh xbZ\mRrj& 1- lÈsn iks'k ukSdfj;ksa esa fo;rukfe;ksa dks Hkkx ysus ls jksdk x;kA;g Nk=k jk"VªHkfDr dh Hkkouk ls izsfjr gq, vkSj mUgksaus vU;k; ds f[kykÈ yM+us dk fu'p; fd;k vkSj 1920 esa Nk=kksa }kjk jktuhfrd nyksa dh LFkkiuk dh xbZAiz'u- 4 1937 esa gkÅ gkÅ vkanksyu dh D;k fo'ks"krk Fkh\mRrj& vk/qfud f'k{kk dh tkudkjh ds fy, Nk=k tkiku x,A mudk eq[; mn~ns'; Úzkalhfl;ksa dks Hkxkuk Fkk A Qku ckvks pkÅ vkSj dbZ vU; yksxksa dks phu esa 'kj.k ysus dks etcwj gksuk iM+kiz'u- 6 la;qDr jkT; vejhdk ds ;qzz} esa 'kkfey gksus dk D;k izHkko iM+k \mRrj& ljdkj dh vkykspuk dbZ yksxksa }kjk dh xbZA fo;ruke dks nks Hkkxksa esa ckaV fn;k x;k lsukvksa esa vko';d lsok nsus dh 'kq:vkr dh xbZfoLr`r iz'u& mRrjiz'u-1 gks-ph-feUg ds usr`Ro esa fo;rukfe;ksa us vius lhfer lalk/kuksa dk iz;ksx la;qDr jkT; vesfjdk ds fo:} ;q} dSls fd;k\

8

mRrj& lM+dksa vkSj QwVikFkksa dk iz;ksx euq";ksa vkSj lkeku dks mRrj ls nf{k.k ys tkus ds fy, fd;k x;kA Vªd ls lkeku dk forj.k djk;k x;k ysfdu mugsa efgyk dqfy;ksa }kjk viuh ihB ij yk;k x;kA bl ekxZ ij FkksMs&FkksMs Qklys ij lSfud vM~Mksa vkSj vLirkyksa dh O;oLFkk dh xbZAiz'u- 2 Iysx dh leL;k ls fuiVus ds fy, Úzkalhfl;ksa }kjk D;k rjhds viuk, x, \mRrj& 1902 esa pwgksa dh [kkst vkjaHk dh] fo;rukeh Jfedksa dh pwgksa dks [kkstus ds fy, yxk;k x;k vkSj mUgsa izR;sd pwgs idMus ij jkf'k feyrh gtkjksa dh la[;k esa pwgksa dks idMk x;k ysfdu budk vUr ugh gqvk D;ksafd lQkbZ deZpkfj;ksa }kjk ykHk dekus ds mn~ns'; ls u, rjhdksa dh [kkst dh xbZAiz'u- 3 fo;rukeh ;q) dk vUr dSls gqvk\mRrj& la;qDr jkT; vesfjdk vius mn~ns'; esa vlQy jgk vkSj mls fo;rukeh yksxksa dk leFkZu Hkh ugha feykA gtkjksa dh la[;k esa vejhdh ;qDr lSfudksa us viuk thou [kks fn;kA ;q) ds n`';ksa dks Vhoh ij fn[kk;k x;k ;w,l vkSj vU; ns'kksa esa bldh dBksj izfrfdz;k ns[kh xbZ AvfrfjDr iz'u&iz'u-1 Úzkalhfl;ksa }kjk mifuos'k dh vko';drk D;ksa eglwl dh xbZ \iz'u-2 fo;ruke esa fo|ky; jktuhfrd vkSj lkaLd`frd ;q) ds egRoiw.kZ LFkku dSls cus\iz'u-3 fo;ruke esa efgykvksa dks ,d ;ks}k ds :Ik esa dSls fn[kk;k x;k\iz'u-4 fo;ruke esa fL=k;ksa dh fLFkfr ds ckjs esa Li"Vhdj.k nhft,A

ikB& 3Hkkjr esa jk"Vªokn

ikB dk laf{kIr fopkj& Hkkjr esa jk"Vªokn dk fodkl lkezkT;okn ds lanHkZ esa gqÚvkA 1915 esa egkRek xka/kh vQzZhdk ls Hkkjr vk,A muds usr`Ro esa vusd tu vkanksyuks dk vkjaHk gqÚvkA1-izFke fo’o ;q)] f[kykQr& vlg;ksx vkanksyu;q) vkSj mlds iz;kl& lsuk es fo’kky c<ksRrjh ;q) gsrqÚ yksu dj o`f) bu o"kksZa esa ¼ 1913&18½ eas ewY; o`f) nksxqÚuh gks xbZ ftlus tu lkekU; ds fy, cgÚqr eqf’dysa c<+kbZA 2-xka/kh th vkSj lR;kxzg& fcgkj esa pEikju 1917 xqÚtjkr esa [ksMk 1918] 1919 esa jksyV ,DV ds fojks/k esa lR;kxzg 13 vizSy esa gqÚ, tfy;kokyk gR;kdkaM izFke fo’o ;q) vkSj f[kykQr ekeyk fnlEcj 1920 ukxiqj cSBd esa vlg;ksx vkanksyu 'kqÚ: djus dk fu’p; Lohdkj fd;k 'kgjksa esa vkanksyuLfou; voKk vkanksyu dh vksj&1- ifj"knh; jktuhfr eas ykSVus ds fy, lh vkj nkl vkSj eksrhyky usg: us LojkT; ikVhZ dh LFkkiuk dhA2- lkbeu deh’ku vkSj cfg"dkj3- ykgkSj dkaxzsl vkSj iw.kZ LojkT; dh ekax nk.Mh ekpZ vkSj lfou; voKk vkanksyu ljdkj dh neukRed uhfr 2- xka/kh bjfou le>kSrk vkSj xksyest lEesyu dh vlQyrk vkanksyu dk iqu% vkjaHk4- vkanksyu esa fdlus Hkkx fy;k& /kuh] fdlku] leqnk; xjhc] fdlku dk;ZdrZk vkanksyu esa O;kid Lrj ij fL=;ksa dh lfdz; Hkkxhnkjh5- vkanksyu dh lhek,a vNwrksa dh de Hkkxhnkjh & vEcsMdj vkSj i`Fkd fuokZpu o iwuk isDV6- lkewfgd viusiu dk Hkko ;g Hkkouk vkaf’kd :i ls la;qDr la?k"kksZa ds pyrs iSnk gqbZ Fkh yksddFkk,a o xhr dh Hkwfedk 2- Hkkjr dh igpku vkSj Hkkjr ekrkcgqfodYih; iz’uiz’u-1 lR;kxzg ds lanHkZ esa fuEu esa ls dkSu lk lgh gS A) 'kkjhfjd cy ij tksj fn;k B) lR; dh 'kfDr ij tksj fn;k C) xka/kh th }kjk nf{k.k vÝhdk esa uLyh; 'kkldksa ds fo:) ;g mPp rjhdk viuk;k x;ka) dsoy A lR; gSA b) dsoy B) lR; gS C) A vkSj B nksuksa lR; gSaAd) B vkSj C nksuksa lgh gSA

mRrj& (d) iz’u-2 flrEcj 1920 esa dkaxzsl dh cSBd fdl LFkku ij gÚbZ \a) ukxiqj b) dydRrk c) ykgkSj d) enzkl

mRrj&(b) iz’u- 3 vo/k ds fdlku vkanksyu dk usrk dkSu Fkk \a)vywjh lhrk jke jktw b)ckck jkepUnz c) egkRek xka/kh d) mi;qZÚDr esa ls dksbZ ugha

mRrj&(b) iz’u- 4 fdl ,DV ds varxZr vle ds ckxku Jfedksa dks pk; ds ckxku NksMus dh vuqefr ugha Fkh \a) jkSyV ,DV b) fdzIl fe’ku c) bXySa.M bfexzs’ku ,DV d) bXySa.M ekbxzs’ku ,DV

mRrj& (d) iz’u-5 Lojkt ikVhZ dh LFkkiuk fdu usrkvksa us dh \

9

a) fprjatu nkl vkSj eksrhyky usg: b) fprjatu nkl vkSj tokgj yky usg: c) fprjatu nkl vkSj xka/kh th d) fprjatu nkl vkSj MkW Hkhejko vEcsMdj

mRrj& a iz’u-6 fuEu LFkkuksa esa ls fdl LFkku ij xka/kh us leqnzh ikuh ls ued cuk;k \a) vgenkckn b) o/kkZ c) lkcjerh d) nk.Mh

mRrj& d iz’u-7 fgUn Lojkt fdlus fy[kk\a ) lqÚHkk"k pUnz cksl b) egkRek xka/kh c) tokgj yky usg: d) ljnkj iVsy

mRrj&(b) iz’u-8 dkSu lh ?kVuk us xka/khth dks vlg;ksx vkanksyu jksdus ds fy, ck/; fd;k \a) tfy;kWaokyk gR;kdkaM b) jkSyV ,DV c) pkSjh& pkSjk d) vywjh lhrkjke jktw dh fxjÚ~rkjh

mRrj&(C)iz’u-9 fuEufyf[kr esa ls fdlus is’kkoj esa lfou; voKk vkanksyu pyk;k \a) ekSykuk vcqy dyke vktkn b) eqgEen vyh c) [kku vCnqy xQkj [kkW d) mi;qZDr esa ls dksbZ ugh mRrj& ciz’u-10 loZizFke Hkkjr ekrk ds :i dk fp=.k fdlus fd;k \a) vcfuUnzukFk VSxksj b) cafde pUnz pVksik/;k; c) johUnz ukFk VSxksj d) mi;qZDr esa ls dksbZ ugha mRrj& (b)iz’u- 11 nfyrksa ds m)kj ds fy, MkW Hkhejko vEcsMdj us dkSu lk rjhdk ugha viuk;k \a) iwuk iSDV ij gLrk{kj fd, b) mUgsa gfjtu cuk;k c) vyx fuokZpu {ks= dh ekax d) mUgsa 1930 esa nfyr oxZ ,lksfl,’ku ds :i esa laxfBr fd;k

mRrj& (b) laf{kIr iz’u mRrjiz’u-1 vkfFkZd lanHkZ esa vlg;ksx vkanksyu dk D;k izHkko jgk \mRrj& fons’kh oL=ksa dk cfg"dkj 'kjkc dh nqdkuks ij izn’kZu vkSj fons’kh oL=ksa dh gksyh tykbZ cgqr ls O;kikfj;ksa us fons’kh oL=ksa dk vk;kr djus ls euk dj fn;kA fons’kh oL=ksa dk vk;kr ?kVdj vk/kk jg x;kAiz’u- 2 'kgjksa esa vlg;ksx vkanksyu ds /khes gksus ds D;k dkj.k FksAmRrj& 1- fey ds diM+ksa dh vis{kk [kknh egaxk Fkk vkSj ftls xjhc ugha [kjhn ldrs Fks 2- fons’kh laLFkkvksa dk cfg"dkj fd;k ysfdu Hkkjrh; laLFkkvksa ds LFkkiuk dh /kheh izfdz;k ds dkj.k Nk=ksa vkSj v/;kidksa us fczfV’k laLFkk,a fQj ls viuk yhAiz'u-3 lfou; voKk vkanksyu vkjaHk djus dh eq[; ?kVukvksa dk o.kZu dfj;smRrj 1- fo’oO;kih vkfFkZd ladV 2- 1928 esa lkbeu deh'ku cuk ysfdu fdlh Hkkjrh; lnL; dks 'kkfey ugha fd;k x;k

3- ykMZ bjfou }kjk Hkkjr dks vkSifuosf'kd jkT; cuk, tkus dh ?kks"k.kk4- ykgkSj vf/kos'ku esa iw.kZ Lojkt dk y{; ikl fd;k x;k

iz'u-4 vle ds ckxku Jfedksa ds fy, Lora=rk dk D;k eryc FkkAmRrj& 1- ckMksa esa Lora=rk iwoZd vkus tkus dh Lora=rkA

2- xkaoksa ds lkFk mudk laidZ cuk, j[kukA3- fcuk vkKk pk; ckxku NksMus dh vuqefr ugha Fkh tks os pkgrs FksA

iz'u- 5 lfou; voKk vkanksyu esa fL=;ksa dh D;k Hkwfedk Fkh\mRrj& 1- ued lR;kxzg esa vf/kd ls vf/kd la[;k esa Hkkx fy;k 2- fojks/k jSyh o ued cukus esa Hkkx fy;k 3- dbZ vkSjrsa tsy Hkh xbZA 4- xkaoksa esa Hkh fL=;ksa us ns'k lsok dks ikou drZO; ekukAiz'u-6 yksxksa dks ,d tqV djus esa fdu leL;kvksa dk lkeuk djuk iMkA foospuk dhft,mRrj& izkphu xkSjo dk Js; vk;ksZa vkSj muds ;ksxnku dks fn;k x;k blfy, vU; leqnk; dks ,d eap ij ykuk eqf'dy gks x;kAiz'u-7 jk"Vª dks D;ksa vkSj dSls ukjh :i esa izLrqr fd;k \mRrj& 1- blls ,d Nfo cukus esa lgk;rk feyh vksj yksx jk"Vª dks igpku ldrs FksA 2- jk"Vªokn ds fodkl ds lkFk Hkkjr dks Hkkjr ekrk ds lkFk tksM+k x;kAfoLr`r iz'u mRrjiz'u-1 iwuk iSDV dk D;k ifj.kke gqvk\ blls nfyrksa dks D;k ykHk gqvk\mRrj& flrEcj 1932 esa iwuk iSDV ds vuqlkj nfyrksa dks dsUnzh; fo/kku ifj"knksa esa LFkku vkjf{kr fd;k ysfdu mUgsa lkekU; fuokZpu esa pquk tkuk FkkAiz'u-2 dkaxzsl vkSj eqfLye yhx esa fdu jktuhfrd fo"k;ksa ij erHksn c<kA foospuk dhft,A

10

mRrj& Hkfo"; dh lHkkvksa esa izfrfuf/kRo ds iz'u dks ysdj fooknA eqfLye yhx ds eksgEen vyh ftUuk izFkd fuokZpu dh ekax dks NksMus ds fy, rS;kj Fks ;fn dsUnzh; lHkk esa eqfLyeksa dks LFkku vkjf{kr fd;k tk; vkSj eqfLye ckgqY; {ks= esa tula[;k ds vuqikr esa izfrfuf/kRo fn;k tk;Aiz'u-3 Hkkjr ds fofHkUu {ks= esa xka/kh th us lR;kxzg dks dSls lapkfyr fd;kAmRrj& 1- 1917 esa fcgkj ds paikju esa 'kksf"kr ckxku O;LFkk ds f[kykQ fdlkuksa dks izsfjr fd;k 2- xqtjkr ds [ksMk esa fdlkuksa ds i{k esa 1918 esa lR;kxzg 3- 1918 esa vgenkckn esa lwrh fey Jfedksa ds vkanksyu ds fy, x,A 4- 1919 esa jkSyV ,DV ds fo:) lR;kxzg 'kq: fd;kiz'u- 4 19oha lnh ds mRÌjk)Z esa jk"Vªokn ds fodkl ds fy, mRrjk;h dkj.kksa dks crkb;sAmRrj& 1- vkfFkZd 'kks"k.k 2- ns'k dks iz'kklfud vkSj vkfFkZd ,dhdj.k 3- ik'pkR; f'k{kk 4- izsl dk fodklvfrfjDr iz'uiz'u-1 vki vo/k ds fdlku vkanksyu ds fo"k; esa D;k tkurs gSaA Li"V dhft,iz'u-2 xka/kh bjfou le>kSrs ds fo"k; esa vki D;k tkurs gSaiz'u-3 f[kykQr vkanksyu D;k Fkk\iz'u-4 vki vYywjh lhrk jke jktw ds fo"k; esa D;k tkurs gSa\iz'u-5 vlg;ksx vkanksyu okil ysus dk D;k dkj.k Fkk \iz'u-6 yksxksa ij tfy;kaokyk ckx ?kVuk dk D;k izHkko iM+k\iz'u-7 vlg;ksx ,d vkanksyu dSls cuk \ Li"V dhft,A iz'u-8 lfou; voKk vkanksyu vlg;ksx vkanksyu ls dSls fHkUu Fkk \

ikB& 4Öê×´ÇUÜè·ë¤Ì çßàß ·¤æ ÕÙÙæ

ÕãéUçß·¤ËÂØ ÂýoAÑ-ÂýoA v ÕýðÅUÙßéÇU ÃØßSÍæ €Øæ ÍèU?

(¥) ØéhUæðžæÚU âñçÙ·¤ ÃØßSÍæ (Õ) ØéhUæðžæÚU ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÃØßSÍæ

(â) ØéhUæðžæÚU ¥‹ÌÚUæüCþUèØ ¥æçÍü·¤ ÃØßSÍæ (Î) §UÙ×ð´ âð ·¤æð§üU ÙãUèÚÂýoA w ¥ÙéÕ´çŠæÌ Ÿæç×·¤ ·¤æ €Øæ ×ÌÜÕ ãñU?

(¥) âSÌæ Ÿæç×·¤ (Õ) SßÌ´˜æ Ÿæç×·¤ (â) Õ´Šæ·¤ Ÿæç×·¤ (Î)§UÙ×ð´ âð ·¤æð§ü ÙãUè´

ÂýoA x ÙãUÚUè ©UÂçÙßðàæ €Øæ Íð?(¥) ÕÇð¸U ©UÂçÙßðàæ (Õ) â×éÎýè Õ´ÎÚU»æãU (â) ÕÇ¸è ÙãUÚÔU(Î) çâ´ç¿Ì ÿæð˜æ

ÂýoA y SÂñƒæðÌè ·¤ãUæ ÁæÙð ßæÜæ ·¤æñÙâæ ÖæðÁÙ Øæ˜ææ ·¤ÚU·ð¤ ¿èÙ âð Âçp× ÂãÚé¿æ?

(¥) âæðØæ (Õ) ×ê´»È¤Üè (â) ¥æÜê (Î) ÙêÇUËâÂýoA z ·¤æñÙâè Õè×æÚUè v}~® ·ð¤ â×Ø Á´»Üè ¥æ» ·¤è ÌÚUãU ¥Èý¤è·¤æ ×ðð Èñ¤Üè?

(¥) Âàæé ŒËæð» (Õ) ¿ð¿·¤ (â) ‹Øê×æðçÙØæ (Î)§UÙ×ð´ âð ·¤æð§Uü ÙãUè´

ÂýoA { ·¤æñÙ âæ âæðÙð ·¤æ ¥æ·¤áü·¤ àæãUÚU Íæ?(¥) ÂðM¤ (Õ) ×ðç€â·¤æð (â) °ÜÇUæðÚUæÇUæð(Î) SÂÔÙ

ÂýoA |·¤æÚUæð ·ð¤ çÙ×æü‡æ ×ð´ ¥âðÕÜè Üæ§UÙ ·¤è ¥ßŠææÚU‡ææ ç·¤âÙð Sßè·¤æÚU �ç·¤Øæ?

(¥) âð×é¥Ü ×æðâü (Õ) ãUðÙÚUè È¤æðÇüU (â) ÅUè. ·é¤ŒÂÜæ (Î)§U×æ× ãéUâñÙ

ÂýoA } ÙðæÕÜ ÂéÚUS·¤æÚU Âýæ# Üð¹·¤ ·s ÂêßüÁ ¥ÙéÕ´çŠæÌ ×ÁÎêÚU Íð?(¥) ÕæòŽæÚU ×æðÜüð (Õ) ßè.°â. ÙæØÂæÜ (â) ¥×ˆâü âðÙ (Î)ÚUæ×ÙÚÔUàæ âÚUßÙ

ÂýoA ~ ×ãUæ×´Îè ßáü ×ð´ ÂýæÚÚÖ ãé§üU?(¥) v~w| (Õ) v~w} (â) v~w~ (Î) v~x®

ÂýoA v® ç¿ÅUÙè â´»èÌ Üæð·¤çÂýØ ãñU?(¥) ©UžæÚUè ¥×ðçÚU·¤æ (Õ) Îçÿæ‡æ ¥×ðçÚU·¤æ (â) ÁæÂæÙ(Î) ¿èÙ

ÂýoA vv çÚU‹ÇÚUÂðSÅU °·¤ ãñU?(¥) ¥Èý¤è·¤æ ×ð´ ×ßðàæèØ Õè×æÚUè (Õ) ¿èÙ ×ð´ ×ßðàæèØ Õè×æÚUè

11

(â) ÖæÚUÌ ×ð´ ×ßðàæèØ Õè×æÚUè (Î) M¤â ×ð´ ×ßðàæèØ Õè×æÚUèÜƒæé ©UžæÚUæˆ×·¤ ÂýoAÑ-ÂýoA v ¥´»ðÁæð ·ð¤ çÜ° ÖæÚUÌèØ ÃØæÂæÚU ·¤æ €Øæ ×ãUžæß Íæ?©UžæÚU (v) ÃØæÂæÚU ¥çƒæàæðá¤Ñ-çÕýÅðUÙ ·¤æ ÖæÚUÌ ·ð¤ âæÍ ÃØæÂæÚU ¥çƒæàæðá ÚUãUÌæ ÍæÐ çÕýÅðÙ §Uâ ¥çƒæàæðá ·¤æ

©UÂØðæ» ÎêâÚÔU Îðàææð ·ð¤ âæÍ ÃØæÂæçÚU·¤ ƒææÅðU ·¤è ÖÚUÂæ§ü ·ð¤ çÜ° ©UÂØæð» ·¤ÚUÌæ ÍæÐ(w) ãUæð× ¿æÁðüÁÑ-§Uâ·ð¤ ÌãUÌ çÕýÌæÙè ¥È¤âÚUæð´ ¥æñÚU ÃØæÂçÚUØæð´

mUæÚUæ ¥ÂÙð ƒæÚU ÖðÁè »§üU çÙÁè ÚU·¤×, ÖæÚUÌèØ ÕæãUÚUè ·¤Áæðü ÂÚU ŽØæÁ ¥æñÚU ÖæÚUÌ ×ð ·¤æ× ·¤ÚU ¿é·ð¤

çÕýÌæÙè ¥È¤âÚUæð´ ·¤è Âð´àæÙ àææç×Ü ÍèÐ(x) ·¤Âæâ ·¤æ ×éØ ÂêçÌ·¤ÌæüÑ- ÖæÚUÌ çÕýÅðUÙ ·¤æð ·¤“æð ·ð¤ Âæâ ·¤æ ×éØ

çÙØæüÌ·¤ Íæ Áæð çÕýÅUðÙ ·ð¤ âêÌè ßS˜æ ©Ulæð» ·¤æ ÖæðÁÙ ÍæÐ

(y) ¥ÙéÕ´çŠæÌ Ÿæç×·¤æð ·¤æ ¥æÂêçÌ·¤ÌæüÑ- ¥Ùð·¤ Îðàææð´ ·ð¤ çÕãUæÚU, ©UˆÌÚU ÂýÎðàæ, ×ŠØ ÖæÚUÌ âð

¥ÙéÕ´çŠæÌ Ÿæç×·¤ ÎêâÚÔU Îðàææð´ ×ð´ ¹çÙÁ çÙ·¤æÜÙð ¥æñÚU Õæ»æÙæð´ ×ð´ ·¤æ× ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÜ° Üð Áæ° »°Ð

ÂýoA w ÕðýÅUÙ ÕéÇU ÃØßSÍæ Ùð ç·¤â Âý·¤æÚU ·¤æ× ç·¤Øæ Íæ?©UžæÚU (v) ¥‹ÌÚUæüCUþèØ ×éÎýæ ÃØßSÍæ ÚUæCþUèØ ×éÎýæ¥æ´ð ¥æñÚU ×éÎýæ ÃØßSÍæ¥æð´ ·¤æð ÁæðÇ¸Ìæ ãñUÐ

(w) ÕýðÅUÙ ßéÇU ÃØßSÍæ çÙŠææüçÚUÌ çßçÙ×Ø ÎÚUæð´ ÂÚU ¥æŠææçÚUÌ ÍæÐ §Uâ ÃØßSÍæ ×ð´ð ÚUæCþUèØ ×éÎýæ°´ ÇUæÜÚU ·ð¤ âæÍ °·¤ çÙçpÌ çßçÙ×Ø ÎÚU âð Õ¡Šæè ãéU§üU ÍèÐ

(x) ÕðýÅUÙ ßéÇUâ ÃØßSÍæ Ùð Âçp×è ¥æñlæðç»·¤ ÚUæCUþæð´ ·ð¤ çÜ° ÃØæÂæÚU ¥æñÚU ¥æØ ×ð´ ßëçhU ·ð¤ çÜ° ¥ÂýçÌ× Øé» ·¤æ âê˜æÂæÌ ç·¤ØæÐ ÂýoA x çÕýçÅUàæ âÚU·¤æÚU ·¤æòÙü ÜæÁ ·ð¤ â×æ# ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÙ‡æüØ ·ð¤ €Øæ ÂýÖæß ãéU°?©UžæÚU (v) çÕýÅðUÙ ©UˆÂæçÎÌ ÖæðÁÙ ·ð¤ ÕÎÜð çßÎðàææð âð âSÌè ÎÚU ÂÚU ÖæðÁÙ ·¤æ ¥æØæÌ ãUæðÙð Ü»æÐ

(w) çÕýçÅUàæ ·ë¤çá ¥æØæÌæð ·¤æ ×é·¤æÕÜæ ·¤ÚUÙð ×ð´ â×Íü ÙãUè´ ÍèÐ Öêç× ·¤æ ÕÇ¸æ çãUSâæ ÙãUè´ ÁæðÌæ »Øæ ¥æñÚU Üæð» àæãUÚUæð´ °ß´ ÎêâÚÔU Îðàææð´ ×ð´ Âýßæâ ·¤ÚUÙð Ü»ðÐ

(x) ÖæðÁÙ ·¤è ·¤è×Ìæð´ ×ð´ ·¤×è âð çÕýÅðUÙ ×ð´ ©UÂÖæð» ÕÉ¸UæÐ Ìèßý ¥æñlæðç»·¤ÚU‡æ âð çÕýÅðUÙ ×ð´ ¥æØ ÕÉ¸Uè ¥æñÚU §UâçÜ° ÖæðÁÙ ·¤æ ¥æØæÌ ÕÉ¸UæÐ

(y) çÕýÅðUÙ ·¤è ×æ¡» ·¤æð ÂêÚUæ ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÜ° â×SÌ â´âæÚU- Âêßèü ØêÚUæðÂ, M¤â, ¥×ðçÚU·¤æ ¥æñÚU ¥æòSÅUðþçÜØæ ×ð´ Öêç× ·¤æð âæÈ¤ ·¤ÚU·ð¤ ÖæðÁÙ ©UˆÂæÎÙ ·¤æð ÕÉ¸UæØæ

»ØæUÐÂýoA y ÚÔUÈý¤èçÁÚÔUÅðUÇU ÁãUæÁæð´ ·ð¤ ¥æçßc·¤æÚU ·ð¤ €Øæ ÜæÖ Íð?©UžæÚU (v) §Uââð ÁãUæÁæð´ ·¤æ ç·¤ÚUæØæ ·¤× ãUæð »Øæ ¥æñÚU ØêÚUæðÂ ×ð´ ×æ¡â ·¤è ·¤è×Ìð ç»ÚU »§üUÐ

(w) ØêÚUæðÂ ×ð´ »ÚUèÕ çßçÖ‹‹æ Âý·¤æÚU ·ð¤ ÃØ´ÁÙæð´ ·¤æ ÂýØæð» ·¤ÚUÙð Ü»ðÐ

(x) ÂãUÜð ·ð¤ ÕýðÇU ¥æñÚU ¥æÜê ·ð¤ ×é·¤æÕÜð ×æ´â, ×€¹Ù ¥æñÚU ¥´ÇUæð´ ·¤æð ©UÂØæð» ãUæðÙð Ü»æÐ

(y) âæ×æçÁ·¤ àææ´çÌ ·ð¤ âæÍ ©Uˆˆæ× ÁèßÙ Îàææ¥æð´ ·¤æ çß·¤æâ ãéU¥æ ¥æñÚU ÕæãUÚUè ÿæð˜ææð´ ×ð´ âæ×ýæ’ØßæÎ ·¤æð â×ÍüÙ ç×ÜæÐçÙÕ‹Šææˆ×·¤ ÂýoAÑ-ÂýoA v ÂýÍ× çßEØéhU ·ð¤ ÂýÖæßæð´ ·¤æð SÂCU ·¤ÚæðÐ©UžæÚU (v) ØãU ÂýÍ× ¥æŠæéçÙ·¤ ¥æñlæðç»·¤ ØéhU Íæ çÁââð ¥æñlæðç»·¤ ÚUæCþU àææç×Ü ÍðÐ

(w) ×àæèÙ »Ùæð, Åñ·¤æð´, °ØÚU ·ý¤æÅUæð, ÚUæâØçÙ·¤ ãUçÍØæÚUæð´ ·¤æ �ÃØæÂ·¤ Âñ×æÙð ÂÚU ÂýØæð» ç·¤Øæ »ØæÐ

(x) vR;f/kd ×ëˆØé ¥æñÚU çßÙæàæ ãéU¥æÐ(y) ¥çŠæ·¤ÌÚU ×ÚUÙð ¥æñÚU ƒææØÜ ãUæðÙð ßæÜð ·¤æØüàæèÜ ©U×ý ·ð¤ ÍðÐ(z) »ëãUçSÍØæð´ ·¤è ¥æØ ·¤× ãUæð »§üUÐ

12

({) ÂéM¤áæð´ ·¤æð ØéhU ×ð´ Öæ» ÜðÙð ·¤æð ÕæŠØ ç·¤Øæ »Øæ Ð(|) ×çãUÜæ¥æð´ ·¤æð ©UÙ ÿæð˜ææð´ ×ð´ ·¤æ× ·¤ÚUÙð ·¤æð ·¤ãUæ »Øæ çÁÙ×ð´

¥Õ Ì·¤ ÙãUè´ ·¤ÚUÌè ÍèÐÂýoA w ÖæÚUÌèØ ¥ÍüÃØßSÍæ ÂÚU ×ãUæ×´Îè ·ð¤ €Øæ ÂýÖæß ãéU°?©UˆÌÚU (v) ¥æçÍü·¤ ×ãUæ×´Îè âð ÖæÚUÌèØ ÃØæÂæÚU ÌéÚU´Ì ÂýÖæß âð ÂýÖæçßÌ ãéU¥æ, v~w} âð v~xy ·ð¤ ÖæÚUÌ ·¤æ ¥æØæÌ ¥æñÚU çÙØæüÌ ¥æŠææ ãUæð »ØæÐ

çÎØæÐ (w) ·ë¤çáØ ÂÎæÍæðü ·¤è ·¤è×Ìð´ ÌðÁè âð ç»ÚU »§üU ÂÚU‹Ìé âæ×ýæ’ØßæÎè âÚU·¤æÚU

Ùð ÖêÚUæÁSß ·¤× ·¤ÚUÙð âð §Ú·¤æÚU ·¤ÚU çßE ÕæÁæÚU ·ð¤ çÜ° ©UˆÂæçÎÌ ·¤ÚU ÚUãðU Íð ÕéÚUè ÌÚUãU ¥æãUÌ ãéU°Ð

(x) ÅUæÅU ·¤è ÕæðçÚUØæ ÕÙæÙð ·ð¤ çÜ° ·¤“ææ ÂÅUâÙ ·¤æ ©UˆÂæÎÙ ¥æñÚU ÂçÚUc·¤æÚU ç·¤Øæ ÁæÌæ ÍæÐ ÅUæÅU ·¤æ çÙØæüÌ Õ´Î ãUæðÙð

âð ·¤“æð ÂÅUâÙ ·¤è ·¤è×Ìæð´ ×ðð´ {® ÂýçÌàæÌ Ì·¤ ç»ÚUæßÅU ¥æ »§üUÐ Õ´»æÜ ·ð¤ ç·¤âæÙ ·¤Áü ×ð´ ÇêUÕ »°Ð (y) ¹¿ü ÂêÚÔU ·¤ÚUÙð ·ð¤ ¿P¤ÚU ×ð´ ç·¤âæÙæð´ ·¤è Õ¿Ì ¹ˆ× ãUæð »§üUÐ Á×èÙ

âêÎ¹æðÚUæð ·ð¤ Âæâ ç»ÚUßè ÂÇ¸è Íè, ƒæÚU ×ð´ Áæð Öè »ãUÙð ÁðßÚU Íð çÕ·¤ ¿é·ð¤ ÍðÐÂýoA x v~ ßè àæÎè ×ð´ ¥ÙéÕ´Šææð´ dks Ù§üU »éÜæ×è ÂýÍæ ·ð¤ M¤Â ×ð´ €Øæð´ ßç‡æüÌ ç·¤Øæ »Øæ Íæ?©UžæÚU v~ ßè´ âÎè ×ð´ ãUÁæÚUæð´ ÖæÚUÌèØ ¥æñÚU ¿èÙè ×ÁÎêÚU Õæ»æÙæð, ¹æÙæð ¥æñÚU ÚUæðÇ¸ °ß´ ÚÔUÜßð ÂçÚUØæðÁÙæ¥æð ·ð¤ çÙ×æü‡æ ·ð¤ çÜ° â´âæÚU ·ð¤ ¥Ùð·¤ ÿæð˜ææð´ ×ð´ Âãé´¿ðÐ

(v) ÖæÚUÌ ×ð´ ¥ÙéÕ´çŠæÌ Ÿæç×·¤ â×ÛææñÌð ·ð¤ ÌãUÌ ç·¤ÚUæ° ÂÚU çÜ° »°Ð ©UÙâð Âæ´¿ âæÜ Ì·¤ Õæ»æÙæð ×ð ·¤æ× ·¤ÚUÙð ·ð¤ ÖæÚUÌ ÂãéÚ¿Ùð ·¤æ ßæÎæ ç·¤Øæ »Øæ ÍæÐ

(w) ŠæèÚÔU-ŠæèÚÔU ÖæÚUÌ ·ð¤ âêÌè ßS˜æ ©Ulæð» ·¤æ ÂÌÙ ãUæð »Øæ, Öêç× ·¤æ ç·¤ÚUæØæ ÕÉ¸U »Øæ, Öêç× ¹æÙæð´ °ßð Õæ»æÙæð ·ð¤ çÜ° âæÈ¤ ·¤è »§üUÐ §Uââð »ÚUèÕæð´ ·¤æ ÁèßÙ ÂýÖæçßÌ ãéU¥æÐ ßð ç·¤ÚUæØæ ¿é·¤æÙð ×ð´ ¥â×Íü ãUæð »°, ·¤Áü ×ð´ ÇêUÕ »° ¥æñÚU ·¤æ× ·¤è ÌÜæàæ ×ð´ Âýßæâ ·ð¤ çÜ° ×ÁÕêÚU ç·¤° »°Ð

(x) ÖæÚUÌèØ Ÿæç×·¤æð ·¤æð ×éØÌæ ·ð¤ÚÔUçÕØæ§üU mUèÂ â×ê±, ç˜æçÙÎæÎ, »éØæÙæ, âêÚUèÙæ×, ×æÚUèàæâ °ß´ È¤èÁè Üð ÁæØæ »Øæ ÍæÐ Ìç×Ü ¥æÂýßæâè çâÜæðÙ ¥æñÚU ×ÜæØæ Áæ·¤ÚU ·¤æ× ·¤ÚUÌð ÍðÐ

(y) ×ÁÎêÚUæð´ ·¤è ÖÌèü ·¤æ ·¤æ× ×æçÜ·¤æð ·ð¤ °Áð‹ÅU ç·¤Øæ ·¤ÚUÌð Íð ¥æñÚU °Áð‹ÅUæð ·¤æð ·¤×èàæÙ ç×ÜÌæ ÍæÐÂýoA y ÒÒv~w® ·ð¤ Îàæ·¤ ·¤è â´ØéQ¤ ÚUæ’Ø ¥×ðçÚU·¤æ ·¤è ¥ÍüÃØßSÍæ ·¤æ Âý×é¹ Üÿæ‡æ ßëãUÌ ©UˆÂæÎÙ ÍæÐÓÓ â×Ûææ¥æðÐ©UžæÚU (v) ·¤æÚU çÙ×æüÌæ ãðÙÚUè È¤æðÇüU ßëãUÌ ©UˆÂæÎÙ ·ð¤ çßØæÌ Âý‡æðÌæ ÍðÐ �

(w) ©UâÙð °·¤ Õê¿Ç¸¹æÙð ·¤è ¥âðÕÜè Üæ§UÙ Ì·¤Ùè· Sßè·¤ÚU ·¤èÐ�(x) ©UâÙð ×ãUâêâ ç·¤Øæ ç·¤ »æçÇ¸Øæð ·ð¤ ©UˆÂæÎÙ ·ð¤ çÜ° Öè ¥âðÕÜè Üæ§UÙ ·¤æ �

ÌÚUè·¤æ â×Ø ¥æñÚU Âñâð ÎæðÙæð ·ð¤ çÜãUæÁ âð ç·¤È¤æØÌè ãUæð â·¤Ìæ ãñUÐ(y) §Uâ ÌÚUè·ð¤ Ùð ×ÁÎêÚUæð´ ·¤æð °·¤ ãUè ·¤æ× ×àæèÙè É¸Ú» âð ÕæÚU-ÕæÚU

·¤ÚUÌð ÚUãUÙð ·¤æð çßßàæ ç·¤ØæÐ(z) ØãU ·¤æ× ·¤è »çÌ ÕÉ¸Uæ ·¤ÚU ÂýˆØð·¤ ×ÁÎêÚU ·¤è ©UˆÂæÎ·¤Ìæ ÕÉ¸UæÙð ßæÜæ

ÌÚUè·¤æ ÍæÐ({) §Uââð ×ÁÎêÚUæð ·¤æ ÎñçÙ·¤ ßðÌÙ Îðæ »éÙæ ãUæð »ØæÐ ©Uâ·ð¤ mUæÚUæ ·¤è×Ì

·¤× ·¤ÚUÙð ·ð¤ ©UÂæØæð ×ð ØãU ¥Õ Ì·¤ ·¤æ âßæðüžæ× ©UÂæØ ÍæÐmRrj daqth (MCQ)

1 l 2 l 3 n 4 n5 v 6 l 7 c 8 c9 l 10 c 11 v 12 l13 v 14 v 15 c

ikB& 5¥æñlæð»è·¤ÚU‡æ ·¤æ Øé»

ÕãéUçß·¤çËÂØ ÂýoAÑ-ÂýoA v ç»ËÇU â´ƒæ Íð?

13

(¥) ©Ulæð»ÂçÌØæð (Õ) çÙØæüÌ·¤æð (â) ÃØæÂæçÚUØæð (Î)©UˆÂæÎ·¤æð

ÂýoA w çÙ×AçÜç¹Ì ×ð´ âð ·¤æñÙâæ ÁæðÕÚU ·¤æð ÂçÚUÖæçáÌ ·¤ÚUÌæ ãñU?(¥) Ù§üU ÖçÌüØæ ·¤ÚUÙð ßæÜæ ©Ulæð»ÂçÌ ·¤æ ·¤×ü¿æÚUè (Õ) ÂéÚUæÙæ

çßEâÙèØ Ÿæç×·¤(â) ¥çŠæ·¤æÚ ¥æñÚU àæçQ¤ âð âÂóæ ÃØç€ˆæ� (Î) Ÿæç×·¤æð ·¤æ

çÙØ´ç˜æÌ ÁèßÙÂýoA x âßüÂýÍ× ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ·¤ÚUÙð ßæÜæ Îðàæ Íæ?

(¥) ÁæÂæÙ (Õ) çÕýÅðUÙ (â) Á×üÙè (Î)Èý¤æ´â

ÂýoA y v} ßè´ âÎè ×ð´ ÖæÚUÌ Ùð ç·¤â Õ´ÎÚU»æãU àæãUÚU ·¤æ ÂÌÙ ãUæðÌð Îð¹æÐ(¥) âêÚUÌ (Õ) Õ´Õ§üU (â) ·¤Ü·¤žææ (Î) ×Îýæâ

ÂýoA z §üUSÅU §´çÇUØæ ·´¤ÂÙè ·¤æ ßðÌÙÖæð»è ·¤×ü¿æÚUè ÍæÐ(¥) âðÆU (Õ) ×æ×ÜæÌÎæÚU (â) »é×æàÌæ (Î) ÜÕÚUÎæÚU�

ÂýoA { çSÂçÙ´» ÁðÙè ·¤æ ¥æçßc·¤æÚU ç·¤âÙð ç·¤Øæ?(¥) âð×é¥Ü Üé·¤ (Õ) çÚU¿ÇüU ¥æ·ü¤ÚUæ§UÅ U(â) Áðâ ãUæÚU»ýèŽÁ� (Î)Áðâ ßæÅU�

ÂýoA |ÖæÚUÌ ×ð´ ÂýÍ× âêÌè ßS˜æ ç×Ü ·¤Õ SÍæçÂÌ ãéU§üU?(¥) v}vy (Õ) v}wy (â) v}zy (Î) v}{y

ÂýoA } ÖæÚUÌ ×ð´ ÂýÍ× âêÌè ßS˜æ ç×Ü ·¤ãUæ¡ SÍæçÂÌ ·¤è »§üU?(¥) ×Îýæâ (Õ) Õ´Õ§üU (â) ·¤æÙÂéÚU (Î)âêÚUÌ

ÂýoA ~ Üæ§üU àæÅUÜ ·¤æ €Øæ ©UÂØæð» Íæ?�(¥) ƒææðÙæ (Õ) ÕéÙÙæ (â) ÇUæ§´» (Î)âèÙæ

ÂýoA v® ÖæÂ ·ð¤ §ÚÁÙ ·¤æ ¥æçßc·¤æÚU ç·¤âÙð ç·¤Øæ Íæ?(¥) Áðâ ßæÅU� (Õ) ‹Øê·¤æð×ðÙ (â) çÚU¿ÇüU ¥æ·ü¤ÚUæ§Å U(Î)§UÙ×ðð´ âð ·¤æð§üU ÙãUè´

Üƒæé ©UžæÚUæˆ×·¤ ÂýoAÑ-ÂýoA v ÖæÚUÌèØ ©Ulæð»æð ÂÚU ÂýÍ× çßE ØéhU ·ð¤ €Øæ ÂçÚU‡ææ× ãéU°?©UžæÚU ÂýÍ× çßE ØéhU âð ÖæÚUÌèØ ©Ulæð»æð ·¤æð ¥Ùð· ·¤æÚU‡ææð âð ÂýæðˆâæãUÙ ç×ÜæÑ-

(v) çÕýçÅUàæ ·¤æÚU¹æÙð âðÙæ ·¤è ÁM¤ÚUÌæð ·¤æð ÂêÚUæ ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÜ° ØéhU âÕ‹Šæè ©UˆÂæÎÙ ×ð´ ßØSÌ ãUæð »Øð, §Uââð ÖæÚUÌ ×ð´ ßæSÌçß·¤ M¤Â âð âæÚÔU çÙØæüÌ Õ´Î ãUæð »°Ð

(w) ¥¿æÙ·¤ ÖæÚUÌèØ ·¤æÚU¹æÙæð ·¤æð ƒæÚÔUÜê ÕæÁæÚU ·ð¤ çÜ° çßçÖóæ Âý·¤æÚU ·¤è ßSÌé°¡ ©UˆÂæçÎÌ ·¤ÚUÙð ·¤æ ¥ßâÚU ç×Ü »ØæÐ

(x) ÖæÚUÌèØ ·¤æÚU¹æÙæð´ ×ð´ Öè È¤æñÁ ·ð¤ çÜ° ÁêÅU ·¤è ÕæðçÚUØæ¡, È¤æñçÁØæð ·ð¤ çÜ° ßÎèü ·ð¤ ·¤ÂÇ¸ð, ¿×Ç¸ð ·ð¤ ÁêÌð ÕÙÙð Ü»ðÐÂýoA w ÁæðÕÚU ·¤æñÙ Íæ? ©Uâ·ð¤ ·¤æØü SÂCU ·¤èçÁ°-©UžæÚU ©Ulæð»ÂçÌ ÙØð ×ÁÎêÚUæð ·¤è ÖÌèü ·ð¤ çÜ° ÁæòÕÚU ÚU¹Ìð ÍðÐ ÁæòÕÚU ·¤æð§ü ÂéÚUæÙæ ¥æñÚU çßESÌ ·¤×ü¿æÚUè ãUæðÌæ ÍæÐ

(v) ßãU ¥ÂÙð »æ¡ß âð Üæð»æð ·¤æð ÜæÌæ Íæ, ©U‹ãðU ·¤æ× ·¤æ ÖÚUæðâæ ÎðÌæ Íæ, ©U‹ãðÚ àæãUÚU ×ð´ Á×Ùð ·ð¤ çÜ° ×ÎÎ ÎðÌæ Íæ ¥æñÚU ×éâèÕÌ ×ð´ Âñâð âð ×ÎÎ Îðˆææ ÍæÐ

(w) ÁæòÕÚU ×ÁÕêÌ ¥æñÚU Ìæ·¤ÌßÚU ÕÙ »Øæ ÍæÐ ßãU ×ÎÎ ·ð¤ ÕÎÜð Âñâð ¥æñÚU ÌæðãUÈð¤ ·¤è ×æ¡» ·¤ÚUÙð Ü»æ Íæ ¥æñÚU ×ÁÎêÚUæð´ ·¤è çÁ‹Î»è çÙØ´ç˜æÌ ·¤ÚUÙð Ü»æ ÍæÐ

ÂýoA x v~ ßè´ âÎè ·ð ÂýæÚÚÖ ×ð´ ÖæÚUÌèØ ÕéÙ·¤ÚUæð´ ·¤è €Øæ-€Øæ â×SØæ°´ Íè?(v) ·¤“æð ×æÜ ·¤è ·¤×èÑ-ÖæÚUÌ âð ·¤“æð ·¤Âæâ ·¤æ çÙØæüÌ ÕÉ¸UÙð âð ·¤“æð ·¤Âæâ ·¤è ·¤è×Ìð ÕÉ¸U »§üUÐ ÖæÚUÌèØ ÕéÙ·¤ÚUæð ª¡¤¿è ·¤è×Ìæð ÂÚU ·¤“ææ ·¤Âæâ ¹ÚUèÎÙð ·¤æð ÕæŠØ ç·¤Øæ »ØæÐ(w) »é×æàÌæð ·ð¤ âæÍ ·¤ÜãUÑ- »é×æàÌð ¥‹ØæØÂê‡æü ÌÚUè·ð¤ âð ·¤æ× ·¤ÚUÌð Íð ¥æñÚU ÕéÙ·¤ÚUæð ·¤æð ¥æÂêçÌü ×ð´ ÎðÚUè ·¤ÚUÙð ÂÚU Î´çÇUÌ ·¤ÚUÌð ÍðÐ §UâçÜ° ©UÙ·¤æ ÕéÙ·¤ÚUæð ·ð¤ âæÍ ·¤ÜãU ãUæðÌæ ÚUãUÌæ ÍæÐ(x) ¥ç»ý× ·¤è ÃØßSÍæÑ-¥´»ðýÁæð Ùð ¥æÂêçÌü ·¤è âéçÙçà¿ÌÌæ ·ð¤ çÜ° ÕéÙ·¤ÚUæð ·¤æð ¥ç»ý× ÎðÙð ·¤è ÃØßSÍæ àæéM¤ ·¤èÐ ÕéÙ·¤ÚUæð´ Ùð ¥çŠæ·¤ ·¤×æÙð ·ð¤ çÜ°

14

©Uˆâé·¤Ìæ Âêßü·¤ ¥ç»ý× çÜØæ ÂÚU‹Ìé ßð °ðâæ ·¤ÚUÙð ×ð´ ¥â×Íü ÚUãðUÐ ßð ¥Õ ÀUæðÅð ¹ðÌæð ·¤æð Öè ¹æÙð Ü»ð çÁÙ·¤æð ¥Õ Ì·¤ ÁæðÌÌð ¥æ ÚUãðU ÍðÐ

ÂýoA y ÂýçâhU ÂéSÌ·¤ Ù§ü âÎè ·ð¤ ©UÎØ ·¤è ÌSßèÚU €Øæ Î”kkZrh ãñU?©UžæÚU (v) §Uâ×ð´ çß·¤æâ ·¤æ â´Îðàæ çÎ¹æØæ »Øæ ãñUÐ ÌSßèÚU ·ð¤ ×ŠØ ×ð´ °·¤ Îðßè Áñâè ÌSßèÚU ãñU Áæð Ù§üU âÎè ·¤è ŠßÁæ çÜ° Âý»çÌ ·¤æ È¤çÚUàÌæ çÎ¹æ§ ÎðÌè ãñUÐ ©Uâ·¤æ °·¤ Âæ´ß Â´¹æð ßæÜð ÂçãU° ÂÚU çÅU·¤æ ãñU ©Uâ·¤è ©UÇ¸æÙ ÖçßcØ ·¤è ¥æðÚU ãñUÐ

(w) â´ƒæcæü ÖçÃæcØ ×ð´ çÙãUèÌ ÍæÐ(x) ©Uâ·ð¤ ÂèÀUð ©UóæçÌ ·ð¤ ç¿‹ãU - ÚÔUÜßð, ·ð¤×ÚUæ, ×àæèÙð, çÂýç‹ÅU» Âýðâ

¥æñÚU ·¤æÚU¹æÙð ÌñÚU ÚUãUð ãñUÐçÙÕ‹Šææˆ×·¤ ÂýoAÑ-ÂýoA v ¥æçÎ ¥æñlæð»è·¤ÚU‡æ ·ð¤ ×éØ Üÿæ‡ææð´ ·¤æ ß‡æüÙ ·¤èçÁ°Ð©UžæÚU (v) ©UˆÂæÎÙ ·¤æÚU¹æÙæð ÂÚU ¥æŠææçÚUÌ ÙãUè´ ÍæÐ

(w) ¥´ÌÚUæüCþUèØ ÕæÁæÚUæð´ ·ð¤ çÜ° ƒæÚUæð ÂÚU ¥æŠææçÚUÌ ©UˆÂæÎÙ ç·¤Øæ ÁæÌæ ÍæÐ

(x) ÃØæÂæÚUè »æ¡ßæð´ ×ð´ Áæ·¤ÚU ·¤æÚUè»ÚUæð ·¤æð ¥‹ÌÚUæüCþUèØ ÕæÁæÚUæð´ ·ð¤ çÜ° ßSÌé°¡ ©UˆÂæÎèÌ ·¤ÚUÙð ·ð çÜ° ×éÎýæ ÎèUÐ

(y) §Uââð ç·¤âæÙæð´ ·¤æð ¥æØ ·ð¤ ßñ·¤çËÂ·¤ S˜ææðÌ ç×ÜæÐ(z) ¥æçÎ ¥æñlæðç»·¤ ©UˆÂæÎÙ âð ç·¤âæÙæð´ ·¤æð ·ë¤çá âð ç×ÜÙð ßæÜè ·¤× ¥æØ

ÕÉ¸U »§üUÐ({) ƒæÚU ·ð¤ â×SÌ Ÿæ× âæŠæÙæð´ ·¤æ ©UˆÂæÎÙ ×ð´ ©UÂØæð» ç·¤Øæ »ØæÐ(|) »æ¡ßæð ¥æñÚU àæãUÚUæð´ ·ð¤ ×ŠØ ÃØßâæçØ·¤ â´ÕŠææð´ ·¤æ çß·¤æâ

ãéU¥æÐÂýoA w ¥´»ýðÁæð´ Ùð çÕýçÅUàæ ßSÌé¥æð ·¤æ ÖæÚUÌèØ ÕæÁæÚUæð´ ×ð ç·¤â Âý·¤æÚU çßSÌæÚU ç·¤Øæ?©UžæÚU (v) ßSÌé¥æð´ ·¤æ çß™ææÂÙ ç·¤ØæÑ- çß™ææÂÙæð´ Ùð ßSÌé¥æð ·¤æð ÁM¤ÚUè ¥æñÚU ßæ¡ÀUçÙØ ÕÙæ çÎØæÐ §Uââð Üæð»æð´ ·¤è âæð¿

ÕÎÜ »§üU ¥æñÚU Ù§ü ÁM¤ÚUÌð ÂñÎæ ãUæð »§üUÐ ¥æñlæðç»·¤ÚU‡æ ·ð¤ Øé» ×ð´ çß™ææÂÙæð´ Ùð ßSÌé¥æð ·ð¤ çÜ° ÕæÁæÚU ·¤æ çßSÌæÚU ·¤ÚUÙð ×ð´ ×ãUˆÌßÂê‡æü Øæð»ÎæÙ çÎØæÐ

(w) ·¤ÂÇ¸æð ·ð¤ Õ‡ÇUÜæð ÂÚU ÜðÕÜ Ü»æ° »°Ñ- ÜðÕÜ âð ¹ÚUèÎÎæÚUæð´ ·¤æð ·´¤ÂÙè ·¤æ Ùæ× °ß´ ©UˆÂæÎÙ ·¤è Á»ãU ·¤æ ÂÌæ ¿Ü ÁæÌæ ÍæÐ ÜðÕÜ ¿èÁæð ·¤è »é‡æßÌæ ·¤æ ÂýÌè·¤ Öè ÍæÐ ÁÕ ÜðÕÜ ÂÚU ×æðÅðU ¥ÿæÚUæð´ ×ð´ ×ðÇ¸ §UÙ ×ðÙ¿ðSÅUÚU çÜ¹æ çÎ¹æ§üU ÎðÌæ Ìæð ¹ÚUèÎÎæÚUæð´ ·¤æð ·¤ÂÇ¸æ ¹ÚUèÎÙð ×ð´ ç·¤âè Âý·¤æÚU ·¤æ ÇUÚU Ùãè´ ÚUãUÌæ ÍæÐ (x) Îðßè ÎðßèÌæ¥æð´ ·¤è ÌSßèÚUæð´Ñ-Îðßè ÎðßÌæ¥æð´ ·¤è ÌSßèÚUæð´ ·ð¤ ÕãUæÙð çÙ×æüÌæ ×ð´ çÎ¹æÙð ·¤è ·¤æðçàæàæ ·¤ÚUÌð Íð ç·¤ §üUEÚU Öè ¿æãUÌæ ãñU ç·¤ Üæð» §Uâ ¿èÁ ·¤æð ¹ÚUèÎðÐ ·ë¤c‡æ Øæ âÚUSßÌè ·¤è ÌSßèÚUæð´ ·¤æ È¤æØÎæ ØãU ãUæðÌæ Í ç·¤ çßÎðàææð ×ð´ ÕÙè ¿èÁ Öè ÖæÚUÌèØæð´ ·¤æð ÁæÙè ÂãU¿æÙè Ü»Ìè ÍèÐ(y) ×éçÎýÌ ·ñ¤Üð‡ÇUÚUæð´ Ùð ©UˆÂæÎæ´ð ·¤æð Üæð·¤çÂýØ ÕÙæØæÑ- ¥¹ÕæÚUæð´

¥æñÚU Âç˜æ·¤æ¥æð´ ·¤æð Ìæð ÂÉ¸ðU çÜ¹ð Üæð» ãUè â×Ûæ â·¤Ìð Íð Üðç·¤Ù ·ñ¤Üð‡ÇUÚ §UÙ Üæð»æð ·¤è â×Ûæ ×ð´ ¥æ ÁæÌð Íð Áæð ÂÉ¸U ÙãUè´ â·¤Ìð ÍðÐ ¿æØ ·¤è Îé·¤æÙæð, ÎÌÚUæð´ °ß´ ×ŠØß»èüØ ƒæÚUæð´ ×ð´ ·¤Ëæñ‡ÇUÚU ÜÅU·ð¤ ÚUãUÌð ÍðÐ

ÂýoA x Ò¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ç×çŸæÌ ßÚUÎæÙ ÍÈÓ SÂCU ·¤èçÁ° -©UžæÚU ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ·ð¤ ßÚUÎæÙÑ-

(v) ×àæèÙæð´ âð ç·¤° ©UˆÂæÎÙ âð â´âæÚU ·¤è ÕÉ¸è ãéU§üU ÁÙâ´Øæ ·¤æ ÕÉ¸Uè �ãéU§üU ¥æßàØ·¤Ìæ¥æð´ ·¤è ÂêçÌü âÖß ãé§üUÐ�

(w) ×àæèÙæ´ð âð ×æÙßÌæ ·¤è ÂýæÚUçÖ·¤ ¥æßàØ·¤Ìæ¥æð´ - ÖæðÁÙ, ·¤ÂÇ¸æ �¥æñÚU ×·¤æÙ ·¤è ÂêçÌü â´Öß ãé§üUÐ

(x) ×àæèÙæð´ Ùð ×éÙcØ ·¤æð ÎéÑ¹ÎæØè Í·¤æÙ ¥æñÚU ¥æÙ‹ÎãUèÙ ·¤æØæðZ âð ×éçQ¤ çÎÜæ§üUÐ

(y) ×àæèÙæð´ âð ×ÙécØæð´ ·¤æð ¥çŠæ·¤ âé¹ ç×ÜæÐ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ·ð¤ ÕéÚÔU ÂýÖæßÑ-(v) ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ Ùð ç·¤âæÙæð´ ·¤æð Öêç×ãUèÙ Ÿæç×·¤ ÕÙæ·¤ÚU

»ýæ×è‡æ ÁèßÙ ·¤æð ÙcÅU ·¤ÚU çÎØæÐ

15

(w) »ýæ×è‡æ ÕðÚUæðÁ»æÚUè âð ç·¤âæÙ ·¤æ× ·¤è ÌÜæàæ ×ð´ àæãUÚUæð´ ×ð´ Âýßæâ ·¤æð ×ÁÕêÚU ãéU°Ð

(x) àæãUÚUæð´ ×ð´ ÖèÇ¸ ÕÉ¸U »§üUÐ ¥SßæS‰Ø ¥æñÚU ƒæÚUæð´ ·¤è ·¤×è ·¤è â×SØæ ÂñÎæ ãéU§UüÐ

(y) âæ×ýæ’ØßæÎ ·¤æ çß·¤æâ ãé¥æÐÂýoA y ¥ç»ý× ·¤è ÃØßSÍæ ÕéÙ·¤ÚUæð´ ·ð¤ çÜ° ç·¤â Âý·¤æÚU ãUæçÙ·¤æÚU·¤ çâhU ãéU§üU?

(v) ×æñÜ ÌæðÜ ·¤æ ¥ßâÚU ÙãUè´ ÚUãUæ - ÕéÙ·¤ÚUæð´ Ùð ×æñÜ ÌæðÜ ·ð¤ ¥ßâÚU ¹æð çÎ°Ð

(w) Öêç× ·¤æð ÖæÇ¸ð ÂÚU Îð çÎØæ - ¥Õ ÕéÙ·¤ÚU ¥ÂÙè Á×èÙ ÖæÇð¸U ÂÚU Îð·¤ÚU âæÚUæ â×Ø ÕéÙ·¤ÚUè ×ð´ ÎðÙ Ü»ðÐ

(x) ÖæðÁÙ ·ð¤ çÜ° ÎêâÚUæð´ ÂÚU ¥æçŸæÌ ãUæð »°- ¥çŠæ·¤ÌÚU ÕéÙ·¤ÚU Öêç× ¹æð·¤ÚU ¥ÂÙð ÖæðÁÙ ·¤è ¥æßàØ·¤Ìæ ÂêçÌü ·ð¤ çÜ° ÎêâÚUæð´ ÂÚU ¥æçŸæÌ ãUæð »°Ð

(y) »é×æàÌæð´ ·ð¤ âæÍ ·¤ÜãU ãUæðÙð Ü»ð - »é×æàÌð çÙÚÚ·é¤àæ ¥æ¿ÚU‡æ ·¤ÚUÙð Ü»ð, ÂéçÜâ ·ð¤ âæÍ »æ¡ßæð ×ð´ ƒæê×Ùð Ü»ð ¥æñÚU ·¤æ× ×ð´ çÉUÜæ§üU ·ð¤ çÜ° ÕéÙ·¤ÚUæð´ ·¤æð Î´çÇUÌ ç·¤ØæÐmRrj daqth (MCQ)

1 n 2 v 3 c 4 v5 l 6 l 7 l 8 c9 c 10 v 11 v 12 c13 c 14 l 15 l

ikB& 6·¤æ×, ¥æÚUæ× ¥æñÚU ÁèßÙ

eq[; fcUnqÚ&1- fdlh izkar ;k ns’k dk fo’kky vkSj /kuh vkcknh okyk 'kgj tks izk;% ogkW dh jkt/kkuh Hkh gksrk gSA2- yUnu tSls iqjkus 'kgj ukVdh; :Ik ls cnys tc vkS/kksfxd ØkfUr ds ckn yksx bu 'kgjksa esa vkus yxs

dkj[kkus ;k nqdku ekfyd ckgj ls vkus okyks dks edku fdjk;s ij ugha nsrs FksA O;fDrxr rkSj ij tehnkj lLrs rFkk vlqjf{kr edku u;s fdjk;snkjksa dks nsrs FksA

3- lae;rk vkUnksyu& eq[; :Ik ls e/;oxZ ds usr`Ro esa pyk;k x;k lekt lq/kkj vkUnksyu tks bXyS.M vkSj vesfjdk esa 19rha lnh ls 'kq: gqvkA bl vkUnksyu esa 'kjkc dks ifjokj o lekt dh rckgh ds fy, ftEesnkj Bgjk;k tkrk FkkA bl vkUnksyu esa eq[; :Ik ls dkedkth rcds esa u’khys is; inkFkksZ ds miHkksx es deh ykus ij tksj fn;k tkrk FkkA

4- iqLrdky;] vkVZ xSysjh rFkk E;wft;e 19oh 'krkCnh esa LFkkfir fd;s x;s rkfd yksxksa esa bfrgkl dk Kku rFkk fczfV’k miyfC/k;ksa ij xoZ gks ldsA

ÕãéUçß·¤çËÂØ ÂýoAÑ-ÂýoA v ·¤Ü·¤žææ àæãUÚU ·ð¤ ÕæÚUð ×ð´ Îé»æü¿ÚU‡æ ÚUæØ ·¤æ ©UÂ‹Øæâ ãñU?

(¥) çÙ×üÜæ (Õ) »æðÎæÙ (â) Îé»ðüàæ ÙUUnuh (Î)ÎðÕ»æÙðÚU ×ˆâü ¥æ»×Ù

ÂýoA w çÙ×AçÜç¹Ì ×ð´ âð ·¤æñÙâæ àæãUÚU ×æØæÂéÚUè ·¤ãUæ ÁæÌæ ãñU?(¥) ×Îýæâ (Õ) ·¤Ü·¤ˆÌæ (â) çÎËÜè (Î) Õ´Õ§üU

ÂýoA x ÒÎ çÕÅUÚU ·ý¤æ§üU ¥æòÈ¤ ¥æ©UÅU·¤æSÅU Ü´ÎÙÓ ç·¤âÙð çÜ¹æ(¥) M¤ÇUØæÇüU ç·¤ÂçÜ´» (Õ) âð×é¥Ü çÚU¿ÇüUâÙ(â) ¿æËâü çÇU·¤‹â (Î) °ð´ÇþUØê ×èØ‹âü

ÂýoA y çÙ×AçÜç¹Ì ×ð´ âð ·¤æñÙâè çÈ¤Ë× ÎæÎæ âæãðUÕ È¤æÜ·ð¤ mUæÚUæ ÕÙæ§üU »§üU ÍèÐ

(¥) âè ¥æ§üU ÇUè (Õ) »ðSÅU ãUæ©Uâ (â) ÌðÁæÕ (Î)ÚUæÁæ ãUçÚUàæ¿‹Îý

ÂýoA z ·¤æñÙâæ ÖæÚUÌèØ àæãUÚU ÂýÍ× Šæé´¥æ çÙÚUæðŠæ·¤ ÕÙæ?(¥) ÕÕ§üU� (Õ) ·¤Ü·¤žææ (â) ×Îýæâ (Î)âêÚUÌ

ÂýoA { çÈ¤Ë× ©Ulæð» ×´ð ¥çŠæ·¤ÌÚU Üæð» Íð?

16

(¥) S‰ææÙèØ (Õ) ¥æÂýßæâè-ÜæãUæðÚU, ·¤Ü·¤žææ, ×Îýæâ âð(â) çßÎðàæè (Î) SßÌ´˜æÌæ âðÙæÙè

ÂýoA |Õ»è¿æð´ ·ð¤ àæãUÚU ·¤è ¥ßŠææÚU‡ææ ç·¤âÙð çß·¤çâÌ ·¤è?(¥) °ÕðÙðÁÚU ãUæßÇüU (Õ) ¿æËâü çÇU·¤‹â (â) Íæò×â ãUæÇèü (Î)°ð´ÇþUØê ×èØ‹âü

ÂýoA } ÂýÍ× Öêç×»Ì ÚÔUÜßð ·¤ãUæ¡ çß·¤çâÌ ·¤è »§üU Íè?(¥) ‹ØêØæ·ü¤ (Õ) ·¤Ü·¤žææ (â) Ü´ÎÙ (Î) ÎéÕ§üU

ÂýoA ~ ÅðUÙð×ð´ÅUâ €Øæ Íð?(¥) ÖèÇ¸ ßæÜð ¥ÂæÅüUæð´ÅU � (Õ) ·¤æØæüÜØè ÎSÌæßðÁ(â) âÁüÚUè ·ð¤ ¥æñÁæÚU (Î) ØéhU·¤æÜèÙ ·¤æØæüÜØ

ÂýoA v® ×ðÅþæðÂæçÜâ ·¤æ €Øæ ¥Íü ãñU?(¥) ÚUæ’Ø (Õ) Â¡êÁè (â) Îðàæ (Î) ·¤SÕæ

ÂýoA v Ü´ÎÙ ·¤æð âæÈ¤ âéÍÚUæ ÕÙæÙð ·ð¤ çÜ° €Øæ ·¤Î× ©UÆUæ° »°?©UžæÚU (v)ÖèÇ¸ ÖÚUè ÕçSÌØæð´ ×´ð ÖèÇ¸ ·¤× ·¤ÚUÙð, ¹éÜð SÍæÙæð´ ·¤æð ãUÚUæ-ÖÚUæ

ÕÙæÙð, ¥æÕæÎè ·¤× ·¤ÚUÙð ¥æñÚU àæãUÚU ·¤æð ØæðÁÙæÙéâæÚU ÕâæÙð ·ð¤ çÜ° ·¤æðçàæàæð àæéM¤ ·¤Ú Îè »§üUÐ(w)¥ÂæÅüU×ð´ÅUâ ·ð¤ çßàææÜ ŽÜæò·¤ ÕÙæ° »°Ð(x)àæãUÚU ·ð¤ çÜ° Ù° Èð¤È¤Ç¸æð ·¤æ §ÚÌÁæ× ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÜ° Ü´ÎÙ ·ð¤ ¿æÚUæð´ ÌÚUÈ¤ ãUçÚUÌ ÂÛè ·¤æ çß·¤æâ ·¤ÚU·ð¤ ÎðãUæÌ ¥æñÚU àæãUÚU ·ð¤ È¤æâÜð ·¤æð ÂæÅUÙð ·ð¤ ÂýØæâ ç·¤° »°Ð

ÂýoA w v} ßè âÎè ·ð¤ ×ŠØ âð Ü´ÎÙ ×´ð ÂýÎêá‡æ ÕÉU¸Ùð ·ð¤ ÌèÙ ·¤æÚU‡æ ÕÌæ¥æðÐ©UžæÚU (v) ¥æñlæð»è·¤Ú‡æ âÕâð ×ãUžæßÂê‡æü ·¤æÚU‡æ Íæ çÁââð Üæð» Ü´ÎÙ ·¤è ¥æðÚU ¥æ·¤çáüÌ ãUæð ÚUãðU ÍðÐ

(w) Ü´ÎÙ ·ð¤ âêÌè ßS˜æ ©Ulæð» Ùð ¥æÂýßæçâØæð´ ·¤æð ÕÇ¸è ×æ˜ææ ×ð´ ¥æ·¤çáüÌ ç·¤ØæÐ

(x) Ü´ÎÙ àæãUÚU Ùð ÁèßÙ ·ð¤ âÖè ÿæð˜ææð´ âð ÁéÇð¸U Üæð»æð´ ·¤æð ¥æ·¤çáüÌ ç·¤Øæ Áñâð- €Ü·ü¤, Îé·¤æÙÎæÚU, âñçÙ·¤, Ùæñ·¤ÚU, Ÿæç×·¤, çÖ¹æÚUè ¥æçÎÐÂýoA x ¿æÜæð ×ð´ Üæð» ¥ÂÙæ ×ÙæðÚÚÁÙ ·ñ¤âð ·¤ÚUÌð Íð?©UžæÚU (v) ÕæÁè»ÚU, ×ÎæÚUè ¥æñÚU ·¤ÜæÕæÁ »çÜØæð ×ð´ ¥ÂÙð ·¤ÚUÌÕ çÎ¹æÙð ¥æÌð ÚUãUÌð çæðÐ

(w) Ù´Îè ÕñÜæð ·¤æð ÖçßcØ ÕÌæÙð ·ð¤ çÜØð ÂýØæð» ç·¤Øæ ÁæÌæ ÍæÐ(x) ¿æÜæð´ ×ð´ ÚÔUæÁ»æÚU, ãUÇ¸ÌæÜæð, Î´»æð ¥æñÚU ÂýÎàæüÙè ·ð¤ ÕæÚÔU ×ð

´ ¹ÕÚUæð´ ·ð¤ ÜðÙ-ÎðÙ ·¤æ ·¤æ× ¿ÜÌæ ÚUãUÌæ ÍæÐÂýoA y ç·¤Ù âæ×æçÁ·¤ ÂçÚUßüÌÙæð´ ·ð¤ ·¤æÚU‡æ Ü´ÎÙ ×ð´ Öêç×»Ì ÚÔUÜßð ·¤è ¥æßàØ·¤Ìæ ¥ÙéÖß ·¤è »§üU?©UžæÚU (v) v® Üæ¹ °·¤ ÂçÚUßæÚU ·ð¤ ÚUãUÙð ÜæØ·¤ ÀUæðÅðU ×·¤æÙæð ·¤æ çß·¤æâ ·¤ÚU çÜØæ ÍæÐ

(w) Üæð» ÂñÎÜ ¥ÂÙð ·¤æ× Ì·¤ ÙãUè´ Áæ â·¤Ìð ÍðÐ(x) ©UÂÙ»ÚUèØ ÕçSÌØæð´ âð àæãUÚUæð´ Ì·¤ ØæÌæØæÌ âéçÙçpÌ ÃØßSÍæ ·¤ÚUÙè

ÍèÐ(y) v}}® Ì·¤ Öêç×»Ì ÚÔUÜ ÙðÅUß·¤ü ·¤æ çßSÌæÚU ãUæð ¿é·¤æ Íæ ¥æñÚU ©Uââð

âæÜæÙ y ·¤ÚUæðÇ¸ Üæð» Øæ˜ææ ·¤ÚUÙð Ü»ð ÍðÐÂýoA z ¥æñlæðç»·¤ àæãUÚUæð´ ×ð´ ×çãUÜæ¥æð´ ·¤è €Øæ çSÍçÌ Íè?©UžæÚU (v)©U‘¿ ¥æñÚU ×ŠØß»èüØ ×çãUÜæ¥æð ©U“æ SÌÚUèØ ÂëÍ·¤Ìæ ·¤æ âæ×Ùæ ·¤ÚUÙæ ÂÇ¸æ ÂÚU‹Ìé ƒæÚÔUÜê Ùæñ·¤ÚUæð´ mUæÚUæ ©UÙ·ð¤ ÁèßÙ ·¤æð ¥çŠæ·¤ âéçßŠææ Âê‡æü ÕÙæ çÎØæ »Øæ ÍæÐ

(w)ßðÌÙ ·ð¤ çÜ° ·¤æ× ·¤ÚUÙð ßæÜè ×çãUÜæ¥æð´ Ùð ¥ÂÙð ÁèßÙ ÂÚU çÙØ´˜æ‡æ SÍæçÂÌ ·¤ÚU çÜØæ Íæ çßàæðáÌæØð´ çÙ×A âæ×æçÁ·¤ ß»æðü ×ð´Ð

(x)Áñâð-Áñâð ¥æñÚUÌæð´ ·ð¤ ¥æñlæðç»·¤ ÚUæðÁ»æÚU ¹ˆ× ãUæðÙð Ü»ð ¥æñÚU M¤çÉ¸UßæÎè Ìˆß âæßüÁçÙ·¤ SÍæÙæð´ ÂÚU ©UÙ·¤è ©UÂçS‰æçÌ ·ð¤ ÕæÚÔU ×ð´ ¥â´Ìæðá ÃØQ¤ ·¤ÚUÙð Ü»ð, ¥æñÚUÌæð ·ð¤ Âæâ ßæÂâ ¥ÂÙð ƒæÚUæð ×ð´ ÜæðÅUÙð ·ð¤ ¥Üæßæ ·¤æð§üU ¿æÚUæ ÙãUè´ ÚUãUæÐ

çÙÕ‹Šææˆ×·¤ ÂýoAÑ-17

ÂýoA v ÒÕ´Õ§üU ÖæÚUÌ ·¤æ âÕâð ×ãUˆßÂê‡æü àæãUÚU ÍæÓ ©UÎæãUÚU‡æ mUæÚUæ çâhU ·¤èçÁ°Ð©UžæÚU (v) ØãU »éÁÚUæÌ ·ð¤ ·¤ÂÇ¸ð ·¤æ ×éØ çÙØæüÌ·¤ ÍæÐ�

(w) ØãU ×éØ Õ´ÎÚU»æãU àæãUÚU ·ð¤ M¤Â ×ð´ ·¤æ× ·¤ÚUÌæ ÍæÐ�(x) ØãU Âçp× ÖæÚUÌ ×ð´ ×éØ ÂýàææâçÙ·¤ ·ð¤‹Îý ÍæÐ�(y) ØãU Îðàæ ·¤æ ÕÇ¸æ ¥æñlæðç»·¤ ·ð¤‹Îý ÍæÐ(z) v}{~ ×ð´ SßðÁ ÙãUÚ ·ð¤ ¹éÜÙð ·ð¤ ÕæÎ Õ´Õ§üU ·ð¤ ¥çŠæ·¤ ÙÁÎè·¤ ¥æ »ØæÐ

ÂýoA w ¿æÜæð ·ð¤ ÁèßÙ ·¤æ ß‡æüÙ ·¤èçÁ°-©UžæÚU (v) ¿æÜ çÙÁè Á×èÙ ×æçÜ·¤æð, ÃØæÂæçÚUØæð´, Õñ´·¤ÚUæð, ÖßÙ ÆðU·ð¤ÎæÚUæð´ ·ð¤ Sßæç×ˆß ßæÜð ÕãéU×´ÁçÜØ ÖßÙæð´ ·ð¤ ÉUæ¡¿ð ÍðÐ

(w) ÂýˆØð·¤ ¿æÜ ×ð´ °·¤ ·¤ÿæèØ ·¤×ÚUæð´ ·¤è ·¤ÌæÚU ãUæðÌè ÍèÐ ·¤×ÚUæð´ ·ð¤ çÜ° ¥Ü»-¥Ü» àææñ¿æÜØ ÙãUè´ ÕÙæ° ÁæÌð ÍðÐ

(x) °·¤ ÅðUÙð×ð´ÅU ×ð´ °·¤ âæÍ ·¤§ü ÂçÚUßæÚU ÚUãU â·¤Ìð ÍðÐ(y) »´Îð »ÅUÚU, ÙæçÜØæ, Öñâæð ·ð¤ ÌÕðÜæð §UˆØæçÎ ·ð¤ ÙÁÎè·¤ ãUæðÙð ·ð¤ ·¤æÚU‡æ ·¤×ÚUæð´ ·¤è ç¹Ç¸ç·¤Øæ¡ Õ´Î ãUè ÚUãUÌè Íè ¿æãðU ×æñâ× ç·¤ÌÙæ Öè ¥æÎýü €Øæð´ Ù ãUæðÐ(z) ÂæÙè ·¤è ·¤×è ·¤è â×SØæ ãU×ðàææ ÚUãUÌè ÍèÐ ÙÜ ÂÚU ¥ÂÙè ÕæÚUè ·ð¤ ¿P¤ÚU ×ð´ Üæð» âéÕãU ·¤æð ¥€âÚU Ûæ»Ç¸ ÕñÆUÌð Íð Üðç·¤Ù Âýðÿæ·¤æð ·¤æ ·¤ãUÙæ ãñU ç·¤ çÈ¤ÚU Öè ©UÙ·ð¤ ƒæÚU âæÈ¤ ÚUãUÌð ÍðÐ

ÂýoA x v~ ßè âÎè ·ð¤ ×ŠØ ×ð´ çÕýÅðUÙ ·ð¤ Ÿæç×·¤æð´ ·¤è ÁèßÙ àæñÜè ·¤æ ©U„ð¹ ·¤èçÁ°-©UžæÚU (v) ¥çŠæ·¤ÌÚU ·¤æÚU¹æÙæð ×ð´ Ÿæç×·¤æð´ ·¤è ×æ¡» ×æñâ×è ÍèÐ

(w) Ÿæç×·¤æð ·¤æð ÕãéUÌ ·¤× ßðÌÙ ç×ÜÌæ ÍæÐ(x) ·¤æÚU¹æÙæð´ ×ð´ ÕÇ¸è ×æ˜ææ ×ð´ ×çãUÜæ°ð´ ·¤æ× ·¤ÚUÌè ÍèÐ(y) ¥çŠæ·¤ÌÚU ·¤æ×»æÚU »´Îè ÕçSÌØæ´ð ×ð´ ÚUãUÌð ÍðÐ ·¤æÚU¹æÙæ ×æçÜ·¤æð

Ùð ¥æÂýßæâè ×ÁÎêÚUæð´ ·¤æð ƒæÚU ©UÂÜŽŠæ ÙãUè´ ·¤ÚUæ°Ð(z) »ÚUèÕ Ÿæç×·¤æð´ ·ð¤ çÜ° ÅUèÙ ·¤è ÀUÌð ¥æÚUæ×, ¥æÙ´Î ¥æñÚU ×Áæ·¤ ·¤è

Á»ãU ÍèÐÂýoA y Öêç×»Ì ÚÔUÜßð ×ð´ Øæ˜ææ ·¤ÚUÙð ×ð´ ¥æ§üU â×SØæ¥æð´ ·¤æ ©U„ð¹ ·¤èçÁ°-©UžæÚU (v) Üæð» Öêç×»Ì ÚÔUÜßð ×ð´ Øæ˜ææ ·¤ÚUÙð âð ÇUÚUÌð ÍðÐ

(w) çÇUŽÕð ÖèÇ¸ ÖÚÔU ¥æñÚU Šæé¡° âð ÂýÎêçáÌ ÍðÐ(x) ßæÌæßÚU‡æ âËÈ¤ÚU, ·¤æðØÜð ·¤è ŠæêÜ ¥æñÚU »ñâð ·ð¤ ÜðÂ âð çÙ·¤ÜÌè »´Šæ �

âð ç×çŸæÌ ÍæÐ(y) ÕãéUÌ âð Üæð»æð´ ·¤æ çßEæâ Íæ ç·¤ §UÙ ÜæñãU ÎðˆØæð´ Ùð àæãUÚU ·¤è

¥È¤ÚUæ ÌÈ¤ÚUè ¥æñÚU ¥SßæS‰Ø·¤æÚU ×æãUæñÜ ·¤æð ¥æñÚU ÕÉ¸Uæ çÎØæ ãñUÐ(z) ¥æò€âèÁÙ ·¤è ¥æÂêçˆæü ×ð´ ·¤×è ¥æñÚU »×èü âð ÂêßæZÚUæðŠæÙ ãUæð

»Øæ ÍæÐmRrj daqth (MCQ)

1 n 2 n 3 n 4 n5 c 6 c 7 v 8 l9 v 10 c 11 v 12 v13 l 14 n 15 n

ikB&7×éÎý‡æ â´S·ë¤çÌ ¥æñÚU ¥æŠæéçÙ·¤ ÎéçÙØæ

(ÚUæcÅþUèØÌæ)eq[; fcUnqÚ&

1- eqnz.k u 'kkL=h; lkfgR; rFkk lHkh {ks=ks esa Kku ds foLrkj esa rsth ykbZ A2- loZizFke eqnz.k rduhd dk vkfo"dkj phu esa gqvkA3- phu esa L;kgh yxs dkB ds CykWd dks jxMdj fdrkcs Nkih tkus yxhA4- Hkkjr esa vk/kqfud izsl vxsaztksa }kjk LFkkfir dh dbZA Hkkjr esa izsl ds vxznwr fe-fgDdh

FksaA5- fizfVax izsl ds vkfo"dkj rFkk de dher ds dkxt us mRiknu ykxr dks ?kVk;kA

ÕãéUçß·¤çËÂØ ÂýoAÑ-ÂýoA v âéÜð¹Ù ·¤Üæ €Øæ ãñU?

(¥) ·¤çßÌæ (Õ) ÂæÆ÷UØ ÂéSÌ·¤ (â) Èê¤Üæð ·¤è â”ææ (Î)·¤Üæˆ×·¤ Üð¹Ù

18

ÂýoA w »éÅUÙÕ»ü ·¤è ÂýÍ× ×éÎýèÌ ÂéSÌ·¤ ·¤æ Ùæ× €Øæ Íæ?(¥) »æÍæ »èÌæ (Õ) àæŽÎ·¤æðá (â) Õæ§üÕÜ (Î) §UÙ×ð´ âð

·¤æð§üU ÙãUè´ÂýoA x ÂñÙè ¿ñÂÕé€â €Øæ Íè?

(¥) ÁðÕ ¥æ·¤æÚU ·¤è ÂéSÌ·ð¤ (Õ) Âç˜æ·¤æ°´ (â) Šææç×ü·¤ â´S·¤æÚUæð´ ·¤æ Â´¿æ» (Î) ¥¹ÕæÚUÂýoA y ÖæÚUÌ ×ð´ ×éÎý‡æ Âýðâ ç·¤âÙð àæéM¤ ·¤è?

(¥) Èý¤æ´âèâè (Õ) §UÅUæçÜØÙ(â) ÂéÌü»æÜè (Î) §UÙ×ð´ âð ·¤æð§üU ÙãUè´ÂýoA z Õ¿ÂÙ ×ðÚUæ çßEçßlæÜØ ç·¤âÙð çÜ¹è Íè?

(¥) ÍæâÕéhU� (Õ) ×ðç€â× »æð·¤è (â) ÁæòÁü §UçÜØÅU (Î) ÁðÙ ¥æSÅUèÙÂýoA { ßÙæü€ØêÜÚU Âýðâ °€ÅU ·¤Õ Âæâ ç·¤Øæ »Øæ Íæ?

(¥) v}|} (Õ) v}}| (â) v}{~ (Î) v}~}

ÂýoA |ÒÒ×éÎý‡æ §üUEÚU ·¤è Îè ãéU§üU ×ãUæÙÌ× ÎðÙ ãñU ¥æñÚU âÕâð ÕÇ¸æ ÌæðãUÈ¤æÓÓ ç·¤âÙð ·¤ãUæ Íæ?

(¥) ¿æËâü çÇ·¤‹â (Õ) Áð.ßè. àæñËæè (â) ×ãUæˆ×æ »æ¡Šæè (Î)×æçÅüUÙ ÜêÍÚU

ÂýoA } ÁæÂæÙ ·¤è Âýæ¿èÙÌ× ×éçÎýÌ ÂéSÌ·¤ ·¤æñÙ âè ãñU?(¥) Õæ§UÕÜ (Õ) ÇUæØ×´ÇU âê˜æ (â) ×ãUæÖæÚUÌ (Î)©Uç·¤Øæð

ÂýoA ~ ~z çÍçââ ç·¤âÙð çÜ¹è Íè?(¥) ×æçÅüUÙ ÜêÍÚU (Õ) ÁæðãUæÙâ »éÅUÙ Õ»ü (â) Áð.ßè. àÜð (Î)¿æËâü çÇU·¤‹â

ÂýoA v® »èÌ »æðçß‹Î ç·¤âÙð çÜ¹è Íè?(¥) ÁØÎðß (Õ) ÚUæÁæ ×æðãUÙ ÚUæØ (â) Áð.°. ãUè·ð¤ (Î) ¿‹Îê ×ðÙÙ

Üƒæé ©UžæÚUæˆ×·¤ ÂýoAÑ-ÂýoA v ÖæÚUÌ ×ð´ ×éÎý‡æ âð ÂãUÜð ·¤è ãUSÌçÜç¹Ì Âæ´ÇéUçÜçÂØæð´ ·ð¤ ÌèÙ Üÿæ‡æ ÕÌæ¥æð-

(¥) ©UÙ·¤æð ÖæðÁÂ˜æ ¥æñÚU ãUSÌçÙç×üÌ ·¤æ»Áæð´ ÂÚU çÜ¹æ »Øæ ÍæÐ(Õ) ÂëDUæð´ ·¤æð â´éÎÚU É¸Ú» âð âéâç”æÌ ç·¤Øæ »Øæ ÍæÐ(â) â´ÚUÿæ‡æ ·ð¤ çÜ° ©U‹ãðÚ ÌçÌØæð´ ·¤è çÁËÎ ×ð´ Øæ çâÜ·¤ÚU Õæ¡Šæ çÎØæ�

ÁæÌæ ÍæÐ(Î) Âæ´ÇéUçÜçÂØæ Îðàæè Öæáæ¥æð´ ×ð´ ©UÂÜŽŠæ ÍèÐ(Ø) Âæ´ÇéUçÜçÂØæ ÙæÁé·¤ ¥æñÚU ×´ãU»è ÍèÐ(ÚU) ©U‹ãðU ¥æâæÙè âð ÂÉ¸æ Ùãè´ Áæ â·¤Ìæ Íæ ¥æñÚU çÜçÂØæ ¥Ùð·¤ ÌÚUè·¤æð âð

çÜ¹è ÁæÌè ÍèÐ(Ü) ©UÙ·¤æ ÎñçÙ· ÁèßÙ ×ð´ ÃØæÂ·¤ M¤Â âð §USÌð×æÜ ÙãUè´ ãUæðÌæ ÍæÐ

ÂýoA w ØêÚUæðÂ ×ð´ ·¤æÆU ·¤è ÌÌè ·¤è Ì·¤Ùè·¤è Üæð·¤çÂýØ €Øæð´ ãéU§üU?�(¥) ãUSÌçÜç¹Ì Âæ´ÇéUçÜçÂØæð´ âð ÂéSÌ·¤æð´ ·¤è ÕÅUè ãéU§üU ×æ´» ÂêÚUè Ùãè´

ãUæð ÚUãUè ÍèÐ(Õ) Ù·¤Ü ·¤æØü ¥ˆØçŠæ·¤ ¹¿èüÜæ, Ÿæ×âæŠØ ¥æñÚU â×Ø âæãUâ ÍæÐ(â) Âæ´ÇéUçÜçÂØæ ÙæÁé·¤ Íè, ©U‹ãðU ÜæÙð Üð ÁæÙð °ß´ ÚU¹-ÚU¹æß ×ð´

·¤çÆUÙæ§üU ¥æÌè ÍèÐ(Î) Â‹Îýãßè âÎè ·ð¤ àæéM¤¥æÌ ×ð´ ØêÚUæðÂ ×ð´ ÌÌè ·¤è ÀUÂæ§üU ·¤æ §USÌð×æÜ �

·¤ÚU·ð¤ ·¤ÂÇð¸U, Ìæàæ ·ð¤ Âžæð ¥æñÚU ÀUæðÅUè - ÀUæðÅUèçÅUŒÂç‡æØæð´ ·ð¤ âæÍ Šææç×ü·¤ ç¿˜æ ÀUæÂð Áæ ÚUãðU ÍðÐ

ÂýoA x ÖæÚUÌ ×ð ×éÎý‡æ ×ð Ù§üU ÎëàØ ÂýçÌ×êçÌü â´S·ë¤çÌ ·¤è €Øæ Öêç×·¤æ Íè?(¥) v~ ßè âÎè ·ð¤ àæéM¤ ×ð´ Ù§üU ÎëàØ â´S·ë¤çÌ ·¤è àæéM¤¥æÌ ãéU§üUÐ(Õ) çÂýç‹ÅÚ» Âýðâæð ·¤è ¥çŠæ·¤Ìæ âð ÎëàØ SßM¤Âæð´ ·¤è ¥Ùð·¤ ·¤æòçÂØæ

ÕÙæ§üU ÁæÙð Ü»èÐ(â) ÚUæÁæ ÚUçß ß×æü Áñâð ç¿˜æ·¤æÚUæð´ Ùð ¥æ× Âý¿ÜÙ ·ð¤ çÜ° ç¿˜æ ÕÙæ°Ð(Î) »ÚUèÕæð mUæÚUæ ƒæÚUæð ·¤æð âÁæÙð ·ð¤ çÜ° âSÌð çÂý‹ÅU ¥æñÚU

·ñ¤Üð‡ÇUÚU ¹ÚUèÎð »°ÐÂýoA y ÒÒ×éÎý‡æ Ùð Áæ»M¤·¤ çß¿æÚU·¤æð´ ·ð¤ çß¿æÚU ·¤æð Üæð·¤çÂýØ ÕÙæØæÓÓ â×Ûææ§UØðÐ

19

(¥) çß¿æÚU·¤æð ·ð¤ Üð¹Ù âð ·¤×ü·¤æ´ÇUæð, ÂÚUÂÚUæ¥æð ¥æñÚU ¥´ŠæçßEæâæð´ ÂÚU ¥æÜæð¿Ùæˆ×·¤ çÅUŒÂ‡æè ç×ÜèÐ

(Õ) çßmUæÙæð ¥æñÚU çß¿æÚU·¤æð Ùð ÚUèçÌ çÚUßæÁæð ·ð¤ ×é·¤æÕÜð çßßð·¤ ·ð¤ àææâÙ ÂÚU ÁæðÚU çÎØæ ¥æñÚU ÂýˆØð·¤ ÕæÌ ·¤æ â×æŠææÙ çßßð·¤ ¥æñÚU Ì·ü¤Âê‡æü É¸Ú» âð ãUæðÐ

(â) ©U‹ãUæðÙð ¿¿ü ·¤è Âçß˜æ âžææ ¥æñÚU ÚUæ’Ø ·ð¤ ÌæÙæàææãUè àææâÙ ÂÚU ¥æ·ý¤×‡æ ç·¤Øæ ¥æñÚU ÂÚUÂÚUæ ÂÚU ¥æŠææçÚUÌ âæ×æçÁ·¤ ÃØßSÍæ ·ð¤ â×æÂÙ �·¤è ×æ´» ·¤èÐ (Î)ßæËÌðØÚU ¥æñÚU M¤âæð ·¤è ÚU¿Ùæ¥æð ·¤æð ÃØæÂ·¤ M¤Â âð ÂÉ¸Uæ ÁæÙð Ü»æÐ ©UÙ ÚU¿Ùæ¥æð´ ·¤æð ÂÉ¸UÙð ßæÜð Ù§üU ¥æ´¹æð âð â´âæÚU ·¤æð Îð¹Ùð Ü»ð Áæð ¥æÜæð¿Ùæˆ×·¤ ÂýoAæð´ ¥æñÚU çßßð·¤ âð Îð¹Ìè ÍèÐ

ÂýoA z ¿èÙ ×éçÎýÌ âæ×»ýè ·¤æ Âý×é¹ ©UˆÂæÎ·¤ €Øæð´ ·¤ãUæ ÁæÌæ ãñU?(¥) ¿èÙ ×ð´ ÜÕð â×Ø Ì·¤ âæ×ýæ’ØßæÎè âÚU·¤æÚU ÚãUè Íè, ©UâÙð ×éçÎýÌ âæ×»ýè �

·¤æ ÕÇð¸U Âñ×æÙð ÂÚU Âý·¤æàæÙ ç·¤ØæÐ(Õ) ¿èÙ ·ð¤ Âæâ çßàææÜ Ùæñ·¤ÚUàææãUè ÃØßSÍæ ÍèÐ çâçßÜ âðßæ ÂÚUèÿææ

mUæÚUæ çßàææÜ Ùæñ·¤ÚUàææãUè ÃØßSÍæ ·ð¤ âÎSØæð´ ·¤è ÖÌèü ·¤è ÁæÌè ÍèÐ(â) âæ×ýæ’ØßæÎè âÚU·¤æÚU ·ð¤ çÙØ´˜æ‡æ ×ð´ §Uâ ÂÚUèÿææ ·ð¤ çÜ° ÂæÆUØÂéSÌ·¤æð ·¤è çßàææÜ ×æ˜ææ ×ð´ Âý·¤æàæÙ ç·¤Øæ ÁæÌæ ÍæÐ v{ ßè´ âÎè ×ð´ ©U×èÎßæÚ ÕÉ¸UÙð âð ÂéSÌ·ð¤ ÕÉ¸UèÐ

çÙÕ‹Šææˆ×·¤ ÂýoAÑ-ÂýoA v ×éÎý‡æ ·ý¤æ´çÌ Ùð ÂÉ¸UÙð ·ð¤ Âæ»ÜÂÙ ·¤æð ç·¤â Âý·¤æÚU ÕÉ¸Uæßæ çÎØæÐ©UžæÚU ØêÚUæðÂèØ Îðàææð ×ð´ âæÿæÚUÌæ ¥æñÚU çßlæÜØæð´ ·ð¤ çß·¤æâ âð »é‡ææˆ×·¤ ÂÉ¸UÙð ·¤æ Âæ»ÜÂÙ çß·¤çâÌ ãéU¥æÐ

(¥) Üæð·¤çÂýØ âæçãUˆØ ·ð¤ Ù° M¤Âæð âð ÂÉ¸UÙð ßæÜæð ·¤è â´Øæ ÕÉ¸èÐ�(Õ) ßãUæ¡ »æÍæ »èÌæð ¥æñÚU Üæð·¤ ·¤ãæçÙØæð´ ·¤æ ÂæÚUÂçÚU·¤ Â´¿æ» ÍæÐ �(â) §Ú‚Üñ‡ÇU ×ð´ ÂñÙè ¿ðÂÕé€â Õð¿Ùð ßæÜð ÀUæðÅð ƒæê×·¤ÚU ç·¤ÌæÕ Õð¿Ùð ßæÜð ·¤æð ¿ðÂ×ñÙ ·¤ãUÌð ÍðÐ §UÙ ç·¤ÌæÕæð´ ·¤æð °·¤ ÂñÙè ×ð´ Õð¿è ÁæÌæ Íæ, çÁââð ç·¤ »ÚèÕ Öè ¥æâæÙè âð ¹ÚUèÎ â·ð¤Ð(Î) Èý¤æ´â ×ð´ çÕçŽÜØæð Íè» ŽËØê ·¤æ ¿ÜÙ Íæ Áæð âSÌð ·¤æ»Á ÂÚU ÀUÂæ ¥æñÚU

ÙèÜè çÁËÎ ×ð´ Õ´Šæè ÀUæðÅUè ç·¤ÌæÕð ÍèÐ(Ø) çßçÖóæ ©UgðàØæð´ °ß´ M¤ç¿Øæð´ âð ÖÚUÂêÚU ÚUæð×æ´çÅU·¤ °ß´

°ðçÌãUæçâ·¤ ÂéSÌ·ð¤ ©UÂÜŽŠæ ÍèÐ(ÚU) ¥ßƒæèØ Âýðâæð´ mUæÚUæ âæ×çØ·¤ ƒæÅUÙæ¥æð´ âð â´Õç‹ŠæÌ ×ÙæðÚ

ÚÁÙÂê‡æü âê¿Ùæ¥æð´ ·¤æð Âý·¤æàæÙ ç·¤Øæ »ØæÐ(Ü) âæŠææÚU‡æ Üæð»æð´ mUæÚUæ ßñ™ææçÙ·¤æ ¥æñÚU çßmUæÙæðð´ ·ð¤

çß¿æÚU ’ØæÎæ Sßè·ë¤Ì ãUæðÙð Ü»ðÐÂýoA w ×æñç¹·¤ â´S·ë¤çÌ Ùð ×éÎý‡æ ×ð´ ·ñ¤âð Âýßðàæ ç·¤Øæ ¥æñÚU ×éçÎýÌ âæçãUˆØ ×æñç¹·¤ ×ð´ ·¤ñâð ÂçÚUßçÌüÌ ãéU¥æ?©UžæÚU (¥) Âý·¤æàæ·¤æð´ Ùð »æÍæ »èÌæð ¥æñÚU Üæð·¤ ·¤Íæ¥æð´ ·¤æð Âý·¤æçàæÌ ç·¤ØæÐ

(Õ) ç·¤ÌæÕð ÌSßèÚUæð´ âð ¹êÕ âÁè ƒæÁè °ß´ âç¿˜æ ãUæðÌè ÍèÐ ×éçÎýÌ âæçãUˆØ çÙ×AçÜçÌ ÌÚUè·¤æð´ âð ×æñç¹·¤ ×ð´ ÂçÚUßçÌüÌ ãé¥æÐ(¥) »èÌæð´ ·¤æð â×êãUæð´, »æ´ßæð ¥æðÚU ·¤SÕæð ×ð´ »æØæ »ØæÐ(Õ) ©U‹ãðU ÁÙÌæ ·ð¤ §U· _ðU ãUæðÙð ßæÜð SÍæÙæð ÂÚU âéÙæØæ »ØæÐmRrj daqth (MCQ)1 n 2 l 3 v 4 l5 c 6 v 7 n 8 c9 v 10 v 11 c 12 n13 c 14 v 15 l

ikB& 8©UÂ‹Øæâ, â×æÁ ¥æñÚU §UçÌãUæâ

eÚ[; fcUnÚ&1- miU;kl yksxksa ,oa muls tqMh yEch dgkfu;ksa ij vk/kkfjr iqLrd gksrh gS bu dgkfu;ksa dks

ys[kd cÚurk gSA2- miU;klksa dks mudh fo"k; oLrq ,oa fo"k; ls fdl izdkj fuiVk tk, ds vk/kkj ij dbZ ekxksa esa

ckaVk tk ldkrk gSA3- miU;kl ,oa lekt esa vk;s cnyoksa esa dkQh utnhd dk lEcU/k gksrk gSA

20

4- vk/kqfud miU;kl dqN vk/kqfud ifjfLFkfr;ksa dk í’;kadu fp=kadu rFkk fo’ys"k.k djrs gSA5- :lh ys[kdks us d`"kdks ds d"Vks] xkWoksa ds iru etnwjksa dh n;uh; n’kkvks rFkk e/;oxZ ds

uSfrd iru ds ckjs esa fy[kk gSAâ´âæÚU ·ð¤ ÂýçâhU ©UÂ‹Øæâ·¤æÚU, ©UÂ‹Øæâ ¥æñÚU ©UÙ·ð¤ ·¤æØüÑ-

©UÂ‹Øæâ·¤æÚU ©UÂ‹Øæâ ×éØ Üÿæ‡æ

v. ÂæðÍðÚUè ·é´¤ÁæÕê� âÚUSßÌè çß¥Ø× ÁæçÌØ Î×Ù, çÙ×A ÁæçÌØæð´ ·ð¤ çÜ° çàæÿææ ·¤æ ×ãUžæßw. ÚUæð·ð¤Øæ ãéUâñÙ âéËÌæÙ ·¤æ SßÂA ©UÜÅU ÂéËæÅU ÖÚUè ÎéçÙØæ ÁãUæ¡ ×çãUÜæ¥æð´ Ùð ÂéM¤áæð´ ·¤è Á»ãU

Üð ÜèÐx. Õ´ç·¤× ¿‹Îý ¿ÅUÁèü Îé»ðüàæÙ‹ÎÙè Õ´»æÜ ×´ð ÚUæÁÙèçÌ·¤ ¥æ´ÎæðÜÙ ·¤æð ÕÉ¸Uæßæ çÎØæÐ

(¿ÛæðÂæŠØæØ)y. Âýð×¿´Î âðßæ âÎÙ âæ×æçÁ·¤ ×égð

ÚÚ»Öêç×»æðÎæÙçÙ×üÜæ

z. Îðß·¤èÙ´ÎÙ ¹˜æè ¿‹Îý·¤æ´Ìæ â´ÌçÌ ÚUæð×æ´â ·ð¤ âæÍ È´¤Ìæâè{. ÇðUçÙØÜ ÇðUÈ¤æð ÚÔUæçÕ‹âÙ ·ýê¤âæð âæ×ýæ’ØßæÎ ·¤æ â×ÍüÙ|. ¥æÚU °Ü SÅUèßð‹âÙ ÅþðUÁÙ ¥æ§UÜñ‡ÇU ©UÂçÙßðàæ·¤æÚUæð´ ·¤è Âýàæ´âæ}. ÁðÙ ¥æçSÅUÙ Âýæ§UÇU Âýð’ØêçÇUâ »ýæ×è‡æ ×çãUÜæ¥æðð ·ð¤ ÕæÚÔU ×ð´ð çÜ¹æ~. Íæ×â ãUæÇUèü ×ðØÚU ¥æòÈ¤ ·ð¤SÅUÚUçÕýÁ §Ú‚Üñ‡ÇU ·ð¤ ÂÚUÂÚUæ»Ì »ýæ×è‡æ â×éÎæØæð´ ·ð¤ ÕæÚÔU ×ð´ çÜ¹æv®. âð×é¥Ü çÚU¿ÇüUâÙ Âæ×ðÜæ Â˜ææˆ×·¤ ©UÂ‹Øæâ Â˜ææð ·ð¤ M¤Œæ ×ð´ÐÕãéUçß·¤çËÂØ ÂýoAÑ-ÂýoA v Â˜ææˆ×·¤ ©UÂ‹Øæâ €Øæ ãñU?

(¥) Â˜ææð´ ·ð¤ ·ý¤× ×ð´ çÜ¹æ ©UÂ‹Øæâ (Õ) ÁèßÙæˆ×·¤ çßßÚU‡æ ÂÚU ¥æŠææçÚUˆæ ©UÂ‹Øæâ

(â) ·¤æÃØ M¤Â ×ð´ çÜ¹æ ©UÂ‹Øæâ (Î) §UÙ×ð´ âð ·¤æð§üU ÙãUè´ÂýoA w ÒÒØãU âßüÃØæÂ·¤ âˆØ ãñU ç·¤ âæñÖæ‚Ø ÚU¹Ùð ßæÜð ÃØçQ¤ ·¤æð °·¤ Âç% ·¤è ¿æãU ãUæðÙè ¿æçãU°ÓÓ ©UÂØéü€ˆæ Â´ç€ˆØæ ç·¤â

©UÂ‹Øæâ âð Üè »§üU ãñU-(¥) Âýæ§UÇU °´ÇU ÂzT;qçÇUâ (Õ) ×ðØÚU ¥æòÈ¤ ·ð¤SÅUÚUçÕýÁ(â) Âæ×ðÜæ (Î) ÅþðUÁÚU ¥æòÈ¤ ¥æ§UÜñ‡ÇU

ÂýoA x ãUæÇüU ÅUæ§Uâ ç·¤âÙð çÜ¹æ?�(¥) ¿æËâü çÇU·¤‹â (Õ) ßæËÅUÚU S·¤æòÅU (â) Íæ×â ãUæÇUèü(Î) °ç×Üè ÁæðÜæ

ÂýoA y ç·¤Sâæ»æð§üU ·¤æ €Øæ ×ÌÜÕ ãñU?(¥) ·¤ãUæÙè ·¤ãUÙð ·¤è ·¤Üæ (Õ) ÙñçÌ·¤ ÂýâæÚU (â) »éÜæ×

ÃØæÂæÚU (Î) ÕðÚÔUæÁ»æÚUÂýoA z ÂýÍ× ƒææÚUæßæçãU·¤ ©UŒæ‹Øæâ Íæ?

(¥) ãUæÇüU ÅUæ§Uâ� (Õ) ¥æðçÜßÚU çÅUßSÅU (â) çÂ·¤çß·¤ ÂðÂâü (Î)×ðØÚU ¥æòÈ¤ ·ð¤SÅUÚU çÕýÁ

ÂýoA { ÂýÍ× ÖæÚUÌèØ ©UÂ‹Øæâ ç·¤â Öæáæ ×ð´ çÜ¹æ »Øæ Íæ?(¥) ×ÜØæÜ× (Õ) ÖæðÁÂéÚUè (â) Â´ÁæÕè (Î) ×ÚUæÆUè

ÂýoA |×ÜØæÜ× ×ð´ ÂýÍ× ¥æŠæéçÙ·¤ ©UÂ‹Øæâ ·¤æñÙâæ Íæ?(¥) âðßæâÎÙ (Õ) ÂÚUèÿææ »éM¤ (â) §ÚÎéÜð¹æ (Î)ÚUæÁàæðæÚU

ÂýoA } Âæ×ðÜæ ·¤æ Üð¹·¤ ·¤æñÙ ãñU?(¥) çÜØæð ÅUæðËâÅUæòØ (Õ) âð×é¥Ü çÚU¿ÇüUâÙ(â) Íæ×â ãUæÇUèü (Î)¿æËâü çÇU·¤‹â

ÂýoA ~ °ç×Üè ÁæðÜæ ·¤æ Á×èüÙÜ ç·¤â Ãæáü ×ð´ Âý·¤æçàæÌ ãéU¥æ?

21

(¥) v}zy (Õ) v}}z (â) v}}{ (Î) v}|yÂýoA v® Á´»Ü Õé·¤ Ùæ× ·¤æ ÂýçâhU ©UÂ‹Øæâ ç·¤âÙð çÜ¹æ Íæ?

(¥) M¤ÇUØæÇüU ç·¤ÂçÜ´» (Õ) ¥æÚU.°Ü. SÅUèßð‹âÙ (â) ãÚÅU Áð·¤âÙ (Î) ÁðÙ ¥æSÅUèÙÂýoA vv ÂÚUèÿææ »éM¤ ç·¤âÙð çÜ¹æ Íæ?

(¥) Ÿæè çÙßæâ Îæâ (Õ) ßèÚÔUàæçÜ´»× (â) ×é´àæè Âýð×¿´Î (Î)Îðß·¤èÙ´ÎÙ ¹˜æè

ÂýoA vw ·¤æÎÕÚUè ç·¤âÙð çÜ¹è ÍèÐ(¥) Õæ‡æÖÛ (Õ) ¿‹Îê ×ðÙÙ (â) ÚUæÁæ ÚUçß ß×æü (Î) ×

´éàæè Âýð×¿´ÎÜƒæé ©UžæÚUæˆ×·¤ ÂýoAÑ-ÂýoA v ¥æñÂçÙßðçàæ·¤ ÖæÚUÌ ×ð´ ©UÂ‹Øæâ ç·¤â ÌÚUãU ©UÂçÙßðàæ·¤æÚUæð´ ¥æñÚU ÚUæCþUßæçÎØæð ÎæðÙæð ·ð¤ çÜ° ÜæÖÎæØ·¤ ÍæÐ

ÕØæÙ ·¤æð ©UÎæãUÚU‡æ ·ð¤ âæÍ â×Ûææ¥æð-©UžæÚU âæ×ýæ’ØßæÎè Âýàææâ·¤æð´ ·ð¤ çÜ°Ñ-

(v) Îðàæè ÁèßÙ °ß´ ÂýÍæ¥æð ·¤æð â×ÛæÙð ·¤æ S˜ææðÌ ÍæÐ(w) ÖæÚUÌèØ â×æÁ ·ð¤ çßçÖ‹‹æ â×éÎæØæð ¥æñÚU ÁæçÌØæð´ ÂÚU àææâÙ ·¤ÚUÙð

×ð´ ×ÎÎ ç×ÜèÐ(x) ©UÂ‹Øæâæð âð ƒæÚÔUÜê ÁèßÙ, Âæðàææ·¤æð´, Šææç×ü·¤ ÂýÍæ¥æð ·¤æ ÂÌæ

¿ÜæÐ(y) ·é¤ÀU »ý´Í çÕýçÅUàæ Âýàææâ·¤æð ¥æñÚU §Uüâæ§üU ç×àæÙçÚUØæð mUæÚæ

¥´»ýðÁè ×ð´ ¥ÙéßæçÎÌ ç·¤° »°ÐÖæÚUÌèØæð ·ð¤ çÜ°Ñ-(v) ÖæÚUÌèØ ©UÂ‹Øæâ ·¤æ â×æÁ ×ð ÃØæ# ÕéÚUæ§üØæð´ ·¤è ¥æÜæð¿Ùæ

·¤ÚUÙð ·ð¤ ×æŠØ× ·ð¤ M¤Â ×ð´ ©UÂØðæ» ·¤ÚUÌð Íð ¥æñÚU ©UÙ·ð¤ çÜ° âéÛææß ÎðÌð ÍðÐ(w) ¥ÌèÌ ·ð¤ âæÍ âÕ‹Šæ SÍæçÂÌ ·¤ÚUÌð ÍðÐ(x) â×æÁ ·ð¤ ÕæÚÔU ×ð´ ¥ÂÙð çß¿æÚUæð´ ·¤æ Âý¿æÚU ·¤ÚUÌð ÍðÐ(y) §UâÙð ¥ÌèÌ ·ð¤ çßßÚU‡æ ·¤æ »æñÚUßæç‹ßÌ ç·¤Øæ ¥æñÚU ÂæÆU·¤æð ×ð´

ÚUæCþUèØ ¥çÖ×æÙ ·¤è ÖæßÙæ çß·¤çâÌ ·¤ÚUÙð ×ð´ ×ÎÎ ·¤èÐ(z) ©UÂ‹Øæâæð´ Ùð °·¤ Öæáæ ·ð¤ ¥æŠææÚU ÂÚU âæ×êçãU·¤ âÕ‹hUÌæ ·¤è

ÖæßÙæ çÙç×üÌ ·¤èÐ ÂýoA w v~ ßè àæÎè ×ð´ ©UÂ‹Øæâ ç·¤â Âý·¤æÚU ×ŠØ× ß»ü ·ð¤ ×ÙæðÚÚÁÙ ·ð¤ Üæð·¤çÂýØ ×æŠØ× ÕÙðÐ©UžæÚ (v) ©Â‹Øæâæð´ Ùð â×ç‹ßÌ, çßEâÙèØ ¥æñÚU Îð¹Ùð ×ð´ ßæSÌçß·¤ â´âæÚU çÙç×üÌ ç·¤ØæÐ

(w) ©UÂ‹Øæâ ÂÉ¸UÌð â×Ø ÂæÆU·¤ ÎêâÚÔU ÃØçQ¤ ·ð¤ â´âæÚU ×ð´ ¿Üð »° ¥æñÚU ©UÂ‹Øæâ ·ð¤ ÙæØ·¤ ·ð¤ â×æÙ ¥ÂÙð ·¤æð ¥ÙéÖß ·¤ÚUÙð Ü»ðÐ

(x) ©UÂ‹Øæâ Üæð»æð ·¤æð ÃØçQ¤»Ì ¥æñÚU ¹éÜð M¤Â ×ð´ ÂÉ¸UÙð ·¤æ ¥ßâÚU ÎðÙð Ü»ðÐ

(y) ©UÂ‹Øæâæð´ ·¤è ·¤ãUæçÙØæ ƒæÚUæð ·¤è ÕñÆU·¤æð ¥æñÚU ·¤æØæüÜØæð´ ×ð´ ¿ç¿üÌ ãUæðÙð Ü»èÐÂýoA x ŠææÚUæßæçãU·¤ ©UÂ‹Øæâæð´ ·ð¤ €Øæ ËææÖ Íð?©UžæÚU (v) ·¤ãUæÙè ·¤æð ç·¤àÌæð´ ×´ð ÀUæÂæ ÁæÌæ ÍæÐ âSÂð‹â ¥»Üè ç·¤àÌ ·ð¤ çÜ° ÕÙæ° ÚU¹æ ÁæÌæ ÍæÐ

(w) ŠææÚUßæçãU·¤æð´ âð ÂæÆU·¤ ÚUãUSØ ·¤æ ×Áæ ÜðÙð Ü»ð, ¥æÂâ ×ð´ ¿¿æü ·¤ÚUÙð Ü»ð ¥æñÚU ãUÌæ ÎÚU ãUÌæ ©UÙ·¤è ·¤ãUæçÙØæð´ ·ð¤ âæÍ ÁèÙð Ü»ðÐ

(x) ØãU âÖæçßÌ çß™ææÙ ÍæÐ Âç˜æ·¤æ°´ âSÌè ¥æñÚU ¹ÚUèÎÙð ÜæØ·¤ ÍèÐ çÙÕ‹Šææˆ×·¤ ÂýoAÑ-ÂýoA v Âýð×¿´Î ·¤æ çãU‹Îè ©UÂ‹Øæâæð ×ð´ Øæð»ÎæÙ ÕÌæ¥æðÐ©UžæÚU (v) ×é´àæè Âýð×¿´Î ¥æŠæéçÙ·¤ çãU‹Îè ¥æñÚU ©UÎêü âæçãUˆØ ·¤æ °·¤ ×ãUæÙÌ× âæçãUˆØ·¤æÚU ÍæÐ

(w) ©UâÙð ÂýæÚÚÖ ×ð´ ©Îêü ×ð´ çÜ¹Ùæ àæéM¤ ç·¤Øæ ¥æñÚU ÕæÎ ×ð´ çãU‹Îè ×ð´ çÜ¹Ùð Ü»æ ÍæÐ

(x) ©UâÙð Âýæ¿èÙ §UçÌãUæâ ·ð¤ ×æðãU âð ÂÚUãðUÁ ç·¤ØæÐ (y) Âýð×¿´Î Ùð ÎñçÙ·¤ ÁèßÙ ·ð¤ ßæSÌçß·¤ ×égæð ÂÚU çÜ¹æÐ ÁñâðÑ- âæÂýÎæçØ·¤Ìæ,�

ÖýCUæ¿æÚU, Á×è´ÎæÚUè ·¤Áü, »ÚUèÕè, âæ×ýæ’ØßæÎ ¥æçÎÐ(z) ©UâÙð ç·¤SSææ»æð§üU ·¤è ÂÚUÂÚUæ»Ì ÂhUçÌ ×ð´ çÜ¹æÐ�

22

ÂýoA w ©UÂ‹Øæâæð´ ×ð´ ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ç·¤â ÂýçÌçÕçÕÌ ãéU§üUÐ�©UžæÚU (v) ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ·¤è àæéM¤¥æÌ âð Èñ¤ç€ÅþUØæ¡ ÕÙè, ÃØßâæçØ·¤ ËææÖ ÕÉ¸ðU, ÂÚU‹Ìé Ÿæç×·¤æð´ ·¤æð âæSØæ¥æð´ ·¤æ âæ×Ùæ ·¤ÚUÙæ ÂÇ¸æÐ�

(w) àæãUÚUæð´ ·¤æ ¥çÙØç×Ì çß·¤æâ ãé¥æ ¥æñÚU ·¤æ× ·¤è ¥çŠæ·¤Ìæ °ß´ çÕÙæ ßðÌÙ ·ð¤ ×ÁÎêÚUæð´ âð ÖÚUè ãéU§üU ÍèÐ

(x) ¥ˆØçŠæ·¤ ƒæëç‡æÌ ÕæÌð çß·¤çâÌ ãéU§üUÐ ©UÂ‹Øæâ·¤æÚUæð´ ÁñâðÑ- ¿æËâü çÇU·¤‹â Ùð ¥æñlæðç»·¤ÚU‡æ ·ð¤ Üæð»æð´ ·ð¤ ¿çÚU˜æ ¥æñÚU ÁèßÙ ÂÚU ãéU° ÖØ´·¤ÚU ÂýÖæßæð´

·ð¤ ÕæÚÔU ×ð´ çÜ¹æÐ (y) ©Uâ·¤æ ©UÂ‹Øæâ ãUæÇüU ÅUæ§Uâ °·¤ ·¤æËÂçÙ·¤ àæãUÚU ·¤æ ß‡æüÙ ·¤ÚUÌæ

ãñU, ÁãUæ¡ ×àæèÙæð´ ·¤è ÖÚU×æÚU ãñU, Šæé´¥æ ©U»ÜÌè ç¿×çÙØæ´ ãñU, ÂýÎêá‡æ âð SØæãU ÂÇ¸è ÙçÎØæ´ ãñUÐ

(z) çÇU·¤‹Sæ Ùð Ù ·ð¤ßÜ ÜæÖ ·ð¤ ÜæðÖ ·¤è ¥æÜæð¿Ùæ ·¤è ÕçË·¤ ©UÙ çß¿æÚUæð´ ·¤æð Öè ¥æÇ¸ð ãUæÍæð çÜØæ Áæð §U´âæÙæð´ ·¤æð ×ãUÁ ©UˆÂæÎÙ ·¤æ ¥æñÁæÚU ×æÙÌð ãñÐ ({) çÇU·¤‹â ·¤è ¥æðçÜßÚU çÅUßSÅU °·¤ ¥ÙæÍ ·¤è ·¤ãUæÙè ãñU Áæð ÀUæðÅðU

¥ÂÚUæçŠæØæð´ ¥æñÚU çÖ¹æçÚUØæð´ ·ð¤ â´âæÚU ×ð´ ÚUãUÌæ ãñUÐ ¥æðçÜßÚU ¥´Ì ×ð´ ŠæÙè mæÚUæ »æðÎ çÜØæ »Øæ ¥æñÚU ¥æ»ð ·¤æ ÁèßÙ ©UâÙð ¹éàæèÂêßü·¤ çÕÌæØæÐ

(|) °ç×çÜ ÁæðÜæ ·¤æ Á×èüÙÜ °·¤ ÁßæÙ ¹çÙÁ ×ÁÎêÚU ·ð¤ ÕæÚÔU ×ð çÜ¹æ »Øæ ÂÚU‹Ìé §Uâ·¤æ ¥´Ì Îé¹Î ãñUÐ §â×ð´ çÇU·¤‹â ·¤è ¥æðçÜßÚU çÅUßSÅ ÌÚUãU ƒæçÅUÌ ÙãUè´ ãéU¥æÐ

ÂýoA x §ÚÎéÜð¹æ ×ð´ ç·¤â ÌÚUãU ·¤æ ÁæçÌØ ØéhU çÎ¹æ§üU ÎðÌæ ãñU?(v) §ÚÎéÜð¹æ ·ð¤ÚUÜ ·¤è ©U‘‘æ ÁæçÌ ·¤è ßñßæçãU·¤ ÂÚUÂÚUæ âð â´Õç‹ŠæÌ ãñ

×éØÌØæ ÙÕêÎÚUè Õýæræ‡ææð´ ¥æñÚU ÙæØÚUæð ·¤èÐ(w) §ÚÎéÜð¹æ ×ð´ ×ê¹ü Á×è´ÎæÚU âêÚUè ÙÕêÎÚUè §U‹ÎéÜð¹æ âð àææÎè ·¤ÚUÙð

¥æÌæ ãñUÐ ÕéçhU×æÙ ÙæçØ·¤æ ©Uâð ¥Sßè·¤æÚU ·¤ÚU·ð¤ çàæçÿæÌ °ß´ âé´ÎÚU ×ælßæÙ ÙæØÚU ·¤æð ©Uâ·ð¤ ÂçÌ ·ð¤ M¤Â ×ð´ ¿éÙÌè ãñUÐ

(x) âêÚUè ÙÕêÎÚUè ·¤æð àææÎè ·¤è ÌÇ¸Â Íè, çÜãUæÁæ ßãU ©Uâè ÂçÚUßæÚU ·¤è °·¤ »ÚUèÕ â´ÕŠæè âð àææÎè ÚU¿æ·¤ÚU ¿Üæ ÁæÌæ ãñU, ØãU âæð¿Ìð ãé° ç·¤ ©UâÙð §ÚÎéÜð¹æ âð ãUè àææÎè ·¤è ãñUÐ

ÂýoA y ÂÚUèÿææ »éM¤ ©UÂ‹Øæâ ×´´ð çÎ¹æ§üU »§üU ÙØð ×ŠØß»èüØ ÂçÚUßæÚÔUæ´ ·¤è ÌSßèÚU ·¤æð â×Ûææ¥æðÐ©UžæÚU (v) ŸæèçÙßæâÎæâ mUæÚUæ v}}w ×ð´ ÂÚUèÿææ »éM¤ Ùæ× ·¤æ ©UÂ‹Øæâ Âý·¤æçàæÌ ç·¤Øæ »ØæÐ

(w) §Uâ ©UÂ‹Øæâ ×ð´ ¹éàæãUæÜ ÂçÚUßæÚUæð´ ·ð¤ Øéßæ¥æð´ ·¤æð ÕéÚUè â´» âæðãUÕÌ ·ð¤ ÙñçÌ·¤ ¹ÌÚUæð´ âð ¥æ»æãU ç·¤ØæÐ

(x) §Uâ ©UÂ‹Øæâ ×ð´ ãU× Îð¹Ìð ãñU ç·¤ ÙæØ·¤ ¥ÂÙð ·¤æØæðü âð Îæð ¥Ü» - ¥Ü» â´âæÚUæ´ð ·ð¤ ×ŠØ ÂéÜ ÕÙæÙð ·¤æ ÂýØæâ ·¤ÚUÌð ãñUÐ

(y) ßð Ù§üU ·ë¤çá Ì·¤Ùè·¤ ¥ÂÙæÌð ãñU, ÃØæÂæÚU ·¤×ü ·¤æð ¥æŠæéçÙ·¤ ÕÙæÌð ãñU, ÖæÚUÌèØ Öæáæ ·ð¤ ÂýØæð» ·¤æð ÕÎÜÌð ãñU Ìæç·¤ ßãU Âæà¿æˆØ çß™ææÙ ¥æñÚU ÖæÚUÌèØ ÕéçhU ÎæðÙæð ·¤æð ¥çÖÃØQ¤ ·¤ÚUÙð ×ð´ âÿæ× ãUæð â·ð¤Ð(z) Øéßæ¥æð´ ·¤æð ¥¹ÕæÚU ÂÉ¸UÙð ·¤è SßSÍ ¥æÎÌ ÇUæÜÙð ·¤è ¥ÂèÜ ·¤è ÁæÌè

ãñUÐ({) ©UÂ‹Øæâ ·¤æ §Uâ ÕæÌ ÂÚU ÁæðÚU ãñU ç·¤ ØãU âÕ ×ŠØß»èüØ »ëãUSÍè ·ð¤

ÂæÚUÂçÚU·¤ ×êËØæð´ ÂÚU â×ÛææñÌæ ç·¤° Õ»ñÚU ãæðÐmRrj daqth (MCQ)

1 v 2 v 3 v 4 v5 l 6 n 7 l 8 c9 c 10 v 11 v 12 v13 n 14 v 15 c 16 n

23

ledkyhu Hkkjr&2Hkwxksyv?;k;&1

lalk/ku ,oa fodklcgqoSdfYid iz'u iz01- dks;yk] ykSg&v;Ld] isVªksfy;e] Mhty vkfn fuEu esa ls fdlds mnkgj.k gS \(d) tSo lalk/ku ([k) vtSo lalk/ku¼ x ½uohdj.k ;ksX; lalk/ku ¼ ?k ½ vuohdj.k ;ksX; lalk/kuiz02 iqjkuh rFkk ubZ tyks<+ e`nk ds fy, fuEu esa ls fdu 'kCnksa dk iz;ksx fd;k tkrk

gS \(d) [kknj vkSj rjkbZ ([k) rjkbZ vkSj ckaxj(x) ckaxj vkSj [kknj (?k) rjkbZ vkSj nvkjkiz03 fuEu esa ls dkSu lh e`nk dikl mRiknu ds fy;s mRre ekuh tkrh gS \(d) yky e`nk ([k) dkyh e`nk(x) ySVsjkbV e`nk (?k) tyks<+ e`nkiz04 jk"Vªh; ou uhfr ds vuqlkj ns’k esa ou {ks=k fdruk izfr’kr gS \(d) 33% ([k) 37 %(x) 27% (?k) 31 %iz05 vR;f/d rki vkSj ok"ihdj.k ds dkj.k fuEu esa ls dkSu lh e`nk fodflr gksrh gS \(d) 'kq"d e`nk ([k) ioZrh; e`nk(x) dkyh e`nk (?k) yky e`nkiz06- fuEu esa ls dkSu lk lalk/u jk"Vª }kjk vf/xzfgr gksrs gS \(d) laHkkoh lalk/u ([k) vUrjkZ"Vªh; lalk/u(x) jk"Vªh; lalk/u (?k) lkoZtfud lalk/uiz07- pknj vijnu ds fy, fuEu esa ls dkSu mRrjnk;h gS \(d) Hkwfexr ty ([k) ok;q(x) Xysf’k;j (?k) tyiz08- iouksa dh xfr dks de djus ds fy, fuEu esa ls dkSu lh fof/ dks mi;ksx esas yk;k

tkrk gS \(d) j{kd es[kyk ([k) iV~Vh d`f"k(x) leksP; tqrkbZ (?k) lksiku d`f"kiz09 e|;izns’k esa Hkwfe fuEuhdj.k dk eq[; dkj.k fuEu esa ls dkSu lk gS \(d) [kuu ([k) vfr Ik’kqpkj.k

24

(x) ouksUewyu (?k) vR;f/d flapkbZiz010 lrr~ iks"k.kh; fodkl ds lanHkZ easa fuEu esa ls dkSu lk oDrO; lR; gS \(d) dqN lalk/uksa dk lokZaxh.k fodkl([k) fodkl Ik;kZoj.k dks fcuk uqdlku igqpak, gks (x) yksxksa dk vkfFkZd fodkl(?k) fodkl tks leqnk; ds lHkh oxksZ ds yksxksa dh vko’;drkvksa dks iwjk djsA mRrj 1 ?k 2 x 3 [k 4 d

5 d 6 x 7 ?k 8 [k9 x 10 [k

y?kqmÌjh; iz'uiz01- igkM+h {ks=kksa esa e`nk vijnu dh jksdFkke ds fy, D;k dne mBkus pkfg, \m0 1 ioZrh; <kyksa ij lh<hnkj [ksr cukdj

2 ioZrh; <kyksa ij cka/ cukdj 3 ou jksi.k ;k dkÈ h ek=kk esa isM+ksa dks yxkukA

iz02 dc vkSj D;ksa fj;ksMh tsusjksa dk Ik`Foh lEesyu gqvk \m0 1992] fj;ksMhtsusjksa&czkthy dk Ik`Foh lEesyu fo’o Hkj ds n’kksa ds lrr iks"k.kh; fodkl ds

fy,A leku fgrksa] ikjLifjd vko’;drkvksa rFkk lfEefyr ftEesnkfj;ksa ds vuqlkj fo’o lg;ksx ds }kjk dSls Ik;kZoj.kh; {kfr] xjhch vkSj jksxksas ls fuiVk tk,aA

iz03- [kknj vkSj ckaxj esa ls izR;sd dh nks&nks fo’ks"krk,a crkb,A

m0 [kknj (uohu tyks<+d)1 ubZ tyks<d feV~Vh2 mitkÅ feV~Vh] dadM+ iRFkj de

ckaxj &izkphu tyks<+d1 izkphu tyks<+d feV~Vh2 de mitkÅ] dadM+ iRFkj vf/diz04- iwohZ rV ds unh MsYVkvksa ij fdl izdkj dh e`nk ik;h tkrh gS \ bl izdkj dh e`nk dh

rhu eq[; fo’ks"krk,a D;k gS \m0 tyks<+ e`nk1 ;g e`nk ns’k dh egRoiw.kZ e`nk gSA 2 ;g e`nk ufn;ksa }kjk yk, x, fu{ksiksa ls cuh gSA 3 ;g e`nk cgqr mitkÅ gSA iz05- ^^Hkw mi;ksx izk:Ik^^ ls vki D;k le>rs gS \ Hkw mi;ksx dks fu/kZfjr djus okys

dkjdksa ds uke crkb,A m0 Hkwfe dk fofHkUu mn~ns’;ksa ds fy, mi;ksx ls gS tSls fd d`f"k] Ik’kqpkj.k] [kuu] lM+d

vkfn dk fuekZ.k dkjd%&1 Hkw&vkd`fr 2 tyok;q3 ekuoh; dkjd 4 Hkwfe rd igqapnh?kZmRrjh; iz’uiz01- LokfeRo ds vk/kj ij lalk/uksa dks pkj oxksZ esa oxhZd`r dhft,A izR;sd oxZ

dh ,d&,d eq[; fo’ks"krk dk mYys[k dhft,A m01- O;fDrxr lalk/u % O;fDr fo’ks"k dk LokfeRoA mnkgj.k & ?kj] pkjkxkg vkfnA 2- lkeqwnkf;d lalk/u % leqnk; ds lHkh lnL;ksa ds fy, leku :Ik ls miyC/A mnkgj.k [ksy dk

eSnku] ikdZ vkfnA 3- jk"Vªh; lalk/u % ns’k dh jktuhfrd lhekvksa ds vUnjA mnkgj.k&[kfut] ou vkfnA 4- vUrjkZ"Vªh; lalk/u % rV js[kk ls 200 fdeh dh nwjh ls ijs [kqys egklkxjh; lalk/kuksa ij

vUrjkZ"Vªh; laLFkkvksa dk LokfeRoA iz02- lalk/u fu;kstu D;k gS \ lalk/kuksa dh fdUgha rhu mi;ksfxrkvksa dks fyf[k,A m0 lalk/u fu;kstu& ,d rduhd ;k dkS’ky gS ftlds }kjk ge vius lalk/uksa dk mfpr iz;ksx dj ldrs

gSA 1 os euq"; ds fy, cMs ykHkdkjh gksrs gSA 2 muds }kjk fofHkUu phtksa dk fuekZ.k gksrk gS A3 lalk/u cM+s lhfer gSA izd`fr dh bl egku nsu dks O;FkZ esa u"V u djsaA iz03- uohdj.kh; lalk/u vkSj vuohdj.kh; lalk/u esa vUrj Li"V dhft,&m0 uohdj.kh; lalk/u 1 ,d ckj [kuu djus ,oa iz;ksx djus ls lekIr ugha gksrsA 2 yxkrkj bLrseky fd;k tk ldrk gSA mnkgj.k & Hkwfe] ty] ouLifr vkfn

25

vuohdj.kh; lalk/u1 ,d ckj [kuu ,oa iz;ksx djus ls lekIr gksrs gSA 2 [kfutksa ds HkaMkj lhfer gSA mnkgj.k & dks;yk] [kfut rsy vkfnA iz04- Hkkjr es aik;h tkus okyh e`nkvksa ds izeq[k izdkjksa dk la{ksi esas fooj.k nhft,A m0 1 tyks<+ e`nk 2 dkyh e`nk

3 yky vkSj ihyh e`nk 4 ySVsjkbV e`nk5 ioZrh; e`nk 6 e:LFkyh; e`nk

iz05- jsxj e`nk D;k gS \ bldh nks fo’ks"krk,a fyf[k,A dksbZ nks {ks=k crkb, tgka jSxj e`nk ik;h tkrh gS \

m0 jsxj e`nk & dkyh e`nk fo’ks"krk,a

1 cgqr vf/d eghu d.k2 ueh /kkj.k djus dh {kerk cgqr vf/dA 3 xeZ ekSle esa xgjh njkjsa iM+uk4 dSyf’k;e dkcksZusV] iksVk’k ,oa pwuk izpqj ek=k esa{ks= k 1 egkjk"Vª ekyok dk iBkj2 e?;izns’k vkSj NRrhlx<+ dk iBkj

v?;k;&2Oku ,oa OkU; tho lalk/ku

cgqoSdfYid iz’u iz01- Ik`Foh ds fofo/ ouLifrtkr vkSj izkf.ktkr ij fuEufyf[kr dkj.k ls ncko c<+k gS&d Hkwe.Myh; rkiu [k ty miyC/rk esas dehx Ik;kZoj.k ds izfr vlaosnuk ?k c<+rk iznw"k.kiz02 fuEu esa ls dkSu lh iztkfr ef.kiqj dh ,d ladVxzLr iztkfr gS \d uhyh HksM+ [k ,f’k;kbZ gkFkhx laxkbZ&ef.kiqjh fgj.k ?k xk;iz03 ^ôs tkfr;ka tks buds vkoklks esa [kkst djus ij vuqifLFkr ikbZ xbZ gS^^ D;k

dgykrh gS \d lkekU; tkfr;ka [k lqHks| tkfr;kax yqIr tkfr;ka ?k nqyZHk tkfr;kaiz04 fuEu esa ls fdl vkS"k/h; ikS/ks ds iz;ksx ls dqN dSalj jksxksa dk mipkj fd;k tk

ldrk gS \d fgeky;u ;o [k fgeky;u vks[kx e?; vÚhdk buflxkZul ?k gqcjfM+;k gsIVkU;wjksu iz05 fuEu esa ls fdl o"kZ Hkkjrh; oU;thou laj{k.k vf/fu;e ykxw fd;k x;k\d 1970 [k 1971x 1972 ?k 1974iz06 fuEu esa ls fdls o"kZ 1973 esa ykxw fd;k x;k \d ck?k ifj;kstuk [k Hkkjrh; oU;tho vf/fu;ex oU;thou vf/fu;e ?k Hkkjrh; oU;thou j{k.k vf/fu;eiz07 fuEu esa ls dkSu lk ikdZ if’peh caxky esa fLFkr gS \d dkWjcsV jk"Vªh; m|ku [k lqUnj ou jk"Vªh; m|kux lfjLdk oU; tho fogkj ?k cka/kox<+ jk"Vªh; m|kuiz08- fuEu esa ls fdl jkT; esa isfj;kj ck?k fjtoZ fLFkr gS \d jktLFkku [k vlex mRrjkapy ?k dsjymRrj & 1 x 2 x 3 x 4 d

5 x 6 d 7 [k 8 ?k 9 x 10 x

y?kqmRrjh; iz’uiz01- vkSifuosf’kd ljdkj }kjk fdl rjg ouksa dks uqdlku igqapk;k x;k \

26

m0 1 jsyos ds foLrkj ds fy, 2 d`f"k Hkwfe esa foLrkj ds fy,

3 vkS|ksfxd ,oa oSKkfud oU;hdj.k ds foLrkj ds fy, 4 [kuu xfrfof/;ksa ds foLrkj ds fy;s

iz02- ^LFkk;h ou {ks=k^ ls vki D;k le>rs gS \ fdl jkT; esa bl ou {ks=k ds vUrxZr lokZf/d {ks=k gS \m0 vkjf{kr ,oa jf{kr ouksa dks ^LFkk;h ou {ks=k^ ds uke ls tkuk tkrk gSA bu ou {ks=ksa dk

j[k j[kko ydM+h ,oa vU; ouksRikn izkIr djus rFkk lqj{kk dkj.kksa ls fd;k tkrk gSA jkT;& e?;izns’k (dqy ou {ks=k dk yxHkx 75 izfr’kr)

iz03 euq"; vius vfLrRo ds fy;s ikfjfLFkfrdh ra=k ij fuHkZj gSA O;k[;k dhft,A m0 ikfjfLFkfrdh ra=k ds ,d vax ds :Ik esa ekuo vius vfLrRo ds fy;s bu ij fuHkZj gSA

mnkgj.k &1 ge gok es lkal ysrs gS] ikuh ihrs gS rFkk feV~Vh esa vukt mitkrs gS vkfnA ;s lHkh ikfjfLFkfrdh ra=k ds vtSo ?kVd gSA

2 fofHkUu ikS/ks] tUrq rFkk vU; lw{ethoh vkil esa feydj bu vtSo ?kVdksa dh xq.koRrk dks iqu% l`ftr djrs gSA iz04 vkjf{kr ou ,ao jf{kr ou esa vUrj Li"V dfj;s

vkjf{kr ou jf{kr ou1 ou ,oa OkU; thou dh laj{k.k dh

n`f"V ls bu ouksa dks vR;f/d ewY;oku ekuk tkrk gSA 2 Hkkjr ds dqy ou {ks=k ds vk/s ls vf/d fgLls esa bl rjg ds ou QSys gq, gSA 3 ;s ou eq[; :i ls tEew d’ehj] vk/zizns’k] mRrjkapy] dsjy] rfeyukMq] if’peh caxky rFkk egkjk"Vª esa ik;s tkrs gSA

1 bu ouksa dks vkSj vf/d fou"V gksus ls cpk;k x;k gSA 2 Hkkjr dh dqy ou {ks=k ds yxHkx

,d frgkbZ fgLls dks jf{kr ou ?kksf"kr fd;k x;k gSA 3 ;s ou eq[; :Ik ls fcgkj] gfj;k.kk] iatkc] fgekpy izns’k jktLFkku ,oa mM+hlk esa ik;s tkrs gSA

iz05- Hkkjr ds dksbZ nks mRrjh iwohZ jkT;ksa ds uke crkb;s ftuesa 60 izfr’kr ls vf/d ou vkoj.k gSA nks dkj.k nhft;sA m0 nks mRrjh iwohZ jkT; 1v:.kkpy izns’k 2 ef.kiqj

nks dkj.k :- 1 cgqr vf/d o"kkZ gksuk 2- Hkwfe igkM+h o Åaph uhph gS ftlds dkj.k ouksa dk 'kks"k.k vklkuh ls ugha gks ldrk vkSj

ou lqjf{kr jgrs gSA nh?kZmRrjh; iz’uiz01- os izfrdwy dkjd dkSu ls gS ftuls ouLifrtkr vkSj izkf.ktkr dk ,slk Hk;kud âkl gqvk gS \m0 1 jsYos ykbZu dk foLrkj

2 ouksa dk d`f"k Hkwfe esa :Ikakrj.k 3 [kuu izfØ;k,a4 cM+h fodkl ifj;kstuk,a tSls unh ?kkVh ifj;kstuk5 Ik’kq pkj.k 6 vk[ksVu] Ik;kZoj.kh; iznw"k.kA

iz03- euq"; ds fy;s ou D;ksa mi;ksxh gS \m0 1 ouksa ls ewY;oku inkFkZ tSls bekjrh ydM+h] dkxt ds fy;s vko’;d ydM+h] xksan] jcj

vkfn izkIr gksrs gSA 2 e`nk dk vijnu jksdus esa Hkh ouksa dk egRoiw.kZ ;ksxnku gSA 3 o"kkZ ykus esa Hkh ouks dh egRoiw.kZ Hkwfedk gksrh gSA 4 ouksa ls vusd izdkj dh tM+h cwfV;ka izkIr gksrh gS ftlls vusd izdkj dh nokbZ;ka

curh gSA iz04- Hkkjr esa la;qDr ou izcU/u dk;ZØe ij ,d laf{kIr fVIi.kh fyf[k;sA m0 bl dk;ZØe ds vUrxZr ladVxzLr ouksa ds izcU/ku rFkk iquHkZj.k ds dke esa LFkkuh;

leqnk;ksa dh fgLlsnkjh lqfuf’pr dh tkrh gSA LFkkuh; laLFkkvksa ds fuekZ.k ij fuHkZj djrk gS ftuds }kjk vf/drj LFkkuh; leqnk;ksa ds izcU/u ds vUrxZr vkus okys ladVxzLr ou {ks= esa lqj{kk xfrfof/;ka pykbZ tkrh gSA cnys esa bu xzkeh.k leqnk;ksa ds lnL; e/; Lrjh; ykHk tSls xSj bekjrh ou mRikn ds gdnkj gksrs gS rFkk lQy laj{k.k ls izkIr gksus okyh bekjrh ydM+h esa Hkh mUgsa fgLlsnkjh feyrh gSA

iz05- ouksas ds laj{k.k ds mik;ksa dk o.kZu dhft;sA m0 1 ouksa dk dkVuk fcYdqy can gksuk pkfg,A xSj dkuwuh <ax ls o`{k dkVus okyksa ij

Hkkjh tqekZuk fd;k tkrk gSA

27

2 lapkj ds eq[; lk/ku tSls lekpkj Ik=k] jsfM;ks] Vsyhfotu vkSj flusek vkfn Hkh bl fn'kk esa egRoiw.kZ Hkwfedk vnk dj ldrs gSA

3 Hkkjr esa ouksa ds vUrxZr {ks=k ou jk"Vªh; uhfr ds ekin.Mksa ds vuqlkj cgqr de gSA gesa vius izkd`frd okrkoj.k dks 'kq} djus ds fy;s ouksa ds vUrxZr {ks=k dks 33 izfr’kr ykuk gksxkA

4 dgha&dgha yksxksa us o`{k dkVus ds fo:} viuh vkokt Hkh mBkbZ gSA bl lEcU/ eas ^fpidks vkanksyu^ egRoiw.kZ gSA

v?;k; & 3ty lalk/ku

cgqfodYi iz’uiz-1 fo’o esa ty ds dqy vk;ru dk fdrus izfr’kr Hkkx egklkxjksa easa ik;k tkrk gsSa\d 75-5» [k 85-5 »x 95-5» ?k 65-5»iz-2 Hkkjr ds fdl uxj esa Nr o"kkZty laxzg izpfyr gS \d f’kykax [k xqokgVhx bEQky ?k iVuk iz-3 fdl unh ij ukxktZqu lkxj cka/ cuk;k x;k gS\d dks;uk unh [k d`".kk unhx xksnkojh unh ?k rkih unh iz-4 i`Foh dk fdrus Ikzfr’kr Hkkx ty ls <dk gS\d yxHkx 70 % [k yxHkx 90 %x yxHkx 60 % ?k mijksDRk eas dksbZ ugh iz-5 izfr O;fDRk izfro"kZ ty miyc/rk ds lanHkZ eas fo’o eas Hkkjr dk dkSu & lk LFkku gS\d 129 okW [k 130 okWx 131 okW ?k 133 okW iz-6 ,d Hkfo";ok.kh ds vuqlkj Hkkjr dks ,d cMk fgLlk fo’o ds vU; ns’kksa vkSj {kS=ksak dh rjg ty dh furkar deh eglwl djsxk og o"kZ gS&d 2015 [k 2020x 2025 ?k 2030iz-7 ns’k dk ,d ek=k jkT; tgka o"kkZ tylaxzg.k <kpksa dk cukuk vfuok;Z dj fn;k gS og gS&d dukZVd [k rfeyukMqx dsjy ?k mijksDRk esa dksbZ ugha mrj %& iz-1 x iz-2 d iz-3 [k iz-4 d iz-5 ?k iz-6 x iz-7 [kiz-1 o"kkZ ty lalk/u ds rhu dksbZ mns’; fy[ksa A mrj d O;FkZ eas cgrs ty dk mi;ksxA

[k Hkwfexr ty ty Lrj dks mWPkk djukAx Hkwfexr ty iznw"k.k dks de djukA

iz- 2 cgqmn~ns’;h; unh ?kkVh ifj;kstuk fdls dgrs gS \ fdUgh nks mn~ns’;ksa dô le>kb,Amrj%& fdlh unh ds ty ij ckW/ cukdj muls dbZ mn~ns’;ksasa dks iwjk djuk Ad flapkbZ [k ty fo|qr iSnk djukx ck<a fu;a=k.k ?k ukSdk lapkyu M eRL; ikyu iz- 3 Hkkjr esa flapkbZ ds rhu izeq[k lk/u dkSu ls gS \ dkSulk lk/u nf{k.k Hkkjr esa T;knk izpfyr gS \ rFkk D;ksa \ mrj %& d ugjsa [k dq,W] V~;wc osYl x VaSd ?k rkykcrkykcôa ls flpkbZ D;ksafd nf{k.kh Hkkjr dh tehu mcM] [kkcM] ,oa iFkjhyh gS tgk ugjsa cukuk laHko ughaAiz- 4 *tykHkko* D;k gS \ blds izeq[k dkj.k fy[ksaA mrj %& fdlh {ks=k esa o"kkZ ds vHkko es vkbZ ty dh dHkh dks tykHkko dgrsa gsAdkj.k & d o"kkZ dk vlekU; forj.k [k fujarj c<rh tula[;k

x ty dk vfr nksgu ?k izfr O;fDRk ty dk vfr mi;ksxAiz- 5 fdUgh nks cgqmn~ns’kh; unh ?kkVh ifj;kstukvksa ,oa ck/kksa ds uke fy[ksa ftuds dkj.k yksxksa us lkekftd vkUnksyu ’kq: fd;s A yksxksa us vkanksyu D;ksa ’kq: fd;s\ mrj %& nks ifj;kstukvksa dksbZ nks fy[ksad ueZnk ckW/ vkUnksyu [k Vsgjh ckW/ vkUnksyu x ljnkj & ljksoj cka/& o`gn Lrj ij LFkkuh; leqnkvksa ds foLFkkiu ds dkj.k

28

& Ik;kZoj.k e`qnk laj{k.k & ljdkj ij iqu % vkokl ;kstuk ij cyiz- 6 la{ksi esa le>kbZ;s d ckaWl Mzªhi flapkbZ iz.kkyh [k *[kMhu* ,oa tksgM- A x *dqy* vFkok *xqy*mrj %& d es|ky; es ufn;ksa ,oa >juksa ds ty dks ckWal }kjk cus ikbi }kjk ty ,d=khdj.k dh 200 lky iqjkuh i}fr gsA[k jktLFkku esa ty dks x<~<sa eas ,df=kr dj [ksrksa es flapkbZ djus dh i}fr] ftls tSlyesj esa [kMhu vkSj vU; {ks=ksa es tksgM dgrs gsAx if’Pkeh fgeky; esa ioZrh; {ks=ksa ds yksx unh dk jkLrk cny dj NksVh ?kkVh okfgdkvksa }kjk [ksrksa es falapkbZ djus dks *xqy* vFkok dqy dgrs gSaAiz- 7 gesa ty lalk/ku dks D;ksa cpkuk pkfg;s \ mrj & d ty ,d vko’;d is; inkFkZ gsSA& [k [kk| vHkko dks nwj djus ds fy;ss& x ikfjfLFkfrdh ra=k ds laj{k.k ds fy;siz1- ô"kkZ ty&laxzg.k^ dSls fd;k tk ldrk gS \ le>kb;sa A mRrj % (d ) o"kkZ ty dks rkykcksa vkSj xM~Msa eas lajf{kr djuk A([k ) NksVs&NksVs ckWa/] ,fudV cukdj (x ) Nr ds ty dks Hkwfexr ;k Vsad esa ljaf{kr djuk A (?k ) Hkwfexr cM+s&cMs+ Vsad fuekZ.k A(M+ ) fofHkUu izdkj dh o"kkZ ty laj{k.k rdfudh viukdj A iz 2- ty iznq"k.k ds fofHkUu dkj.k dkSu las gS A pkj fcUnqvksa eas o.kZu djsa A mRrj % dkj.k (d ) ?kjsyw fu"dkf"kr xUnk vkSj csdkj ty dk fefJr gksuk A([k ) ty esa vkS|ksfxd tgjhyk inkFkZ feJ.k ls A(x ) d`f"k esa iz;qDr jlk;u] moZjd ,oa dhVuk'kd nokvksa dk ty esa ?kqyuk A (?k ) leqnz esa tgktksa ls [kfut rsy dk fjlkc A

v/;k;% 4 d`f"kiz- 1 Hkkjr dh tula[;k dk fdruk Hkkx d`f"k ij vk/kkfjr gS\d 2@3 [k 1@3x 2@5 ?k 1@4iz-2 fuEu esa dkSu m/kksx d`f"k vk/kfjr m/kksx ugh gSa\d lhesUV m/ksx [k d twV m/ksxx d lwrh oL=k m/ksx ?k phuh m/ksx iz-3 fdlku tehu ds VwdMs lkÈ djds mu ij vius ifjokj ds Hkj.k& iks"k.k ds fy, vukt o vU; [kk| È lysa mxkrsa gS og d`f"k gS&d O;kikfjd d`f"k [k foLr`r d`f"kx vk/qfud d`f"k ?k drZu &ngu iz.kkyh d`f"k iz-4 ftl d`f"k ds vUrxZr ,d gh Qly yacs pksMs {kS=k esa mxkbZ tkrh gS og gSa&d LFkkukarjh d`f"k [k jksi.k d`f"kx cxkrh d`f"k ?k xgu d`f"k iz-5 fuEu es ls dkSu lh Qly *[kjhÈ* dh gS\d xsgwW d ljlksax eDdk ?k mijksDr esa dksbZ ugha iz-6 izkd`frd jcM+ dks vf/dre mi;ksx ftlds cukus esa gksrk gs og gS&d eksVjxkMh ds Vk;j V;wc cukus esa [k twrs vkSj pIiy cukus esax jcM dh uyh o isVh cukus esa ?k xn~nsa nkj oLrq,W cukus eas iz-7 Hkkjr ftl Èly ds mRiknu o mi;ksx esa fo’o esa lcls vxz.kh; gS og gS&d xsgWw [k eDdkx nkysa ?k eksVk vukt mrj %& iz-1 d iz-2 d iz-3?k iz-4 [k iz-5 x iz-6 d iz-7 xiz- 8 Hkkjr dh rhu 'kL; _rq,W dkSulh gS \ l{ksi es fdlh ,d dks le>kb;sAmrj %& Hkkjr esa rhu 'kL; _rq,W gS& d jch [k [kjhÈ vkSj x tk;nd jch %& cksus dk le; & vDVqcj ls fnlEcjÈ ly dkVuk & vizsy ls twuÈ lysa & xsgWw ]tkS] eVj] Pkuk] ljlksa vFkok[k [kjhÈ %& cksus dk le; & o"kkZ _rq

29

dkVus dk le; & flRkEcj ls vDVqcjÈlysa & pkoy] eDdk] Tokj] cktjk] rwj] ewax] mMn] dikl] twV] eqaxÈyh

vFkokx tk;n %& jach ,oa [kjhÈ dh È lysa dh _rqvksa ds chp Xzkh"e _rq esa cks;h tkrh gSAÈ lysa & rjcqt][kjcwts] [khjs lfCt;kWAiz- 9 Hkkjrh; d`f"k ij oS’ohdj.k ds eq[; rhu izHkkoksa dks crkb;as A mrj %& Hkkjrh; d`f"k mRiknu fodflr ns’kksa es mRiknksa ls Li/kZ djus ds vl{ke Alhekar ,oa NksVs d`"kdksa dh [kjkc fLFkfrvfr jlk;u moZdksa ds mi;ksx ls Hkwfe dk fuEuhdj.kAiz 4- jch vkSj [kjhÈ dh Èlyksa esa vUrj fy[kksa A mRrj %

jch [kjhÚ d jch dh Èlysa 'khr _rq esa vDVw- fnLkEcj esa mxkbZ tkrh gS A

[kjhÈ dh Èlysa %& o"kkZ _rq esa Hkkjr ds fofHkUu Hkkxksa cksbZ tkrh gs rFkk flrEcj vDVw- esa dkV yh tkrh gS A

[k xsgwWa] eVj] puk ljlksa vkfn blds mnkgj.k

/ku] eDdk] Tokj] cktjk] rwj] dikl] twV bR;kfn A

x mRiknd jkT; % iatkc] gfj;k.kk] fgekpy izns'k] mRrjka[k.M

mRiknd jkT; % vklke] ia-caxky] mMhlk] vka/kz izns'k] egkjk"Vª bR;kfn

iz 5- ^ m|ku d`f"k ^ ;k ^ckxkrh d`f"k ^ d`f"k D;k gS Hkkjr esa dkSu &dkSu Èy mxk, tkrs gS \

mRrj % Èyksa vkSj lfCt;ksa ds ckx yxkdj [ksrh djuk ckxkrh d`f"k dgrs gS ^^ Hkkjr esa mxkbZ tkus okyh ckxkrh d`f"k ds varxZr eq[; Èlyas %& vke & egkjk"Vª] vk-iz-] m-iz-] ia-caxky larjs & ukxiqj] psjkiqath dsys & dsjy] fetksje] egkjk"Vª] rfeyukMq fyph] ve:n& m-iz- ,oa fcgkj ikbu,iy & es?kky; vaxqj & vkU/zk izns'k ,oa egkjk"Vªlso] uk'kirh vkSj v[kjksV & tEeq d'ehj] fgekpy izns'k iz 6- thou fuokZgd d`f"k ,oa O;kikfjd d`f"k esa vUrj crkb, A

mRrj % thou fuokZgd d`f"k O;kikfjd d`f"k

1 ijEijkxr rjhdksa ls NksVs&NksVs [skr ds VqdMksa ij thou fuokZg ds fy, d`f"k djuk A

vk/qfud rjhdks ls cMs [ksrksa eas d`f"k djuk ftlesa mUur cht] dhVuk'kd] moZjd] e'khuksa dk iz;ksx A

2 d`"kd vius ifjokj] ds Hkj.k isk"k.k ,oa LFkkuh; cktkj dh iwfrZ gsrq d`f"k

o`gn Lrj ij cMs cktkj ,ao fu;kZr ds fy, d`f"k

3 [kk|Uu tSls xsgwWa] pkoy] eksVs vukt dk eq[; mRiknu 4 de vkcknh okys {ks=k es d`f"k

xUuk] dikl] xsgwWa vkfn A

vf/d vkcknh okys {ks=k es d`f"k

v/;k;% 4 lalk/uiz-1 fdrus izfr’kr [kfut gekjs dqy ikSf"Vd mi;ksx dk Hkkx gksrk gS&d 0-3 [k 3-0x 0-5 ?k 5-0iz-2 eSXusVkbV loksZre izdkj dk yksg&v;L;d gS ftlesa ftrus izfr'kr yksgk ik;k tkrk gS og gS&d 60% [k 70%x 80% ?k 90%iz- 3 dkSulk jkT; Hkkjr esa lcls vf/d eSxuht mRiknu djrk gS\d dukZVd [k >kj[k.Mx e?; izns'k ?k mMhlk i-4 Hkkjr dk lcls iqjkuk [kfut rsy&isVªksfy;e mRiknu jkT; gS&

30

d xqtjkr [k egkjk"Vªx vklke ?k bues ls dksbZ ugh iz-5 Hkkjr ds vc fo'o eas ftl mtkZ ds fy, egk'kfDRk dk ntkZ fn;k gS og gS&d iou egk'kfDRk [k lkSj egk'kfDrx ty fo|qr egk'kfDRk ?k Tokjh; mtkZ egk'kfDRk mrj %& iz-1 d iz-2[k iz-3?k iz-4 x iz-5 diz-1 ^^yksgs dh [kkst ,oa mi;ksx ls ekuo&thou esa ,d vHkwriwoZ ifjorZu vk;k gS A^^ rhu mnkgj.k lfgr Li"V djs A mRrj % 1 d`f"k esa dzkfUr %& fofHkUu izdkj ds d`f"k ;a=kks dh [kkst 2 m|ksxksa esa dzkfUr % fofHkUu e'khuks] vkStkj dk vkfo"dkj

3 ;krk;kr ls lk/kuksa esa dzkfUr % tgkt] jsy] ok;q;ku bR;kfn iz-2 i`Foh esa [kfut fdu&fdu :iksa esa ikW, tkrs gS le>kb;s A mRrj % d vkXus; ,oa dk;kaUrfjr 'ksyksa esa & [kfut njkjksa] tksM+ks] Hkza'kks esa [k volknh 'ksyksa ds vusd [kfut laLrjksa ;k ijrks esa x /jkryh; pV`Vkuksa ds vi?kVu esa ?k Iyslj fu{ksi esa /jkryh; pV~Vkuksa ds vi?kVu esa

iz-3- [kuu dk;Z dks ^ fdyj m|ksax ^ D;ksa dgrs gS \ rhu dkj.k fy[ks A mRrj % (d) vf/d tksf[ke iw.kZ dk;Z ([k) tgjhyh xSlksa ls LokLF; ij Hk;adj izHkko (x) dks;ys dh [kkuksa esa Nr <gus] vkx yxus dk Hk; (?k) vkUrfjd Hkwfety lalk/kuksa dk iznqf"kr gksuk Aiz-4 ^ vk.kfod 'kfDr ^ ds mi;ksx esa i{k esa rhu dkj.k fy[ksa A (d) dks;yk ,oa izkd`frd [kfut rsy dk lhfer Hk.Mkj ([k) vk.kfod 'kfDr la;=k dk lapkyu ljy (x) fo'o ds vf/dka'k ns'k lÈ yrk iwoZd bl 'kfDr dk mi;ksx (?k) fpfdRlk ,oa d`f"k {ks=k esa mi;ksxh (M+) i;kZoj.kh; dkj.kksa ls ty fo|qr larks"kizn ughaiz-5- xSj ijaijkxr lalk/ku ds :i esa lkSj&mtkZ dk jktLFkku esa vf/d laHkkouk ds rhu dkj.k fyf[k, &mRrj % (d ) xeZ ,oa 'kq"d {ks=k ([k ) yxHkx o"kZ Hkj LoPN vkdk'k (x ) lkSj mtkZ iznq"k.k jfgr uohdj.kh; lalk/ku (?k ) ljdkj }kjk izksRlkgu iz 1- Hkkjr esa isVªksfy;e mRiknd {ks=k dkSu&ls gS \ le>kb, \

mRrj % vf/dka'k isVªksfy;e {ks=k Hkkjr esa Vjf'k;jh ;qx dh 'kSy ljapukvksa ds viukrs o Hkza'k Vsªi esa ikbZ tkrh gS A iVªksfy;e lja?kz ,oa vlja?kz pV~Vkuksa ds chp Hkza'k Vªsi esa Hkh ik;k tkrk gS Hkkjr esa isVªksfy;e mRiknu ds eq[; {ks=k %& 1- vle & fMxcksb] ugjdfV;k vkSj eksju gqxjhtu 2- xqtjkr & vadys'oj] yqust] uoxkWao 3- eqEcbZgkbZ & 4- xksnkojh & egkunh csflu Aiz 2- izkd`frd xSl vkSj ck;ksxSl esa varj crkb, \ mRrj % izkd`frd xSl % 1- /jkry dh pV~Vkuksa dh ijrksa esa ;g vR;ar Toyu'khy xSl gS A2- ;g O;kikfjd mtkZ gS A3- isVªksy jlk;fud m|ksx esa ;g dPpsa eky ds :i esa iz;qDr gksrh gS A4- ikbZi }kjk ;s ,d LFkku ls nqljs LFkku rd ys tkbZ tkrh gS Ack;ksxSl 1- ;g i'kq ds xkscj ,oa lMh&xyh ifr;ksa }kjk rS;kj fd;k tkrk gS A2- ;g vk.kfod mtkZ gS A 3- ;g cMs VSad esa rS;kj dh tkrh gS A 4- ;g xzkeh.k {ks=k esa gh mi;ksx esa yh tkrh gS A iz 3- xSj&ijEijkxr mtkZ ds lk/u D;k gS \ mRrj% mtkZ ds os lalk/u tks uohdj.kh; gS] ftudk mi;ksx lrr~ fd;k tk ldrk gS tSls&iou mtkZ] Tokj mtkZ] Hkwrkih; mtkZ bR;kfnA Hkwrkih; mtkZ % 1- ;g mtkZ i`Foh dh vkUrfjd m"ek vkSj xehZ dk mi;ksx djds mRikfnr dh tkrh gS A 2- i`Foh ds vkUrfjd Hkkx esa vR;f/d m"ek vkt Hkh fon~;eku gS A Hkkjr ds fofHkUu Hkkxska es xeZ ikuh ds vusdksa L=kksar gS A ftlls

31

fctyh iSnk dh tk ldrh gS A mnkgj.k ds fy, fgekpy izns'k eas ef.kdj.k ,oa yn~nk[k e iwaxk oSyh eas bl izdkj ds Hkwrkih; mtkZ la;=k yxk, x, gS ATokjh; mtkZ % lkxjksa vkSj egklkxjksa esa mRiUu Tokj ls Hkh mtkZ iSnk dh tkrh gS A lkxj] egklkxj esa izfr fnu Tokj HkkVk vkrk jgrk gS Tokj esa tc ikuh p<rk gS rc ml ikuh dk mi;ksx ikbZi ykbZu }kjk ls tkdj VjckbZu ls fo|qr iSnk dh tkrh gS A bl izdkj ds vkn'kZ n'kk, dPN dh [kkMh esa fo/eku gS Aiz-4- Hkkjr fo'o esa iou egk'kfDr ds :i esa izFke LFkku izkIr gS D;ks\ mRrj % d Hkkjr O;kikfjd iousa vkSj ekulwuh iouksa dk mi;ksx iou mtkZ ds fy, dj ldrs gS A [k iou mtkZ iw.kZ :i ls iznw"k.k jfgr gksrh gS blfy, ;g T;knk lqfo/ktud gS Ax Hkkjr esa iou ls pyus okys 250 Vjckbu yxkus dh ;kstuk gS A tks Hkkjr esa 12 ls vf/d vuqdwy LFkkuksa ij yxk, x;s gS A tgkWa ij 45 eSxkokV fctyh mRiUu djus dh {kerk gS A?k Hkkjr esa dqy iou mtkZ ls 50]000 eSxkokV fctyh cukus dh laHkkouk gS A xqtjkr esa yEck iou mtkZ la;=k ,f'k;k dk lcls cMk la;=k gS AM blds vfrfjDr jktLFkku] xqtjkr] egkjk"Vª dukZVd] rfeyukMw] esa iou mtkZ ds fy, vuqdwy n'kk,Wa gS A iz-5- Hkkjr esa mtkZ lalk/kuksa dk laj{k.k dSls fd;k tkrk gSa \ le>kb, A mRrj % mik; % d vius futh okgu dk mi;ksx u djds lkoZtfud okguks dk iz;ksx djuk A [k mi;ksx esa u vkus ij fctyh ds cVu dks can dj nsuk A x mtkZ cpr midj.k dk mi;ksx djds A?k xSj ijEijkxr mtkZ ds lalk/kuksa dk vf/dre mi;ksx djds A M+ vkWVkseksckby esa fo|qr eksVj dk iz;ksx djds Ap mtkZ cpr gsrq ubZ [kkst ,oa mtkZ ds uohu lalk/uksa ij vuqla/ku A

fofuekZ.k m|ksx - 61- fofuekZ.k ls rkRi;Z dPpseky dks lalkf/r djds rS;kj eky esa cnyus dh fØ;k dks fofuekZ.k dgrs

gSA2- m|ksxksa dk oxhZdj.k %& ;g mudh eq[; Hkwfedk ds vk/kj ij fd;k tkrk gSA iwathxr fuos'k]

LokfeRo] dPpseky ds iz;ksx o rS;kj eky vkfn ds vk/kkj ijA3- cM+s vkdkj ds m|ksx %& tks vf/d la[;k esa Jfedksa dks dke ij yxkrs gSA4- NksVs vkdkj ds m|ksx %& ftlesa de la[;k esa Jfedksa dh vko';drk iM+rh gSA 5- Hkkjh m|ksx %& ftudk iz;ksx fd;s tkus okyk dPpkeky Hkkjh gksrk gSA6- gYds m|ksx % tks gYds dPpseky dk bLrseky djrs gSA 7- fofuekZ.k dks ns'k dh jhM+ dh gMM~h le>k tkrk gS tks fd ns'k ds vkfFkZd fodkl ds

ftEesnkj gSA8- m|ksxksa dh vofLFkfr] dPpseky] Je] iwath] 'kfDr ds lk/ku o cktkj vkfn rRoksa }kjk izHkkfor

gksrh gSA9- d`f"k vk/kfjr m|ksx %& os m|ksx ftudk dPpkeky [ksrh ls izkIr gksrk gSA tSls & dikl m|ksx]

twV m|ksx] Åu m|ksx] js'ke m|ksx] phuh m|ksx vkfnA10- lwrh oL=k m|ksx %& bldk gekjh vFkZO;oLFkk esa egRoiw.kZ LFkku gSA ;g m|ksfxd

mRiknu dk 14» mRiknu gSA ns'k ds yxHkx 350 yk[k yksxksa dks lh/s :i ls jkstxkj iznku djrk gSA igys lwrh oL=k m|ksx egkjk"Vª o xqtjkr esa gh dsfUnzr Fkk ysfdu vc ;g ns'k ds 80 ls T;knk 'kgjksa esa ÈSy x;k gSA vPNs fdLe dh dikl] iqjkuh e'khujh] vfu;fer 'kfDr dh vkiwfrZ de mRikndrk rFkk dM+h izfrLi/kZ vkfn dbZ leL;kvksa dk lkeuk dj jgk gSA

11- twV m|ksx %& ns'k eas yxHkx 70 twV feysa gSA ns'k dk vf/drj twV i- caxky esa iSnk gksrk gSA gqxyh unh ?kkVh o vkU/z izns'k] fcgkj] mRrjizns'k] e|;izns'k] mM+hlk] vklke o f=kiqjk vkfnA

12- phuh m|ksx % ns'k esa 460 phuh feysa gSA ftlesa ls 50 izfr'kr phuh feyas mrjizns'k esa egkjk"Vª] dukZVd] rfeyukMq] vkU/zizns'k o xqtjkr vkfn phuh mRiknu ds izeq[k dsUnz gSA

13- [kfut vk/kfjr m|ksx %& os m|ksx tks [kfut inkFkksZa dks dPpseky ds :i esa bLrseky djrs gS tSls yksgk&bLikr] lhesUV] jlk;u] ,yqfefu;e izxyu] rkack izxyu] moZjd m|ksx vkfnA

oÉWÒûuÉæMüÎsmÉMü mÉëzlÉÉå¨ÉU1. 1854 qÉåÇ pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëjÉqÉ xÉÔiÉÏ uÉx§É ÍqÉsÉ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ(A) qÉæxÉÔU (oÉ) qÉSìÉxÉ (xÉ) xÉÔUiÉ (S) oÉqoÉD

E¨ÉU-(S) oÉqoÉD2. ÌuÉµÉ qÉåÇ eÉÔOû AÉæU eÉÔOû ÌlÉÍqÉïiÉ EimÉÉSÉåÇ MüÉ xÉuÉÉïÍkÉMü EimÉÉSMü(A) oÉÉÇasÉÉSåzÉ (oÉ) pÉÉUiÉ (xÉ) ´ÉÏsÉÇMüÉ (S) oÉëÉeÉÏsÉ

E¨ÉU-(oÉ) pÉÉUiÉ32

3. sÉÉæWû AÉæU DxmÉÉiÉ Wæû(A) M×üÌwÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ (oÉ) UÉxÉÉrÉÌlÉMü E±ÉåaÉ (xÉ) AÉkÉÉUpÉÔiÉ E±ÉåaÉ (S) iÉ×iÉÏrÉMü E±ÉåaÉ E¨ÉU-(xÉ) AÉkÉÉUpÉÔiÉ E±ÉåaÉ4. SÒaÉÉïmÉÑU CxmÉÉiÉ xÉÇrÉÇ§É ÎxjÉiÉ Wæû(A) fÉÉUZÉhQû (oÉ) EQûÏxÉÉ (xÉ) Nû¨ÉÏxÉaÉRû. (S) mÉÍ¶ÉqÉ oÉÇaÉÉsÉ

E¨ÉU-(S) mÉÍ¶ÉqÉ oÉÇaÉÉsÉ5. MüÉoÉïÌlÉMü UÉxÉÉrÉÌlÉMü xÉÇrÉ§É AÉqÉ iÉÉæU mÉU ClÉMåü mÉÉxÉ ÎxjÉiÉ WûÉåiÉå WæÇû(A) sÉÉæWû AÉæU CxmÉÉiÉ (oÉ) jÉqÉïsÉ ÌuÉ±ÑiÉ xÉÇrÉÇ§ÉÉåÇ (xÉ) iÉåsÉ ËUTüÉClÉËUrÉÉåÇ AÉæU mÉåOíûÉåMåüÍqÉMüsÉ xÉÇrÉÇ§ÉÉåÇ (S) AÉOûÉåqÉÉåoÉÉCsÉ xÉÇrÉÇ§ÉÉåÇ E¨ÉU-(xÉ) iÉåsÉ ËUTüÉClÉËUrÉÉåÇ AÉæU mÉåOíûÉåMåüÍqÉMüsÉ xÉÇrÉÇ§ÉÉåÇ6. LxÉ0 OûÏ0 mÉÏ0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû(A) mÉëhÉÉsÉÏ mÉÉMïü (oÉ) xÉÊnOûuÉårÉU OåûYlÉÉåsÉÉåeÉÏ mÉÉMïü (xÉ) UÉerÉ jÉqÉïsÉ xÉÇrÉÇ§É (S) xÉÊnOûuÉårÉU mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ E¨ÉU-(oÉ) xÉÊnOûuÉårÉU OåûYlÉÉåsÉÉåeÉÏ mÉÉMïü7. LlÉ0 OûÏ0 mÉÏ0 xÉÏ0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû(A) UÉ·íÏrÉ uÉx§É EimÉÉSlÉ MÇümÉlÉÏ (oÉ) UÉ·íÏrÉ mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ ÌlÉqÉÉïiÉÉ MÇümÉlÉÏ(xÉ) lÉåzÉlÉsÉ jÉqÉïsÉ mÉÉuÉU MüÊUmÉÉåUåzÉlÉ (S) UÉ·íÏrÉ ¤ÉrÉ UÉåaÉ ÌlÉuÉÉUhÉ AÍpÉrÉÉlÉ

E¨ÉU-(xÉ) lÉåzÉlÉsÉ jÉqÉïsÉ mÉÉuÉU MüÊUmÉÉåUåzÉlÉ8. mÉUqÉÉhÉÑ FeÉÉï xÉÇrÉÇ§É MüUiÉÉ WæÇû(A) eÉsÉ mÉëSÕwÉhÉ (oÉ) kuÉÌlÉ mÉëSÕwÉhÉ (xÉ) uÉÉrÉÑ mÉëSÕwÉhÉ (S) iÉÉmÉÏrÉ mÉëSÕwÉhÉ

E¨ÉU-(S) iÉÉmÉÏrÉ mÉëSÕwÉhÉ9. ÌuÉÌlÉqÉÉïhÉ E±ÉåaÉ qÉåÇ zÉÉÍqÉsÉ Wæû(A) TüxÉsÉ EimÉÉSlÉ (oÉ) qÉNûsÉÏ EimÉÉSlÉ (xÉ) oÉÉaÉuÉÉlÉÏ (S) cÉÏlÉÏ EimÉÉSlÉ

E¨ÉU-(S) cÉÏlÉÏ EimÉÉSlÉ10. ÌuÉÌlÉqÉÉïhÉ E±ÉåaÉ qÉåÇ zÉÉÍqÉsÉ Wæû(A) MüŠå qÉÉsÉ MüÉå iÉærÉÉU qÉÉsÉ qÉåÇ mÉËUuÉÌiÉïiÉ MüUlÉÉ (oÉ) MüŠå qÉÉsÉ MüÉå LMü xjÉÉlÉ xÉå SÕxÉUå xjÉÉlÉ mÉU mÉËUuÉWûlÉ MüUlÉÉ (xÉ) MüŠå qÉÉsÉ MüÉ EimÉÉSlÉ MüUlÉÉ (S) MüŠå qÉÉsÉ MüÉ xÉÑUÍ¤ÉiÉ pÉhQûÉUhÉ MüUlÉÉE¨ÉU-(A) MüŠå qÉÉsÉ MüÉå iÉærÉÉU qÉÉsÉ qÉåÇ mÉËUuÉÌiÉïiÉ MüUlÉÉy?kqmRrjh; iz’u mÉëzlÉ- ÌMüxÉÏ cÉÉU iÉUÏMüÉåÇ MüÉå oÉiÉÉL ÎeÉlÉxÉå pÉÉUiÉÏrÉ AÉæ±ÉåÌaÉMü EimÉÉS uÉæÍµÉM mÉëÌiÉxmÉkÉÉï MüÉ AÉxÉÉlÉÏ xÉå xÉÉqÉlÉÉ MüU xÉMüiÉå Wæû |E¨ÉU- (A) AÉkÉÑÌlÉMü mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ MüÉ mÉërÉÉåaÉ (oÉ) AÉkÉÑÌlÉMü qÉzÉÏlÉUÏ MüÉ mÉërÉÉåaÉ(xÉ) MüUÉãÇ MüÉå MüqÉ MüUMåü (S) EimÉÉSlÉ MüÐ sÉÉaÉiÉ MüÉå MüqÉ MüUMåümÉëzlÉ- “AÉæ±ÉåÌaÉMüUhÉ AÉæU zÉWûUÏMüUhÉ xÉÉjÉ-xÉÉjÉ cÉsÉiÉå Wæ”-urÉÉZrÉÉ MüÐÎeÉLE¨ÉU- (A) zÉWûU E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉÉeÉÉU Måü xÉÉjÉ- xÉÉjÉ oÉæÇÌMüaÉ, oÉÏqÉÉ, mÉËUuÉWûlÉ, ´ÉqÉ AÉæU ÌuÉ¨ÉÏrÉ xÉsÉÉW eÉæxÉÏ xÉåuÉÉLÆ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|(oÉ) AÉæ±ÉåÌaÉMü MüÉqÉaÉÉUÉåÇ MüÉå bÉUÉåÇ AÉæU AlrÉ xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ mÉQû.iÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå NûÉãOåû zÉWûU oÉQåû. zÉWûUÉãÇ qÉåÇ iÉoSÏsÉ WûÉå eÉÉiÉåÇ WæÇû | mÉëzlÉ- ‘xÉqÉÔWûlÉ oÉcÉiÉ’ ÌMüxÉå MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû?E¨ÉU- zÉWûU E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉÉeÉÉU Måü xÉÉjÉ- xÉÉjÉ oÉæÇÌMüaÉ, oÉÏqÉÉ, mÉËUuÉWûlÉ, ´ÉqÉ, xÉsÉÉWûMüÉU AÉæU ÌuÉ¨ÉÏrÉ xÉsÉÉW eÉæxÉÏ xÉåuÉÉLÆ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû| zÉWûUÉåÇ ²ÉUÉ mÉëxiÉÑiÉ ClÉ xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ MüÉ TüÉrÉSÉ EPûÉlÉå Måü ÍsÉL E±ÉåaÉ zÉWûUÉåÇ Måü AÉxÉ-mÉÉxÉ MåülSìÏiÉ WûÉå eÉÉiÉå WæÇû CxÉå xÉqÉÔWûlÉ oÉcÉiÉ MüWûiÉå WæÇû|mÉëzlÉ- ElÉ pÉÉæÌiÉMü AÉæU qÉÉlÉuÉÏrÉ MüÉUMüÉåÇ MüÉå oÉiÉÉCL eÉÉå E±ÉåaÉÉãÇ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ MüÉå mÉëpÉÉÌuÉiÉ MüUiÉå WæÇû?E¨ÉU- pÉÉæÌiÉMü MüÉUMü eÉÉå E±ÉåaÉÉãÇ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ MüÉå mÉëpÉÉÌuÉiÉ MüUiÉå WæÇû-(A) MüŠå qÉÉsÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) ÌuÉ±ÑiÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (xÉ) EmÉrÉÑ£ü eÉsÉuÉÉrÉÑ (S) mÉÉlÉÏ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉqÉÉlÉuÉÏrÉ MüÉUMü eÉÉå E±ÉåaÉÉãÇ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ MüÉå mÉëpÉÉÌuÉiÉ MüUiÉå WæÇû-(A) ´ÉqÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) oÉÉeÉÉU MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (xÉ) xÉUMüÉU MüÐ lÉÏÌiÉrÉÉðmÉëzlÉ- oÉQûÉ AÉæU sÉbÉÑ E±ÉåaÉ ÌMüxÉå MüWûiÉå Wæû ? LMü-LMü ESÉWûUhÉ SÏÎeÉL |E¨ÉU- eÉÉå E±ÉåaÉ oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU SåiÉå WæÇû AÉæU oÉQåû mÉæqÉÉlÉå mÉU EimÉÉSlÉ MüUiÉå WæÇû ElWåÇû oÉQåû E±ÉåaÉ MüWûiÉå WæÇû| eÉæxÉå –xÉÔiÉÏ MümÉQûÉ E±ÉåaÉeÉÉå E±ÉåaÉ MüqÉ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU SåiÉå WæÇû AÉæU NûÉåOåû mÉæqÉÉlÉå mÉU EimÉÉSlÉ MüUiÉå WæÇû ElWåÇû sÉbÉÑ E±ÉåaÉ MüWûiÉå WæÇû| eÉæxÉå –UåQûÏqÉåQû mÉËUkÉÉlÉ E±ÉåaÉmÉëzlÉ- M×üÌwÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ ÌMüxÉå MüWûiÉå WæÇû?E¨ÉU-eÉÉå E±ÉåaÉ M×üÌwÉ xÉå xÉÏkÉå MüŠå qÉÉsÉ MüÉå mÉërÉÉåaÉ qÉåÇ sÉÉiÉå WæÇû, ElWåÇû M×üÌwÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ MüWûiÉå WæÇû | ESÉWûUhÉ-cÉÏlÉÏ E±ÉåaÉ,xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ AÉÌS

33

mÉëzlÉ-pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ Måü ÌuÉMåülSìÏMüUhÉ Måü YrÉÉ MüÉUhÉ WæûÇ ?E¨ÉU- (A) xÉÔiÉÏ MümÉQåû MüÐ pÉÉUiÉ qÉåÇ WûU ¤Éå§É qÉåÇ EŠ qÉÉÇaÉ Wæû |(oÉ) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ AÉlÉå uÉÉsÉå mÉëqÉÑZÉ AÉSÉlÉ eÉæxÉå ÌoÉeÉsÉÏ, mÉËUuÉWûlÉ AÉæU oÉæÇÌMüaÉ pÉÉUiÉ Måü WûU ¤Éå§É qÉåÇ qÉÉæeÉÔS WæÇû |(xÉ) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ ´ÉqÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ Wæû iÉjÉÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ AÉxÉÉlÉÏ xÉå ´ÉÍqÉMü ÍqÉsÉ eÉÉiÉå WæÇû|(S) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ qÉåÇ MüqÉ iÉMülÉÏÌMü AÉSÉlÉÉåÇ ,qÉzÉÏlÉÉå AÉæU EmÉMüUhÉÉå MüÉ mÉërÉÉåaÉ ÌMürÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû |(C) CxÉMüÉ MüŠÉ iÉjÉÉ iÉærÉÉU qÉÉsÉ WûsMüÉ WûÉåiÉÉ Wæû iÉjÉÉ AÉxÉÉlÉÏ xÉå LMü eÉaÉWû xÉå SÕxÉUÏ eÉaÉWû sÉå eÉÉrÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû|mÉëzlÉ- xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÉ M×üÌwÉ ¤Éå§É xÉå AOÕûOû xÉÇoÉlkÉ Wæû| urÉÉZrÉÉ MüÐÎeÉLE¨ÉU- (A) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÉ M×üÌwÉ ¤Éå§É xÉå AOÕûOû xÉÇoÉlkÉ Wæû AÉæU rÉWû ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû iÉjÉÉ xÉÉjÉ WûÏ xÉÉjÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå MümÉÉxÉ cÉÑlÉlÉå, aÉÉðPû oÉlÉÉlÉå, MüiÉÉD, oÉÑlÉÉD, UÇaÉÉD, ÍxÉsÉÉD AÉæU mÉæMåüOû oÉlÉÉlÉå eÉæxÉå MüÉrÉÉãïÇ qÉåÇ UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|(oÉ) M×üÌwÉ xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÉå MüŠÉ qÉÉsÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

mÉëzlÉ- xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÐ mÉëqÉÑZÉ xÉqÉxrÉÉrÉåÇ YrÉÉ Wæû?E¨ÉU- (A) AcNåû aÉÑhuÉ¨ÉÉ uÉÉsÉÏ sÉÇoÉå UåzÉå MüÐ MümÉÉxÉ MüÉ ApÉÉuÉ (oÉ) ÌoÉeÉsÉÏ MüÐ AÌlÉrÉÍqÉiÉ AÉmÉÔÌiÉï(xÉ) mÉÑUÉlÉÏ AÉæU eÉeÉïU qÉzÉÏlÉUÏ AÉæU mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ (S) ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÐ MüqÉ EimÉÉSMüiÉÉ(C) AÇiÉUÉï·íÏrÉ mÉëÌiÉxmÉkÉÉïmÉëzlÉ-UÉ·íÏrÉ eÉÔOû lÉÏÌiÉ-2005 Måü mÉëqÉÑZÉ E¬åzrÉ YrÉÉ WæÇû? SåzÉ qÉåÇ eÉÔOû MüÐ qÉÉðaÉ qÉåÇ YrÉÉåÇ uÉ×®Ï WûÉå UWûÏ Wæû? E¨ÉU- (A) EimÉÉSMüiÉÉ oÉRûÉlÉÉ (oÉ) aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ qÉåÇ xÉÑkÉÉU MüUlÉÉ (xÉ) ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå eÉÔOû MüÐ AcNûÏ MüÐqÉiÉåÇ xÉÑÌlÉÍ¶ÉiÉ MüUlÉÉ (S) mÉëÌiÉ WåûYOåûrÉU mÉæSÉuÉÉU oÉRûÉlÉÉSåzÉ qÉåÇ eÉÔOû MüÐ qÉÉðaÉ qÉåÇ uÉ×®Ï WûÉå UWûÏ Wæû YrÉÉåÇÌMü(A) xÉUMüÉU lÉå eÉÔOû Måü mÉërÉÉåaÉ MüÉå AÌlÉuÉÉrÉï ÌMürÉÉ Wæû (oÉ) mÉrÉÉïuÉUhÉ U¤ÉÉ WåûiÉÑ uÉæÍµÉMü ÍcÉliÉÉnh?kZmRrjh; iz’umÉëzlÉ-‘pÉÉUiÉ ÌuÉµÉ qÉåÇ sÉÉæWû AÉæU DxmÉÉiÉ MüÉ LMü qÉWûiuÉmÉÔhÉï EimÉÉSMü SåzÉ Wæû mÉUliÉÑ WûqÉ AmÉlÉÏ mÉÔhÉï ¤ÉqÉiÉÉ xÉå EimÉÉSlÉ lÉWûÏÇ MüU mÉÉ UWåÇû WæÇ | MüÉåD cÉÉU MüÉUhÉ oÉiÉÉDLE¨ÉU- (A) EŠ sÉÉaÉiÉ AÉæU MüÉåÌMÇüaÉ MüÉårÉsÉå MüÐ MüqÉ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÐ MüqÉ EimÉÉSMüiÉÉ(xÉ) ÌoÉeÉsÉÏ MüÐ MüqÉÏ (S) ZÉUÉoÉ oÉÑÌlÉrÉÉSÏ RûÉðcÉÉ (C) AlÉÑxÉÇkÉÉlÉ AÉæU ÌuÉMüÉxÉ qÉåÇ MüqÉ ÌlÉuÉåzÉmÉëzlÉ- sÉÉæWû AÉæU CxmÉÉiÉ E±ÉåaÉ MüÉå oÉÑÌlÉrÉÉSÏ E±ÉåaÉ YrÉÉåÇ MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû?E¨ÉU- sÉÉæWû AÉæU CxmÉÉiÉ E±ÉåaÉ MüÉå oÉÑÌlÉrÉÉSÏ E±ÉåaÉ MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû YrÉÉåÇÌMü(A) rÉWû AlrÉ E±ÉåaÉÉåÇ eÉæxÉå pÉÉUÏ CÇeÉÏÌlÉrÉËUÇaÉ EmÉMüUhÉÉåÇ, U¤ÉÉ EmÉMüUhÉÉåÇ, uÉÉWûlÉ iÉjÉÉ WûuÉÉD eÉWûÉeÉ E±ÉåaÉ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ AÉæU ÌuÉMüÉxÉ qÉåÇ qÉSS MüUiÉÉ Wæû |(oÉ) rÉWû UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUlÉå qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû | (xÉ) rÉWû M×üÌwÉ Måü ÌuÉMüÉxÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû |mÉëzlÉ- ÌuÉÌlÉqÉÉïhÉ E±ÉåaÉ MüÉ YrÉÉ qÉWûiuÉ Wæû?E¨ÉU-(A) UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ: AMÑüzÉsÉ iÉjÉÏ MÑüzÉsÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ Måü ÍsÉL oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|(oÉ) ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ MüÉ AeÉïlÉ ÌuÉÌlÉÍqÉïiÉ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ xÉå ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ Måü AeÉïlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû|(xÉ) pÉÔÍqÉ mÉU SoÉÉuÉ mÉU MüqÉÏ: rÉWû UÉåeÉaÉÉU Måü ÍsÉL pÉÔÍqÉ mÉU SoÉÉuÉ qÉåÇ MüqÉÏ MüUiÉÉ Wæû AÉæU AMÑüzÉsÉ iÉjÉÏ MÑüzÉsÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ Måü ÍsÉL oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|(S) AÉÍjÉïMü xÉqÉxrÉÉrÉÉåÇ MüÉ ÌlÉUÉMüUhÉ: AÉæ±ÉåÌaÉMü ÌuÉMüÉxÉ aÉUÏoÉÏ AÉæU oÉåUÉåeÉaÉÉUÏ WûOûÉlÉå Måü ÍsÉL LMü mÉÔuÉï zÉiÉï Wæû| AÉæ±ÉåÌaÉMü ÌuÉMüÉxÉ xÉå oÉåUÉåeÉaÉÉUÏ AÉæU AÉÍjÉïMü AxÉqÉÉlÉiÉÉ SÕU WûÉåiÉÏ Wæû iÉjÉÉ ¤Éå§ÉÏrÉ AxÉÇiÉÑsÉlÉ pÉÏ SÕU WûÉåiÉÉ Wæû|mÉëzlÉ- “M×üÌwÉ AÉæU E±ÉåaÉ LMü SÕxÉUå xÉå AlÉlrÉ lÉWûÏÇ Wæû. rÉWû xÉÉjÉ-xÉÉjÉ cÉsÉiÉå WæûÇ”-urÉÉZrÉÉ MüÐÎeÉLE¨ÉU- M×üÌwÉ MüÉ E±ÉåaÉ qÉåÇ rÉÉåaÉSÉlÉ-(A) M×üÌwÉ ¤Éå§É M×üÌwÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉÉåÇ eÉæxÉå-eÉÔOû, MümÉQûÉ, cÉÏlÉÏ MüÉå MüŠÉ qÉÉsÉ SåiÉÉ Wæû|(oÉ) rÉWû E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå mÉÔðeÉÏ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

34

(xÉ) rÉWû AÉæ±ÉåÌaÉMü ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå pÉÉåeÉlÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|(S) rÉWû AÉæ±ÉåÌaÉMü EimÉÉSÉåÇ eÉæxÉå-UÉxÉÉrÉlÉ, EuÉïUMü, OíûMüOûU AÉÌS Måü ÍsÉL AcNûÉ oÉÉeÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|(C) rÉWû E±ÉåaÉÉåÇ mÉU SoÉÉuÉ MüqÉ MüUiÉÉ Wæû|E±ÉåaÉ MüÉ M×üÌwÉ qÉåÇ rÉÉåaÉSÉlÉ- (A) rÉWû M×üÌwÉ ¤Éå§É MüÉå UxÉÉrÉlÉ, EuÉïUMü, OíûMüOûU, AÉÌS mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|(oÉ) rÉWû M×üÌwÉ ¤Éå§É MüÉå oÉÑÌlÉrÉÉSÏ xÉÑÌuÉkÉÉðL mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|(xÉ) rÉWû M×üÌwÉ Måü AÍkÉzÉåwÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉåAuÉzÉÉåÌwÉiÉ MüUiÉÉ Wæû iÉjÉÉ M×üÌwÉ qÉeÉSÕUÉåÇ mÉU SoÉÉuÉ MüqÉ MüUiÉÉ Wæû|(S) rÉWû M×üÌwÉ EimÉÉSÉåÇ MüÉ qÉÔsrÉ oÉRûÉ SåiÉÉ Wæû|

mÉëzlÉ- eÉÔOû E±ÉåaÉ MüÉ YrÉÉ qÉWûiuÉ Wæû?E¨ÉU--(A) UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ: rÉWû 2.61 sÉÉZÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå xÉÏkÉå iÉjÉÉ AmÉëirÉ¤É ÂmÉ xÉå sÉaÉpÉaÉ 40 sÉÉZÉ NûÉåOåû AÉæU xÉÏqÉÉÇiÉ ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|(oÉ) EimÉÉS : eÉÔOû E±ÉåaÉ SæÌlÉMü EmÉrÉÉåaÉ Måü EimÉÉSÉåÇ eÉæxÉå-UÎxxÉrÉÉåÇ, qÉæOû, oÉæaÉ AÉÌS MüÉå EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû| (xÉ) ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ MüÉ AeÉïlÉ ÌuÉÌlÉÍqÉïiÉ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ xÉå ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ Måü AeÉïlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû|(S) sÉbÉÑ E±ÉåaÉÉåÇ MüÉ xÉÇuÉkÉïlÉ: eÉÔOû Måü MüD EimÉÉSÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïhÉ MÑüOûÏU AÉæU sÉbÉÑ E±ÉåaÉ qÉåÇ WûÉåiÉÉ Wæû ÎeÉxÉxÉå AÉæ±ÉåÌaÉMü ÌuÉMüÉxÉ AÉæU ÌuÉMåülSìÏMüUhÉ MüÉå oÉRûÉuÉÉ ÍqÉsÉ UWûÉ Wæû|mÉëzlÉ- cÉÏlÉÏ E±ÉåaÉ E¨ÉU xÉå SÍ¤ÉhÉ MüÐ AÉåU xjÉÉlÉÉliÉËUiÉ WûÉålÉå Måü MüÉUhÉÉåÇ MüÉ EssÉåZÉ MüÐÎeÉL|E¨ÉU- E¨ÉU pÉÉUiÉ cÉÏlÉÏ EimÉÉSlÉ MüÉ mÉëqÉÑZÉ MåülSì qÉÉlÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû mÉUliÉÑ kÉÏUå-kÉÏUå rÉWû SÍ¤ÉhÉ MüÐ AÉåU ÎZÉxÉMü UWûÉ Wæû| CxÉMåü mÉëqÉÑZÉ MüÉUhÉ ÌlÉqlÉÍsÉÎZÉiÉ WæÇû-(A) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ Måü aÉ³Éå qÉåÇ cÉÏlÉÏ MüÐ qÉÉ§ÉÉ AÍkÉMü WûÉåiÉÏ Wæû|(oÉ) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ MüÐ eÉsÉuÉÉrÉÑ aÉ³Éå MüÐ ZÉåiÉÏ Måü ÍsÉL AÍkÉMü EmÉrÉÑ£ü Wæû(xÉ) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ qÉåÇ ÌlÉrÉÉïiÉ MüÐ xÉÑÌuÉkÉÉ oÉåWûiÉU Wæû(S) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ qÉåÇ xÉWûMüÉUÏ cÉÏlÉÏ ÍqÉsÉÉåÇ MüÉ mÉëoÉÇkÉlÉ E¨ÉUÏ UÉerÉÉåÇ xÉå AcNûÉ Wæû(C) mÉëÉrÉ²ÏmÉÏrÉ pÉÉUiÉ MüÐ eÉsÉuÉÉrÉÑ aÉ³Éå MüÐ mÉåUÉrÉÏ Måü ÍsÉL AÍkÉMü EmÉrÉÑ£ü Wæû

ikB& 7राष्ट्रीय अर्थ�व्यवस्था M üÐ जीवन रेखा

;krk;kr ds rhu lk/ku gS%& ty] ok;q o lM+d] ifjogu] LFky ifjogu esa jsyos o lM+d ifjogu vkrs gSA ty ifjogu esa unh ifjogu ¼vr%LFkyh; ifjogu rFkk lkxjh; ;k egklkxjh; ifjogu½ lcls uohu o rhozxkeh ok;q ifjogu gSA

Hkkjr esa ik¡p izdkj ds ifjogu ds lk/ku gS%& lM+d ekxZ] jsyekxZ] ok;qekxZ] tyekxZ rFkk ikbZiykbZuAlM+d%& eqxydky esa Hkh cgqr ls lM+d ekxkZsaZ dk fuekZ.k gqvkA 'ksj'kkg lwjh us xzkaM Vªad jksM+ dk fuekZ.k djok;k Fkk tks fprxkao ¼ckaXykns'k½ iwoZ ls if'pe esa is'kkoj ¼ikfdLrku½ rd tkrh gSAlM+d ekxZ dk egRo%& ¼1½ lM+d dk fuekZ.k] lLrk o vklku gSA rFkk budk j[kj[kko Hkh vklku gSA ¼2½ ;g ?kj ls ?kj rd dh lsok iznku djrh gSA¼3½ lM+d ekxZ] ;kf=;ksa o oLrqvksa dks NksVh nwjh ls tksM+us ds fy, cgqr lqfo/kktud gSAlM+dksa ds izdkj%& ¼1½ jk"Vªh; jktekxZ ¼2½ jkT; lM+d ekxZ ¼3½ ftyk lM+ds ¼4½ xzkeh.k lM+ds ¼5½ lhekUr lM+ds,Dliszl ekxZ o egkekxZ ;g pkj ls N% ysu ds gksrs gSA tks nwjLFk {ks=ksa dks tksM+rs gS rFkk ns'k ds ;krk;kr ds ek/;e ls rhoz xfr ls lapkfyr gksrk gSAyEckbZ%& budh yEckbZ yxHkx 23-0 yk[k fdeh gSA ;g fo'o esa lcls cM+k lM+d ekxZ dk tky gS tks LFky ;krk;kr dk 57 izfr'kr Hkkj ogu djrk gSAjk"Vªh; egkekxZ%& tks nks ;k nks ls vf/kd jkT;ksa dks ns'k ds izeq[k LFkkuksa ls tksM+rs gSA budh yEckbZ yxHkx 65000 fdeh rFkk ;g dqy lM+d ekxZ dk 2 izfr'kr gS rFkk budk dsUnzh; yksd dkfeZd foHkkx }kjk j[kj[kko fd;k tkrk gSAjkT; ekxZ%& jkT; yksd dkfeZd foHkkx }kjk budk j[kj[kko fd;k tkrk gSA ;g jkT; dh jkt/kkuh dks ftyk eq[;ky; ls tksM+rh gSAxzkeh.k lM+ds%& ;g lM+ds xkao dks utnhd ds 'kgjksa ls tksM+rh gSA

35

lhekUr lM+ds%& lhekUr lM+d laxBu }kjk j[kj[kko fd;k tkrk gSA,Dliszl jk"Vªh; egkekxZ%& budh yEckbZ 14]846 fdeh gS rFkk budk fuekZ.k 1999&2007 ds chp fd;k x;k] buesa 4 o 6 ysu gSA budks bl uke ls tkuk tkrk gSA1- Lof.kZe prqjHkqt ;s fnYyh] eqEcbZ] psUubZ o dksydkrk gSA bldh yEckbZ 5846 fdeh gSA2- mÙkj&nf{k.k o iwoZ&if'pe xfy;kjk %& ;sa Jhuxj ls dU;kdqekjh rFkk flypj ls iksjcUnj dks

tksM+Rks gSA budh yEckbZ 7300 fd0eh0 gSA 3- bl lM+d ekxZ dh yEckbZ 1157 fd0eh0 gS tks 10 ¼nl½ izeq[k iruks dks tksM+rh gSA

dkanyk] tokgj yky usg:] ekjeksxk¡o rwrhdksju] psUubZ] bUukSj] fo'kk[kkiVue] ikjknhi o gYnh;kA ;g lHkh egkekxZ] cukvksa] pykvksa vksaj lkSiksa ds uhfr ij vk/kkfjr gSA

oÉWÒûuÉæMüÎsmÉMü mÉëzlÉÉå¨ÉU1. Nû: sÉålÉ uÉÉsÉå UÉeÉqÉÉaÉï MüWûsÉÉiÉå WæÇû UÉ·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï(A) UÉ·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï (oÉ) AÇiÉUÉï·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï (xÉ) UÉerÉÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï (S) xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉ E¨ÉU-(S) xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉï2. xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉï MüÉ UZÉUZÉÉuÉ MüÉælÉ MüUiÉÉ Wæû(A) ÎeÉsÉÉ mÉËUwÉS (oÉ) mÉÏ0QèosÉÑ0QûÏ0 (xÉ) xÉÏ0mÉÏ0QèosÉÑ0QûÏ0 (S) LlÉ0LcÉ0L0AÉD0

E¨ÉU-(S) LlÉ0LcÉ0L0AÉD03. aÉÉðuÉÉåÇ MüÉå qÉÑZrÉ MüxoÉÉåÇ xÉå eÉÉåQû.lÉå uÉÉsÉÏ xÉQû.Mü mÉËUrÉÉåeÉlÉÉ MüÉ lÉÉqÉ(A) qÉ0lÉ0Uå0aÉÉ0 (oÉ) mÉÏ0LqÉ0eÉÏ0LxÉ0uÉÉD0 (xÉ) LxÉ0 eÉå0 eÉÏ0AÉU0 uÉÉD0 (S) L0L0uÉÉD0

E¨ÉU-(oÉ) mÉÏ0LqÉ0eÉÏ0LxÉ0uÉÉD04. xÉÏqÉÉliÉ xÉQû.MüÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïhÉ MüUiÉÉ Wæû(A) xÉÏ0 AÉU0 mÉÏ0 LTü0 (oÉ) oÉÏ0 LxÉ0 LTü0 (xÉ) pÉÉUiÉÏrÉ jÉsÉ xÉålÉÉ (S) oÉÏ0 AÉU0 AÉã0 E¨ÉU-(S) oÉÏ0 AÉU0 AÉã05. bÉU-bÉU xÉåuÉÉrÉåÇ EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû(A) uÉÉrÉÑ mÉËUuÉWûlÉ (oÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ (xÉ) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ (S) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ

E¨ÉU-(oÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ6. pÉÉUÏ AÉæU xjÉÔsÉMüÉrÉ uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ mÉëqÉÑZÉ mÉÉUSåzÉÏrÉ uÉÉWûMü(A) uÉÉrÉÑ mÉËUuÉWûlÉ (oÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ (xÉ) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ (S) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ

E¨ÉU-(oÉ) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ7. pÉÉUÏ AÉæU xjÉÔsÉMüÉrÉ uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëqÉÑZÉ uÉÉWûMü (A) uÉÉrÉÑ mÉËUuÉWûlÉ (oÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ (xÉ) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ (S) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ

E¨ÉU-(oÉ) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ8. rÉÉ§ÉÏ AÉæU qÉÉsÉ RÒûsÉÉD MüÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëqÉÑZÉ uÉÉWûMü (A) uÉÉrÉÑ mÉËUuÉWûlÉ (oÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ (xÉ) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ (S) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ

E¨ÉU-(oÉ) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ9. oÉQûÏ sÉÉClÉ Måü SÉå mÉOûËUrÉÉåÇ Måü qÉkrÉ SÕUÏ(A) 1.676 qÉÏ0 (oÉ) 1.000 qÉÏ0 (xÉ) 0.762 qÉÏ0 (S) 0.610 qÉÏ0 E¨ÉU-(A) 1.676 qÉÏ010. pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëÉM×üÌiÉMü oÉlSUaÉÉWû(A) WÒûaÉsÉÏ (oÉ) mÉÉUÉSÏmÉ (xÉ) cÉå³ÉD (S) qÉÑqoÉD E¨ÉU-(S) qÉÑqoÉD11. pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉoÉxÉå oÉQûÉ mÉëÉM×üÌiÉMü oÉlSUaÉÉWû(A) WÒûaÉsÉÏ (oÉ) mÉÉUÉSÏmÉ (xÉ) cÉå³ÉD (S) qÉÑqoÉD E¨ÉU-(S) qÉÑqoÉD12. ÌuÉµÉ qÉåÇ xÉÉuÉïÍkÉMü cÉsÉÍcÉ§ÉÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïiÉÉ(A) ÌoÉëOåûlÉ (oÉ) rÉÔ0LxÉ0L0 (xÉ) TëüÉÇxÉ(S) pÉÉUiÉ E¨ÉU-(S) pÉÉUiÉy?kqmRrjh; iz’umÉëzlÉ- AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå Wæû Ç? urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå WæÇû ? urÉÉmÉÉU MüÉ YrÉÉ qÉWûüÉ Wæû ?E¨ÉU- SÉå SåzÉÉåÇ Måü qÉkrÉ urÉÉmÉÉU MüÉå AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU MüWûiÉå Wæû| CxÉqÉåÇ uÉxiÉÑAÉåÇ, xÉåuÉÉAÉåÇ, ¥ÉÉlÉ AÉæU eÉÉlÉMüÉUÏ MüÉ AÉSÉlÉ-mÉëSÉlÉ WûÉåiÉÉ Wæû | SÉå SåzÉÉåÇ Måü qÉkrÉ AÉrÉÉiÉ-ÌlÉrÉÉïiÉ Måü qÉkrÉ AliÉU MüÉå urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ MüWûiÉå WæÇû | CxÉ Måü SÉå mÉëMüÉU WæÇû- (A) AÍkÉzÉåwÉ urÉÉmÉÉU-eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ MüÉ qÉÔsrÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü AÉrÉÉiÉ Måü qÉÔsrÉ xÉå AÍkÉMü WûÉå iÉÉå ExÉå AlÉÑMÔüsÉ urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ MüWûiÉå WæÇû | (oÉ) urÉÉmÉÉU bÉÉOûÉ- eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü AÉrÉÉiÉ MüÉ qÉÔsrÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ qÉÔsrÉ xÉå AÍkÉMü WûÉå iÉÉå ExÉå mÉëÌiÉMÔüsÉ urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ MüWûiÉå WæÇû | urÉÉmÉÉU MüÉ qÉWûüÉ :(A) xÉÇxÉÉkÉlÉ xÉÏÍqÉiÉ AÉæU ÌuÉZÉUå WÒûL WæÇû, AiÉ: MüÉåD pÉÏ SåzÉ urÉÉmÉÉU Måü ÌoÉlÉÉ eÉÏÌuÉiÉ lÉWûÏÇ UWû xÉMüiÉÉ Wæû|

36

(oÉ) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå AÉÍjÉïMü mÉëaÉÌiÉ, urÉÉmÉÉËUrÉÉåÇ Måü ÍsÉL urÉÉmÉÉU, ´ÉÍqÉMüÉåÇ Måü ÍsÉL UÉåeÉaÉÉU AÉæU SåzÉ MüÐ xÉÇuÉ×ÎkS WûÉåiÉÏ Wæû |(xÉ) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå WûqÉåÇ ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ ÍqÉsÉiÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ AÉrÉÉiÉ ÌMürÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû (S) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ Måü WûxiÉÉliÉUhÉ qÉåÇ qÉSS ÍqÉsÉiÉÏ Wæû |mÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉËUuÉWûlÉ Måü mÉëqÉÑZÉ xÉÉkÉlÉ oÉiÉÉLÇ|E¨ÉU- pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉËUuÉWûlÉ Måü mÉëqÉÑZÉ xÉÉkÉlÉ- (A) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ (oÉ) mÉÉCmÉsÉÉClÉ (xÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ (S) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ (C) uÉÉrÉÑ mÉËUuÉWûlÉ mÉëzlÉ- eÉlÉ xÉÇcÉÉU Måü xÉÉkÉlÉ YrÉÉ WæÇû ? ÌMülWûÏ SÉå xÉÉkÉlÉÉãÇ MüÐ urÉÉZrÉÉ MüËUL |E¨ÉU- uÉå xÉÇcÉÉU Måü xÉÉkÉlÉ ÎeÉlÉMåü ²ÉUÉ LMü xÉÉjÉ AÉæU LMü xÉqÉrÉ qÉåÇ oÉWÒûiÉ sÉÉåaÉÉå xÉå xÉÇuÉÉS xjÉÉÌmÉiÉ ÌMürÉÉ eÉÉrÉ ElWåÇû eÉlÉ xÉÇcÉÉU Måü xÉÉkÉlÉ MüWûiÉå WæÇû | eÉæxÉå- UåÌQûrÉÉåÇ, xÉqÉÉcÉÉU mÉ§É iÉjÉÉ OåûsÉÏÌuÉeÉlÉOåûsÉÏÌuÉeÉlÉ: (A) rÉWû SÒÌlÉrÉÉÇ qÉåÇ xÉoÉxÉå sÉÉåMüÌmÉërÉ AÉæU AÉuÉzrÉMü lÉåOûuÉMüÉãïÇ qÉåÇ xÉå LMü Wæû | (oÉ) rÉWû SzÉïMüÉåÇ MüÉ qÉlÉÉåUÇeÉlÉ AÉæU xÉÔcÉlÉÉAÉåÇ MüÉå mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû |UåÌQûrÉÉå: (A) rÉWû xÉÇcÉÉU MüÉ xÉoÉxÉå xÉxiÉÉ iÉjÉÉ MüÉUaÉU iÉUÏMüÉ Wæû |(oÉ) rÉWû SzÉïMüÉåÇ MüÉ qÉlÉÉåUÇeÉlÉ AÉæU xÉÔcÉlÉÉAÉåÇ MüÉå mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû |mÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ ÌuÉÍpÉ³É mÉëMüÉU MüÐ xÉQûMåÇü MüÉælÉ xÉÏ WæÇû ?E¨ÉU- pÉÉUiÉ qÉåÇ dWû mÉëMüÉU MüÐ xÉQûMåÇü WæÇû-(A) xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉï (oÉ) UÉ·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï (xÉ) UÉerÉÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï (S) ÎeÉsÉÉ (C) AlrÉ xÉQû.MåÇü rÉÉ aÉëÉqÉÏhÉ xÉQû.Måü (D) xÉÏqÉÉ xÉQû.MSÏbÉï E¨ÉUÏrÉ mÉëzlÉÉå¨ÉU-mÉëzlÉ- mÉrÉïOûlÉ xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå WæÇû AÉæU CxÉxÉå sÉÉpÉ Wæû YrÉÉ?E¨ÉU- mÉrÉïOûlÉ MüÉ AjÉï ExÉ rÉÉ§ÉÉ xÉå Wæû eÉÉåÌMü xÉÉqÉÉlrÉiÉrÉÉ LMü xÉå AÍkÉMü ÌSlÉÉåÇ iÉMü AmÉlÉå mÉrÉÉïuÉUhÉ Måü oÉÉWûU eÉÉMüU MüÐ eÉÉL ÎeÉxÉqÉåÇ AuÉMüÉzÉ, AÉqÉÉåS-mÉëqÉÉåS, urÉÉmÉÉU rÉÉ LãxÉÏ WûÏ AlrÉ aÉÌiÉÌuÉÍkÉrÉÉåÇ MüÐ eÉÉL| mÉrÉïOûMü SÕxÉUÏ eÉaÉWû xÉÉÇxM×üÌiÉMü, kÉÉÍqÉïMü, mÉrÉÉïuÉUhÉÏrÉ, xÉÉWûÍxÉMü, ÍcÉÌMüixÉÉ iÉjÉÉ ÌuÉUÉxÉiÉ mÉrÉïOûlÉ Måü ÍsÉL eÉÉiÉå WæÇû| mÉrÉïOûlÉ xÉå ÌlÉqlÉ sÉÉpÉ Wæû : (A) UÉåeÉaÉÉU Måü AuÉxÉUÉåÇ MüÉ xÉ×eÉlÉ (oÉ) UÉ·íÏrÉ LMüiÉÉ MüÉå oÉRûÉuÉÉ(xÉ) xjÉÉlÉÏrÉ xÉÇxM×üÌiÉ AÉæU WûxiÉÍzÉsmÉ E±ÉåaÉ MüÉå xÉqÉjÉïlÉ (S) xÉÉÇxM×üÌiÉMü AÉSÉlÉ mÉëSÉlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü (C) kÉlÉ AeÉïlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMümÉëzlÉ- mÉËUuÉWûlÉ xÉå YrÉÉ sÉÉpÉ Wæ?E¨ÉU-(A) sÉÉåaÉÉåÇ Måü LMü eÉaÉWû xÉå SÕxÉUÏ eÉaÉWû AÉuÉÉaÉqÉlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü(oÉ) qÉÉsÉ AÉæU xÉÉqÉÉaÉëÏ MüÐ RÒûsÉÉD qÉåÇ xÉWûÉrÉMü (xÉ) EimÉÉSlÉ AÉæU ÌuÉiÉUhÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü(S) oÉÉeÉÉUÉåÇ MüÉå EimÉÉSlÉ MåülSìÉåÇ xÉå eÉÉåQûiÉÉ Wæû (C) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔiÉÏï qÉåÇ xÉWûÉrÉMü(D) urÉÉmÉÉU AÉæU uÉÉÍhÉerÉ Måü ÌuÉMüÉxÉ AÉæU mÉëxÉÉU qÉåÇ xÉWûÉrÉMü (uÉ) urÉÉmÉÉU MüÐ qÉÉ§ÉÉ AÉæU AÉuÉ×ÌiÉ MüÉå oÉRûÉlÉå qÉåÇ xÉWûÉrÉMümÉëzlÉ- pÉÉUiÉ xÉå AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ MüÐ eÉÉlÉå uÉÉsÉÏ mÉëqÉÑZÉ uÉxiÉÑLÆ MüÉælÉ-MüÉælÉ xÉÏ WæÇû?E¨ÉU- pÉÉUiÉ xÉå AÉrÉÉÌiÉiÉ uÉxiÉÑLÆ:(A) M×üÌwÉ AÉæU xÉÇoÉÎlkÉiÉ EimÉÉS (oÉ) ZÉÌlÉeÉ AÉæU ArÉxMü(xÉ) AÉpÉÔwÉhÉ AÉæU U¦É (S) UxÉÉrÉlÉ AÉæU xÉÇoÉlkÉÏ EimÉÉS(C) CÇeÉÏÌlÉrÉËUÇaÉ AÉæU mÉåOíûÉåÍsÉrÉqÉ EimÉÉSpÉÉUiÉ xÉå ÌlÉrÉÉïÌiÉiÉ uÉxiÉÑLÆ: (A) mÉåOíûÉåÍsÉrÉqÉ AÉæU mÉåOíûÉåÍsÉrÉqÉ EimÉÉS (oÉ) qÉÉåiÉÏ AÉæU MüÐqÉiÉÏ mÉijÉU(xÉ) AMüÊoÉïÌlÉMü UxÉÉrÉlÉ (S) MüÉårÉsÉÉ, MüÉåMü AÉæU ÌoÉëMåüOû (C) qÉzÉÏlÉUÏmÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉQûMü mÉËUuÉWûlÉ MüÐ YrÉÉ-YrÉÉ xÉqÉxrÉÉrÉåÇ WæÇû?E¨ÉU-(A) oÉRûiÉå rÉÉiÉÉrÉÉiÉ Måü ÍsÉL xÉQMåü AmÉrÉÉïmiÉ(oÉ) sÉaÉpÉaÉ AÉkÉÉ xÉQûMåü mÉYMüÐü lÉWûÏ Wæû (xÉ) UÉ·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï AmÉrÉÉïmiÉ WæÇû AÉæU ElÉMüÉ UZÉUZÉÉuÉ ZÉUÉoÉ Wæû(S) zÉWûUÉåÇ qÉåÇ xÉQûMåü pÉÏQûpÉÉQû rÉÑ£ü Wæû AÉæU ClÉqÉåÇ xÉÑU¤ÉÉ MüÐ MüqÉÏ Wæû (C) AÍkÉMüÉÇzÉ mÉÑsÉ AÉæU mÉÑÍsÉrÉÉ xÉÇMüÐhÉï AÉæU mÉÑUÉlÉÏ Wæû(D) xÉÑU¤ÉÉ EmÉÉrÉÉåÇ MüÉ ApÉÉuÉ WæûmÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ MüÐ YrÉÉ ÌuÉzÉåwÉiÉÉLÆ WæÇû?E¨ÉU-(A) pÉÉUÏ qÉÉsÉ AÉæU xÉÉqÉaÉëÏ Måü rÉÉiÉÉrÉÉiÉ Måü ÍsÉL xÉoÉxÉå EmÉrÉÉåaÉÏ mÉËUuÉWûlÉ(oÉ) sÉqoÉÏ SÕUÏ Måü ÍsÉL uÉÉrÉÑ AÉæU xÉQûMü mÉËUuÉWûlÉ xÉå xÉxiÉÉ xÉÉkÉlÉ (xÉ) sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû(S) pÉÉUiÉ xÉUMüÉU MüÉ rÉWû xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ¤Éå§É MüÉ xÉoÉxÉå oÉQûÉ EmÉ¢üqÉ Wæû

37

(C) pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉuÉÉUÏ AÉæU qÉÉsÉ RÒûsÉÉD MüÉ xÉoÉxÉå qÉÑZrÉ xÉÉkÉlÉ(D) UåsÉuÉå qÉÉsÉ RÒûsÉÉD, urÉÉmÉÉU, iÉÏjÉï AÉæU SzÉïlÉÏrÉ xjÉsÉÉåÇ MüÐ rÉÉ§ÉÉ eÉæxÉå oÉWÒû AÉrÉÉqÉÏ MürÉÉåïÇ MüÉå AleÉÉqÉ SåiÉÉ Wæû(uÉ) rÉWû sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå LMü SÕxÉUå xÉå eÉÉåQûiÉÉ Wæû(S) rÉWû sÉÇoÉÏ SÕUÏ MüÐ rÉÉ§ÉÉ Måü ÍsÉL AÉUÉqÉSÉrÉMü xÉåuÉÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû(rÉ) rÉWû M×üÌwÉ AÉæU E±ÉåaÉÉåÇ Måü ÌuÉMüÉxÉ MüÉå aÉÌiÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ WæûmÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ MüÐ YrÉÉ-YrÉÉ xÉqÉxrÉÉrÉåÇ WæÇû?E¨ÉU-(A) xjÉÉmÉlÉÉ Måü xÉqÉrÉ pÉÉUÏ ÌlÉuÉåzÉ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ (oÉ) qÉUqqÉiÉ AÉæU UZÉUZÉÉuÉ qÉWðûaÉÉ (xÉ) EÆcÉÏ mÉWûÉÌQûrÉÉåÇ AÉæU UåÌaÉxiÉÉlÉ qÉåÇ ÌlÉqÉÉïhÉ qÉÑÎzMüsÉ(S) xÉQûlÉå uÉÉsÉÏ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü mÉËUuÉWûlÉ Måü ÍsÉL AlÉÑmÉrÉÑ£ü (C) ÌoÉlÉÉ ÌOûMüOû rÉÉ§ÉÏ(D) cÉÉåUÏ AÉæU UåsÉuÉå xÉÇmÉÌ¨É MüÉ lÉÑMüxÉÉlÉ (E) AlÉÉuÉzrÉMü cÉålÉ ZÉÏcÉMüU OíåûlÉ UÉåMülÉÉ(F) aÉåeÉ mÉËUuÉiÉïlÉ MüÐ xÉqÉxrÉÉ (L) oÉÉËUxÉ qÉåÇ mÉOûËUrÉÉåÇ MüÉ QÕûoÉ AÉæU ÌTüxÉsÉ eÉÉlÉÉ(Lå) AÉkÉÑÌlÉMüÐMüUhÉ AÉæU ÌuÉ±ÑiÉÏMüUhÉ MüÐ xÉqÉxrÉÉ

jkTæuSfÌ· foKkuikB& 1

lRrk dh lk>snkjhcgqfodYih; iz'uiz'u-1 jkt/kuh czwlsYl esa Mp vkSj Úzsap vkSj Mp Hkk"kh fdrus ykssx jgrs gSa\v) 60 izfr'kr Úzsap 40 izfr'kr Mp c) 50 izfr'kr Mp 50 izfr'kr Úzsapl) 80 izfr'kr Úzsap 20 izfr'kr Mp n) 80 izfr'kr Mp 20 izfr'kr Úzsaap mRrj&v© iz'u- 2 lRrk dh lk>snkjh ds laca/ esa fuEufyf[kr esa ls dkSu lk lgh gS\v) fofHkUu lewgksa ds e?; fookn c<+rk gSAc) ns'k esa LFkkf;Ro lqfuf'pr djrk gSAl) fofHkUu lewgksa ds e?; fookn de djrk gSAv) dsoy v lR; gSA c) dsoy c lR; gSA l) v vkSj c nksuksa lgh gSA n) c vkSj l nksuksa lgh gSA mRrj& (n) iz'u- 4 Jhyadk dh ,dek=k jktHkk"kk dkSu lh Fkh\v) rfey c) ey;kyel) flagyh n) mi;qZDr esa ls dksbZ ugha mRrj& (l) iz'u- 5 csfYt;e esa dkSu lk leqnk; /uh vkSj 'kfDr'kkyh Fkk \v) teZu c) Úzaspl) Mp n) mi;qZDr esa ls dksbZ ugha mRrj& (c)laf{kIr iz'u mRrj iz'u-1 csfYt;e eas lkeqnkf;d ljdkj D;k Fkh\mRrj& Mp] Úzsap vkSj teZu Hkk"kk;h leqnk; ds yksxksa }kjk pquh xbZ pkgsa os dgha Hkh jg jgs gksA ;g lkaLd`frd 'kS{kf.kd vkSj Hkk"kk ls lacaf/r fo"k;ksa dk ÈSlyk djrk FkkAiz'u- 2 csfYt;e ds yksxksa }kjk dkSu lh jktuhfrd leL;kvksa dk lkeuk fd;k x;k\mRrj& tkrh; cukoV dh leL;k&1- 59 % yksx Mp 40 % Úzsap] 1 % teZu cksyrs gSaA2- ysfdu jkt/kkuh {ks=k esa 80% Úzsap vkSj 20% Mp cksyus okys3- Úzkalhlh leqnk; /uh o 'kfDr'kkyh FksAiz'u- 3 Jhyadk dh tkrh; cukoV dh foospuk dhft,AmRrj& 1- Jhyadk esa nks leqnk; gS& flagyh vkSj rfey 2- rfeyksa esa Jhyadk ds vkSj Hkkjr ds rfey gSA vkSifuosf'kd dky esa jksi.k d`f"k djus ds fy, ftuds iwoZt Hkkjr ls Jhyadk x, os Hkkjrh; rfey gSaA3- vf/dka'k flagyh ckS} /ekZoYEch o rfey fgUnw vkSj eqfLye gSAvr% Jhyadk dh leL;k Fkh fd dkSu 'kfDr dk mi;ksx djsxk vkSj vkfFkZd ykHkksa dks mBk;sxk\foLr`r iz'u mRrj& iz'u-1 csfYt;e dh ljdkj us tkrh; leL;k dk lek/kku dSls fd;k\mRrj& csfYt;e us le>nkjh dh uhfr dk ekxZ viuk;kA1- dsUnz ljdkj esa Mp vkSj Úzsap Hkk"kh eaf=k;ksa dh la[;k cjkcj j[kh2- dsUnz ljdkj dh cgqr lh 'kfDr;ksa dks jkT; ljdkj dks ns fn;k x;kA jkT; ljdkj dszUnz ljdkj ds v/khu ugha FkhA3- ;gka rhljs izdkj dh ljdkj Fkh ftls lkeqnkf;d ljdkj dgk tkrk FkkA tks Mp Úzssap vkSj teZu yksxksa }kjk pkgs os dgha ds fuoklh gks }kjk pquk tkrk FkkAiz'u-2 cgqla[;d okn D;k gS\ dSls blus Jhyadk esa cgqla[;d leqnk; ds Bkslus dk iz;kl fd;k\

38

mRrj& cgqla[;d lekt us ns'k esa ftl :i ls pkgrs Fks viuk izHkqRo LFkkfir fd;k vkSj iw.kZ:Ik ls vYla[;dksa dh bPNk vkSj vko';drkvksa dh vogsyuk dh ftls cgqla[;dokn dgk tkrk FkkA1- Jhyadk esa flagyh leqnk; ds usrkvksa us ljdkj esa cgqla[;dksa ds dkj.k viuk izHkqRo LFkkfir fd;kA rfeyksa dh mis{kk djds flagyh Hkk"kk dks jktHkk"kk ?kksf"kr fd;k x;kA2- ljdkj us fo'ofo|ky;ksa vkSj ljdkjh ukSdfj;ksa esa flagfy;ksa dks izkFkfedrk nhA3- ljdkj us ckS} /eZ dks laj{k.k c<kok fn;kA;g vfo'okl x`g;q} esa cny x;k vkSj tks Jhya?k ds lkekftd] lkaLd`frd vkSj vkfFkZd thou dks fiNMus dk dkj.k cukAvfrfjDr iz'uiz'u-1 yksdra=k ds fy, lRrk dh lk>snkjh D;ksa mRre gSaAiz'u-2 lRrk dh lk>snkjh D;ksa vko';d gS\iz'u-3 vk/qfud yksdra=k esa lRrk dh lk>snkjh ds fofHkUu :iksa dh foospuk dhft,Aiz'u-4 cgqla[;dokn dh D;k dfe;ka gS\iz'u-5 D;k lRrk dh lk>snkjh dh O;oLFkk esa ifjoZru laHko gS\ vxj gS rks dSls

ikB& 2 (la?kokn)ljdkj dh la?kokn O;oLFkk dk tUe ;w-,l-,- esa gqvkA ;g ,d ,slh O;oLFkk gS ftlesa lRrk dh lk>snkjh dsUnz jkT; vkSj LFkkuh; Lrj ij gksrh gSA la?kokn nks izdkj ls xfBr gksrh gSA lkFk vkdj la?k cukus ds <ax ls 2- lcdks lkFk ysdj pyus ds <ax lsAHkkjr esa 'kfDr;ksa dk foHkktu rhu lwfp;ksa esa fd;k x;k gS& dsUnz la?k lwph jkT; lwph leorhZ lwphA ckdh cph gqbZ 'kfDr;ksa dks dsUnz ds ikl j[kk x;k gSa dsUnz 'kkflr izns'kksa vkSj tEew d'ehj ds fy, fo'ks"k izko/ku dh O;oLFkk gSAHkkjr esa Hkk"kk ds vk/kj ij jkT;ksa dk xBu Hkk"kk uhfr dsUnz vkSj jkT; ds laca/ vkSj LFkkuh; Lrj ij 'kfDr;ksa dk foHkktu la?kokn dk vH;kl gSAcgqfodYih; iz'u iz'u-1 lafo/kku }kjk fdruh vuqlwfpr Hkk"kkvksa dks ekU;rk feyh gSAa A fgUnh ds vfrfjDr 18 vuqlwfpr Hkk"kk,a oÉ fgUnh ds vfrfjDr 21 vuqlwfpr Hkk"kk,a xÉ fgUnh ds vfrfjDr 22 vuqlwfpr Hkk"kk,a S fgUnh ds vfrfjDr 19 vuqlwfpr Hkk"kk,a

mRrj& (oÉ)iz'u- 2 [k.M Lrj dh ljdkj D;k dgykrh gS\a A) xzke lHkk (oÉ ) xzke iapk;r xÉ) iapk;r lfefr (S) U;k; iapk;r mRrj& ( Ck )iz'u- 3 ftyk Lrj ij dkSu lh LFkkuh; ljdkj dk;Z djrh gS\a A) iapk;r lfefr oÉ ) xzke iapk;r xÉ) ftyk ifj"kn S) mi;qZDr esa dksbZ ugha

mRrj& ( Ck)iz'u- 4 uxjksa esa LFkkuh; ljdkj dks fdl uke ls tkuk tkrk gS\ A) uxj ikfydk ( oÉ) uxj fuxe (xÉ ) iapk;r lfefr A ) dsoy A lgh gS (oÉ) dsoy (oÉ) lgh gSxÉ) A vkSj oÉ nksuksa lgh gS S) A vkSj xÉ nksuksa lgh gS

mRrj& (xÉ )iz'u-5 uxj fuxe dk v/;{k dkSu gksrk gS\a A) [k.M fodkl vf/dkjh oÉ ) es;jxÉ) ljiap S) yksdlHkk dk lnL; mRrj& (c)

laf{kIr iz'u mRrjiz'u- 1 Hkkjr esa la?kokn dh lÈ yrk dk okLrfod dkj.k D;k gS\mRrj& 1- laoS/kfud izko/kuksa dks Li"V :i ls of.kZr fd;k x;k gSA2- yksdrkaf=kd jktuhfr ds LoHkko us bldh lÈ yrk dks lqfuf'pr fd;k gSA

1- fofHkUurk ds fy, lEeku gSiz'u-2 la?kh; O;oLFkk ds D;k mn~ns'; gS\mRrj& la?kh; O;oLFkk ds nks mn~ns'; gS ,d ns'k dh ,drk vkSj lqj{kk dks c<kok nsuk vkSj {ks=kh; fofo/rk dks laj{k.k nsukA ;g ,d nwljs ds vkilh fo'okl vkSj lkFk jgus ds le>kSrs ij vk/kfjr gSAiz'u- 3 1990 rd tc fofHkUu ny dsUnz vkSj jkT; ij 'kklu djrs Fks rc dsUnz vkSj jkT;ksa dk laca/ dSls Fkk\tc fofHkUu ny dsUnz vkSj jkT; Lrj ij 'kklu djrs Fks rc dsUnz jkT;ksa dh 'kfDr;ksa dk guu djrs FksA

39

dsUnz ljdkj }kjk lafo/ku dk nq:Ik;ksx djds mu jkT; ljdkjksa dks c[kkZLr fd;k tkrk Fkk tgka nwljh ikVhZ dk fu;a=k.k gksrk Fkk ;g la?kokn dh Hkkouk ds fo:} gSAiz'u- 4 ljdkj }kjk viukbZ xbZ Hkk"kk uhfr D;k gS \mRrj& fgUnh dks jktHkk"kk dk ntkZ fn;k x;kA vU; Hkk"kkvksa ds laj{k.k ds vUrxZr 21 vU; Hkk"kkvksa dks fy;k x;kA fgUnh ds vfrfjDr vaxzsth dks Hkh jktHkk"kk ekuk x;k gS o dqN jkT;ksa dh Hkkoukvksa dk lEeku fd;k x;kA ljdkj us vfgUnh Hkk"kh jkT;ksa ij fgUnh Fkksius dh uhfr ugha viukbZ A Hkkjrh; Hkk"kk uhfr yphyh gSAfoLr`r iz'u mRrj&iz'u- 1 la?kokn dh fo'ks"krk,a crkb;s AmRrj& nks ;k nks ls vf/kd Lrj dh ljdkjsa 2- izR;sd Lrj dk viuk {ks=kf/dkj gS 3- lafo/ku ds ekSfyd izko/kuksa esa ifjoZru ds fy, nksuksa Lrjksa dh ljdkjksa dh lgefr vko';d gS 4- izR;sd Lrj ij vk; ds L=kksrksa dk caVokjk fd;k x;k gS Aiz'u- 2 1992 esa fodsUnzhdj.k ds lanHkZ esa D;k dne mBk, x,\mRrj& 1992 esa rhljs Lrj dh yksdrkaf=kd O;oLFkk dh xbZ o xzkeh.k LFkkuh; Lo'kklu dh rjÈ dne c<k;k x;kA1- iapk;r ds fu;fer pquko gksaxs 2-vuqlwfpr tkfr vkSj tutkfr dh lhV vkjf{kr dh xbZ3- fL=k;ksa ds fy, ,d frgkbZ lhV vkjf{kr dh xbZA4- jkT; ljdkj LFkkuh; ljdkjksa ds lkFk viuh 'kfDr o vk; dk caVokjk djsaxhvfrfjDr iz'u&iz'u-1 Hkkjr esa dqN jkT;ksa }kjk fo'ks"kf/dkjksa dk iz;ksx D;ksa fd;k tkrk gS\ os dkSu ls gS\iz'u- 2 Hkkjr esa fdl izdkj dk la?kokn gS\ ;g la;qDr jkT; vejhdk ds la?kokn ls fdl izdkj fHkUu gS\iz'u- 3 lafo/ku }kjk rhuksa Lrjksa dh ljdkjksa ds e?; fo/k;h 'kfDr;ka fdl izdkj foHkkftr gS \iz'u- 4 ,dkRed vkSj la?kkRed ljdkj esa varj crkb;sA

v?;k;&3yksdra=k vkSj fofo/rk

ikfjHkkf"kd 'kCn&1- lkekftd foHkktu& lkekftd foHkktu dk uLyoknh :Ik vFkkZr jax ds vk/kkj ij lkekftd Hksn

fofHkUu lektksa esa O;kid :i ls ik;k tkrk gSA vesfjdk esa 'osr ,oa v’osr uLyoknh lewgksa esa vDlj la?k"kZ gksrk jgrk gSA 'osr yksx v’osr yksxksa dks vius ls fuEu dksfV dk vkSj ew[kZ le>rs gS rFkk muds lkFk vekuoh; O;ogkj djrs gSA

2- uLyoknh foHkktu& bldk vFkZ gS fd fdlh fo’ks"k uLyoknh lewg ds yksxksa esa ,drk ikbZ tkrh gSA fofHkUu izdkj ds uLyoknh tsls v’osr&’osr vkfn vf/kd O;kid ugh gksrsA

3- vesfjdk esa ukxfjd vkanksyu ¼1954&1968½& ?kVukvksa vkSj lq/kkj vkanksyuksa dk ,d flyflyk ftldk mn~ns’; ,Ýks vesfjdh yksxksa ds fo:} gksus okys uLy vk/kkfjr HksnHkko dks feVkuk FkkA ekfVZu ywFkj fdax twfu;j dh vxqokbZ esa yM+s x, bl vkanksyu dk Lo:Ik iwjh rjg vfgald FkkA blus uLy ds vk/kkj ij HksnHkko djus okys dkuwuksa vkSj O;ogkj dks lekIr djus dh ekax mBkbZ tks varr% lQy gqbZA ‘

4- le:Ik lekt&,d ,slk lekt ftleas lkeqnkf;d] lkaLd`frd ;k tkrh; fofHkUurk,a T;knk xgjh ugha gksrhA

5- yksdra= ds nks eq[; izdkj gS&¼1½ izR;{k ¼2½ vizR;{k

cgqoSdfYid iz'u iz01- fuEu esa ls dkSu vesfjdk esa gksus okyk ukxfjd vf/dkj vkanksyu (1954&1968) ls

lEcfU/r gS \m0 d vÝhdh vesfjdu yksxksa ds f[kykÈ gksus okys dkuwuh uLyoknh HksnHkko dks

feVkukA [k vleku vk; forj.k dks feVkukx LokLF;?k f'k{kk

iz02- ge osfYt;e esa fdl izdkj dh lkekftd fofo/rk foHkktu ik,s tkrs gaS \d /kfeZd [k Hkk"kkbZx izknsf'kd ?k fyax lEcU/h

iz03- fuEu esa ls fdldk vk'k; vesfjdk esa v'osr 'kfDr vkanksyu (1966&75) ls gS \d ,d vfgald lq/kj vkanksyu [k vesfjdu Lora=krk vkanksyux uLyokn ds fo:} ,d mxz vkanksyu ?k ,d /kfeZd vkanksyuiz04- fuEu esa ls dkSu Hkkjr esa lkekftd foHkktu dk vk/kj ugha gS \d Hkk"kk [k LokLF;

40

x /eZ ?k tkfriz05- lkekftd HksnHkko dh lokZf/d egRoiw.kZ mRifRr D;k gS \d tUe ij vk/kfjr [k 'kkjhfjd {kerk,a ;k v{kerk,ax 'kkjhfjd jaxksa ds izdkj ?k NksVk ;k yEck dniz06- fuEu esa ls dkSu mRrjh vk;jyS.M esa dSFkksfyd yksxksa dk izfrfuf/ jktuhfrd ny

gS \d us'kufyLV ikVhZ [k ;wfu;ufuLVx MseksØsfVd ikVhZ ?k yscj ikVhZ iz07- gky gh esa fdl ;wfuoflZVh us vius dSEIl esa fLEkFk] dkyksZl vkSj ukWeuZ dh

ewfrZ;¡k yxokbZ gS \d gkWoMZ ;wfuoflZVh [k f'kdkxks LVsV ;wfuoflZVhx usYlu eaMsyk esVªksikfyVu ;wfuoflZVh ?k lSu gkWt LVsV ;wfuoflZVhiz08- fuEu esa ls dkSu yksdra=k esa lkekftd foHkktuksa dh okLrfod jktuhfrd vfHkO;fDr gS \d blls lkekftd vlekurk ,oa vU;k; mRiUu gksrk gSA [k ;g ,d lkekU; O;ogkj gSA x blesa fuf'pr :Ik ls fgalk iSnk gksrh gSA ?k ;g ,d nqyZHk O;ogkj gSA iz09- Jhyadk esa fdl rjg dk lkekftd foHksn gS \d Hkk"kkbZ ,oa izknsf'kd [k Hkk"kkbZ ,oa /kkfeZdx 'kkjhfjd jax :Ik ?k tkfr ,oa vkfnoklhiz010 17oha ,oa 19oha 'krkfCn;ksa ds chp vesfjdh nkl fdl uke ls tkus tkrs Fks \d ,aXyks&vesfjdu [k bf.M;u vesfjdux vÚhdu ?k vÚks&vesfjdumRrj & 1 d 2 [k 3 x 4 [k

5 d 6 d 7 ?k 8 [k9 [k 10 ?k

y?kqmRrjh; iz'uiz01- lkekftd foHkktu dh jktuhfr ds ifj.kke fu/kZfjr djus okys ?kVdksa dh ppkZ dhft;sA mRrj 1 yksx viuh igpku dks fdl rjg ns[krs gSa \

2 jktuhfrd usrk fdl rjg fdlh leqnk; dh ekax dks mBkrs gaS \3 fofHkUu lewgksa dh ekaxksa ds izfr ljdkj dk joS;k dSlk gS \

iz02- VkWeh fLeFk vkSj tkWu dkjyksl esa rhu lekurk,a crkb;sA 1 nksuksa vÚhdu & vesfjdu FksA 2 nksuksa us 1968 ds vksyfEid [ksyks esa ind thrsA 3 nksuksa us vesfjdk dh jaxHksn dh uhfr dk fojks/ fd;kA

iz03 yksdra=k fdrus izdkj dk gksrk gS \ bldh nks fo'ks"krkvksa dk mYys[k dhft,A m0 yksdra=k ds nks izdkj gS & 1 izR;{k yksdra=k 2 vizR;{k yksdra=k

1 yksdra=k esa turk viuh Hkkoukvksa vkSj vis{kkvksa dks viuh ekaxksa ds :Ik esa O;Dr dj ldrh gSA

2 yksdra=k esa nks fofHkUu fgrksa okys lkekftd foHkktuksa ds chp lkeatL; dh O;oLFkk gksrh gSA

3 yksdra=k turk dk gh vius Lo;a ds Åij 'kklu djus dh Ik}fr gSA iz04- ihVj ukeZu dkSu Fkk \ mlus dkyksZl vksj fLeFk dk lkFk D;ksa fn;k \ bldh mls D;k

ltk feyh \m0 ihVj ukeZu eSfDldks vksyfEiDl esa Hkkx ysus okyk vkLVªsfy;kbZ /kod FkkA

ukeZu us iqjLdkj lekjksg esa viuh tlhZ ij ekuokf/kdkj dk fcYyk yxkdj nksuksa vesfjdh v'osr f[kykfM+;ksa }kjk fojks/ ds izfr viuk leFkZu izdV fd;k FkkA bldh ltk ds :Ik esa ihVj ukeZu dks vxys vksyfEiDl esa vkLVªsfy;kbZ dh Vhe esa txg ugha nh xbZ A

iz05- izR;{k vkSj vizR;{k yksdra=k esa vUrj Li"V dhft,A m0

izR;{k yksdra=k vizR;{k yksdra=k1 ns'k ds 'kklu esa turk izR;{k :Ik ls Hkkx ysrh gSA

1 turk vius pqus gq, izfrfuf/;ksa ds ek?;e ls Hkkx ysrh gSA

41

2 NksVh tula[;k okys ns'kksa ds fy;s O;ogkfjd gks ldrk gSA

2 vf/d tula[;k okys ns'kksa ds fy;s O;ogkfjd gks ldrk gSA

3 ns'k@lekt ds izR;sd lnL; dks viuh ckr dgus dk volj izkIr gksrk gSA

3 blesa lkekftd lewgksa dk er egRoiw.kZ gksrk gS rFkk cgqer lnSo uhfr ;k fu;eksa ds fuekZ.k esa izHkkoh gksrk gSA

nh?kZmRrjh; iz'uiz01- lkekftd varj ls vki D;k le>rs gS \ lkekftd varj lekt es dSls foHkktu mRiUu djrk

gS \m0 lkekftd varj&lekt esa tUetkr ;k tSfod ,oa lkekftd :Ik ls mRiUu vlekurkvksa ls gSA ;g uLy]

tkfr] oxZ] /eZ] Hkk"kk] laLd`fr vkfn ij vk/kkfjr gksrk gSA 1 tc dqN lkekftd varj vU; fofHkUurkvksa ls Åij vkSj cM+s gks tkrs gS tSls&'osr ,oa v'osr

leqnk; ds chp dk varj] vesfjdk esa lkekftd foHkktu dk ,d dkj.k gSA 2 os lewg tks fdlh eqn~ns ij lkewfgd fgr dh ckr djrs gS vU; eqn~nksa ij muds fopkj vyx vyx

gks ldrs gSA tSls mRrjh vk;jyS.M vkSj uhnjyS.M es eq[; :Ik ls bZlkbZ /eZ ekuus okys yksx jgrs gS] ijUrq os dSFkksfyd rFkk izksVsLVsaV leqnk;ks esa foHkkftr gSA

3 vfr vkPNkfnr lkekftd varj xgjk lkekftd foHkktu ,oa rukoksa dh laHkkouk,a mRiUu djrk gSA iz02- ,d yksdrkaf=kd ljdkj LosPNk ls dk;Z D;ksa ugha dj ldrh \ pkj dkj.kksa }kjk LIk"V

dhft,Am0 1 turk ds }kjk pqus x;s izfrfuf/;ksa }kjk fufeZr gksrh gSA

2 bl ljdkj ds Åij foi{kh ikVhZ dk Hkh ncko jgrk gSA 3 ljdkj ij izsl ,ao ehfM;k dk Hkh ncko jgrk gSA 4 izk;% ikVhZ mUgha uhfr;ksa ij pyrh gS ftudks turk ds chp j[kdj mUgksus pquko thrk

FkkA iz03- lkekftd foHkktu dbZ :Ikksa esa gks ldrk gSA o.kZu dhft;sA m0 1 lkekftd foHkktu dk uLyoknh :i vFkkZr jax ds vk/kkj ij lkekftd Hksn fofHkUu lektks

esa O;kid :Ik ls ik;k tkrk gSA 2 Hkkjr esa o.kZ ,oa tkfr vk/kfjr lkekftd foHkktu ik;k tkrk gSA czkge.kks dks loksZPp

o.kZ ekuk tkrk gS tcfd 'kqnz dks fuEu o.kZ ekuk tkrk gSA3 Hkk"kkbZ foHkktu lHkh lektks esa ik;k tkus okyk lkekftd foHkktu dk ,d vU; :Ik gSA

fo'o esa 1000 ls vf/d Hkk"kk,a cksyh tkrh gSA 4 lkekftd foHkktu dks lekt ds lkaLd`frd ,ao mi lkaLd`frd foHkktuks ds }kjk Hkh

n'kkZ;k tkrk gSAiz05- yksdra=k dks ljdkj dk Js"B :Ik D;ksa ekuk tkrk gS \ pkj dkj.kksa }kjk Li"V dhft,A m0 1 ljdkj dk fuekZ.k turk }kjk pqus gq, izfrfuf/;ks }kjk gksrk gSA

2 yksxksa dks vius fopkjksa ,oa fo'oklksa dh vfHkO;fDr dk volj izkIr gksrk gSA 3 ljdkj dks cnyus dk fodYi turk ds gkFk esa ,d gfFk;kj gS tks ljdkj dks LosPNkpkjh

gksus ls jksdrk gSA 4 lHkh ukxfjdksa dks fcuk fdlh HksnHkko ds ljdkj ,oa 'kklu esa Hkkx ysus dk leku volj

iznku djrk gSA v?;k;&4

tkfr] /eZ vkSj ySafxd elysikfjHkkf"kd 'kCn&¼1½ Je dk ySafxd foHkktu&dke ds caVokjs dk og rjhdk ftlesa ?kj ds vanj ds lkjs dke ifjokj dh

vkSjras] djrh gaS ;k viuh ns[kjs[k esa ?kjsyw ukSdjksa@ ukSdjkfu;ksa ls djkrh gSaA ¼2½ ukjhoknh &vkSjr vkSj enZ ds leku vf/kdkjksas vkSj voljksa esa fo’okl djus okyh efgyk ;k

iq:"kA ¼3½ ikfjokfjd dkuwu&fookg] rykd] xksn ysuk vkSj mRrjkf/kdkj tSls ifjokj ls tqM+s elyksa ls

lEcfU/kr dkuwuA gekjs ns’k esa lHkh /keksZ ds fy, vyx&vyx ikfjokfjd dkuwu gSA ¼4½ o.kZ O;oLFkk &tkfr lewgksa dk inkuqØe ftlesas ,d tkfr ds yksx gj gky esa lkekftd ik;nku

esa lcls Åij jgsaxs rks fdlh vU; tkfr lewg ds yksx Øekxr ds :Ik ls muds uhpssA ¼5½ 'kgjhdj.k&xzkeh.k bykdksa ls fudydj yksxksa dk 'kgjksa esa clukAcgqoSdfYid iz'u iz01- fuEu esa ls dkSu ls lekt lq/kjd tkfr vlekurkvksa ds fo:} yM+kbZ yM+s \d isfj;kj jkeLokeh uk;dj [k Lokeh n;kuUn ljLorhx jktk jkeeksgu jk; ?k bZ'oj pUnz fo/klkxjiz02 /eZ ds lEcU/ esa egkRek xka/h dk fuEu esa ls D;k fopkj Fkk \d os fgUnw /eZ ds Ik{k/j FksA [k os eqfLye /eZ ds izcy leFkZd FksA

42

x /eZ ls mudk eryc uSfrd ewY;ksa ls Fkk tks lHkh /eksZ ls tqM+s gksaA ?k mUgksus dgk fd Hkkjr dks bZlkbZ /eZ viukuk pkfg,A iz03 mu nks jktusrkvksa ds uke crkb;s ftUgksus tkrh; vlekurkvksa ds fo:} yM+kbZ

yM+h \d MkW- eueksgu flag ,oa Jherh izfrHkk nsoh flag ikfVy[k Jh uhfr'k dqekj ,oa Jh ujsUnz eksnhx MkW- ,l jk/kd`".ku ,oa Jh eksjkjth nslkbZ?k egkRek xka/h ,oa MkW-ch-vkj-vEcsMdjiz04- Hkkjr ds tula[;k fyax vuqikr fuEu esa ls dkSu lk gS \d 923 [k 926 x 935 ?k 933iz05 fuEu esa ls fdldk vk'k; fyax foHkktu ls gS \d lekt }kjk iq:"k rFkk efgykvksas ds fy;s fu/kZfjr vleku Hkwfedk[k iq:"k rFkk efgyk dh tSfod cukoVx ckyd rFkk ckfydkvksa dk vuqikr?k iq:"k Jfed rFkk efgyk Jfedkas ds chp foHkktuiz06 fuEu esa ls dkSu lkEiznkf;d jktuhfr dk vk/kj gS \d fofHkUu /eksZ ds yksxksa dk leku fgr gks ldrk gSA [k fofHkUu /eksZ ds yksxksa ds fHkUu fgr gksrs gS ftuls Vdjko mRiUu gksrs gSA x fofHkUu /eksZ ds yksx ijLij feyrs jgrs gSA ?k fofHkUu /eksZ dks ekuus okys yksx ,d gh lkekftd leqnk; ls lEcfU/r gksrs gSA mRrj & 1 d 2 x 3 ?k 4 ?k

5 d 6 [ky?kqmRrjh; iz'uiz01- efgyk lk{kjrk nj esa deh ds fy;s mRrjnk;h rhu dkj.kksa dk o.kZu dfj;sA m0 1 Hkkjrh; lekt ewyr% fir`&lRrked lekt gS tgka yM+dksa dks yM+fd;ksa ij ojh;rk nh

tkrh gSA 2 eka cki vius lalk/kuksa dks Hkh yM+ds yM+dh nksuksa ij cjkcj [kpZ djus dh txg

yM+dksa ij T;knk [kpZ djuk ilan djrs gSA 3 yksxks dh ;g /kj.kk cuh gqbZ gS fd efgyka, Ik<+ fy[kdj D;k djsaxh\ mUgsa rks

vkf[kj esa ?kj dk dke&dkt gh laHkkyuk gSA iz02- ,d /eZfujis{k jkT; ls D;k rkRi;Z gS \ fdUgha nks izko/kuksa dk ftØ djs tks Hkkjr

dks /eZfujis{k ns'k cukrs gS \m0 ,d ,slk jkT; tgka fdlh fo'ks"k /eZ ds vuq;kf;;kas dks fo'ks"k izdkj dk LFkku ;k vf/kdkj u fn;s

tkrs gksA izko/ku

1 Hkkjrh; jkT; esa fdlh Hkh /eZ dks jktdh; /eZ ds :Ik esa Lohdkj ugha fd;k x;kA ikfdLrku dk /eZ bLyke gS] Jh yadk dk /eZ ckS} /eZ] baXyS.M dk /eZ bZlkbZ gS] blds foijhr Hkkjr fdlh Hkh /eZ dks dksbZ fo'ks"k ntkZ ugha nsrk gSA

2 Hkkjrh; lafo/kku us lHkh ukxfjdksa vkSj leqnk;ksa dks ;g vktknh ns j[kh gS fd os fdlh Hkh /eZ dk ikyu djs vkSj mldk izpkj djsA

iz03- ukxfjd vf/dkj vkanksyu fdl ns'k esa 'kq: fd;k x;k \ bl vkanksyu ls tqM+s fdlh usrk dk uke crkb;sA bUgksus bls D;ksa 'kq: fd;k \

m0 ns'k & vesfjdkA usrk & ekfVaZax ywFkj fdaxA bldk mn~ns'; vÝks&vesfjdh yksxksa ds fo:} gksus okys uLy vk/kfjr HksnHkko dks feVkuk FkkA

iz04- ySafxd foHkktu ls vki D;k le>rs gS \ vf/dka'k lekt esa mls Je foHkktu ls dSls tksMk tk ldrk gS \

m0 ySafxd foHkktu & iq:"kksa ,oa efgykvksa ds chp dke ds foHkktu ls gSA dqN dk;Z fo'ks"kdj ?kjsyw dk;Z tSls [kkuk cukuk] diMs /kksuk] lÈ kbZ djuk vkfn dsoy efgykvksa }kjk fd;s tkrs gS tcfd iq:"k dqN fo'ks"k izdkj ds dk;Z djrs gSA 1 iq:"k ,oa efgykvksa ds chp fyax foHkktu dk ;g vFkZ ugh gS fd iq:"k ?kjsyw dk;Z ugh

dj ldrs gSA os cl bruk lksprs gS fd ?kjsyw dk;Z djuk efgykvksa dk dke gSA2 fyax foHkktu dk ;g vFkZ Hkh ugh gksrk gS fd efgyk;sa vius ?kj ls ckgj dk dk;Z ugha

djrh gSA iz05- lkEiznkf;drk ls lekt ij iM+us okys rhu izeq[k nq"izHkkoksa dks crkb;sA m0 1 lkEiznkf;drk lksp izk;% vius /kfeZd leqnk;ksa dk jktuhfrd izHkqRo LFkkfir djus dh fÈ

jkd esa jgrh gSA

43

2 jktuhfrd xfrfof/;ka lapkfyr djus] jktuhfrd ikfV;ksa dh LFkkiuk djus ls ns'k detksj gksrk gSA

3 dbZ ckj lkEiznkf;drk lcls xank :Ik ysdj laiznk; ds vk/kj ij fgalk] naxk] ujlagkj djkrh gSA

nh?kZmRrjh; iz'uiz01- Hkkjr esa efgykvksa dh fuEu vkSj n;uh; fLFkfr ds fy;s dkSu ls dkj.k mRrjnk;h

gS \ Li"V dhft,A m0 1 Je dk ySafxd foHkktu 2 vf'k{kk

3 jktuhfr esa izfrfuf/Ro dh deh 4 ukSdjh eas HksnHkkoA iz02- Hkkjr esa tkfr&jktuhfr lEcU/h ds nks ldkjkRed rFkk nks udkjkRed izHkkoksa dks

fyf[k, A m0 1 ldkjkRed izHkko

1 tkfr jktuhfr lEcU/h us nfyrksa ,oa vU; fiNM+h tkfr ds yksxkas dh yksdrkaf=kd ÈSlyks esa Hkkxhnkjh dks c<+k;k gSA

2 vc yksx fdlh tkfr fo'ks"k ds lkFk fd;s tk jgs HksnHkko] lEeku dh lqj{kk rFkk Hkwfe lalk/u ,oa ukSdfj;ksa ds lkFk leku volj dh miyC/rk ds fy;s vkokt mBkus yxs gSA

2 udkjkRed izHkko1 dHkh dHkh dqN fof'k"V tkfr ds yksx vf/d ykHkkfUor gksrs gS tcfd vU; tkfr ds yksx

mu ykHkksa ls oafpr jg tkrs gSA 2 dHkh&dHkh ;g lkekftd ln~Hkko dks Bsl igqapkrk gS ftldk ifj.kke dHkh dHkh tkrh;

fgalk ds :Ik esa Hkh lkeus vkrk gSA

iz03- ukjhoknh vkanksyu fdls dgrs gS \ fyax foHkktu dh jktuhfrd vfHkO;fDr ds D;k ifj.kke gksrs gS \

m0 ukjhoknh vkanksyu & ftldh ekax efgykvksa dh jktuSfrd ,oa oS/kfud n'kk esa vkSj muds fy, 'kS{kf.kd volj esa lq/kj ykuk gks bldk y{; O;fDrxr rFkk Ikkfjokfjd thou esa lekurk izkIr djuk gSA 1 iq:"kksa ,oa efgykvksa dh lekurk vFkok YkSafxd elyk ukjhoknh vkanksyu ds

ifj.kkeLo:Ik mBk;k x;k gSA fo'o ds fofHkUu Hkkxks esa efgyk;sa laxfBr gqbZ vksj leku vf/dkj ds fy;s vkanksyu izkjEHk fd;kA

2 jktuhfrd vfHkO;fDr ,oa jktuhfrd ykecanh us lkotZfud thou esa efgykvksa dh Hkwfedk lq/kjus esa lgk;rk nhA

3 jktuhfr esa fyax foHkktu dh vfHkO;fDr ds QyLo:Ik dbZ dkuwu ikfjr fd;s x;s ftuds }kjk efgykvksa dks lkekftd] vkfFkZd vkSj jktuhfrd {ks=ks esa l'kDr cuk;k x;kA

iz05- efgyk l'kDrhdj.k ,oa ySfaxd lekurk ds {ks=k esa ljdkj }kjk mBk;s x;s fdUgha pkj dneksa dk o.kZu dhft;s Am0- 1 Hkkjr dh fo/kf;dk esa efgyk izfrfuf/;ksa dk vuqikr 10 izfr'kr ls Hkh de gSA jkT; dh

fo/kulHkkvksa esa mudk izfrfuf/Ro 5 izfr'kr ls Hkh de gSA2 leku etnwjh ls lEcfU/r vf/fu;e esa dgk x;k gS fd leku dke ds fy;s leku etnwjh nh

tk;sxhA 3 Hkkjr ds vusd fgLlks esa yM+dh dks tUe nsus ls igys gh [kRe dj nsus dh ekfuldrk

izpfyr gSA 4 efgykvksa ds mRihM+u] 'kks"k.k vksj muds izfr fgalk dh [kcjs izk;% lquus dks feyrh

gSA ljdkj us bl lanHkZ esa ?kjsyw fgalk dkuwu }kjk mUgsa lqj{kk iznku djus dh dksf'k'k dh gSA

¥ŠØæØ - z, ÁÙ â´ƒæáü ¥æñÚU ¥æ´ÎæðÜÙÕãéUçß·¤çËÂØ iz’uÑ-Âý- v ÙðÂæÜ âßñŠææçÙ·¤ ÚUæÁÌ´˜æ ·¤Õ ÕÙæ?

(¥) v~{® ×ð´ (Õ) v~|® ×ð´ (â) v~}® ×ð´ (Î)v~~® ×ð´

Âý- w w®®{ ×ð´ ÙðÂæÜ ×ð´ ãéU° ¥æ´ÎæðÜÙ ·¤è Âý×é¹ ×æ¡» €Øæ Íè?(¥) Üæð·¤Ì´˜æ SÍæÂÙæ (Õ) ÀéU¥æÀêUÌ ãUÅUæÙæ(â) ÚUæÁÌ´˜æ SÍæçÂÌ ·¤ÚUÙæ (Î) ÙðÂæÜ ·¤æ Žæ¡ÅUßæÚUæ

Âý-x w®®{ ×ð´ ÙðÂæÜ ·¤æ ÙØæ ÂýŠææÙ×´˜æè ·¤æñÙ ÕÙæ?(¥) ÕðÙè ÂýâæÎ (Õ) ç»ÚUÁæ ÂýâæÎ ·¤æð§üUÚUæÜæ(â) Šæ$æÙð´Îý (Î) çãU×Ì ÂýâæÎ ·¤æð§üUÚUæÜæ�

44

Âý-y ÙðÂæÜ ×ð´ Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è ÂéÙÑ SÍæÂÙæ ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÜ° ÙðÂæÜè Üæð»æð´ Ùð ç·¤â â´»ÆUÙ ·¤æ âãUæÚUæ çÜØæ?

(¥) Îæð ÂæÉÅUØæð´ ·¤æ â×êãU (Õ) ÌèÙ ÂæÉÅUØæð´ ·¤æ â×êãU(â) ÙðÂæÜ ·¤æ´»ýðâ (Î) âæÌ ÂæÉÅUØæð´ ·¤æ â×êãU

Âý- z ç·¤â çÎÙ ÙðÂæÜ ·ð¤ ÚUæÁ (™ææÙð´Îý) ·¤æð SPA ·¤è âæÚUè ×æ´»ð ×æÙÙè ÂÇ¸è?(¥) v ÁêÙ w®®v (Õ) wv ¥ÂñýÜ w®®{ (â) wyU ÁéÜæ§ü w®®{

(Î) v ÁêÙ w®®|Âý-A { ÕæðçËßØæ ·¤æ ¥æ´ÎæðÜÙ ç·¤â Ùæ× âð ÁæÙæ ÁæÌæ ãñU?

(¥) ÕæðçËßØæ ·¤æ ØéhU (Õ) ÕæðçËßØæ ·¤æ ÁÜ ØéhU(â) ÕæðçËßØæ ·ð¤ çÜ° ÁÜ (Î) ÕæðçËßØæ ·¤æ â´·¤ÅU

Âý- | FEDECOR ç·¤â Îðàæ âð â´ÕŠæ ÚU¹Ìæ ãñU?(¥) ÙðÂæÜ (Õ) Îçÿæ‡æè ¥æØÚUÜñ´ÇU (â) ÕðçËÁØ×(Î) ÕæðçËßØæ

Âý- } w®®{ ×ð´ ·¤æñÙ âè ÂæÅUèü Ùð ÕæðçËßØæ ·¤è ·¤×æÙ â´ÖæÜè?(¥) Üæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ ÂæÅUèü (Õ) â×æÁßæÎè ÂæÅUèü(â) çàæCU ÂæÅUèü (Î) M¤çÉ¸UßæÎè ÂæÅUèü

Âý- ~ §UÙ×ð´ âð ·¤æñÙ âæ ©UÎæãUÚU‡æ °·¤ ¥æ´ÎæðÜÙ ·¤æ ÂæÅUèü ×´ð ÕÎÜæß çÎ¹æÌæ ãñU?

(¥) NAPM (Õ) FEDECOR (â) BAMCEF (Î) AGPÂý-v®§UÙ×ð´ âð ·¤æñÙ âæ °·¤ Ùæ»çÚU·¤ çãUÌ â×êãU ·ð¤ Âý·¤æÚU ·ð¤ M¤Â ×ð´ ß»èü·ë¤Ì ç·¤Øæ Áæ â·¤Ìæ ãñU?

(¥) ÃØæÂæçÚU·¤ â´»ÆUÙ (Õ) FEDECOR(Èð¤ÇU·¤æðÚU)(â) ç¿ç·¤ˆâ·¤ (Î) ¥ŠØæÂ·¤

ÜƒæêžæÚUæˆ×·¤ Âý’uÑ-Âý-v ÙðÂæÜ Ùð Üæð·¤Ì´˜æ ·¤Õ ÁèÌæ? Üæð·¤Ì´˜æ Sßè·¤æÚUÙð ·ð¤ ÕæÎ Üæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ ÙðÂæÜ ·¤è Îæð çßàæðáÌæ°´ çÜ¹æðÐ©UžæÚU ÙðÂæÜ Ùð v~~® ×ð´ Üæð·¤Ì´˜æ ÁèÌæÑ-

çßàæðáÌæ°´Ñ-(v)ÚUæÁæ ãUè Îðàæ ×ð´ âßæðü“æ Íæ, Üðç·¤Ù ¥âÜè Ìæ·¤Ì Üæð»æð ·ð¤ ¿éÙð ãéU°

ÂýçÌçÙçŠæØæð´ ·ð¤ ãUæÍ ×ð´ ÍèÐ(w)ÚUæÁæ ßèÚÔU‹Îý Áæð ·¤è Âê‡æü ÚUæÁÌ´˜æ âð â´çßŠææçÙ·¤ ÚUæÁÌ´˜æ ·¤æð

Sßè·¤æÚU ·¤ÚU çÜØæ Íæ ßæð àææãUè ÂçÚUßæÚU ·ð¤ »é# ãUˆØæ·¤æ´ÇU ×ð´ w®®v ×ð´ ×æÚÔU »°ÐÂý-2 ÕæðçËßØæ ·ð¤ ÁÜ ØéhU ×ð´ Öæ» ÜðÙð ßæÜð ¥æ´ÎæðÜÙ·¤æçÚUØæð´ ·¤è âê¿è ÕÙæ§üUØðÐ©UžæÚU (v) ÕæðçËßØæ ×ð´ ¥æ´ÎæðÜÙ ç·¤âè ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÅUèü ·ð¤ mUæÚUæ ÙãUè´ ÜÇ¸æ »Øæ ÕçË·¤ §Uâð ÜÇ¸Ùð ßæÜæ dðÇðU·¤æsjU ÍæÐ

(w) §UÙ â´»ÆUÙ ×ð´ §´ÁèçÙØÚU ¥æðÚU ÂØæüßÚU‡æßæÎè â×SÌ SÍæÙèØ ·¤æ×·¤æÁè Üæð» àææç×Ü ÍðÐ

(x) §Uâ â´»ÆUÙ ·¤æð çâ´¿æ§üU ÂÚU çÙÖüÚU ç·¤âæÙæð´ ·ð¤ °·¤ â´ƒæ ·¤æÚU¹æÙæ ×ÁÎêÚUæð´ ·ð¤ â´»ÆUÙ ·ð¤ ÂçÚUâ´ƒæ, ·¤æð¿Õ´Õæ çßE

çßlæÜØ ·ð¤ ÀUæ˜ææð´ ÌÍæ àæãUÚU ×ð´ ÕÉ¸UÌè ÕðƒæÚU-ÕæÚU Õ“ææð´ ·¤è ¥æÕæÎè ·¤æ â×ÍüÙ ç×ÜæÐ

Âý-3 °·¤ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÅUèü ¥æñÚU ÎÕæß â×êãU ·ð¤ Õè¿ ¥´ÌÚU SÂCU ·¤èçÁ°-©UžæÚU (v) ÕÌæñÚU â´»ÆUÙ ÎÕæß-â×êãU âÚU·¤æÚU ·¤è ÙèçÌØæð´ ·¤æð ÂýÖæçßÌ ·¤ÚUÙð ·¤è ·¤æðçàæàæ ·¤ÚUÌð ãñ´ ÁÕç·¤ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÅUèüØæ¡

¿éÙæß ÜÇ¸·¤ÚU âžææ ãUæçâÜ ·¤ÚUÌè ãñUÐ(w) ÎÕæß â×êãU ·¤æ çÙ×æü‡æ °·¤ ãUè ·¤æ× ¥æñÚU âæð¿ ßæÜð Üæð» ·¤ÚUÌð ãñU

ÁÕç·¤ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÅUèü ·¤æ çÙ×æü‡æ ÂýðÚU‡ææ Üð·¤ÚU ç·¤Øæ ÁæÌæ ãñÐ(x) ÎÕæß SÂCU ·ð¤ßÜ ¥ÂÙæ °·¤ çãUÌ ãUè ÎàææüÌð ãñU ÁÕç·¤ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÅUèü

·¤§üU çãUÌ ÎàææüÌè ãñUÐÂý-4 ÁÙ-âæ×æ‹Ø çãUÌ â×êãU €Øæ ãñU? Øð ÁÙ-âæ×æ‹Ø ·ð¤ çãUÌ ·¤æð ·ñ¤âð ÎàææüÌð ãñU?©UžæÚU çãUÌ â×êãU ¥×ê×Ù â×æÁ ·ð¤ ç·¤âè ¹æâ çãUSâð ¥Íßæ â×êãU ·ð¤ çãUÌæð´ ·¤æð ÕÉ¸Uæßæ ÎðÙæ ¿æãUÌð ãñUÐ ·é¤ÀU â´»ÆUÙ â×æÁ ·ð¤

45

ç·¤âè °·¤ ÌÕ·ð¤ ·ð¤ ãè çãUÌæð´ ·¤æ ÂýçÌçÙçŠæˆß ÙãUè´ ·¤ÚUÌðÐ Øð â´»ÆUÙ âßü-âæ×æ‹Ø çãUÌæð´ ·¤è Ùé×æ§aÎ»è ·¤ÚUÌð ãñ´ çÁÙ·¤è ÚUÿææ ·¤ÚUÙæ ÁM¤ÚUè ãUæðÌæ ãñÐ(v) ßð ¥ÂÙð ÜÿØ ÌÍæ »çÌçßçŠæØæð´ ·ð¤ çÜ° ÁÙÌæ ·¤æ â×üÍÙ ¥æñÚU âãUæÙéÖêçÌ

ãUæçâÜ ·¤ÚUÙð ·¤è ·¤æðçàæàæ ·¤ÚUÌð ãñUÐ(w) °ðâð ¥çŠæ·¤æÚU â×êãU ×èçÇUØæ ·¤æð ÂýÖæçßÌ ·¤ÚUÙð ·¤è ·¤æðçàæàæ

·¤ÚUÌð ãñÚ Ìæç·¤ ©UÙ·ð¤ ×æ×Üæð´ ÂÚU ×èçÇ¸Øæ ’ØæÎæ ŠØæÙ ÎðÐ (x) °ðâð â×êãU ¥€âÚU ãUÇ¸ÌæÜ ¥Íßæ âÚU·¤æÚUè ·¤æ×·¤æÁ ×ð´ ÕæŠææ

Âã¡éU¿æÙð Áñâð ©UÂæØæð´ ·¤æ âãUæÚUæ ÜðÌð ãñÚÐÂý- | ß»ü çßàæðá çãUÌ â×êãU €Øæ ãñU? Øð ·ñ¤âð ¥ÂÙð çãUÌ ·¤æð Îð¹Ìð ãñÚÐ©UžæÚ ß»ü çßàæðá çãUÌ â×êãU ¥×ê×Ù â×æÁ ·ð¤ ç·¤âè ¹æâ çãUSâð ¥Íßæ â×êãU ·ð¤ çãUÌæð ·¤æð ÕÉ¸Uæßæ ÎðÙæ ¿æãUÌð ãñUÐ ×ÁÎêÚU â´»ÆUÙ

ÃØæßâæçØ·¤ â´ƒæ ¥æñÚU ÂðàæðßÚUæ´ð (ß·¤èÜ, ÇUæ€ÅUÚæð, çàæÿæ·¤ ¥æçÎ) ·ð¤ çÙ·¤æØ §Uâ ÌÚUg ·ð¤ ÎÕæß â×êãU ·ð¤ ©UÎæãUÚU‡æ ãñÚÐU (v) °ðâð â×êã ¥ÂÙè ÖÜæ§üU ·ð¤ çÜ° ÙãUè´ â×æÁ ·ð¤ ÎêâÚUæð´ Üæð»æð ·¤è ×ÎÎ ·¤ÚUÌð ãñ´Ð ©UÎæãUÚU‡æ ·ð¤ çÜ° °ðâð â×êãU

¥ÂÙè ÖÜæ§ü ·ð¤ çÜ° ÙãUè´ ÕçË·¤ Õ´Šæé¥æ ×ÁÎêÚUè ·ð¤ ÕæðÛæ ÌÜð çÂâ ÚUãðU Üæð»æð´ ·ð¤ çÜ° ÜÇ¸Ìð ãñÚÐ(w) ·¤Öè-·¤Öè Øð â´»ÆUÙ âßü âæ×æ‹Ø çãUÌæð´ ·¤è Ùé×æ§ÚÎ»è ·¤ÚUÌð ãñ´Ð(x) ßð âÚU·¤æÚU ÂÚU ÎÕæß ÇUæÜÌð ãñ´ Ìæç·¤ ©UÙ·¤è ×æ¡»ð ÂêÚUè ãUæð â·ð´¤Ð

çÙÕ‹Šææˆ×·¤ Âý’uÑ-Âý-1 €Øæ ÎÕæß â×êãU ¥æñÚU ¥æ´ÎæðÜÙ ·ð¤ ÂýÖæß Üæð·¤Ì´˜æ ×ð´ â·¤æÚUæˆ×·¤ ãUæðÌð ãñ?©UžæÚU ãUæ¡, àææâ·¤æð ·ð¤ ª ÂÚU ÎÕæß ÇUæÜÙæ Üæð·¤Ì´˜æ ×ð´ ·¤æð§üU ¥çãUÌ ·¤ÚU »çÌçßçŠæ ÙãUè´ ÕàæÌüð §Uâ·¤æ ¥ßâÚU âÕ·¤æð Âýæ# ãUæðÐ

(v) Üæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ àææâÙ ·¤æð â×æÁ ·ð¤ ãÚU çãUSâð ·¤è ÌÚUÈ¤ ŠØæÙ ÎðÙæ ¿æçãU° Ùæ ç·¤ ç·¤âè °·¤ çãUSâð ÂÚU

(w) Øð â×êãU Üæð»æð´ ·¤æð ¥ÂÙè ×æ´»æð ·ð¤ çÜ° âÚU·¤æÚU ·ð¤ ç¹ÜæÈ¤ ¥æßæÁ ©UÆUæÙð ×ð´ ×ÎÎ ·¤ÚUÌð ãñ´Ð

(x) Øð ÎÕæß â×êãU ¥Ü»-¥Ü» çß¿æÚUæð´ ßæÜð â×æÁ ·ð¤ çßçÖ‹‹æ ß»æðü ·¤è ×æ¡»æð ·ð¤ Õè¿ â´ÌéÜÙ ÕÙæ° ÚU¹Ìð ãñUÐ

(y) ÎÕæß â×êãU ¥æñÚU ¥æ´ÎæðÜÙæð´ ·ð¤ ·¤æÚU‡æ çßE ×ð´ Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è ÁÇð¸ ×ÁÕêÌ ãéU§ü ãñUÐÂý- 2 ÕæðçÜçßØæ ·ð¤ ÂýçâhU ¥æ´ÎæðÜÙ ·¤æ ß‡æüÙ ·¤èçÁ°-©UÌÌÚU (v) ÕæðçÜçßØæ ÜæçßÙè ¥×ÚUè·¤è ·¤æ °·¤ »ÚUèÕ Îðàæ ãñUÐ çßE Õñ´·¤ Ùð ØãUæ´ ·¤è âÚU·¤æÚU ÂÚU Ù»ÚUÂæçÜ·¤æ mUæÚUæ ·¤è Áæ

ÚUãUè ÁÜæÂêçÌü âð ¥ÂÙæ çÙØ´˜æ‡æ ÀUæðÇ¸Ùð ·ð¤ çÜ° ÎÕæß ÇUæÜæÐ(w) âÚU·¤æÚU Ùð ·¤æð¿Õ´Õæ àæãUÚU ×ð´ ÁÜæÂêçÌü ·ð¤ ¥çŠæ·¤æÚU °·¤

ÕãéUÚUæCþUèØ ·´¤ÂÙè ·¤æð Õð¿ çÎ°Ð(x) §Uâ ·¤´ÂÙè Ùð ¥æÙÙ-È¤æÙÙ ×ð´ ÂæÙè ·¤è ·¤è×Ì ×ð´ ¿æÚU »éÙæ §UÁæÈ¤æ

·¤ÚU çÎØæÐ(y) ¥Ùð·¤ Üæð»æð´ ·¤æ ÂæÙè ·¤æ ×æçâ·¤ çÕÜ v®®® M¤ÂØð Ì·¤ Áæ Âãé¡U¿æ

ÁÕç·¤ ÕðçÜçßØæ ·ð¤ Üæð»æð´ ·¤è ¥æñâÌ ¥æ×ÎÙè z®®® M¤ÂØð ×ãUèÙæ ãñUÐ

(z) âÙ÷ w®®® ·¤è ÁÙßÚUè ×ð´ Ÿæç×·¤æð´ ×æÙßæçŠæ·¤æÚU ·¤æØü·¤Ìæ¥æð´ ÌÍæ âæ×éÎæçØ·¤ ÙðÌæ¥æð´ ·ð¤ Õè¿ °·¤ »ÆUÕ´ŠæÙ Ùð

¥æ·¤æÚU »ýãU‡æ ç·¤Øæ ¥æñÚU §Uâ »ÆUÕ´ŠæÙ Ùð àæãÚU ×ð´ ¿æÚU çÎÙæð´ ·¤è ·¤æ×ØæÕ ¥æ× ãUÇ¸ÌæÜ ·¤èÐ âÚU·¤æÚU ÕæÌ¿èÌ ·ð¤ çÜ° ÚUæÁè ãéU§üU ¥æñÚU ãUÇ¸ÌæÜ ßæÂâ Üð Üè »§üUÐ çÈ¤ÚU Öè ·é¤ÀU ãUæçâÜ ÙãUè´ ãéU¥æÐ

({) È¤ÚUßÚUè ×ð´ ¥æ´ÎæðÜÙ àæéM¤ ãéU¥æ Üðç·¤Ù §Uâ·¤æ ÂéçÜâ Ùð ÕßüÚUÌæ Âêßü·¤ Î×Ù ç·¤ØæÐ

(|) ¥ÂñýÜ ×ð´ °·¤ ¥æñÚU ãUÇ¸ÌæÜ ãéU§üU ¥æñÚU âÚU·¤æÚU Ùð ×æàæüÜ Üæò Ü»æ çÎØæÐ

(}) Üðç·¤Ù, ÁÙÌæ ·¤è Ìæ·¤Ì ·ð¤ ¥æ»ð ÕãéUÚUæcÅþUèØ ·¤ÂÙè ·ð¤ ¥çŠæ·¤æçÚUØæð´ ·¤æð àæãUÚU ÀUæðÇ¸·¤ÚU Öæ»Ùæ ÂÇ¸æÐ âÚU·¤æÚU ·¤æð ¥æ´ÎæðÜÙ·¤æçÚUØæð´ ·¤è âæÚUè ×æ´»ð ×æÙÙè ÂÇ¸èÐ

46

¥ŠØæØ - {, ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜÕãéUçß·¤çËÂØ ÂýoAÑ-Âý-v §UÙ×ð´ âð ·¤æñÙâè â´SÍæ Üæð·¤Ì´˜æ ×ð´ âÕâð ¥çŠæ·¤ çÎ¹æ§üU ÎðÌè ãñ?

(¥) ÙðÌæ (Õ) ÚUæÁÙñçÌ·¤ ÎÜ (â) âÚU·¤æÚU (Î)ÁÙÌæ

Âý-w ÖæÚUÌ ·ð¤ ¿éÙæß ¥æØðæ» ×ð´ Ùæ× Â´Áè·¤ÚU‡æ ·¤ÚUæÙð ßæÜð ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜæð ·¤è â´Øæ ç·¤ÌÙè ãñU?

(¥) v®® âð ·¤× (Õ) v®® âð z®® ·ð¤ Õè¿(â) z®® âð |z® ·ð¤ Õè¿ (Î) |z® âð ’ØæÎæ

Âý-x ç·¤â ÚUæÁÙñçÌ·¤ ÎÜ ·¤æð ÚUæCþUèØ ÎÜ ·¤è ×æ‹ØÌæ ç×ÜÌè ãñU?(¥) { ·é¤Ü ßæðÅUæð´ ·¤æ { ÂýçÌàæÌ ãUæçâÜ ·¤ÚUÌæ ãñU ¥æñÚU Üæð·¤ âÖæ ×ð´

·¤× âð ·¤× y âèÅUæð´ ÂÚU ÁèÌ ÎÁü ·¤ÚUÌæ ãñUÐ(Õ) Üæð·¤ âÖæ ×ð´ { âèÅUæð´ ÂÚU ÁèÌ ÎÁü ·¤ÚUÌæ ãñUÐ(â) Üæð·¤ âÖæ ×ð´ vw ÂýçÌàæÌ ßæðÅU ãUæçâÜ ·¤ÚUÌæ ãñUÐ(Î) Üæð·¤ âÖæ ×ð´ vw âèÅUæð ÂÚU ÁèÌ ÎÁü ·¤ÚUÌæ ãñUÐ

Âý- y w®®{ ×ð´ ÖæÚUÌ ×ð´ ç·¤ÌÙð ÚUæÁÙñçÌ·¤ ÎÜæð ·¤æð ÚUæCUþèØ ÎÜæð´ ·¤è ×æ‹ØÌæ Îè »§üU?

(¥) { (Õ) v{ (â) |z® (Î) wvÂý- z ÖæÚUÌ ×ð´ Üæð·¤âÖæ mUæÚUæ çÙßæüç¿·¤ ç·¤Øð ãéU° ç·¤ÌÙð çÙßæü¿·¤ ãñU?

(¥) zy® (Õ) zyx (â) zy| (Î) z{xÂý- { Üæð·¤âÖæ mUæÚUæ çÙßæüç¿Ì ç·¤Øæ ãéU¥æ âÕâð ÕÇ¸æ çÙßæü¿Ù ÿæð˜æ ·¤æñÙâæ ãñU?

(¥) ·¤ÚUæðÜ Õæ» (Õ) »æçÁØæÕæÎ (â) ×éÕ§üU ·¤æðÅüU� (Î)Ügæ¹

Âý- | ç·¤â ÙðÌæ ·¤è ãñUçâØÌ âð ÖæÚUÌèØ ÁÙÌæ ÂæÅUèü v~~} ×ð´ âžææ ×ð´ ¥æ§üU?(¥) °·¤è·¤ÚU‡æ Âý»çÌàæèÜ (Õ) ßæ× ×æð¿æü(â) ÚUæCþUèØ ÁÙÌæ´ç˜æ·¤ »ÆUÕ´ŠæÙ (Î) §UÙ×ð´ âð ·¤æð§üU ÙãUè´

Âý-} ÖæÚUÌ ×ð´ ·¤æñÙâè ÎÜ ÃØßSÍæ ãñU?(¥) °·¤ ÎÜèØ àææâÙ ÃØßSÍæ (Õ) Îæð ÎÜèØ àææâÙ ÃØßSÍæ(â) ÕãéUÎÜèØ àææâÙ ÃØßSÍæ (Î) ÌèÙæð´

Âý-~ ©UÂ¿éÙæß €Øæ ãñU?(¥) ßãU ¿éÙæ Áæð ç·¤âè ×ëˆØé Øæ ¥‹Ø ·¤æÚU‡æ âð ¹æÜè Á»ãU ·¤æð ÖÚUÙð ·ð¤

çÜ°Ð(Õ) ¿éÙæß ¥ßçŠæ âð ÂãUÜð ãUæðÐ (â) ßãU ¿éÙæß Áæð °·¤ Ù§üU

âÚU·¤æÚU ÕÙæØðÐ(Î) §UÙ×ð´ âð ·¤æð§üU ÙãUè´Ð

Âý-v®ÕãéUÁÙ â×æÁÂæÅUèü ·¤æ »ÆUÙ ç·¤âÙð ç·¤Øæ?(¥) ’ØæðçÌÕæ Èê¤Üð (Õ) ·¤æàæèÚUæ× (â) Õè.¥æÚU.¥ÕðÇU·¤ÚU�

(Î) ×æØæßÌèÜƒæêžæÚUæˆ×·¤ Âý’uÑ-Âý-v ãU×ð´ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜæð´ ·¤è ¥æßàØ·¤Ìæ €Øæð´ ÂÇ¸Ìè ãñU?©UžæÚU (v) ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜ Üæð·¤Ì´˜æ ÃØßSÍæ ·¤è â´SÍæ¥æð´ ×ð´ ¥Ü» âð çÎ¹æ§üU ÎðÌð ãñÚÐ

(w) ¥çŠæ·¤ÌÚU ¥æ× Üæð»æð´ ·ð¤ çÜ° Üæð·¤Ì´˜æ ·¤æ ×ÌÜÕ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜ ãUè ãñU´Ð

(x) ÁÙ×Ì çÙ×æü‡æ ×ð´ ÎÜ ×ãUˆÌßÂê‡æü Öêç×·¤æ çÙÖæÌð ãñU ¥æñÚU âÚU·¤æÚU ÕÙæÌð ãñÚÐÂý-w ÕãéUÎÜèØ àææâÙ ÃØßSÍæ ·ð¤ ·¤æð§üU ÌèÙ »é‡æ çÜ¹æðÐ©UžæÚ (v) §Uâ×ð´ ¥Ùð·¤ ÎÜ âžææ ·ð¤ çÜ° ãUæðÇ¸ ×ð´ ãUæð ¥æñÚU Îæð ÎÜæð´ âð ’ØæÎæ ·ð¤ çÜ° ¥ÂÙð Î× ÂÚU Øæ ÎêâÚUæð´ âð »ÆUÕ´ŠæÙ

·¤ÚU·ð¤ âžææ ×ð´ ¥æÙð ·¤æ ¥ßâÚU ÚUãUÌæ ãñÚÐ(w) §Uâ Âý‡ææÜè ×´ð çßçÖóæ çãUÌæð´ ¥æñÚU çß¿æÚUæð´ ·¤æð ÚUæÁÙèçÌ·¤

ÂýçÌçÙçŠæˆß ç×Ü ÁæÌæ ãñUÐ(x) ÖæÚUÌ ×ð´ Öè °ðâè ãUè °·¤ ÕãéUÎÜèØ ÃØßSÍæ ãñU ¥æñÚU vz âæÜ âð Ü»æÌæÚU

»ÆUÕ´ŠæÙ âÚU·¤æÚU Ùð ¥æÕæÎè ·ð¤ ãUÚU

47

çãUSâð ·¤æ È¤æØÎæ ç·¤Øæ ãñUÐÂý-x ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜæð´ ·¤è çßàæðáÌæ°´ çÜçæ°Ð�©UžæÚU (v) ØãU °·¤ Üæð»æð´ ·¤æ °ðâæ â×êãU ãñU Áæð ¿éÙæß ÜÇ¸Ùð ¥æñÚU âÚU·¤æÚU ×ð´ ÚUæÁÙèçÌ·¤ âžææ ãUæçâÜ ·¤ÚUÙð ·ð¤ ©UgðàØ âð ·¤æ×

·¤ÚUÌæ ãñUÐ(w) â×æÁ ·ð¤ âæ×êçãU·¤ çãUÌ ·¤æð ŠØæÙ ×ð´ ÚU¹·¤ÚU ØãU â×êãU ·é¤ÀU ÙèçÌØæ´

¥æñÚU ·¤æØü·ý¤× ÌØ ·¤ÚUÌæ ãñÚÐ(x) ßð Üæð»æð´ ·¤æ â×üÍÙ Âæ·¤ÚU â×üÍÙ Âæ·¤ÚU ¿éÙæß ÁèÌÙð ·ð¤ ÕæÎ ©UÙ

ÙèçÌØæð´ ·¤æð Üæ»ê ·¤ÚUÙð ·¤æ ÂýØæâ ·¤ÚUÌð ãñÚÐ(y) ç·¤âè ÎÜ ·¤è ÂãU¿æÙ ©Uâ·¤è ÙèçÌØæð´ ¥æñÚU ©Uâ·ð¤ âæ×æçÁ·¤ ¥æŠææÚU

âð ÌØ ãUæðÌè ãñUÐÎèƒæü ©UžæÚUæˆ×·¤ ÂýoAÑ-Âý-v ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜæð´ ·ð¤ Âý×é¹ ©UÎæãUÚU‡æ €Øæ ãñU?©UžæÚU (v) ÎÜ ¿éÙæß ÜÇ¸Ìð ãñÚÐ

(w) ÎÜ ÙèçÌØæ¡ ¥æñÚU ØæðÁÙæ ÕÙæÌð ãñÚÐ(x) ·¤æÙêÙ ÕÙæÌð ãñÚÐ(y) âÚU·¤æÚU ÕÙæÌð ¥æñÚU ¿ÜæÌð ãñÚÐ(z) çßÚUæðŠæè ÎÜ ·¤è Âý×é¹ Öêç×·¤æ çÙÖæÌæ ãñÚÐ({) ÁÙ×Ì ·¤æ çÙ×æü‡æ ·¤ÚUÌè ãñÚÐ(|) âÚU·¤æÚUè ×àæèÙÚUè ¥æñÚU âÚU·¤æÚU ·ð¤ ·¤ËØæ‡æ·¤æÚUè ·¤æØü·ý¤×æð´ ·¤æð Üæð»æð´ Ì·¤ Âã¡éU¿æÙæÐ

Âý-w ÖæÚUÌ ·¤è ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜæð´ ·ð¤ âæ×Ùð €Øæ ¿éÙæñçÌØæ´ ãñU?©UžæÚU (v) ¥æ´ÌçÚU·¤ Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è ·¤×è

(w) ß´àæßæÎ ·¤è ¿éÙæñÌè(x) Âñâæ ¥æñÚU ¥ÂÚUæŠæè Ìˆßæð´ ·¤æð ÕÉ¸UÌè ƒæéâÂñÆU(y) ×ÌÎæÌæ¥æð´ ·ð¤ çÜ° âæÍü·¤ çß·¤ËÂ ·¤è ·¤×è

Âý-x ÖæÚUÌèØ ÚUæCþUèØ ·¤æ´»ýðâ ·ð¤ ×éØ M¤Â €Øæ ãñU?�©UžæÚU (v) ·¤æ´»ýðâ ÂæÅUèü ·¤æ »ÆÙv}}z ×ð´ ãéU¥æ ¥æñÚU §Uâ·¤æ ·¤§üU ÕæÚU çßÖæÁÙ ãé¥æÐ

(w) v}|v Ì·¤ Ü»æÌæÚU ¥æñÚU çÈ¤ÚU v~}® Ì·¤ ¥æñÚU w®®® âð ¥æ»ð Ì·¤ §UâÙð Îðàæ ÂÚU àææâÙ ç·¤ØæÐ

(x) §Uâ ÎÜ Ùð Šæ×üçÙÚÂðÿæÌæ ¥æñÚU ·¤×ÁæðÚU ß»æðZ ÌÍæ ¥ËÂâ´Ø·¤ â×éÎæØæð´ ·ð¤ çãUÌæð´ ·¤æð ¥ÂÙæ ×éØ ,Áð´Ç¸æ ÕÙæØæ ãñUÐ(y) ØãU ÎÜ ÙØè ¥æçÍü·¤ ÙèçÌØæð´ ·¤æ â×Íü·¤ ãñU ÂÚU §Uâ ÕæÌ ·¤æð Üð·¤ÚU Öè â¿ðÌ ãñU ç·¤ §UÙ ÙèçÌØæð´ ·¤æ »ÚUèÕ ¥æñÚU

·¤×ÁæðÚU ß»æðZ ÂÚU ÕéÚUæ ¥âÚU Ù ÂÇð¸UÐ(z) w®®y ×ð´ ãéU° Üæð·¤âÖæ ¿éÙæß ×ð´ vyz âèÅðÚ ÁèÌ·¤ÚU ÖæÚUÌèØ ÚUæCþUèØ ·¤æ´»ýðâ âÕâð ÕÇ¸ð ÎÜ ·ð¤ M¤Â ×ð´ ©UÖÚUèÐ({) ¥Öè ·ð¤‹Îý ·ð¤ àææâÙ ·¤ÚUÙð ßæÜð â´ØéQ¤ Âý»çÌàæèÜ »ÆUÕ´ŠæÙ ·¤æ ÙðÌëˆß ØãUè ÎÜ ·¤ÚU ÚUãUæ ãñÐ

Âý- y ¥Ü»-¥Ü» Îðàææð´ ×ð´ Áæð ÎÜ ÃØßSÍæ°¡ ãñU ©UÙ·¤æ ©UËËæð¹ ·¤ÚÔÚÐ©UžæÚU çßàßÖÚU ×ð´ ÌèÙ ÎÜèØ ÃØßSÍæ°¡ ãUæðÌè ãñU-

(v)°·¤ ÎÜèØ àææâÙ ÃØßSÍæÑ- ßãU ÃØßSÍæ çÁâ×ð´ °·¤ ÎÜ ·¤æð ·¤æ× ·¤æÁ ·¤ÚUÙð, çÙØ´ç˜æÌ ·¤ÚU·ð¤ ÌÍæ âÚU·¤æÚU ¿ÜæÙð ·¤è ¥æ™ææ ãUæðÌè ãñUÐ ©UÎæUãUÚU‡æ - ¿èÙ(w) Îæð-ÎÜèØ àææâÙ ÃØßSÍæ Ñ- ·é¤ÀU Îðàææð´ ×ð´ âžææ ¥æ×ÌæñÚU ÂÚU Îæð ×éØ ÎÜæð´ ·ð¤ Õè¿ ãUè ÕÎÜÌè ÚUãUÌè ãñUÐ ßãUæ¡ ¥Ùð·¤ ÎêâÚUè ÂæÅUèüØæ ãUæð �â·¤Ìè ãñ, ßð Öè ¿éÙæß ÜÇ¸·¤ÚU ·é¤ÀU âèÅðÚ ÁèÌ â·¤Ìè ãñÚ ÂÚU çâÈü¤ Îæð ãUè ÎÜ ÕãéU×Ì ÂæÙð ¥æñÚU âÚU·¤æÚU ÕÙæÙð ·ð¤ ÂýÕÜ ÎæßðÎæÚU ãUæðÌð ãñ´Ð(x) ÕãéUÎÜèØ ÃØßS‰ææ Ñ- ÁÕ ¥Ùð·¤ ÎÜ âžææ ·ð¤ çÜ° ãUæðÇU ×ð´ ãUæð ¥æñÚU Îæð ÎÜæð´ âð ¥çŠæ·¤ ·ð¤ çÜ° ¥ÂÙð Î× Øæ ÎêâÚUæð´ âð »ÆUÕ´ŠæÙ ·¤ÚU·ð¤ âžææ ×ð´ ¥æÙð ·¤æ ÆUè·¤-ÆUæ·¤ ¥ßâÚU ãUæð Ìæð §Uâð ÕãéUÎÜèØ ÃØßSÍæ ·¤ãÌð ãñ´Ð

¥ŠØæØ - |, Üæð·¤Ì´˜æ ·ð¤ ÂçÚU‡ææ×Âý-A vç·¤â Âý·¤æÚU ·¤è âÚU·¤æÚU Üæð·¤çãUÌ ·ð¤ çÜ° ©UžæÎæØè ãUæðÌè ãñU?

(¥) Üæð·¤Ì´˜æ (Õ) ÚUæÁÌ´˜æ (â) âñçÙ·¤ àææâÙ (Î)Šææç×ü·¤ »éM¤ mUæÚUæ àææâÙ

ÂýoA w Üæð·¤Ì´˜æ ·¤æ âÕâð ×ãUžæßÂê‡æü ÂçÚU‡ææ× ·¤æñÙ-âæ ãñU?

48

(¥) ©UžæÚUÎæØè âÚU·¤æÚU(Õ) çÁ×ðÎæÚU âÚU·¤æÚU(â)� ©UÂØéüQ¤ ÎæðÙæ´ð(Î) §UÙ×ð´ âð ·¤æð§üU ÙãUè´

ÂýoA x Üæð·¤Ì´˜æ ·¤æ ¥ŠææÚU ãñU?(¥) ÕãéU×Ì (Õ) ¥ËÂ×Ì (â) ÁÙ×Ì (Î) §UÙ×ð´ âð

·¤æð§üU ÙãUè´ÂýoA y °·¤ Üæð·¤Ì´˜æ ×ð´ Ùæ»çÚU·¤ mUæÚUæ âÚU·¤æÚU ·ð¤ Èñ¤âÜð ·¤è Âýç·ý¤Øæ ÁæÙÙð ·¤æ ¥çŠæ·¤æÚU ·¤ãUÜæÌæ ãñU?

(¥) ÂæÚUÎçàæüÌæ (Õ) ßñŠæÌæ (â) Üæð·¤Ì´˜æ (Î)ÚUæÁÌ´˜æ

ÂýoA z ÒÜæð·¤Ì´˜æ ÁÙÌæ ·¤æ, ÁÙÌæ mUæÚUæ ¥æñÚU ÁÙÌæ ·ð¤ çÜ° àææâÙ ãñUÓ ØãU ·¤ÍÙ ç·¤â·ð¤ mUæÚUæ ·¤ãUæ »Øæ?

(¥) ¥ÕýæãU× çÜ´·¤Ù (Õ) »ðÅðUÜ (â) ×ãUæˆ×æ »æ¡Šæè (Î)ÁßæãUÚU ÜæÜ ÙðãUM¤

ÂýoA { fuEu ×ð´ âð ç·¤â Îðàæ ×ð´ ¥çŠæ·¤ SÍæ§üU âÚU·¤æÚU ãñU?(¥) Âæç·¤SÌæÙ (Õ) Øê.°â.°. (â) ÙðÂæÜ (Î) ŸæèÜ´·¤æ

ÂýoA |fuEu ×ð´ âð ·¤æñÙ-âæ çß·¤ËÂ Üæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ ÃØßSÍæ¥æð´ ·ð¤ ¥ÙéM¤Â Ùãè´ ãñU-(¥) çÙßæü¿Ù (Õ) ·¤æÙêÙ ·¤æ àææâÙ(â) SßÌ´˜æ ‹ØæØÂæçÜ·¤æ (Î) çßçàæCU Šæ×ü ·¤æð Âý×éæÌæ ÎðÙæ

ÂýoA } ç·¤â Îðàæ °çàæØæ§üU Îðàæ ·ð¤ ÌæÙæàææãUè ·¤æð Üæð·¤Ì´˜æ ·ð¤ ª¤ÂÚU ßÚUèØÌæ Âýæ# ãñ´-

(¥) Õæ´‚ÜæÎðàæ (Õ) Âæç·¤SÌæÙ (â) ÙðÂæÜ (Î) ŸæèÜ´·¤æÜƒæêžæÚUæˆ×·¤ ÂýoAÑ-ÂýoA v Üæð·¤Ì´˜æ ç·¤â ÌÚUãU ©UžæÚUÎæØè, çÁ×ðÎæÚUè ¥æñÚU ßñŠæ âÚU·¤æÚU ·¤æ �»ÆUÙ ·¤ÚUÌæ ãñU?©UUžæÚU (v) Üæð·¤Ì´˜æ ×ð´ Üæð»æð´ ·ð¤ mUæÚUæ ¿éÙè »§üU âÚU·¤æÚU ãUè ©UÙ ÂÚU àææâÙ ·¤ÚUÌè ãñUÐ

(w) ¿éÙð ãéU° ÃØç€ˆæ âÚU·¤æÚU ÕÙæÌð ãñÚ °ß´ ÙèçÌØæð´ ÂÚU Èñ¤âÜð ÜðÌð ãñÚ, ÌÍæ âÚU·¤æÚU ¿ÜæÌð ãñÚÐ

(x) Üæð»æð´ ·ð¤ mUæÚUæ ¿éÙè ãéU§üU âÚU·¤æÚU ©UÙ·ð¤ ÂýçÌ ©UˆÌÚUÎæØè ãUæðÌè ãñUÐÂýoA w ç·¤â Âý·¤æÚU Üæð·¤Ì´˜æ °·¤ âæÈ¤ âéÍÚUè âÚU·¤æÚU ·¤æð ÂçÚUÖæçáÌ ·¤ÚUÌæ ãñU-©UžæÚ U(v) âæÚÔU çÙ‡æüØ Üæð»æð´ mUæÚUæ ¿éÙð »° àææâ·¤æð´ mUæÚUæ çÜ° ÁæÌð ãñÐ

(w) Üæð·¤Ì´˜æ ×´ð ¥æ× Ùæ»çÚU·¤ ßÌü×æÙ àææâ·¤æð´ ·¤æð ¿éÙæßæð´ ·ð¤ mUæÚUæ ÕÎÜ â·¤Ìð ãñUÐ

(x) Üæð·¤Ì´˜æ âÖè Âý·¤æÚU ·ð¤ Ùæ»çÚU·¤æð ·¤æð °·¤ â×æÙ ¥ßâÚU °ß´ çß·¤ËÂ ÂýÎæÙ ·¤ÚUÌæ ãñUÐ

(y) Üæð·¤Ì´˜æ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ¥çŠæ·¤æÚUæð´ ·ð¤ ¥Üæßæ ·é¤ÀU âæ×æçÁ·¤ ß ¥æçÍü·¤ ¥çŠæ·¤æÚU Öè ÂýÎæÙ ·¤ÚUÌæ ãñUÐ

(z) âˆˆææ ·¤æ Õ´ÅUßæÚUæ Üæð·¤Ì´˜æ ·¤æ °·¤ ×éØ Üÿæ‡æ ãñU °ß´ ØãU âÚU·¤æÚU ¥æñÚU âæ×æçÁ·¤ â×êãUæð´ ·ð¤ Õè¿ ãUæðÙæ ¿æçãU°ÐÂýoA x ÒÜæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ âÚU·¤æÚU ¥ÂÙð âÖè çß·¤ËÂæð´ âð ÕðãUÌÚU ãñUÓ SÂCU ·¤ÚUæð-©UžæÚU (v) Üæð·¤Ì´˜æ °·¤ ßñŠæ âÚU·¤æÚU ãñUÐ

(w) ØãU âéSÌ °ß´ ·¤× ·¤æØü ·é¤àæÜ ãUæð â·¤Ìè ãñU ÂýæØÑ ©UžæÚUÎæØè ÙãUè´ ãUæðÌè ãñUÐ ÂÚ‹Ìé ØãU Üæð»æð´ ·¤è ¥ÂÙè âÚU·¤æÚU ãUæðÌè ãñUÐ

(x) Üæð·¤Ì´˜æ ·¤æð çßàß ×´ð ¥ˆØçŠæ·¤ â×ÍüÙ ãñU Ù ·ð¤ßÜ ßð Îðàæ ÁãUæ¡ Üæð·¤Ì´˜æ ãñU, ¥çÂÌé ßð Îðàæ ÁãUæ¡ Üæð·¤Ì´˜æ Ù±è ±ñ Öè §â· æ â×ÍüÙ ·¤ÚUÌð ãñUÐÂýoA y Üæð·¤Ì´˜æ ç·¤â Âý·¤æÚU âæ×æçÁ·¤ çßçßŠæÌæ¥æð´ ×ð´ âæ×´ÁSØ ÕñÆUæÌæ ãñU?©UžæÚU (v) Üæð·¤Ì´˜æ ·¤æ âèŠæð-âèŠæð ¥Íü ÕãéU×Ì ·¤è ÚUæØ âð àææâÙ ·¤ÚUÙæ

ÙãUè´ ãñUÐ ÕãéU×Ì ·¤æð âÎæ ¥ËÂ×Ì ·¤æ ŠØæÙ ÚU¹Ùæ ãUæðÌæ ãñ´, ÌÖè âÚU·¤æÚU ÁÙ-âæ×æ‹Ø ·¤æ ÂýçÌçÙçŠæˆß ·¤ÚU ÂæÌè ãñUÐ(w) ÕãéU×Ì ·ð¤ àææâÙ ·¤æ ¥Íü Šæ×ü ÙSÜ ¥Íßæ ÖæáæØè ¥æŠææÚU ÂÚU ÕãéUâ´Ø·¤ â×êãU ·¤æ àææâÙ ÙãUè´ ãæðÌæÐ ÕãéU×Ì ·ð¤ àææâÙ ·¤æ ×ÌÜÕ ãUæðÌæ ãñU ç·¤

49

ãUÚU Èñ¤âÜð Øæ ¿éÙæß ×ð´ ¥Ü»-¥Ü» Üæð» ¥æñÚU â×êãU ÕãéU×Ì ·¤æ çÙ×æü‡æ ·¤ÚU â·¤Ìð ãñU Øæ ÕãéU×Ì ×ð´ ãUæð â·¤Ìð ãñU´Ð(x) Üæð·¤Ì´˜æ ÌÖè Ì·¤ Üæð·¤Ì´˜æ ÚUãUÌæ ãñU ÁÕ Ì·¤ ÂýˆØð·¤ Ùæ»çÚU·¤ ·¤æð ç·¤âè-

ç·¤âè ¥ßâÚU ÂÚU ÕãéU×Ì ·¤æ çãUSâæ ÕÙÙð ·¤æ ×æñ·¤æ ç×ÜÌæ ãñUÐÂýoA z ç·¤Ù ÕæÌæð´ âð ÂÌæ ¿ÜÌæ ãñU ç·¤ Üæð·¤Ì´˜æ ×ð´ ¥Öè Öè ¹æç×Øæ¡ ãñUÐ©UžæÚU (v) ×ÌÎæÌæ ¿éÙæßæð´ ×ð´ M¤ç¿ ÙãUè´ ÜðÌð ãñUÐ

(w) ©U×èÎßæÚUæð ·¤æ ©UgðàØ ·ð¤ßÜ ¿éÙæß ÁèÌÙð ·¤æ ãUæðÌæ ãñUÐ�(x) ¥æŠæéçÙ·¤ Üæð·¤Ì´˜æ ßæSÌß ×ð´ Âê´ÁèßæÎè ãñUÐ(y) Üæð·¤Ì´˜æ ×ð´ ¥çŠæ·¤ ×æ˜ææ ×ð´ â×Ø ¥æñÚU â´âæÏÙæð´ ·¤è ÕÕæüÎè

ãUæðÌè ãñUÐ(z) ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜ çÁÙ·¤æ ¥æŠææÚU Üæð·¤Ì´˜æ ãñU ÂÚ´Ìé ßð SßØ´ Üæð·¤Ìæ

´ç˜æ·¤ ÙãUè´ ãUæðÌð ãñUÐÂýoA { Üæð·¤Ì´˜æ ¥æñÚU ÌæÙæàææãUè ×ð´ ¥´ÌÚU SÂCU ·¤ÚUæð´Ð ©UžæÚU (v) â´ÿæðÂ ×ð´ Üæð·¤Ì´˜æ ×´ð Üæð»æð´ ·¤è Üæð»æð mUæÚUæ °ß´ Üæð»æð´ ·ð¤ çÜ° âÚU·¤æÚU ãUæðÌè ãñUÐ ÁÕç·¤ ÌæÙæàææãUè ×ð´ °·¤

àæçQ¤àææÜè ÃØçQ¤ ·¤æ ÚUæÁ ãUæðÌæ ãñUÐ(w) Üæð·¤Ì´˜æ ×ð´ âÚU·¤æÚU ÃØçQ¤ - ·ð¤ç‹ÎýÌ ãæðÌè ãñÚ, Üæð»æð´ ·ð¤ ·¤ËØæ‡æ

·¤è ÖæßÙæ ãUæðÌè ãñU ÁÕç·¤ ÌæÙæàææãUè àææâÙ ÚUæ’Ø ÂÚU ·ð¤ç‹ÎýÌ ãUæðÌæ ãñU §Uâ×ð´ ÃØçQ¤ ÚUæ’Ø ·ð¤ çÜ° â×çÂüÌ ãUæðÌð ãñUÐ

(x) Üæð·¤Ì´˜æ ÁÙÌæ ·ð¤ â×ÍüÙ âð ·¤æØü ·¤ÚUÌæ ãñ, ÁÕç·¤ ÌæÙæàææãUè ×ð´ ÕÜ ·¤æ ÂýØæð» ãUè ç·¤Øæ ÁæÌæ ãñUÐÎèƒæü ©UžæÚUæˆ×·¤ ÂýoAÑ-ÂýoA v Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è €Øæ çßàæðáÌæ°¡ ãñÚ, SÂCU ·¤ÚUæðÐ©UžæÚU (v) çÙßæüç¿Ì ÂýçÌçÙçŠæ (w) çÙßæü¿Ù (x) Ùæ»çÚU·¤ SßÌ´˜æÌæ

(y) ·¤æÙêÙ ·¤æ àææâÙ(z) SßÌ´˜æ ‹ØæØÂæçÜ·¤æ ({) â´»çÆUÌ çßÂÿæè ÎÜ (|) Šæ×ü °ß´ â

´S·ë¤çÌ ·¤è SßÌ´˜æÌæÂýoA w ÌæÙæàææãUè ·¤è €Øæ çßàæðáÌæ°´ ãñU?©UžæÚU (v) âžææ ÂÚU °·¤æçŠæ·¤æÚU (w) °·¤ ÎÜ (x) ÕÜ ÂýØæð» ×ð´ çßEæâ

(y) ·¤ˆˆæüÃØ °ß´ ¥ÙéàææâÙ ÂÚU ¥çŠæ·¤ ÕÜ (z) ÙSÜ ·¤è âßæðü“æÌæ ×ð´ çßEæâÂýoA x ÒÜæð·¤Ì´˜æèØ âÚU·¤æÚU ¥‹Ø âÚU·¤æÚUæð´ âð ÕðãUÌÚU ãñUÐÓ SÂCU ·¤ÚUæðÐ ¥Íßæ Üæð·¤Ì´˜æ ·ð¤ »é‡ææð´ ·¤æð SŒæCU ·¤ÚUæðÐ©UžæÚU Üæð·¤Ì´˜æ âÖè Âý·¤æÚU ·¤è âÚU·¤æÚUæð´ ×ð´ ŸæðDU ×æÙè ÁæÌæ ãñU °ß´ Üæð·¤Ì´˜æ ·¤æð ¥æÁ ¥Ùð·¤ Îðàææð Ùð Öè ¥ÂÙæ çÜØæ ãñUÐ Üæð·¤Ì´˜æ ·ð¤ çÙ×AçÜç¹Ì ËææÖ ãñÚÑ-

(v) Üæð»æð´ ·ð¤ çãUÌæð´ ·¤è âéÚUÿææ ·¤è »æÚÚÅUè ÎðÌæ ãñUÐ(w) â×æÙÌæ ·ð¤ çâhUæ´Ì ÂÚU ¥æŠææçÚUÌ(x) ÂýàææâÙ ×ð´ ©UžæÚUÎæçØˆß ·¤è ÖæßÙæ ãUæðÌè ãñUÐ(y) Üæð»æð´ ·¤æð ÚUæÁÙèçÌ ·¤æ ™ææÙ ãUæðÌæ ãñÐ(z) çßÎýæðãU ·¤è ÕãéUÌ ·¤× â´ÖæßÙæ°ð´ ãUæðÌè ãñUÐ({) ÁÙ×Ì ÂÚU ¥æŠææçÚUÌ(|) ØãU Üæð»æð´ ·¤æð °·¤ ¥‘ÀUæ Ùæ»çÚU·¤ ÕÙÙð ×ð´ âãUæØ·¤ ãUæðÌæ ãñUÐ(}) ØãU âæ×æçÁ·¤ çßçßŠæÌæ¥æð´ °ß´ ¥´ÌÚUæð´ ·¤æ â×æßðàæ ·¤ÚUÌæ ãñUÐ

¥ŠØæØ - }, Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è ¿éÙæñçÌØæ¡ÕãéUçß·¤çËÂØ ÂýoAÑ-ÂýoA v Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è ¿éÙæñçÌØæð´ ×ð´ àææç×Ü ãñU-

(¥) Üæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ âÚU·¤æÚU ·¤æð âÕ Á»ãUæð´ ÂÚU Üæ»ê ·¤ÚUÙæÐ(Õ) Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è ·¤æðçàæàææð´ ¥æñÚU â´SÍæ¥æð´ ·¤æð ×ÁÕêÌ ·¤ÚUÙæÐ(â) çÙ‡æüØ ÜðÙð ×ð´ ¥ËÂâ´Ø·¤æð´ ¥æñÚU ¥æñÚUÌæð´ ·ð¤ ÎÜ ·¤æð àææç×Ü

·¤ÚUÙæÐ(Î) Èñ´¤ÜæÙð ·¤è ¿éÙæñçÌ

ÂýoA w Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è ¿éÙæñçÌØæðð´ ·¤æð Èñ¤ÜæÙð ·ð¤ çÜ° ¿æçãU°Ñ-(¥) È¤æñ’æ ·¤æð âÚU·¤æÚU âð ÎêÚU ÚU¹Ùæ(Õ) Üæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ âÚU·¤æÚU ·ð¤ ÎæØÚÔU âð ÕæãUÚU ·é¤ÀU ãUè çÙ‡æüØ ÚUãðUÐ

(â) ¥×èÚUæð´ ·ð¤ ß¿üSß ·¤æð ·¤× ·¤ÚUÙæ

50

(Î) ·¤æØü·¤æÚUè ÚUæ’Øæð´ ·¤æð çÙç×üÌ ·¤ÚUÙæÂýoA x ©Uâ çÙØ× ·¤æ Ùæ× ÕÌæ¥æð Áæð Üæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ ÕÎÜæßæð´ ·¤æð Üæð»æð´ ·ð¤ ¥çŠæ·¤æÚUæðð´ ÂÚU ©UÆUæ°Ð

(¥) âêê¿Ùæ ·¤æ ¥çŠæ·¤æÚU (Õ) ·´¤ÂÙè ·¤æ ¥çŠæ·¤æÚU(â) °×.¥æÚU.ÅUè.Âè. ¥çŠæ·¤æÚU (Î) ·¤æð§Uü ÙãUè

ÂýoA y ·¤æñÙâæ çÙØ× Üæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ ÕÎÜæßæð´ ·ð¤ çÜ° ©Uç¿Ì ãñU-(¥) çÙØ× Áæð ÚUæð·¤ Ü»æØðÐ(Õ) çÙØ× Áæð â×æÁ ·ð¤ çßàæðá ß»æðü ·¤æð È¤æØÎæ ÂãéU´¿æ°(â) Üæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ ÕÎÜæß Áæð Üæð»æð´ ·ð¤ ¥çŠæ·¤æÚUæð´ ·¤æð ©UÆUæ°(Î) ·¤æð§üU ÙãUè´Ð

ÜƒæêžæÚUæˆ×·¤ ÂýoAÑ-ÂýoA v ßæðÅU ÇUæÜÙð ×ð´ Üæð»æð´ ·ð¤ €Øæ âæ×æ‹Ø ¥çŠæ·¤æÚU ãñU?©UUžæÚU (v) Üæð»æð´ ·ð¤ ¿éÙð »° ÙðÌæ ãUè âæÚÔU ×ãUˆßÂê‡æü Èñ¤âÜ Üð´Ð

(w) ¿éÙæß Üæð»æð´ ·¤æð ¥ÂÙæ ßÌü×æÙ ÙðÌæ ·¤æð ãUÅUæÙð ¿éÙÙð ·¤æ ¥çŠæ·¤æÚU ÎðÐ

(x) Ââ´Î ¥æñÚU ¿éÙÙð ·¤æ ¥çŠæ·¤æÚU âÕ Üæð»æð ·ð¤ Âæâ ÕÚUæÕÚU ©UÂÜŽŠæ ãUæðÐ

(y) §Uâ Ââ´Î ·¤æ ©UÂØæð» °·¤ °ðâè âÚU·¤æÚU ÕÙæ¥æð´ Áæð â´çßŠææÙ ¥æñÚU Ù»çÚU·¤ ¥çŠæ·¤æÚU Ì·¤ âèç×Ì ãUæðÐÂýoA w ·ñ¤âð Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è ÁÇð¸U ×ÁÕêÌ ·¤ÚUÙð ·¤è ¿éÙæñçÌØæ¡ ãUÚU Üæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ âÚU·¤æÚU âãUÙ ·¤ÚUÌè ãñU?©UžæÚU (v) ØãU â´SÍæ¥æð´ ·¤è ×ÁÕêÌè ¥æñÚU Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è ·¤æðçàæàææð ·¤æð àææç×Ü ·¤ÚUÌæ ãñUÐ

(w) Øð ©Uâ ÌÚUãU âð ãUæðÙæ ¿æçãU° ç·¤ Üæð»æð ·¤è Üæð·¤Ì´˜æ âð ×æ¡» ÂêÚUè ãUæðÐ

(x) §Uâ·¤æ ×ÌÜÕ ©UÙ â´SÍæ¥æð´ ·¤æð ×ÁÕêÌ ·¤ÚUÙæ Áæð Üæð»æð´ ·¤è Öæ»èÎæÚUè ×ð´ ×ÎÎ ·¤ÚÔÚÐ

(y) §Uâ·ð¤ çÜ° °·¤ °ðâè ·¤æðçàæàæ ·¤è ÁM¤ÚUÌ ãñU Áæð ¥×èÚU Üæð»æð ·ð¤ âÚU·¤æÚU ÂÚU ÕÉ¸UÌð ÂýÖæß ·¤æð ƒæÅUæ â·ð¤´ÐÂýoA x Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è ÌèÙ ¿éÙæñçÌØæð´ ·¤æ ß‡æüÙ ·¤ÚÔÚ?©UžæÚU (v) SÍæÂÙæ ·¤è ¿éÙæñÌèÑ- çÁÙ Îðàææð ×ð´ Üæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ âÚU·¤æÚU ÙãUè´ ãñU ©UÙ×ð´ Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è SÍæÂÙæ ·¤ÚUÙæÐ

(w) Èñ¤ÜÙð ·¤è ¿éÙæñÌè Ñ- çÁÙ×ð´ Üæð·¤Ì´˜æ SÍæçÂÌ ãñU ©U‹ãðÚ Üæð·¤Ì´˜æ ·ð¤ çßSÌæÚU ·¤è ¿éÙæñÌè ·¤æ âæ×Ùæ ·¤ÚUÙæ ÂÇ¸Ìæ ãñUÐ

(x) ×ÁÕêÌ ·¤ÚUÙð ·¤è ¿éÙæñÌèÑ- Øð ·¤§üU Îðàææð´ mUæÚUæ âæ×Ùæ ·¤è ÁæÙð ßæÜè ¿éÙæñÌè ãñÐ ØãU ×ÁÕêÌ ·¤ÚUÙð ßæÜè ¿éÙæñÌè ãñUÐÂýoA y âÚU·¤æÚU ·¤è SÍæÂÙæ ·¤è ¿éÙæñÌè ·¤æ €Øæ ×ÌÜÕ ãñUÐ §Uâ ¿éÙæñÌè ·¤è Îæð ¹êÕè ÕÌæ¥æð?©UžæÚU (v) çÁÙ Îðàææð´ ×ð´ Üæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ âÚU·¤æÚU ÙãUè´ ãñU ©UÙ ×ð´ Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è SÍæÂÙæ ·¤ÚUÙæ Øð »ñÚU Üæð·¤Ìæ´ç˜æ·¤ âÚU·¤æÚUæð´ ·ð¤ ÂÌÙ

·ð¤ ÕæÎ ·¤è ¿éÙæñÌè ãñUÎèƒæü ©UžæÚUæˆ×·¤ Âý’uÑ-ÂýoA v ÖæÚUÌ ×ð´ Üæð·¤Ì´˜æ ·¤è ¿éÙæñÌè ·ð¤ ×éØ ·¤æÚU‡æ Îæð´?�©UžæÚU ·é¤ÀU ×éØ ¿éÙæñçÌØæ¡Ñ-�

(v) âæ×æçÁ·¤ ß ¥æçÍü·¤ ¥â×æÙÌæ(w) »ÚUèÕè(x) ¥çàæçÿæÌ Üæð»(y) ÁæçÌßæÎ(z) âæÂýÎæçØ·¤Ìæ�({) Öæáæ¥æð´ ·¤è â×SØæ(|) çãÚâæ

ÂýoA w ç·¤â ÌÚUãU âæ´ÂýÎæçØ·¤Ìæ ÖæÚUÌèØ Üæð·¤Ì´˜æ ·ð¤ çÜ° ÕÇ¸è ¿éÙæñÌè ãñU?©UžæÚU ÖæÚUÌ °·¤ ·¤æÈ¤è Šæ×æðü ·¤æ Îðàæ ãñU Áæð Üæð»æð´ ·¤æð °·¤ ÎêâÚÔU âð ¥Ü» ·¤ÚUÌæ ãñU ÂÚU âÕ ×ð´ °·¤Ìæ ãñUÐ âæÚÔU Šæ×ü Ö»ßæÙ ·¤æð

51

×æÙÌð ãñU ¥æñÚU Üæð»æðð ·¤æð Öæ§Uü â×æÙ ×æÙÌð ãñÐ Ö»ßæÙ ·ð¤ ÂýçÌ çÂÌæ â×æÙ ÃØßãUæÚU ß Üæð»æð´ ·ð¤ ÂýçÌ Öæ§üU¿æÚUæ ÚU¹Ìð ãñUÐ âÕ â“ææ§Uü, §U×æÙÎæÚUè ÂÚU ŠØæÙ ÎðÌð ãñUÐÎêâÚUè ÌÚUÈ¤ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÉÅUØæð´ ß Šæ×æðü ·ð¤ ×ðÜ - ÁæðÜ âð Âý»çÌ ß çß·¤æâ ¥ßM¤hU ãéU¥æ ÚUæCþUèØ °·¤Ìæ ƒæÅUèÐ §Uââð´ °·¤ â×æÙÌæ ƒæÅUè çÁâÙð ÚUæÁÙèçÌ·¤ â×æÙÌæ ·¤æð ·¤× ç·¤ØæÐ §Uâ ÌÚUãU âæ´ÂýÎæçØ·¤Ìæ ÖæÚÌèØ Üæð·¤Ì´˜æ ·ð¤ çÜ° ÕÇU¸è ¿éÙæñÌè ãñUÐ

अर्थ�शास्त्रv?;k;&1

% fodkl %iz- 1 ns'k dh dqy vk; dks dqy tual[;k ls Hkkx nsus ij vkrk gS&d jk"Vªh; vk; [k izfr O;fDRk vk;x dqy vk; ?k bues ls dksbZ ugha iz- 2 dkSu lk laxBu (laLFkk) ekuo fodkl fjiksVZ dks izdkf'kr djrh gS\d fo'o LokLF; laxBu [k la;qDr fodkl jk"Vª dk;Zdzex fo'o O;kikj laxBu ?k vrZjk"Vªh; eqnzk dks"k iz- 3 lkekU;r;k fdlh ns'k dk fodkl ftl vk/kj ij fu/kZfjr fd;k tkrk gS og gSd izfr O;fDr vk; [k vkSlr lk{kj Lrjx yksxksaa dh LokLF; fLFkfr ?k mijksDr lHkh iz- 4 ekuo fodkl fjikZVZ 2006 ds vuqlkj fdl iMkslh ns'k dh izfr O;fDr vk; lcls vf/d gsS&d Jhyadk [k Hkkjrx ikfdLrku ?k usiky mrj %& iz-1 [k iz-2 [k iz-3?k iz-4d

iz-1- fodkl ds lanHkZ esa fofHkUu yksxkas ds fofHkUu mn~sn'; D;ksa gksrs gaS \ mRrj % (d ) vyx&vyx yksxksa dh vyx&vyx bPNk,a ,o avis{kk,Wa ([k ) dqN yksx vf/d vk; vkSj cPpksa dh csgrj f'k{kk dk y{; (x ) dqN yksx lkekftd vlekurk ,oa viuh mit ds vf/dre ewY; dk y{; iz-2- ns'kkas dh rqyuk djus esa dqy vk; dh vis{kk eas vkSlr vk; dks vk/kkj D;ksa ekurs gSa \ mRrj % dqy vk; dh vis{kk vkSlr vk; ls rqyuk djus dk dkj.k % (d) dqy vk; rqyuk ,oa eki dk lgh izeki ugha A ([k) vyx&vyx ns'kksa dh dqy tula[;k Hkh vyx&vyx (x) vkSlr vk; dk izeki gh ns'kksa dh rqyuk dk lgh izeki&ftls izfrO;fDr vk; Hkh dgrs gaS A izfr O;fDr vk; = dqy vk;

dqy tula[;k?k ns'k dh dqy vk; dsoy ns'k ds fuokfl;ksa dh vk; dh x.kuk] tks mfpr vk/kj ugha A

iz-3- Hkkjr dsk fodflr ns'kksa esa vkus ds fy, lq>koksa lfgr ,ao vuqPNsn fy[ksa A

mRrj % d c<rh tula[;k nj ij fu;a=k.k

52

[k vk/qfud rdfudh dk mi;ksx flapkbZ] jlk;fud moZjd]fdlkuksa dks vk/qfud rdfudh vkStkj ,oa vk/qfud lwpuk,Wa A

x ubZ vkfFkZd uhfr;ksa] vUrZjk"Vªh; O;kikj] mnkjhdj.k ,ao oSf'od uhfr;ksa dk izHkko iw.kZ rfjds ls ykxw djuk A

?k lHkh izns'kksa ,oa {ks=ksa eas vk/kjHkwr lajpuk] f'k{kk] LokLF;] fctyh] ty] ;krk;kr] bR;kfn dk leku forj.k iz 4- fofHkUu ns'kksa ds oxhZdj.k esa fo'o cSad dk D;k vk/kj gS \ bl vk/kj dh lhferrk D;k gS \mRrj % eq[; vk/kj % izfr O;fDr vk; lhferrk %& d vk; dk yksxksa esa forj.k dh lhferrk

[k iznw"k.k ds ewY; dh x.kuk blesa 'kkfey ugha x izfr O;fDr vk; x.kuk esa f'k'kq e`R;q nj] lk{kjrk nj] f'k'kq mifLFkfr dk vuqikr

'kkfey ugha iz 1- ^ lrr~ iks".kh; ^ fodkl dk D;k vFkZ gS \ bldh e[; fo'ks"krk, D;k gS\ mRrj % ^ lrr~ iks".kh; vkfFkZd fodkl ^ dk vFkZ gS fd fodkl i;kZoj.k dks fcuk uqdlku igqpk, gks vkSj orZeku fodkl dh izfdz;k HkfOk"; dh ihf<+;ksa dh vko';drk dh vogsyuk u djuk Aeq[; fo'ks"krk,Wa %& d lalk/kuksa dk vko'drk vuqlkj orZeku ,oa Hkkoh ih<+h }kjk iz;ksx A[k vuqi;ksxh oLrqvksa dk iqu% pdz.k }kjk mi;ksxh cuokuk Ax i;kZoj.k fe=krk rdfudh dk mi;ksx A?k c<rh tula[;k ij izHkkoiw.kZ fu;a=k.k A iz-2 ekuo fodkl lwpdkad D;k gS\ bls dksssSu rS;kj djrk gS\ ekuo fodkl ewY;kadu ds vk/kkj Hkwr rRo dkSUkls gS\ mrj& 1 fdlh Hkh ns'k dss O;kid fodkl dks ekius gsrq fofHkUUk Lrjksa dk lexz ewY;kadu gh ekuo fodkl lwpdkad gSAftlesa izfrO;fDr vk;] LokLF;] f'k{kk bR;kfn lwpdkad gksrs gSA

2 bl dks l;qaDr jk"Vªh; fodkl laxBu ;w-,u-Mh-ih- rS;kj ,ao izdkf'kr djrk gSA3 d- tUe ds LkkFk laHkkfor vk;q

[k- rhuksa Lrj izkFkfed ek?;fed ,ao mPp f'k{kk ds ukekadu x- izfrO;fDr vk; dh x.kuk, bldh x.kuk Mkyj esa dh tkrh gS v?;k; 2 Hkkjrh; vFkZO;oLFkk ds {ks=kdiz- 1 Hkkjr esa dkSu Lkk {ks=kd lu~ 1973 & 2003 eas lcls vxz.kh; {ks=kd jgk gS\d r`rh;d [k f}rh;dx izkFkfed ?k bues ls dksbZ ugh iz- 2 fdlh fo'ks"k o"kZ esa mRikfnr -----------------------ds ewY; ds dqy ;ksxÈ y dks Tkh-Mh-ih- dgrs gSAd lHkh oLrqvksa vkSj lsokvksa[k lHkh vafre oLrqvksa vkSj lsokvksax lHkh e?;orhZ oLrqvksa vkSj lsokvksa?k lHkh e?;orhZ ,oa vfUre oLrqvksa vkSj lsokvksa iz- 3 lkoZtfud ,oa futh {ks=kd dk vk/kkj gSAd jkstxkj dh 'krZsk[k vkfFkZd xfrfof/k ds LOkHkkox m|eksa ds LokfeRo?k m|e esa fu;ksftr Jfedksa dh la[;k iz- 4 ujsxkk 2005 esa ,d o"kZ esa fdrus fnuksa dh jkstxkj dh xkkjaVh gksrh gS\d 100 [k 120 x 150 ?k 90 mrj %& iz-1 d iz-2 [k iz-3x iz-4diz-1- lkoZtfud ,oa futh {ks=kd esa D;k varj gS \mRrj %

lkoZtfud {ks=kd futh {ks=dd- lsokvksa vkSj ifjlEifr;ksa ij ljdkj dk LokfeRo ,oa fu;U=k.k

d- lsokvksa ijlEifr;ksa ij O;fDrxr futh m|edrkZ dk LokfeRo ,oa fu;U=k.k

[k- mn~ns'; tudY;k.k o ykHk vftZr djuk A[k- mn~ns'; dsoy ykHk vftZr djuk A

x- jsyos] Mkd?kj] lkoZtfud {ks=k ds x- VkVk bLikr m|ksx] fjyk;Ul m|ksax]futh {ks=k ds 53

mnkgj.k mnkgj.k iz-2- ldy ?kjsyq mRikr th-Mh-ih- esa vf/d fgLLkk r`rh; {ks=kd dk gksus ds ckn Hkh izkFkfed {ks=kd esa jkstxkj dk fgLlk vf/d D;kÔ\ mRrj % (d) f}rh;d ,oa r`rh; {ks=kd vf/d jkstxkj tqVkus esa vl{ke

([k) vkS|ksfxd mRikn dh oLrq,W 8 xquk c<h gS tcfd jkstxkj ds volj dsoy 2-5 xquk c<s gS A (x) blh izdkj r`rh;d {ks=kd esa mRiknu 11 xquk c<k gS tcfd jkstxkj ds volj rhu xqus ls de A

(?k) vr% vk/h ls vf/d tula[;k izkFkfed {ks=kd esa gS tcfd th-Mh-ih- eas ;ksxnku pksFkkbZ gh gS iz-3- jk"Vªh; vk; esa vfUre oLrqvksa vkSj lsokvksa ds ewY; dh gh x.kuk esa fy;k tkrk gS A D;ksa \

mRrj % dkj.k (d ) vfUre oLrq,a os oLrq,Wa gksrh gS tks mRiknu dh lHkh lhekvksa dks ikj dj mi;ksx fofu;ksx ds fy, rS;kj gksrh gS A([k ) vfUre oLrqvksa eas lHkh e?;eorhZ oLrqvksa ds ewY; dh x.kuk gks pqdh gksrh gS blesa nskgjh x.kuk dh leL;k ugha gksrh gS A(x ) jk"Vªh; vk; eas e?;eorhZ mi;ksx esa ykbZ xbZ oLrq dh x.kuk ugha gksrh rFkk jk"Vªh; vk; dk lgh vkdyu gksrk gS tks fodkl dk izek.k gS A iz-4- ^ vYi csjktxkjh ^ dk D;k vFkZ gSA fdl vkfFkZd {ks=kd esa ;g T;knk ikbZ tkrh gS vkSj D;ksa \mRrj % bl n'kk esa O;fDr dke ij yxk rks gksrk gS ijUrq iw.kZ jkstxkj ugha feyrk ,Ôlh n'kk eas O;fDr viuh laiw.kZ n{krk] {kerk ,oa laHkkoukvksa dk mi;ksx ugha dj ikrk A ;g {ks=kd izkFkfed {ks=kd gksrk gS A

(d ) bl {ks=kd esa xjhc&oxZ dh ckgqY;Rkk gksrh gS A([k ) bl {ks=kd ds bl oxZ esa yksx] vlk{kj ;k v}Z lk{kj gksrs gS A

iz-5 Hkkjr esa r`rh; {ks=kd dk bruk egRo D;ksaa gS\le>kb;saA mrj&d- fdlh Hkh ns'k esa vusad lsokvksa tsls vLirky] 'kSf{kd laLFkk,a]Mkd ,ao rkj] ;krk;kr]cSsd]chek bR;kfn dh vko';drk gksrh gSA [k- d`f"k vkSj m|ksxkssa ds fodkl ls ifjogu ]O;kikj] vkSj Hk.Mkj.k tSlh lsokvkas dk fodkl gksrk gSAx- yksaxks dh vk; cÉusa ds lkFk lkFk dbZ izdkj dh lsokvksas dk Hkh foLrkj gksrk gSA tSls jsLrjka]i;ZVu ] 'kksfiax] futh vLirky] fo|ky; bR;kfnA?k- foxr ns'kksa esa lwpuk vksj lapkj izks|ksfxdh ij vk/kkfjr dqN uohu lsokvksa dk Hkh fodkl gqvk gSAiz-6 vFkZO;oLFkk dh laxBukRed vkSj xSj laxBkRe {kS=kd esa csjkstxkjh dh n'kkvksa es D;k vUrj ik;k tkrk gS\

laxBukRed xSj laxBukRed1- ljdkj ds lkFk iaft;u2- Jfedks ds dke ds ?k.Vsa fuf'pr3- ikfjJfed fuf'pr ,ao vfrfjDr dk;Z dk

vfrfjDr ikfjJfed4- vfrfjDr ykHk o HkRrs tSls Hkfo"; fu/h

NqfVV;ksa dk Hkqxrku] xzspqVh5- dk;Z ;k jkstxkj dh lqj{kk

Jfedks dks fu;qfDr i=k ,ao Jfedksa dh fu;qfDr ds lkFk LkkFk vuqcU/ ,ao 'krsZ

ljdkj ds lkFk iaft;u ughaJfedks ds dke ds ?k.Vsa fuf'pr ughaikfjJfed fuf'pr ugha ,ao vfrfjDr dk;Z dk vfrfjDr dk;Z dk Hkqxrku ugha,sls dksbZ vkfFkZd ykHk ughajkstxkj lqjf{kr ughaJfedks dks fu;qfDr i=k ugah]dksbZ 'krZ vuqcU/ ugha

v/;k;- 3eqnzk vkSj lk[k

oÉWÒûuÉæMüÎsmÉMü mÉëzlÉÉå¨ÉUक) प्र. 1 बस्तुओँ� के बदले बस्तुओँ� का लेन-देन ख) वि�कल्पोँ के उठाने �ाला �ाहक ख) वि�विनमय पत्र») �स्तु वि�विनमय घ) प्रचलिलत लि"क्का प्र.2 करें"ी मुद्रा जारी की जाती है :क) भारतीय रिरज�� बैंक ख) भारत के राष्ट्र्/पवित ग) वि�त मंत्री द्दारा घ) उप्युक्त कोई नहीँग) प्र.3 राष्ट्रि9य "ैंपल "�: एक् "ंगठन है :क) �ाणि>ज्यि@यक बैंक "ंगठन ख) अ"ंगठिठत "ंगठन जो वि�श्व बैंक "े जुडा है

54

ग) अ"ंगठिठत लेविकन भारतीय मानक "ंख्या "े "ंबष्ट्रिEत हैघ) यह एक "ंस्था है जो ओँंकडे इकटे्ठ करने के लिलए औपचारिरक /अनौपचारिरक ऋ> क्षेत्रोँ "े इक्ट्ठा करने के लिलए उत्तरदायी है प्र.4 "ोने का महल नामक "ोने का लि"क्का विक" शा"क "े "ंबन्धिOत हैक) अकबर ख) अशोक ग) शेरशाह घ) लिश�ाजीप्र.5 कौन-"ी एजें"ी विनम्न "े अनौपचारिरक ऋ> के्षत्रक म� शाष्ट्रिमल नहीँ हैक) बैँक ख) व्यापारी ग) "ाहुकार घ) रिरश्तेदार.6 स्�य "हायता "मूह म� बचत और ऋ> "ंबष्ट्रिEत अष्ट्रिEकतर विन>�य लिलए जाते हैँ :क) बैंक द्दारा ख) गैर "रकारी "ंस्था द्दारा ग) "दस्य द्दारा घ) जी�न बीमा विनगम द्दाराप्र.7 ऋ> के औपचारिरक स्रोतोँ म� शाष्ट्रिमल नहीँ हैँ :क) बैंक ख) विनयोक्ता ग) "हकारी "ष्ट्रिमवित घ) जी�न बीमा विनगम प्र.8 जो विनEा�रिरत खाता Eारक को भूगतान करने का �चन देता हैक) प्रोमोट या �चन पत्र ख) स्थानांतर> भूगतान ग) शाख मुद्रा घ)ओ�र ड्राफ्ट प्र.9 "ंपवित जिज"का मालिलक कज�दार है, और इ"का इस्तेमाल � उEारदाता को गारंटी देने के रुप मे करता है ‘ज� तक ऋ> का भूगतान नहीँ हो जाता :क) �चन पत्र ख) "मर्थ�न पत्र ग) वि�विनमय पत्र घ्) करें"ी 10. बाग्लादेश ग्रामी> बैंक के "ंस्थापक हैँ :क) मोहम्मद "लीम ख) अमत� "ेन ग) मोहम्मद युनु" घ्) मोहम्मद यु"ुफउत्तर ; 1 ग 2 क 3 घ 4 क 5 क 6 ख 7 ग 8 क 9 ग 10 ग्

लघु उत्तरात्मक प्रश्न 1) मुद्रा का अर्थ� ए�ँ काय� बताए ँ ।

उत्तर : मुद्रा वि�विनमय का एक माध्यम है ।मुद्रा के कायe को तीन भागोँ म� बाटाँ जाता है ।1) प्रार्थष्ट्रिमक काय� : क) वि�विनमय का एक माध्यम : इ"का अणिभप्राय यह है विक मुद्रा के रुप म� एक व्यलिक्त अपनी बस्तुयोँ को बेचता है तर्था दु"रा बस्तु खरिरदत्ा है ।ख) मुल्य का मापदण्ड: मुद्रा लेखे की एक ईकाई एक् रुप मे मुल्य का मापदंड करती है । प्रत्तेक बस्तु तर्था "े�ा का मुल्य मुद्रा के रुप म� मापा जाता है ।2) गो> या "हायक काय� : क) स्थविगत भुगतानोँ का मान : मुद्रा का भुगतान तत्काल न कर भवि�ष्य के लिलए स्थविगत कर ठिदया जाता है क्योविक इ"का मुल्य ज्यिस्थर रहता है । इ"मे "मान्य स्बीकृवित का गु> पाया जाता है तर्था यह अष्ट्रिEक ठिटकाउ है ।ख) मुल्य का "ँचय : मुद्रा की ज्यिस्थरता तर्था "ँचय करने मे अ"ानी के कार> यह मुल्य "ँचय का काय� करती है ।मुद्रा का हस्तातँर> : मुद्रा मे तरलता तर्था "मान्य स्�ीकृवित का गु> होने के कार>

इ"का एक स्थान "े दु"रे स्थान पर् हस्तातँर> "ँभ� है ।प्र.2 भारत मे कौन "ी मौठिद्रक प्र>ाली अपनाई है ?उत्तर ; भारत ने प्रवितविनष्ट्रिEत्� मुलक कर�"ी नोट अपनाई है । इ"के अला�ा �ाणि>@य �ैक और "हकार बैको के पा" माँग जमाए ँ,रिरज�� ैक के पा"

अन्य जमाँए डाक् घरोँ मे जमाओँ� को शाष्ट्रिमल विकया जाता है ।प्र.3 �ैविकग "े क्या अणिभप्राय है ?�ाणि>@य बैक की मुख्य वि�शेषताए ँबताइए ।

उत्तर: �ैक �ह "ँस्था है जो जनता "े जमा स्�ीकार करती है तर्था लोँगो, फमe और "रकार को ऋ> देती है।�ाणि>@य �ैँक की मुख्य वि�शेषताए हैँ ;1) �ाणि>@य �ैँक "ा�ज�विनक के्षत्रोँ मे काय� कर "कते है ।2) �ाणि>@य �ैँक अष्ट्रिEकतम लाभ के लिलए काय� करते हैँ ।3) यह लोगोँ की जमारालिशयोँ को स्विस्�कार करता है तर्था ऋ> देता है ।4) यह "ाख विनमा�> करता है ।प्र.4 माँग जमा रालिशयोँ तर्था "मया�Eी रालिशयोँ मे क्या अंतर है ?

55

उत्तर: 1 माँग जमारालिशयाँ जमाकता� द्दारा विबना "ूचना ठिदये विक"ी भी "मय बाविप" लिलया जा "कता है "ा�ष्ट्रिE जमारालिश कूछ विनEारिरत "मय के बाद विनकाली जा "कती है

2. माँग जमारालिशयाँ चैक योग्य होती हैँ "ा�ष्ट्रिE जमारालिश चैक योग्य नहीँ होती हैँ ।3. माँग जमा रालिशयोँ पर ब्याज का भुकतान नहीँ विकया जा "कता है जबविक "मया�Eी रालिशयोँ पर ब्याज का भुकतान विकया जा

"कता है ।प्र.5 �ाणि>@य बैँको द्दारा विकये गये अविग्रम ऋ>ोँ के �णिभन्न रुप कौन-2 "े है ?उत्तर : �ाणि>@य बैँक प्राय: तीन प्रकार के ऋ> प्रदान करते हैँ 1) "ाEार> ऋ> : यह ऋ> उपभोग तर्था विन�ेश के लिलए ठिदया जाता है ।

2) औ�र ऋ> : इ" व्याख्या के अ Ïè न ग्राहकोँ को उनके खातोँ मे जमा रालिश "े @यादा Eन के लिलए जारी विकये गये उनके चेकोँ के "मान करते हुए भुकतान कर देते है ।

3) छुट विबल : �ाणि>@य ब�क ओँफँ एक्"च�ज पर कटौती हो कर ऋ> "ुवि�Eायोँ का वि�स्तार करता है दीघ� उत्तरात्मक प्रश्न -प्र.1 मुद्रा के ऎवितहालि"क उत्पणित्त का �>�न करो ।उत्तर: �स्तु वि�विनमय प्रर्था की कठिठनाईयोँ के कार> कालोँ मे वि�णिभन्न �स्तुयोँ को मुद्रा के रुप मे प्रयोग विकया गया ।1) पशु मुद्रा : "�"े पहले मनुष्य ने पशुओँ� को वि�विनमय के माध्यम मे प्रयोग विकया ।2) �स्तु मुद्रा : मुद्रा के अवि�ष्कार "े पहले बस्तु को मुद्रा के रुप मे प्रयोग विकया जाता र्था इन बस्तुओँ� मे ओँनाज ,चा�ल, गेहुँ ओँठिद को बस्तु मुद्रा के रुप मे प्रयोग विकया जाता र्था ।3) पत्र मुद्रा : ओँEुविनक काल मे "ब"े अष्ट्रिEक प्रयोग होंने �ाली मुद्रा कागजी मुद्रा है इ"े एक स्थान "े दु"रे स्थान पर ले जाने और वि�विनमय म� "ुवि�Eा रहती है ।4) "ाख मुद्रा : इ" प्रकार मुद्रा के ओँगत बैँको के पा" लोग अपने Eन को जमा कर�ा देते हैँ।�े जब चाहे नगदी म� बैँक "े ले "कते अर्थ�ा चेक के माध्यम "े ती"री पाटt को इ"का भुकतान विकया जा "कता है । यह भुकतान विडमाँड ड्राफ्ट या चेक द्दारा "ँभब है । प्र.2 "ाख के "ंलग्न औपचारिरक और अनौपचारिरक "ंस्थाओँ� का �>�न विकजिजए ।उत्तर : लोग वि�णिभन्न स्रोतोँ "े ऋ> प्राप्त करते ह ैँ । वि�णिभन्न प्रकार के ऋ>ोँ को दो �गu मे बाँटा जाता ह ै ।औपचारिरक तर्था अनौपचारिरक क्षेत्रक ऋ> ।1) औपचारिरक वि�त्तीय "ंस्थाए� : इ" �ग� मे विनम्नलिलखिखत "ंस्थाए� ओँती हैँक) �ाणि>ज्यि@यक �ैँक ख) केन्द्रीय बैंक ग) "रकारी एजेंलि"योँ घ) भारतीय जी�न् बीमा विनगम 2) अनौपचारिरक वि�त्तीय "ंस्थाए�"ाहुकार ,व्यापारी,मालिलक ,रिरश्तेदार ओँठिद । अनौपचारिरक ऋ> दाताअओँ� "े लिलए गये उEार पर ओँमतोर "े ब्याज की दर� �हुत अष्ट्रिEक होती हैँ इ"लिलए "हकारी "ष्ट्रिमवितयोँ को अपनी गवितवि�ष्ट्रिEयाँ वि�शेषकर ग्रामी> इलाकोँ म� बढाने की जरुरत है ताविक कज�दारोँ की अनौपचारिरक स्रोत पर विनभ�रता घटे ।प्र.3 रिरज�� ैंक ओँफ इज्यिण्डया का प्रमुख काय� क्या है ?उत्तर : रिरज�� बैंक ओँफ इंविडया भारत का केन्द्रीय बैंक है इ"का मुख्य काय� विनम्नलिलखिखत है

1) नोट विनग�मन का अष्ट्रिघकार : भारत मे एक रुपये और लि"क्कोँ को छोड कर "भी करं"ी नोंटो का छापने का एकाष्ट्रिEकार रिरज�� बैंक ओँफ इखिxया का है ।

2) "रकार का बैंकर : रिरज�� बैंक केन्द्रीय केन्द्र "रकार के बैंकर के रुप मे काय� करता है यह "ा�ज�विनक ऋ>ोँ का प्रबO करता है तर्था नये ऋ>ोँ का प्रबO करता है ।"रकार को ओँर्थिर्थzक मामलोँ मे "लाह देने का काय� करता है ।

3) बैंको का बैंक : रिरज�� बैंक को �ाणि>@य तर्था "रकारी बैंको के विनरीक्ष> की शलिक्तयाँ प्रEान की गई है ।"ंकट के "मय यह व्यापारिरक बैंको को ओँर्थिर्थzक "हायता प्रदान करता ह ै 4) "ाख पर विनयंत्र> : रिरज�� बैंक "ाख को विनयंवित्रत कर रचनात्मक उपाय अपनाकर देश मे "ाख की पूर्तितz को विनयंत्र> करता है ।जिज""े �ाणि>@य ,कृविष उEोग और व्यापार की ओँ�श्यकतओँ� की पूर्तितz हो "के ।

प्र.4) ग्राष्ट्रिम> भारत म� स्�यँ "हायता "मूहोँ के प्रमुख कायu के बारे म� लिलखे ।उत्तर: गरिरबोँ के लिलये स्�यँ "हायता "मूहोँ को "ंगठिठत करने क कर> है विक लोग 15 "े 20 "दस्योँ के "मूह मे विनयष्ट्रिमत रुप "े ष्ट्रिमलकर बचत कर� ।यह बचत रालिश प्रवित व्यलिक्त 5 "े 100 रुपये तक बढ्ती रहती है ।यह "मूह इन "दस््योँ को ऋ> दे कर अपने "मूह के "दस्योँ की जरुरतोँ को पूरा करता है ।ये "दस्य ष्ट्रिमलकर "भी विन>�य लेते हैँ । यह कजe पर व्याज लेता है

56

लेविकन यह "ाहूकार के व्याज "े कम होता है । ऋ> का मक"द "दस्योँ के लिलए स्�रोजगार के अ�"र "ृजन करना है । "दस्योँ को कज� विगर�ी जमीन छूड्�ाने के लिलए , घर बनाने, लि"लाई की मशीन ओँठिद खरिरदने के लिलए ठिदऐ जाते हैँ ।प्र:5 बैंक जनता "े जो Eन जमा खातोँ मे स्�ीकार करते हैँ , उनका क्या करते हैँ ?उत्तर: बैंक जमा का एक छोटा विहस्"ा अपने पा" नगद के रुप मे रखते हैँ । इ"े विक"ी एक ठिदन मे जमाकता� द्दारा Eन विनकालने की "ंभा�ना देखते हुए यह प्रा�Eान विकया जाता ह ै । बैंक जमारालिश के एक बडे विहस्"े को ऋ> देन े के लिलऐ इ"स्तेमाल करते हैँ । इ" तरह बैंक लोगोँ की ऋ> ओँ�श्यकताओँ� को पूरा करते हैँ । बैंक जमा पर जो ब्याज देते हैँ उ""े @यादा ब्याज ऋ> पर लेते हैँ कज�दारोँ "े लिलए गये ब्याज के ब्याज के बीच का अंतर बैंको की ओँय का प्रमुख स्रोत है ।

v?;k;- 4oS'ohdj.k vkSj Hkkjrh; vFkZO;oLFkk

oS'ohdj.k dk vFkZ gS& gekjs ns'k dh vFkZO;oLFkk ds lkFk nwljs ns'kksa dh vFkZO;oLFkk ds lkFk lkeUtL; LFkkfir djuk ftlesa O;kikj] iwath vkSj O;fDr;ksa dk lhekvksa ds ikj vknku&iznku djukA dbZ ns'kksa cktkjksa esa lkeUtL; LFkkfir djus dks fons'kh O;kikj dgrs gSA Hkkjrh; ;kstuk vk;ksx us fons'kh O;kikj ds fodkl gsrq t+ksj Mkyrs gq, iap o"khZ ;kstuk ds vUrxZr fuEu dkj.k fn, gS&

1- dksbZ Hkh ns'k vius izkd`frd lalk/uksa dk lgh mi;ksx dj ldrk gSA 2- og vius vfrfjDr mRiknu dks ckgj Hkst ldrs gSA 3- oS'ohdj.k ds ek/;e ls fons'kh O;kikj] jkstxkj] dhers] m|ksxhdj.k vkSj vkfFkZd fodkl dks

fu;af=kr fd;k tk ldrk gSA 4- cgqjk"Vªh; daifu;ksa }kjk fd, x, fuos'k dks fons'kh fuos'k dgrs gS 5- cgqjk"Vªh; daifu;k¡ ns'kksa dks vkil esa tksM+us o ,drk LFkkfir djus esa eq[; Hkwfedk

fuHkkrh gSA vkSj vkt fo'o esa cgqr ls ns'k ,d nwljs ls tqMs+ gS] tSlk dh igys ds n'kdksa esa ugh gksrk FkkA

6- cgqjk"Vªh; daiuh;ks us gekjh LFkkiuh; daiuh;ksa ds lkFk Hkjrh; vFkZO;oLFkk ds mRiknu esa vge Hkwfedk fuHkkbZ gSA

mnkgj.k& cgqjk"Vªh; daiuh;k fuos'k ds fy, eqnzk iznku dj ldrh gS tSls rst+ mRiknu ds fy, ubZ e'khu [kjhnukA

,d vkSj mnkgj.k& dkfxZy QwM] vejhdk dh lcls cM+h cgqjkf"Vªh; daiuh us Hkkjr dh dbZ daiuh;ksa] tSls& ikj[kQwM dks [kjhnk gSA

oÉWÒûuÉæMüÎsmÉMü mÉëzlÉÉå¨ÉU1. LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû(A) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ SåzÉ (oÉ) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ (xÉ) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ zÉWûU (S) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ mÉËUwÉS

E¨ÉU-(A) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ2. oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉåÇ ²ÉUÉ ÌlÉuÉåzÉ MüWûsÉÉiÉÉ Wæû(A) ÌlÉuÉåzÉ (oÉ) ÌuÉSåzÉ urÉÉmÉÉU (xÉ) ÌuÉSåzÉÏ ÌlÉuÉåzÉ (S) ÌuÉÌlÉuÉåzÉ

E¨ÉU-(xÉ) ÌuÉSåzÉÏ ÌlÉuÉåzÉ3. ÌuÉÍpÉ³É SåzÉÉåÇ Måü LMüÐMüUhÉ MüÐ mÉëÌ¢ürÉÉ MüÉå MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû(A) ESÉUÏMüUhÉ (oÉ) ÌlÉeÉÏMüUhÉ (xÉ) uÉæµÉÏMüUhÉ (S) ClÉqÉåÇ xÉå MüÉåD lÉWûÏÇ

E¨ÉU-(xÉ) uÉæµÉÏMüUhÉ4. oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ lÉWûÏ oÉRûÉiÉå(A) xmÉkÉÉï (oÉ) qÉÔsrÉ rÉÑ® (xÉ) aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ (S) ClÉqÉåÇ xÉå MüÉåD lÉWûÏÇ

E¨ÉU-(S) ClÉqÉåÇ xÉå MüÉåD lÉWûÏÇ5. rÉWû EimÉÉSMüÉå MüÉå bÉUåsÉÔ oÉÉeÉÉU xÉå AÉaÉå ÌlÉMüsÉlÉå AÉæU mÉWÆÒûcÉlÉå qÉåÇ qÉSS MüUiÉÉ Wæû(A) ÌuÉSåzÉ urÉÉmÉÉU (oÉ) bÉUåsÉÔ urÉÉmÉÉU (xÉ) AÉliÉËUMü urÉÉmÉÉU (S) urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ

E¨ÉU-(A) ÌuÉSåzÉ urÉÉmÉÉU6. ÌuÉSåzÉ urÉÉmÉÉU (A) uÉxiÉÑAÉåÇ Måü erÉÉSÉ ÌuÉMüsmÉ EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû (oÉ) uÉxiÉÑAÉåÇ Måü qÉÔsrÉ bÉOûÉiÉÉ Wæû(xÉ) oÉÉeÉÉU qÉåÇ mÉëÌiÉxmÉkÉÉï oÉRûÉiÉÉ Wæû (S) AÉqÉSlÉÏ bÉOûÉiÉÉ Wæû\

E¨ÉU- (xÉ)7. uÉæµÉÏMüUhÉ mÉëåËUiÉ WûÉåiÉÉ Wæû(A) kÉlÉ (oÉ) mÉËUuÉWûlÉ (xÉ) eÉlÉxÉÇZrÉÉ (S) MÇümrÉÔOûU

E¨ÉU-(oÉ) mÉËUuÉWûlÉ8. ÌuÉÍpÉ³É SåzÉÉåÇ qÉåÇ xÉåuÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSlÉ MüÉå mÉëÉåixÉÉÌWûiÉ MüUiÉÉ Wæû

57

(A) kÉlÉ (oÉ) qÉzÉÏlÉ (xÉ) ´ÉqÉ (S) xÉÔcÉlÉÉ AÉæU mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐE¨ÉU-(S) xÉÔcÉlÉÉ AÉæU mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ

9. AÉrÉÉiÉ mÉU MüU LMü ESÉWûUhÉ Wæû(A) ÌlÉuÉåzÉ (oÉ) ÌuÉÌlÉuÉåzÉ (xÉ) urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ (S) ÌlÉeÉÏMüUhÉ

E¨ÉU-(xÉ) urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ10. ESÉUÏMüUhÉ qÉåÇ lÉWûÏ zÉÉÍqÉsÉ Wæû(A) urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ MüÉå WûOûÉlÉÉ (oÉ) ESÉU lÉÏÌiÉrÉÉð (xÉ) MüÉåOûÉ mÉëhÉÉsÉÏ MüÉ xÉÇcÉÉsÉlÉ (S) ÌuÉÌlÉuÉåzÉ E¨ÉU-(xÉ) MüÉåOûÉ mÉëhÉÉsÉÏ MüÉ xÉÇcÉÉsÉlÉmÉëzlÉ- QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0(ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ) Måü cÉÉU MüÉrÉÉåïÇ MüÉå oÉiÉÉL|E¨ÉU- ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ Måü cÉÉU MüÉrÉï(A) UÉ·íÉåÇ Måü qÉkrÉ urÉÉmÉÉU xÉqÉfÉÉæiÉÉå MüÉ mÉëoÉlkÉ MüUlÉÉ (oÉ) urÉÉmÉÉU uÉÉiÉÉï Måü ÍsÉL qÉlcÉ mÉëSÉlÉ MüUlÉÉ(xÉ) urÉÉmÉÉU ÌuÉuÉÉS MüÉ ÌlÉmÉOûÉUÉ(S) UÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU lÉÏÌiÉrÉÉåÇ MüÉå oÉlÉÉL UZÉlÉÉmÉëzlÉ- QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0(ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ) Måü pÉÉUiÉ mÉU YrÉÉ mÉëpÉÉuÉ Wæû?E¨ÉU- QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0(ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ) Måü pÉÉUiÉ mÉU mÉëpÉÉuÉ(A) pÉÉUiÉ MüÉå AlrÉ xÉSxrÉ SåzÉÉåÇ Måü xÉÉjÉ urÉÉmÉÉU MüÉ AuÉxÉU(oÉ) pÉÉUiÉ MüÉå MüqÉ qÉÔsrÉ mÉU ÌuÉSåzÉÏ mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ MüÉ WûxiÉÉÇiÉUhÉ(xÉ) QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü oÉWÒûiÉ xÉå ÌlÉrÉqÉ pÉÉUiÉ eÉæxÉå ÌuÉMüÉxÉzÉÏsÉ SåzÉÉåÇ Måü ÌuÉÃ® WæÇû(S) QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü MÑüNû xÉqÉfÉÉæiÉå pÉÉUiÉ MüÐ M×üÌwÉ AÉæU ZÉÉ±É³É xÉoxÉÏQûÏ MüÐ lÉÏÌiÉ mÉU UÉåMü sÉaÉÉiÉå WæÇûmÉëzlÉ-urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ YrÉÉ Wæû? xÉUMüÉU urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ MüÉ ÌMüxÉ mÉëMüÉU mÉërÉÉåaÉ MüU xÉMüiÉÏ Wæû?E¨ÉU- urÉÉmÉÉU mÉU ÌMüxÉÏ pÉÏ mÉëMüÉU MüÉ mÉëÌiÉoÉlkÉ urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ Wæû|xÉUMüÉU urÉÉmÉÉU mÉëÌiÉoÉlkÉÉåÇ MüÉ CxiÉåqÉÉsÉ MüU uÉxiÉÑAÉåÇ Måü AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ MüÉå ÌlÉrÉÍqÉiÉ MüU xÉMüiÉÏ Wæû| xÉÉjÉ WûÏ MüÉælÉ xÉÉ xÉÉqÉÉlÉ ÌMüiÉlÉÏ qÉÉ§ÉÉ qÉåÇ AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ ÌMürÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû ExÉMüÉå ÌlÉrÉÍqÉiÉ MüU xÉMüiÉÏ Wæû|mÉëzlÉ-ÌlÉeÉÏMüUhÉ AÉæU ESÉUÏMüUhÉ YrÉÉ Wæû?E¨ÉU- ÌlÉeÉÏMüUhÉ MüÉ iÉÉimÉrÉï ÌlÉeÉÏ ¤Éå§É MüÉå ElÉ ¤Éå§ÉÉåÇ qÉåÇ ÌlÉuÉåzÉ MüÐ AlÉÑqÉÌiÉ SålÉÉ eÉÉå mÉÔuÉï qÉåÇ xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ¤Éå§É Måü ÍsÉL AÉUÍ¤ÉiÉ jÉå|urÉÉmÉÉU oÉÉkÉÉAÉåÇ AÉæU mÉëÌiÉoÉlkÉÉåÇ MüÉå SÕU MüUlÉå MüÉå ESÉUÏMüUhÉ MüWûiÉå WæÇû|AiÉ:, ÌlÉeÉÏMüUhÉ AÉæU ESÉUÏMüUhÉ ²ÉUÉ WûqÉåÇ LMü oÉlS AÉæU ÌlÉrÉÍqÉiÉ AjÉïurÉuÉxjÉÉ xÉå AÉeÉÉSÏ ÍqÉsÉiÉÏ Wæû|mÉëzlÉ- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU MæüxÉå MüUiÉÏ WæÇû?E¨ÉU- oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU ÌlÉqlÉ iÉUÏMüÉåÇ xÉå MüUiÉå WæÇû-(A) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ Måü xÉÉjÉ xÉÇrÉÑ£ü EmÉ¢üqÉ rÉÉ EimÉÉSlÉ CMüÉD MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ(oÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå ZÉUÏSMüU (xÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå EimÉÉSlÉ MüÉ AÉSåzÉ LuÉÇ AÍkÉMüÉU SåMüUmÉëzlÉ-uÉæµÉÏMüUhÉ Måü ÍsÉL E¨ÉUSÉrÉÏ iÉÏlÉ MüÉUhÉ MüÉælÉ xÉå Wæû?E¨ÉU-(A) oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå MüÉ ESrÉ (oÉ) iÉMüÌlÉMü MüÉ ÌuÉxiÉÉU (xÉ) xÉÔcÉlÉÉ, xÉÇcÉÉU AÉæU mÉËUuÉWûlÉ iÉMüÌlÉMü qÉåÇ ÌuÉMüÉxÉmÉëzlÉ- uÉæµÉÏMüUhÉ YrÉÉ Wæû? uÉæµÉÏMüUhÉ MüÉ pÉÉUiÉ mÉU YrÉÉ mÉëpÉÉuÉ mÉQûÉ Wæû?E¨ÉU-SÉå rÉÉ SÉå xÉå AÍkÉMü SåzÉÉåÇ Måü qÉkrÉ oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå ²ÉUÉ urÉÉmÉÉU LuÉÇ ÌuÉSåzÉÏ ÌlÉuÉåzÉ ²ÉUÉ xÉÇoÉlkÉ xjÉÉÌmÉiÉ MüUlÉÉ uÉæµÉÏMüUhÉ MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû|uÉæµÉÏMüUhÉ MüÉ pÉÉUiÉ mÉU xÉMüÉUÉiqÉMü mÉëpÉÉuÉ(A) EimÉÉS AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå AÍkÉMü ÌuÉMüsmÉ, AcNûÏ aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ AÉæU mÉëÌiÉxmÉkÉÏï qÉÔsrÉ mÉU EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû|(oÉ) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå MüÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ ÌlÉuÉåzÉ oÉRûÉ Wæû|(xÉ) zÉÏwÉï pÉÉUiÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå Måü ÃmÉ qÉåÇ EpÉUÏ WæÇû|(S) AÉD0OûÏ0 ¤Éå§É MüÐ MüqmÉÌlÉrÉÉãÇ Måü ÍsÉL lÉD xÉÇpÉÉuÉlÉÉLÆ mÉæSÉ MüÐ|(C) bÉUåsÉÔ E±ÍqÉrÉÉåÇ MüÉå ÌuÉSåzÉÏ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ xÉå AÉÍjÉïMü AÉæU iÉMüÌlÉMüÐ xÉWûrÉÉåaÉ ÍqÉsÉÉ(D) ÌuÉSåzÉÏ iÉMülÉÏMüÐ Måü AÉaÉqÉlÉ lÉå EimÉÉSMüiÉÉ MüÉå oÉRûÉrÉÉ(E) UÉåeÉaÉÉU AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü lÉL ¤Éå§ÉÉåÇ MüÉ AuÉxÉU EimÉ³É WÒûL(F) AÉÍjÉïMü ÌuÉMüÉxÉ SU qÉåÇ uÉ×Î®(L) ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ pÉhQûÉU qÉåÇ uÉ×Î®uÉæµÉÏMüUhÉ MüÉ pÉÉUiÉ mÉU lÉMüÉUÉiqÉMü mÉëpÉÉuÉ(A) pÉÉUiÉ xÉå mÉëÌiÉpÉÉ mÉsÉÉrÉlÉ rÉÉ oÉëålÉ QíåûlÉ MüÐ xÉqÉxrÉÉ (oÉ) aÉËUoÉÏ AÉæU oÉåUÉåeÉaÉÉUÏ mÉU ÌlÉwmÉëpÉÉuÉÏ(xÉ) M×üÌwÉ xÉoxÉÏQûÏ qÉåÇ MüOûÉæiÉÏ (S) NûÉåOåû LuÉÇ sÉbÉÑ E±ÉåaÉÉåÇ MüÉ oÉlS WûÉålÉÉ

58

mÉëzlÉ-QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 YrÉÉ Wæû? QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü YrÉÉ E¬åzrÉ WæÇ? QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 MüÐ YrÉÉ ZÉÉÍqÉrÉÉð WæÇû?E¨ÉU- QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ MüÉ xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû| rÉWû uÉæÍµÉMü urÉÉmÉÉU MüÉå oÉRûÉlÉå Måü ÍsÉL oÉlÉÉrÉÉ aÉrÉÉ xÉÇaÉPûlÉ Wæû|QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü qÉÑZrÉ E¬åzrÉ(A) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU MüÉå ESÉU oÉlÉÉMüU xÉpÉÏ SåzÉÉåÇ Måü ÍsÉL qÉÑ£ü urÉÉmÉÉU MüÉå mÉëÉåixÉÉWûlÉ SålÉÉ(oÉ) ÌuÉµÉ qÉåÇ xÉqÉÉlÉ, qÉÑ£ü, ZÉÑsÉå LuÉÇ pÉåSpÉÉuÉ UÌWûiÉ urÉÉmÉÉU MüÉå oÉRûÉuÉÉ SålÉÉ(xÉ) AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ mÉëÌiÉoÉlkÉÉåÇ MüÉå WûOûÉlÉÉQûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 MüÐ ZÉÉÍqÉrÉÉð(A) ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ (QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0) qÉåÇ ÌuÉMüÍxÉiÉ SåzÉÉåÇ MüÉ uÉcÉïxuÉ(oÉ) ÌuÉMüÍxÉiÉ SåzÉÉåÇ ²ÉUÉ ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ MüÉ mÉërÉÉåaÉ ElÉ ¤Éå§ÉÉåÇ qÉåÇ uÉæµÉÏMüUhÉ sÉÉlÉå Måü ÍsÉL ÌMürÉÉ eÉÉ UWÉ Wæû eÉÉå xÉÏkÉå xÉå urÉÉmÉÉU xÉå lÉWûÏÇ eÉÑQåû WæÇû|(xÉ) ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ xÉpÉÏ SåzÉÉåÇ Måü ÍsÉL qÉÑ£ü urÉÉmÉÉU MüÉå mÉëÉåixÉÉÌWûiÉ MüUlÉå Måü ÍsÉL oÉlÉÉ mÉUliÉÑ urÉuÉWûÉU qÉåÇ rÉWû SåZÉlÉå qÉåÇ AÉ UWûÉ Wæû ÌMü ÌuÉMüÍxÉiÉ SåzÉÉåÇ lÉå urÉÉmÉÉU oÉÉkÉÉAÉåÇ MüÉå oÉlÉÉL UZÉÉ Wæû|mÉëzlÉ- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 YrÉÉ WæÇû? oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ MæüxÉå MüÉrÉï MüUiÉå WæÇû? oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉåÇ Måü qÉÉaÉïSzÉïMü ÍxÉ®ÉliÉ MüÉælÉ xÉå WæÇû?E¨ÉU- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 MüÉ AjÉï oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ Wæû| uÉWû MüqmÉlÉÏ ÎeÉxÉMüÉ EimÉÉSlÉ LMü xÉå AÍkÉMü SåzÉ qÉåÇ TæüsÉÉ Wæû ExÉå oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉlÉÏ MüWûiÉå Wæû|oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ ElÉ SåzÉÉåÇ rÉÉ ¤Éå§ÉÉå qÉå AmÉlÉå MüÉrÉÉïsÉrÉ AÉæU EimÉÉSlÉ MåülSì xjÉÉÌmÉiÉ MüUiÉå WæÇû eÉWûÉð ´ÉqÉ AÉæU AlrÉ xÉÇxÉÉkÉlÉ xÉxiÉå AÉæU oÉÉeÉÉU xÉå lÉeÉSÏMüÐ WûÉå| oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ LãxÉÉ EimÉÉSlÉ MüÐ MüÐqÉiÉ MüÉå MüqÉ MüUlÉå AÉæU erÉÉSÉ qÉÑlÉÉTüÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL MüUiÉÏ WæÇû|oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉåÇ Måü qÉÉaÉïSzÉïMü ÍxÉ®ÉliÉ (A) xÉxiÉÉ EimÉÉSlÉ (oÉ) EimÉÉSlÉ MåülSì MüÐ oÉÉeÉÉU xÉå lÉeÉSÏMüÐ (xÉ) xÉMüÉUÉiqÉMü xÉUMüÉUÏ lÉÏÌiÉrÉÉðmÉëzlÉ- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU ÌMülÉ-2 iÉUÏMüÉåÇ xÉå MüUiÉÏ Wæû iÉjÉÉ uÉWû xjÉÉlÉÏrÉ EimÉÉSMüÉå xÉå MæüxÉå urÉuÉWûÉU MüUiÉÏ WæÇû?E¨ÉU- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU iÉjÉÉ xjÉÉlÉÏrÉ EimÉÉSMüÉå xÉå urÉuÉWûÉU ÌuÉÍpÉ³É iÉUÏMüÉåÇ xÉå MüUiÉÏ Wæ| eÉæxÉå-(A) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ Måü xÉÉjÉ xÉÇrÉÑ£ü EmÉ¢üqÉ rÉÉ EimÉÉSlÉ CMüÉD MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ(oÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå EimÉÉSlÉ MüÉ AÉSåzÉ LuÉÇ AÍkÉMüÉU SåMüU(xÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå ZÉUÏSlÉÉ rÉÉ ElÉxÉå mÉëÌiÉ²Îl²iÉÉ MüUlÉÉ(S) oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð SÒUxjÉ xjÉÉlÉÉåÇ mÉU EimÉÉSlÉ mÉU oÉWÒûiÉ iÉaÉQûÉ mÉëpÉÉuÉ QûÉsÉiÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå xÉxiÉÉ EimÉÉSlÉ WûÉå AÉæU ElÉMüÉå EimÉÉSlÉ qÉåÇ qÉÑlÉÉTüÉ WûÉå|mÉëzlÉ- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) xÉå YrÉÉ- YrÉÉ sÉÉpÉ LuÉÇ WûÉÌlÉrÉÉð WæÇû?E¨ÉU- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) xÉå sÉÉpÉ (A) ÌuÉSåzÉÏ ÌlÉuÉåzÉ AÉæU mÉÔðeÉÏ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ(xÉ) sÉbÉÑ E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉRûÉuÉÉ (S) ÌuÉSåzÉÏ urÉÉmÉÉU MüÉå mÉëÉåixÉÉWûlÉ AÉæU oÉÉeÉÉUÉåÇ MüÉ LMüÐMüUhÉLqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) xÉå WûÉÌlÉ(A) qÉåeÉoÉÉlÉ SåzÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉ AÉæU mÉUÌlÉpÉïUiÉÉ (oÉ) xjÉÉlÉÏrÉ EimÉÉSMüÉåÇ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü(xÉ) AÉÍjÉïMü xÉqÉÉlÉiÉÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü (S) xuÉiÉÇ§ÉiÉÉ AÉæU AÉiqÉÌlÉpÉïUiÉÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü

miHkksDrk vf/dkj - 5oÉWÒûuÉæMüÎsmÉMü mÉëzlÉÉå¨ÉU1. LMü EmÉpÉÉå£üÉ(A) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå oÉåcÉiÉÉ Wæû (oÉ) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå ZÉUÏSiÉÉ Wæû(xÉ) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉ EimÉÉSlÉ MüUiÉÉ Wæû (S) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå mÉWÒðûcÉÉiÉÉ Wæû E¨ÉU-(oÉ) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå ZÉUÏSiÉÉ Wæû2. ÍqÉsÉÉuÉOû Wæû(A) ZÉUÉoÉ xÉqÉÉlÉ oÉåcÉlÉÉ (oÉ) qÉÔsrÉ xÉå AÍkÉMü mÉæxÉÉ sÉålÉÉ (xÉ) MüqÉ iÉÉæsÉlÉÉ (S) bÉÌOûrÉÉ xÉÉqÉaÉëÏ ÍqÉsÉÉlÉÉ E¨ÉU-(S) bÉÌOûrÉÉ xÉÉqÉaÉëÏ ÍqÉsÉÉlÉÉ3. EmÉpÉÉå£üÉ Måü zÉÉåwÉhÉ MüÉ MüÉUhÉ Wæû(A) xÉÔcÉlÉÉ MüÉ AÍkÉMüÉU (oÉ) EÍcÉiÉ AÉmÉÔÌiÉï (xÉ) MüqÉ ÍzÉ¤ÉÉ (S) erÉÉSÉ ÍzÉ¤ÉÉ

E¨ÉU-(xÉ) MüqÉ ÍzÉ¤ÉÉ4. xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ MüÉ MüÉrÉï lÉWûÏÇ Wæû(A) eÉqÉÉZÉÉåUÏ mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ (oÉ) qÉÔsrÉÉåÇ mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ (xÉ) SÉqÉ xÉå AÍkÉMü qÉÉðaÉlÉå mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ (S) EmÉpÉÉå£üÉ ÌlÉuÉÉUhÉ E¨ÉU-(S) EmÉpÉÉå£üÉ ÌlÉuÉÉUhÉ5. xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû

59

(A) EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ (oÉ) EmÉpÉÉå£üÉ ÌlÉuÉÉUhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ (xÉ) EmÉpÉÉå£üÉ mÉÑÍsÉxÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ (S) EmÉpÉÉå£üÉ ÌuÉ±ÑiÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ

E¨ÉU-(A) EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ6. ÍpÉ³É MüÉå AsÉaÉ MüUåÇ (A) xÉÔcÉlÉÉ MüÉ AÍkÉMüÉU (oÉ) ÌuÉMüsmÉ MüÉ AÍkÉMüÉU(xÉ) ÍqÉsÉÉuÉOû MüÉ AÍkÉMüÉU (S) EmÉpÉÉå£üÉ ÌlÉuÉÉUhÉ

E¨ÉU-(xÉ) ÍqÉsÉÉuÉOû MüÉ AÍkÉMüÉU7. ÍpÉ³É MüÉå AsÉaÉ MüUåÇ (A) xÉÑU¤ÉÉ MüÉ AÍkÉMüÉU(oÉ) eÉÏuÉlÉ MüÉ AÍkÉMüÉU (xÉ) aÉëÉWûMü ÍzÉ¤ÉÉ MüÉ AÍkÉMüÉU (S) mÉëÌiÉÌlÉÍkÉiuÉ MüÉ AÍkÉMüÉU

E¨ÉU-(oÉ) eÉÏuÉlÉ MüÉ AÍkÉMüÉU8. pÉÉUiÉ qÉåÇ UÉ·íÏrÉ EmÉpÉÉå£üÉ ÌSuÉxÉ qÉlÉÉrÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû(A) 24 ÌSxÉqoÉU (oÉ) 25 ÌSxÉqoÉU (xÉ) 26 ÌSxÉqoÉU (S) 27 ÌSxÉqoÉU

E¨ÉU-(A) 24 ÌSxÉqoÉU. xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) lÉå CxÉMåü aÉPûlÉ MüÉ mÉëxiÉÉuÉ lÉWûÏÇ ÌSrÉÉ(A) UÉ·íÏrÉ EmÉpÉÉå£üÉ lrÉÉrÉÉsÉrÉ (oÉ) UÉerÉ EmÉpÉÉå£üÉ lrÉÉrÉÉsÉrÉ(xÉ) ÎeÉsÉÉ EmÉpÉÉå£üÉ lrÉÉrÉÉsÉrÉ (S) EŠ lrÉÉrÉÉsÉrÉ

E¨ÉU-(S) EŠ lrÉÉrÉÉsÉrÉ10. AÉD0LxÉ0AÉå0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû(A) AliÉUUÉ·íÏrÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ xÉÇaÉPûlÉ (oÉ) AliÉUÉï·íÏrÉ qÉÉlÉMü xÉÇaÉPûlÉ(xÉ) AliÉUUÉ·íÏrÉ ÌuÉ±ÉsÉrÉ xÉÇaÉPûlÉ (S) AliÉUUÉ·íÏrÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ

E¨ÉU-(A) AliÉUUÉ·íÏrÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ xÉÇaÉPûlÉ11. xÉÔcÉlÉÉ MüÉ AÍkÉMüÉU ÌMüxÉ uÉwÉï mÉÉËUiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ(A) 2008 (oÉ) 2009 (xÉ) 2005 (S) 2010

E¨ÉU-(xÉ) 2005mÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) YrÉÉåÇ AÍkÉÌlÉrÉÍqÉiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ?E¨ÉU- xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) MüÉ AjÉï EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ 1986 xÉå Wæû| pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) ÌlÉqlÉ MüÉUhÉÉåÇ xÉå AÍkÉÌlÉrÉÍqÉiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ Wæû-(A) urÉÉmÉÉUÏ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ mÉU SoÉÉuÉ QûÉsÉlÉå Måü ÍsÉL (oÉ) AlÉÑÍcÉiÉ urÉÉmÉÉËUMü aÉÌiÉÌuÉÍkÉrÉÉåÇ MüÉå xÉÑkÉÉUlÉå Måü ÍsÉL(xÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü ÌWûiÉÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ MüUlÉå Måü ÍsÉLmÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå WæÇû?E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ MüÉ AÍpÉmÉëÉrÉ EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå urÉuÉxÉÉÌrÉrÉÉåÇ MüÐ AlÉÑÍcÉiÉ iÉUÏMüÉåÇ AÉæU MüSÉcÉÉUÉåÇ xÉå xÉÇU¤ÉhÉ MüUlÉÉ Wæû| CxÉMüÉåü SÉå xÉqÉÔWûÉåÇ qÉåÇ oÉÉðOûÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû-(A) xÉUMüÉU Måü EmÉÉrÉ (oÉ) xuÉæÎcNûMü EmÉÉrÉmÉëzlÉ- AÉD0LxÉ0AÉD0,LaÉqÉÊMïü AÉæU WûÊsÉqÉÉMïü Måü ÌlÉzÉÉlÉ aÉëÉWûMüÉåÇ MüÉå MæüxÉå qÉSS MüUiÉå WæÇû?E¨ÉU- rÉå qÉÉlÉMü Måü ÍcÉlWû EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ ZÉUÏS Måü xÉqÉrÉ aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ MüÉ AÉµÉÉxÉlÉ SåiÉå WæÇû| ClÉ qÉÉlÉMüÉåÇ MüÉå eÉÉUÏ MüUlÉå uÉÉsÉÏ xÉÇxjÉÉLÆ ClÉ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü EimÉÉSMüÉåÇ MüÉå ClÉ ÍcÉlWûÉåÇ MüÉå CxiÉåqÉÉsÉ MüUlÉå MüÉ mÉëqÉÉhÉmÉ§É EimÉÉSlÉ MüÉ LMü ÌlÉÍ¶ÉiÉ qÉÉlÉShQû mÉÔUÉ MüUlÉå mÉU SåiÉÏ WæÇû| ÎeÉxÉxÉå aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ oÉlÉÏ UWûlÉå MüÉ AÉµÉÉxÉlÉ UWûiÉÉ Wæû|

mÉëzlÉ- ÍqÉsÉÉuÉOû YrÉÉ Wæû?E¨ÉU-eÉoÉ ÌMüxÉÏ xuÉÉxjrÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü, oÉÉ½, AmÉëÉM×üÌiÉMü, xÉxiÉå mÉSÉjÉï MüÉå mÉëÉM×üÌiÉMü rÉÉ zÉÑ® ZÉÉ± mÉSÉjÉï qÉåÇ ÍqÉsÉÉ ÌSrÉÉ eÉÉrÉ iÉÉå ExÉå ÍqÉsÉÉuÉOû MüWûiÉå WæÇû| ÍqÉsÉÉuÉOû qÉÉlÉuÉiÉÉ Måü ÌuÉÂ® LMü ÍbÉlÉÉælÉÉ AmÉUÉkÉ Wæû|mÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ MüÉ mÉëqÉÉhÉmÉ§É SålÉå uÉÉsÉå MüÉælÉ xÉå xÉÇxjÉÉlÉÉå Måü lÉÉqÉ oÉiÉÉL|E¨ÉU- (A) pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü orÉÔUÉå AÉæU pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü xÉÇxjÉÉlÉ (oÉ) LaÉqÉÊMïü (xÉ) WûÊsÉqÉÉMïüAÉD0LxÉ0AÉå0 MüÉ AjÉï AliÉUUÉ·íÏrÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ xÉÇaÉPûlÉ Wæû CxÉMüÉ qÉÑZrÉÉsÉrÉ ÎeÉlÉåuÉÉ qÉåÇ WæÇû| rÉWû xÉÇaÉPûlÉ AliÉUUÉ·íÏrÉ xiÉU mÉU qÉÉlÉMüÐMüUhÉ MüÉ MüÉrÉï MüUiÉÏ Wæû|mÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉ eÉÉaÉÂMüiÉÉ MüÐ YrÉÉåÇ AÉuÉzrÉMüiÉÉ Wæû?E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ eÉÉaÉÂMüiÉÉ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ Wæû YrÉÉåÌMü uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSMü AÉæU ÌuÉiÉUMü AmÉlÉå xuÉÉjÉï qÉåÇ sÉÉpÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL ÌMüxÉÏ pÉÏ xiÉU iÉMü eÉÉ xÉMüiÉå WæÇû| rÉå sÉÉpÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL FÆcÉÏ MüÐqÉiÉÉåÇ MüÐ qÉÉðaÉ, MüqÉ iÉÉæsÉ AÉæU ÍqÉsÉÉuÉOû eÉæxÉå MüÉrÉÉåïÇ qÉåÇ ÍsÉmiÉ WûÉå eÉÉiÉå WæÇû ÎeÉxÉxÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå kÉlÉ AÉæU xuÉÉxjrÉ SÉålÉÉåÇ MüÉ lÉÑMüxÉÉlÉ WûÉåiÉÉ Wæû|mÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉ zÉÉåwÉhÉ YrÉÉ Wæû?

60

E¨ÉU-eÉoÉ ÌMüxÉÏ EmÉpÉÉå£üÉ MüÉå uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSMü AÉæU ÌuÉiÉUMü AmÉlÉå xuÉÉjÉï qÉåÇ sÉÉpÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL FÆcÉÏ MüÐqÉiÉÉåÇ MüÐ qÉÉðaÉ, MüqÉ iÉÉæsÉ AÉæU ÍqÉsÉÉuÉOû ²ÉUÉ kÉÉåZÉÉ SåiÉå Wæû iÉÉå ExÉå EmÉpÉÉå£üÉ zÉÉåwÉhÉ MüWûiÉå WæÇ|ûmÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉ zÉÉåwÉhÉ Måü ÌuÉÍpÉ³É ÂmÉ MüÉælÉ xÉå Wæû?E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ zÉÉåwÉhÉ Måü ÌuÉÍpÉ³É ÂmÉ(A) MüqÉ uÉeÉlÉ (oÉ) SÉåwÉmÉÔhÉï qÉÉsÉ (xÉ) ZÉUÉoÉ xÉÑÌuÉkÉÉðL (S) AzÉÑ® EimÉÉS (C) FÆcÉÏ ÌMüqÉiÉ(D) lÉMüsÉÏ xÉÉqÉÉlÉ (L) fÉÔPûÏ rÉÉ AkÉÔUÏ eÉÉlÉMüÉUÏ, EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå aÉÑqÉUÉWû MüUlÉÉ(Lå) EmÉMüUhÉÉåÇ qÉåÇ xÉÑU¤ÉÉ MüÉ ApÉÉuÉ (E) ÍqÉsÉÉuÉOû (F) oÉQûÏ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ ²ÉUÉ oÉÉeÉÉU qÉåÇ WåûUTåüUmÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü zÉÉåwÉhÉ Måü ÍsÉL MüÉælÉ xÉå MüÉUMü ÎeÉqqÉåSÉU Wæû?E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü zÉÉåwÉhÉ Måü ÍsÉL ÎeÉqqÉåSÉU MüÉUMü (A) xÉÏÍqÉiÉ eÉÉlÉMüÉUÏ-EmÉpÉÉåMü¨ÉÉAÉåÇ MüÉå qÉÉsÉ AÉæU xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ Måü ¢ürÉ Måü ÍsÉL xÉWûÏ ÌlÉhÉïrÉ sÉålÉå Måü ÍsÉL EimÉÉSÉåÇ Måü EÍcÉiÉ qÉÔsrÉ, aÉÑhuÉ¨ÉÉ iÉjÉÉ ÌuÉMüsmÉÉåÇ eÉæxÉÏ AlrÉ eÉÉlÉMüÉUÏ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ WûÉåiÉÏ Wæû| ClÉ eÉÉlÉMüÉËUrÉÉåÇ Måü ApÉÉuÉ qÉåÇ EmÉpÉÉå£üÉ MüÉ zÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|(oÉ) xÉÏÍqÉiÉ AÉmÉÔÌiÉï-eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔÌiÉï qÉÉÇaÉ MüÐ iÉÑsÉlÉÉ qÉåÇ MüqÉ Wæû iÉoÉ rÉWû FÆcÉÏ MüÐqÉiÉÉåÇ, ÍqÉsÉÉuÉOû AÉæU eÉqÉÉZÉÉåUÏ eÉæxÉÏ mÉëuÉ×ÌiÉrÉÉåÇ MüÉå eÉlqÉ SåiÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå aÉëÉWûMü MüÉ zÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|(xÉ)xÉÏÍqÉiÉ mÉëÌiÉrÉÉåÌaÉiÉÉ-eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSlÉ AÉæU ÌuÉiÉUhÉ MüÉ ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ MÑüNû sÉÉaÉÉåÇ iÉMü WûÏ xÉÏÍqÉiÉ WûÉå iÉÉå LåxÉå qÉåÇ EmÉpÉÉå£üÉ MüÉ zÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|(S) MüqÉ xÉÉ¤ÉUiÉÉ- MüqÉ xÉÉ¤ÉUiÉÉ AÉæU ÌlÉU¤ÉUiÉÉ Måü MüÉUhÉ sÉÉåaÉÉåÇ qÉåÇ eÉÉlÉMüÉUÏ MüÉ ApÉÉuÉ WûÉåiÉÉ Wæû ÎeÉxÉMåü MüÉUhÉ LåxÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉ zÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|mÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü AÍkÉMüÉUÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ Måü ÍsÉL MüÉælÉ xÉå EmÉÉrÉ ÌMüL aÉL WæÇû?E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü AÍkÉMüÉUÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ Måü ÍsÉL iÉÏlÉ EmÉÉrÉ ÌMüL aÉL WæÇû : (A) ÌuÉkÉÉrÉÏ EmÉÉrÉ- CxÉMåü AliÉaÉïiÉ EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ 1986 AÉæU AlrÉ LåxÉå MüÉlÉÔlÉ AÉiÉåÇ WæÇû eÉÉå aÉëÉWûMüÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ Måü ÍsÉL oÉlÉÉL aÉrÉå WæÇû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ §ÉÏ-xiÉUÏrÉ EmÉpÉÉå£üÉ ASÉsÉiÉåÇ pÉÏ AÉiÉÏ WæÇû eÉÉå ÎeÉsÉÉ, UÉerÉ AÉæU UÉ·íÏrÉ xiÉU mÉU xjÉÉÌmÉiÉ MüÐ aÉrÉÏ WæÇû|(oÉ) mÉëzÉÉxÉÌlÉMü EmÉÉrÉ- CxÉMåü AliÉaÉïiÉ uÉå xÉpÉÏ mÉëzÉÉxÉÌlÉMü EmÉÉrÉ zÉÉÍqÉsÉ WæÇû eÉÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü xÉÇU¤ÉhÉ Måü ÍsÉL ÌMüL eÉÉiÉå WæÇû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ iÉjÉÉ A³É AÉæU ÍqÉûÏ Måü iÉåsÉ eÉæxÉÏ AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ �MüÉ xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ ²ÉUÉ ÌuÉiÉUhÉ MüUlÉÉ zÉÉÍqÉsÉ Wæû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ ZÉÉ± ÌlÉËU¤ÉMüÉåÇ MüÐ ÌlÉrÉÑÌ£ü iÉjÉÉ xÉqÉrÉ-xÉqÉrÉ mÉU AÍkÉMüÉËUrÉÉåÇ ²ÉUÉ xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉ ÌlÉËU¤ÉhÉ MüUlÉÉ zÉÉÍqÉsÉ Wæû|(xÉ) iÉMülÉÏÌMü EmÉÉrÉ- CxÉMåü AliÉaÉïiÉ uÉå xÉpÉÏ iÉMülÉÏÌMü EmÉÉrÉ zÉÉÍqÉsÉ WæÇû eÉÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü xÉÇU¤ÉhÉ Måü ÍsÉL ÌMüL eÉÉiÉå WæÇû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉ ÌuÉÍpÉ³É qÉÉlÉMüÉå ²ÉUÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ MüUlÉÉ zÉÉÍqÉsÉ WæÇû| eÉæxÉå- ZÉÉ± uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ LaÉqÉÊMïü, AÉpÉÔwÉhÉÉåÇ MüÉ WûÉsÉqÉÊMïü, ÌuÉ±ÑiÉ AÉæU AÉæ±ÉåÌaÉMü xÉÉqÉÉlÉÉåÇ MüÉ pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü orÉÔUÉå AjÉuÉÉ AÉD0LxÉ0 AÉD0 ²ÉUÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ |mÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü MÑüNû Mü¨ÉïurÉÉåÇ MüÉå oÉiÉÉL|E¨ÉU- (A) pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü orÉÔUÉå AjÉuÉÉ AÉD0LxÉ0 AÉD0, LaÉqÉÊMïü AjÉuÉÉ WûÉsÉqÉÊMïü ²ÉUÉ qÉÉlÉMüÐM×üiÉ xÉÉqÉÉlÉÉåÇ MüÐ ZÉUÏS MüUlÉÉ AÉæU aÉÉUÇOûÏ AÉæU uÉÉUhOûÏ MüÊQïû iÉjÉÉ EÍcÉiÉ UxÉÏS MüÐ qÉÉðaÉ MüUlÉÉ|(oÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ ²ÉUÉ ¢ürÉ MüÐ aÉrÉÏ uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ EÍcÉiÉ UxÉÏS MüÐ qÉÉðaÉ MüUlÉÉ |(xÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå EmÉpÉÉå£üÉ xÉqÉÔWûÉå rÉÉ qÉÇcÉÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïhÉ MüUlÉÉ cÉÉÌWûL|(S) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå AmÉlÉå AÍkÉMüÉU AÉæU MüiÉïurÉÉåÇ MüÉ ¥ÉÉlÉ WûÉålÉÉ cÉÉÌWûL|(C) uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ ZÉUÏSSÉUÏ Måü xÉqÉrÉ aÉëÉWûMüÉåÇ MüÉå EÍcÉiÉ aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ MüÉ krÉÉlÉ UZÉlÉÉ cÉÉÌWûL iÉjÉÉ ExÉMåü ÌuÉ¢ürÉ qÉÔsrÉ, qÉÉmÉ-iÉÉæsÉ AÉæU LYxÉmÉÉrÉUÏ ÌiÉÍjÉ MüÉå pÉsÉÏ mÉëMüÉU eÉÉðcÉ sÉålÉÉ cÉÉÌWûL|mÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉ ÍzÉMüÉrÉiÉ qÉÇcÉ YrÉÉ Wæû?E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ ÍzÉMüÉrÉiÉ qÉÇcÉ EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü xÉÇU¤ÉhÉ Måü ÍsÉL oÉlÉÉL aÉûrÉÏ aÉæU xÉUMüÉUÏ xuÉæÎcNûMü xÉÇxjÉÉLÆ WæÇû| ClÉ EmÉpÉÉå£üÉ ÍzÉMüÉrÉiÉ qÉÇcÉÉåÇ MüÐ mÉëqÉÑZÉ aÉÌiÉÌuÉÍkÉrÉÉð ÌlÉqlÉÍsÉÎZÉiÉ WæÇû-(A) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå EmÉpÉÉå£üÉ ASÉsÉiÉÉåÇ qÉåÇ qÉÉqÉsÉÉåÇ MüÉå sÉå eÉÉlÉå Måü ÍsÉL qÉÉaÉïSzÉïlÉ MüUlÉÉ(oÉ) EmÉpÉÉå£üÉ ASÉsÉiÉÉåÇ qÉåÇ EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉ mÉëÌiÉÌlÉÍkÉiuÉ MüUlÉÉ(xÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ qÉåÇ eÉÉaÉÂMüiÉÉ TæüsÉÉlÉÉ iÉjÉÉ sÉåZÉ ÍsÉZÉlÉÉ AÉæU mÉëSzÉïÌlÉrÉÉåÇ MüÉ AÉrÉÉåeÉlÉ MüUlÉÉmÉëzlÉ- xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ Måü YrÉÉ MüÉrÉï WæÇ?û

61

E¨ÉU- xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ Måü MüÉrÉï WæÇ :(A) eÉqÉÉZÉÉåUÏ mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ (oÉ) MüÉsÉÉoÉÉeÉÉUÏ UÉåMülÉÉ(xÉ) urÉÉmÉÉËUrÉÉåÇ ²ÉUÉ SÉqÉ xÉå AÍkÉMü qÉÉðaÉlÉå mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ(S) aÉUÏoÉ sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔÌiÉï(C) mÉÔUå SåzÉ qÉåÇ ZÉÉ± LuÉÇ AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔÌiÉï oÉlÉÉL UZÉlÉÉ(D) ZÉÉ± LuÉÇ AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÐ uÉwÉïpÉU AÉmÉÔÌiÉï oÉlÉÉL UZÉlÉÉ(L) qÉÔsrÉÉåÇ mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ

vkn'kZ iz'u i=Term -II ( SA-II)d{kk& nloh

fo"k;& lkekftd foKkule;& 3 ?kaVs vf/kdre vad & 80iz'u- 1 1815 dh fo;uk dkaxzsl dk v/;{k dkSu Fkkv½ foDVj bekuq,y –II c½ fudksyl& II l½ M;wd eSVj fu[k n½ fcLekdZ

vFkokfo;rukeh dE;wfuLV ikVhZ dh LFkkiuk fdlus dh \a v½ gksph feUg c½ Qku cksbZ pkÅ

1l½ Qku pw f=Ug n½ NqbUg Qw lksiz'u- 2 fdl laf/k us ;wuku dks ,d Lora= jk"Vª ds :i esa ekU;rk fnykbZ\a v½ isfjl dh laf/k c½ fo;uk dh laf/kl½ olkZ; dh laf/k n½ dqLrqurqfu;k dh laf/k

vFkokbaMks pk;uk esa lcls igys igqapus okys dkSu Fks\a v½ fczfV'k c½ Qkzalhlhl½ iqrZxkyh n½ Mp

1iz'u- 3 fdlds }kjk loZizFke Hkkjr ekrk dks Nfo dks fpf=r fd;k x;k\a v½ johUnzukFk VSxksj c½ vofuUnzukFk VSxksj l½ jfo oekZ n½ uUnyky cksliz'u- 4 fuEufyf[kr esa ls dkSu ls iSDV ds }kjk nfyrksa ds fy, lhV vkjf{kr dh xbZ \

1a v½ y[kuÅ iSDV c½ iwuk iSDV

l½ xka/kh bjfou iSDV n½ miq;qZDr esa ls dksbZ ughaiz'u- 5 lkSj ÅtkZ dk lcls cM+k la;= dgkWa fLFkr gSa \

62

a v½ ek/kkiqj c½ Fkkj e:LFkyl½ mMhlk n½ vgenkckn

1iz'u- 6 gthjk& chtkiqj txnh'kiqj ikbiykbu fdl jkT; ls ugha xqtjh gS\a v½ egkjk"Vª c½ xqtjkr

1l½ e/;izns'k n½ mRrjizns'kiz'u-7 Hkkjr ds fdl m|ksx esa lokZf/kd jkstxkj gS\a v½ phuh m|ksx c½ yksgk vkSj bLikr m|ksx

1c) ifjogu m|ksx n½ oL= m|ksxiz'u- 8 Hkkjr ds fdl m|ksx esa lokZf/kd jkstxkj gSa\a v½ NH-I c½ N.H.7 l½ N.H. 5 n½ N.H.2 1iz'u- 9 QSM dksj D;k Fkk\av½ cksyhfo;k dk jktuSfrd ny FkkA c½ cksyhfo;k ds nyksa dk lewg FkkAl½ ,d ,slk laxBu ftlesa LFkkuh; is'ksojksa ds lkFk bathfu;j vkSj i;kZoj.k fon Fksn½ ;g yksxksa dk laxBu FkkA

1iz'u- 10 fuEufyf[kr esa ls dkSu lk Hkkjrh; jk"Vªh; dkaxzsl ds vkn'kkZsa dk Hkkx ugha Fkka v½ iaFkfujis{krk c½ detksj oxZ dk dY;k.k

1l½ fgUnwokn n½ vkfFkZd lq/kkjiz'u- 11 SPA lkr nyksa ds lewg }kjk 'kq: fd, x, vkanksyuksa dk mn~ns'; D;k Fkk\v½ laln dh cgkyh c½ jktk dks vlhfer 'kfDr;kal½ loZnyh; ljdkj dks 'kfDr n½ ubZ lafo/kku lHkkmi;qZDr esa ls lgh pquko dfj,aaaaaa (A) (B) vkSj (D) (b) (B) vkSj (D) dsoy C) (A) (B) vkSj (c) (d) (A) vkSj C dsoyiz'u-12 fuEufyf[kr esa ls Hkkjrh; yksdra= ds }kjk dkSu lh pqukSfr;ksa dk lkeuk ugha fd;k x;k 1a v½ cqfu;knh vk/kkj dh pqukSrh c½ foLrkj dh pqukSrh l½ yksdra= dks etcwr djus dha v½ dsoy (A) c½ dsoy (b)l½ dsoy (c) n½ mi;qZDr lHkhiz'u- 13 tks laxBu vlaxfBr {ks= dh _.k xfrfof/k;ksa dk fujh{k.k djrh gSa v½ dksbZ laxBu ugha c½ fjtoZ cSad vkWQ bf.M;k

l½ jkT; ljdkj n½ dsUnz ljdkjiz'u- 14 oLrq fofue; D;k gS \

v½ ,slh O;oLFkk ftlesa eqnzk ds fcuk oLrqvksa dk vknku&iznku fd;k tkrk gSAc½ ,slh O;oLFkk ftlesa fofHkUu eqnzkvksa dk vknku iznku gksrk gSl½ ,slh O;oLFkk ftlesa cSad dzsrk vkSj fodzsrk ds e/; fcpkSfy, dk dk;Z djrk gSAadsoy A lgh gS b) (A) vkSj (B) nksuksa lgh gS C) (B) vkSj (C) nksuksa lgh gS d) dsoy (c) lgh gSA

iz'u- 15 os m|ksx tgkWa NksVs m|ksxifr izfrLi/kkZ ds dkj.k lokZf/kd izHkkfor gq,Aa v½ cSVjh c½ Vk;j 1

l½ Msjhm|ksx n½ mi;qZDr lHkhiz'u- 16 (COPRA) dksijk D;k gS\

1a v½ miHkksDRk laj{k.k ,DV c½ miHkksDRkk lqj{kk ,DV

l½ miHkksDRk laj{k.k xfrfof/k;ka n½ mi;qZDr esa ls dksbZughaiz'u-17 1848 esa isfjl esa gq, [kk| ladV vkSj O;kid csjkstxkjh ds izHkko crkb;s

3vFkok

63

Qzkalhlh fo;ruke ds yksxksa dks D;ksa f'kf{kr djuk pkgrs Fks\ ,slk djus ds ihNs D;k Mj Fkk\iz'u-18 /kuh fdlku leqnk; }kjk vkanksyu esa Hkkx ysus dk D;k dkj.k Fkk\

3iz'u- 19 lkSj ÅtkZ dks Hkfo"; dh ÅtkZ D;ksa dgk tkrk gS\ mnkgj.k lfgr crkb;s

3iz'u- 20 nf{k.k vkSj if'peh jkT;ksa esa phuh m|ksx dk foLrkj D;ksa gks jgk gS\ dksbZ rhu dkj.k crkb;s 3iz'u- 21 lhesaV m|ksx ds dPps eky ds fudV fLFkr gksus ds eq[; dkj.kksa dh foospuk dhft,A

3iz'u- 22 fgr ncko lewg vkSj jktuhfrd nyksa ds chp D;k varj gS\

3iz'u- 23 ukxfjdksa 'kkfUr vkSj lnHkkoukiw.kZ thou ykus esa yksdra= dSls vxz.kh gS\

3iz'u- 24 vkfFkZd yksdra= dk egRo crkb;Sa

3 iz'u-25 yksdra= dks etcwr cukus ds fy, dksbZ rhu lq/kkj crkb;sA

3iz'u- 26 ljdkj }kjk vf/kd fons'kh fuos'k dks dSls vkdf"kZr fd;k tkrk gS rhu fcUnqvksa dh foospuk dhft,A 3iz'u- 27 oS'ohdj.k dk izHkko ,d tSlk ugha gSA bl dFku dh foospuk mnkgj.k }kjk dhft,A

3iz'u- 28 miHkksDrkvksa ds laj{k.k esa ljdkj dh D;k Hkwfedk gksuh pkfg,

3 iz'u-29 Hkkjr esa miHkksDRk vkanksyu ds tUe ds rhu rRoksa dh foospuk dhft,A

3iz'u- 30 ;wjksih; ljdkj }kjk usiksfy;u dh ijkt; ds ckn :f<okfnrk dks D;ksa viuk;k x;k\ pkj dkj.kks dh foospuk dhft,A 4 vFkokguksbZ tSls u, vk/kqfud 'kgj esa Iysx ds QSyus ds pkj dkj.k crkb;sAiz'u- 31 'kgjksa esa vlg;ksx vkanksyu D;ksa /kheksa gks x;k\ foospuk dhft,A

4iz'u- 32 ifjogu ekxZ dks gekjh vFkZO;oLFkk dh thou js[kk,a dgk x;k gS blds dFku ds i{k esa pkj mnkgj.k crkb;sA 4iz'u- 33 jktuhfrd ny D;k gS\ dksbZ jktuhfrd ny jk"Vªh; ny dSls curk gS Li"V dhft,A

4 iz'u- 34 _.k ds vkSipkfjd L=ksr D;k gS\ Hkkjr esa _.k ds vkSipkfjd L=ksrksa ds foLrkj dh vko';drk D;ksa gS\ 4iz'u- 35 fn, gq, Hkkjr ds jktuhfrd js[kk ekufp= ij nks fo'ks"krk,a A vkSj B ij fpfUgr dh xbZ gSA uhps nh xbZ tkudkjh dh lgk;rk ls bu fo'ks"krkvksa dh igpku dhft, vkSj fn, gq, ekufp= ij fpfUgr js[kkvksa ij mus lgh uke fyf[k,A xka/khth }kjk vlg;ksx vkanksyu okil fy, tkus ls lEcfU/kr LFkku

B flrEcj 1920 ds dkaxzsl ds vf/kos'ku ls lacaf/kr LFkkuvFkok

fn, x, ekufp= ij gh fuEufyfkr dks n'kkZb;s vkSj buds lgh uke fyf[k, 2

1- ckjnksyh vkSj muds lgh uke fyf[k, 2- 1927 esa gq, dkaxzsl vf/kos'ku dk LFkkuiz'u- 36 fn, x, Hkkjr ds jktuhfrd js[kk ekufp= ij rhu fo'ks"krk,a A vkSj B vkSj C fpfUgr dh xbZ gS uhps nh xbZ tkudkjh dh lgk;rk ls bu fo'ks"krkvksa dh igpku dhft, vkSj ekufp= ij fpfUgr js[kkvksa ij muds lgh uke fyf[k,A

3rfeyukMq dk ijek.kq ÅtkZ dsUnz

3B dukZVd dk ykSg Likr la;=

64

C varjjk"Vªh; ok;q iŸku vFkokfuEufyfkr dks mi;qDr ladsrksa }kjk n'kkZb;s vkSj muds lgh uke fyf[k,A1- jkorHkkVk ijek.kq la;=2- rfeyukMq dk ykSg Likr dsUnz3- ijk}hi leqnzh iru

vkn'kZ iz’u i=SA - 2

Social Science (Class – X)Time : 3.00 Hrs. M.M. 80funsZ’k%

1- iz’u Ik= esa 36 iz’u gSA lHkh iz’u vfuok;Z gSaA 2- izR;sd iz’u ds lkeus muds vad fn, x, gaSA 3- iz’u Øekad 1 ls 16 rd dk izR;sd iz’u 1 vad dk rFkk cgqfodYih; iz’u gSA izR;sd iz’u ds fy, pkj fodYi

fn, x, gSaA viuh mRrj iqfLrdk esa lgh fodYi pqudj fyf[k;sA 4- iz’u Øekad 17 ls 29 rd izR;sd iz’u 3 vad dk gSA izR;sd iz’u dk mRrj 80 'kCnksa ls vf/kd ugha

gksuk pkfg,A 5- iz’u Øekad 30 ls 34 rd izR;sd iz’u 4 vad dk gSA izR;sd iz’u dk mRrj 100 'kCnksa ls vf/kd ugha

gksuk pkfg,A 6- iz”u dzekad 36 Hkwxksy ls fy;k x;k gS tks ekufp= ls lacaf/kr gS A

iz01- fo;ruke dh Vªax cguksa ds fo"k; esa fuEufyf[kr dFkuksa esa ls dkSu lk dFku lgh gS \

1¼d½ Vªax cgus Ýkalhlh lŸkk ds fo:} yM+hA ¼[k½ os phu lŸkk ds fo:} yM+hA ¼x½ Qku cksMZ pkÅ us Vªax cguksa ds thou ij ,d ukVd fy[kkA ¼?k½ mUgksus 'k=qvksa ds lkeus vkReleiZ.k djus dh ctk; e`R;q dks pqukA

vFkokiz01- Ýkal dh :id Nfo Fkh & 1¼d½ fczVsfu;k ¼[k½ ekjhvku ¼x½ tesZfu;k ¼?k½ mijksDr esa ls dksbZ ughiz02 Ýkal dh efgyk :Ikd ds fo"k; esa fuEufyf[kr esa ls D;k lgh ugha gSA

1¼d½ mldk uke ekjhvku FkkA ¼[k½ mlus Ýkalhlh fonzksg esa Hkkx fy;kA ¼x½ og jk"Vªh; ,drk dk izrhd FkhA ¼?k½ mldh fo’ks"krkvksa dks Lora=rk vkSj x.kra= ls fy;k x;kA

vFkokiz02 baMks&pkbuk ds vUrxZr buesa ls dkSu ls rhu ns’k vkrs gS \

1¼d½ Hkkjr] phu vkSj oekZ ¼[k½ fo;ruke] ykvksl vkSj dacksfM;k¼x½ Hkkjr] phu vkSj fo;ruke ¼?k½ phu] fo;ruke vkSj dacksfM;kiz03 bueas ls fdl frfFk dks tfy;kaokyk ckx gR;kdkaM gqvk Fkk \

1¼d½ 11 vizSy 1919 dks ¼[k½ 12 vizSy 1919 dks¼x½ 13 vizSy 1919 dks ¼?k½ 14 vizSy 1919 dksiz04 Lojkt ikVhZ fdlus cukbZ Fkh \

1¼d½ eksrh yky usg: vkSj lh-vkj-nkl¼[k½ lqHkk"k pUnz cksl vkSj ljnkj iVsy¼x½ tokgj yky usg: vkSj jktsUnz izlkn

65

¼?k½ eksrh yky usg: vkSj jktsUnz izlkniz05 fuEu esa ls fdldk iz;ksx nkarksa dks xyus ls jksdrk gS \

1¼d½ flfydk ¼[k½ pwuk iRFkj¼x½ ¶yksjkbM ¼?k½ ,Y;wfefu;e vkDlkbMiz06 EkSaxuht dk lokZf/kd mRiknu fuEu esa ls fdl jkT; eas gksrk gS \

1¼d½ dukZVd ¼[k½ mM+hlk¼x½ e/;izns’k ¼?k½ >kj[k.Miz07 fuEu esa ls fdl uxj dks Hkkjr dh ^^bysDVªkfud jkt/kkuh^^ ds :Ik esa tkuk tkrk gS \

1¼d½ gSnjkckn ¼[k½ cSaxyq:¼x½ psUubZ ¼?k½ iq.ksiz08 fuEu esa ls dkSu lk jk"Vªh; jktekxZ Hkkjr dk lokZf/kd yEck jktekxZ gS \

1¼d½ jk"Vªh; jktekxZ&1 ¼[k½ jk"Vªh; jktekxZ&2¼x½ jk"Vªh; jktekxZ&7 ¼?k½ jk"Vªh; jktekxZ&15iz09 us’kuy vyk;al QkWj ihiqYl ewoesaVl ¼NAPM½ gS&

1¼d½ laxBuksa dk ,d laxBu ¼[k½ ,d Ik;kZoj.kh; vkanksyu¼x½ ,d jktuhfrd nyA ¼?k½ tulkekU; dk fgr lewgA iz010 usiky ds yksdrkaf=d vkanksyu ,oa cksfyfo;k ty&;q} ds chp D;k lekurk,a Fkh\

1¼d½ izknsf’kd Hkkxhnkjh ¼[k½ fgald la?k"kZ¼x½ turk dks xksycanh ¼?k½ /kkfeZd vk/kkjiz011 fuEu esa ls dkSu nks nyh; 'kklu O;oLFkk dk mnkgj.k gS+ \

1¼d½ Hkkjr ¼[k½ phu¼x½ la;qDr jkT; vesfjdk ¼?k½ ikfdLrkuiz012 fyV~Vs ¼LTTE½ 'kCn fuEu esa ls fdl ns’k ls lEcfU/kr gS \

1¼d½ Hkkjr ¼[k½ ikfdLrku¼x½ ckaXykns’k ¼?k½ Jhyadkiz013 _.k ysus ds fy, nks leFkZd _.kk/kkj buesa ls dkSu gS \

1¼d½ tehu vkSj edku ¼[k½ uxn vkSj QuhZpj¼x½ ifjtu vkSj lsod ¼?k½ lkekftd fLFkfr vkSj 'kSf{kd ;ksX;rk,aiz014- cgqjk"Vªh; dEifu;ksa }kjk fd, x, fuos’k dks D;k dgrs gS \

1¼d½ ljdkjh fuos’k ¼[k½ futh {ks= dk fuos’k¼x½ cM+k fuos’k ¼?k½ fons’kh fuos’k

iz015- Hkkjr esa jk"Vªh; miHkksDrk fnol dc euk;k tkrk gS \1

¼d½ 20 uoEcj ¼[k½ 24 vDVwcj¼x½ 24 fnlEcj ¼?k½ 28 Qjojhiz016- og jktuhfrd ny tks ekDlZokn&ysfuuokn esa fo’okl djrk gS \

1¼d½ jk"Vªoknh dkaxzsl ikVhZ ¼[k½ Hkkjrh; dE;wfuLV ikVhZ¼x½ nzfoM+ equs= dMxe ¼Mh-,e-ds½ ¼?k½ cgqtu lekt ikVhZ iz017- T;wlsis esfRluh dkSu Fkk \ mlds D;k fopkj Fks \ fdUgha nks dh ppkZ dhft,

vFkok1960 ds n’kd ds nkSjku fo;ruke esa efgykvksa dh ;ks}k ds :Ik esa Hkwfedk dks Li"V dhft,A

3iz018 fdu rhu rjhdksa ls izFke fo’o ;q} us Hkkjr esa jk"Vªh; vkanksyu dks c<+kok nsus eas lgk;rk dh \

3iz019 ^^yksgk vk/kqfud lH;rk dk vk/kkj gSA^^ bl dFku ds vk/kkj yksgs dh rhu mi;ksfxrk fyf[k,A

3iz020 ^^d`f"k rFkk m|ksx ,d nwljs ds iwjd gSA^^ mnkgj.k lfgr O;k[;k dhft,A

3iz021 nh gqbZ rkfydk dk v/;;u dhft, vkSj fuEufyf[kr iz’uksa ds mRrj nhft,

3Hkkjr esa fofHkUu {ks=dksa }kjk diM+s dk mRiknuA

66

{ks=d mRiknu esa fgLlk Ykwestfeys 6-00 izfr’kr 1-33 yk[k Ikkojywe 54-17 izfr’kr 14 yk[k gS.Mywe 23-00 izfr’kr ykxw ugha¼d½ dkSu ls {ks=d dk Hkkjr esa diM+k mRiknu esa lokZf/kd fgLlk gSA ¼[k½ gekjs ns’k ds fy, fey {ks=d ywest dks ikoj ywe vkSj gS.Mywe ls de j[kuk D;ksa vko’;d gS \ dksbZ

nks dkj.k crkb,A iz022 ncko lewg vkSj jktuSfrd lewg esa D;k varj gS \

3iz023 yksdra= rkuk’kkg ;k ljdkj ds fdlh vU; :Ik ls csgrj D;ksa le>k tkrk gS \

3iz024 yksdra= ds lkeus rhu izeq[k pqukSfr;ka D;k gS \ yksdra= dks etcwr djus ls lEcfU/kr pqukSrh dh

O;k[;k dhft,A iz025 jktuhfrd ny ds fdUgha rhu dk;ksZ dh O;k[;k dhft,A

3iz026 D;k vkSj Hkkjrh; dEifu;ksa dks cgqjk"Vªh; dEifu;ksa ds :Ik eas mHkkjuk pkfg, \ blls ns’k dh turk dks

D;k ykHk gksxk \iz027 1991 esa ubZ vFkZO;oLFkk ykxw djus ds fdUgah rhu dkj.kksa dh O;k[;k dhft,A

3iz028 os dkSu ls fofHkUu rjhds gS ftuds }kjk cktkj esa yksxksa dk 'kks"k.k gks ldrk gS\ dksbZ rhu fyf[k;sA

3iz029 miHkksDrk laj{k.k vf/kfu;e vFkok dksijk ¼COPRA½ ds fo"k; esa crkb;sA bldh eq[; fo’ks"krkvksa dks

Hkh fyf[k;sA iz030 fo;ruke esa Iysx dh leL;k dks gy djus ds fy, Ýkalhfl;ksa }kjk mBk;s x;s fdUgh pkj mik;ksa dh O;k[;k

dhft,A 4vFkok

Ýkalhlh yksx esa ,d lkewfgd igpku dh Hkkouk iSnk djus esa Ýkalhlh Økafrdkfj;ksa }kjk ykxw fd, x, mik;ksa vkSj iz;klksa esa ls fdUgah pkj dk ijh{k.k dhft,A

iz031 xka/khth us izLrkfor jkWyV ,DV 1919 ds f[kykQ ,d jk"VªO;kih lR;kxzg pykus dk fu.kZ; D;ksa fy;k \ dksbZ pkj dkj.k Li"V dhft,A 4

iz032 Hkkjr ds fdUgha nks var%LFkyh; tyekxksZ dk mYys[k dhft,A izR;sd dh rhu&rhu fo’ks"krk,a fyf[k,A 4

iz033 f[kykQr vkSj vlg;ksx vkanksyu ls D;k rkRi;Z gS \ bl vkanksyu ds izeq[k usrkvksa ds uke fyf[k,A 4

iz034 ^^vko’;drkvksa ds nksgjs la;ksx^^ ls vki D;k le>rs gS \ oLrq fofue; iz.kkyh dh O;k[;k dhft,A 4

iz035 fn, gq, Hkkjr ds jktuhfrd js[kk ekufp= ij nks fo’ks"krk,a ¼A½ vkSj ¼B½ ij fpfUgr dh xbZ gSA uhps nh xbZ tkudkjh dh lgk;rk ls bu fo’ks"krkvksa dh igpku dhft, vkSj fn, gq, ekufp= ij fpfUgr js[kkvksa ij muds lgh uke fyf[k,A 2

¼A½ vUrjkZ"Vªh; O;kikj dk izeq[k dsUnzA¼B½ og LFkku tgka lwrh diM+k fey ds etnwjksa us lR;kxzg fd;k FkkA vFkok

fn, gq, ekufp= ij gh fuEufyf[kr dks n’kkZb, vkSj muds lgh uke fyf[k,A ¼1½ og LFkku tgka tfy;kaokyk ckx ?kVuk ?kVhA ¼2½ pkSjh&pksjk vkanksyuA iz036 fn, x, Hkkjr ds jktuhfrd js[kk ekufp= ij rhu fo’ks"krk,a ¼A½]¼B½ vkSj ¼C½ fpfgUr dh xbZ gSA

uhps nh xbZ tkudkjh dh lgk;rk ls mu fo’ks"krkvksa dh igpku dhft, vkSj ekufp= ij fpfgUr js[kkvksa ij muds lgh uke fyf[k,A 3

¼A½ mRrj nf{k.k xfy;kjs dk nf{k.kh Nksj dk LVs’kuA ¼B½ feVVh dk ,d izdkj ¼C½ rfeyukMq dh ,d izeq[k dks;yk [kku

vFkokfuEufyf[kr dks mi;qDr ladsrksa }kjk n’kkZb, vkSj muds lgh uke fyf[k;sA

¼1½ fHkykbZ ykSg&bLikr la;= ¼2½ ikjknhi leqnzh iru ¼3½ gSnjkckn vUrjkZ"Vªh; gokbZ iru

67

uksV & rRdkyhu ifjorZu ds ifj.kke Lo:i ,l0 ,0 izFke ,oa f}rh; dk iz”ui= 80 vad ds LFkku ij 90 vad dk gksxk A ;g ifjorZu lh-ch-,l-bZ- ds }kjk fd;k x;k gS A

68

Date post:	08-Apr-2019
Category:	Documents
Upload:	hoangxuyen
View:	218 times
Download:	0 times

Öê×´ÇUÜè•ë¤Ì çßàß •¤æ ÕÙÙæ · Web viewDr. R.K.Agarwal Assistant...

Documents