1

عنوان دوره آموزشی

آشنایی با ساختار وعملکرد بدن

9318بهار سال

2

3

فهرست مطالب

صفحه عنوان

7 .............................................................................................مقدمه...................................................................................

8 ...................................................................................................................................................... ساختار بدن انسان

11 ................................................................................................................................................... دستگاه گردش خون

12 .............................................................................................................................................................................. خون

16 ............................................................................................................................................................................... قلب

18 ................................................................................................................................................... گردش کوچک خون

19 .................................................................................................................................................... گردش بزرگ خون

21 ..............................................................................................................................................سیستم هدایتی قلب

21 ........................................................................................................................................................................... نبض

21 ................................................................................................................................................................... فشارخون

22 ................................................................................................... مراقبت های بهداشتی دستگاه گردش خون

24 ......................................................................................................................................................... دستگاه تنفس

29 ...................................................................................................................................................... فیزیولوژی تنفس

32 ...............................................................................................................مراقبت های بهداشتی دستگاه تنفسی

33 ..................................................................................................................................................... گوارش دستگاه

43 ....................................................................................................................................... اعمال دستگاه گوارش

48 ......................................................................................................... مراقبت های بهداشتی دستگاه گوارش

51 ....................................................................................................................................................... دستگاه ادراری

57 ............................................................................................................. مراقبت های بهداشتی دستگاه ادراری

59 ..................................................................................................................................................... دستگاه عصبی

64 ....................................................................................... ی مرکزی ..................................................دستگاه عصب

64 ............................................................................................................................... دستگاه عصبی خود مختار

66 ............................................................................................................. های بهداشتی دستگاه عصبی مراقبت

68 ................................................................................................................................. دستگاه عضالنی اسکلتی

4

صفحه عنوان

75 .................................................................................................................................................................... پوست

77 ................................................................................................................................................. سواالت ارزشیابی

79 .................................................................................................................................................................... منابع

5

ساختار و عملكرد بدنآشنایی با عنوان بسته ي آموزشی :

ساعت 02 مدت دوره :

كمك بهياران گروه هدف :

اهداف آموزشی :

وره از فراگيران انتظار می رود :پس از پایان این د

د .نرد دستگاه گردش خون را شرح دهعملك

د . ناجزاي اصلی دستگاه گردش خون را توضيح ده

د . ناجزاي خون را بيان كن

د . نگردش كوچك خون را توضيح ده

د . نگردش بزرگ خون را شرح ده

د .نعملكرد دستگاه تنفس را بيان نمای

د . ناجزاي دستگاه تنفس را شرح ده

د . نفيزیولوژي تنفس را شرح ده

د . نعملكرد دستگاه گوارش را بيان نمای

د . نلوزالمعده و عملكرد آن را شرح ده

د . ناعمال دستگاه گوارش را توضيح ده

د . نن نمایاعملكرد دستگاه ادراري را بي

د .ناعمال كليه ها را توضيح ده

د . نعملكرد دستگاه عصبی را شرح ده

د . ندستگاه عصبی مركزي را توضيح ده

د . نن نمایاعملكرد دستگاه عصبی عضالنی را بي

د . نعملكرد پوست را شرح ده

غير حضوري –كتابخوانی روش و نحوه اجراي آموزشی :

الكترونيكی نحوه ارزشيابی :

6

7

مقدمه

بطور كه پيراپزشكی علوم هاي رشته مورد در بخصوص درمانی بهداشتی آموزشی مراكز كيفی سطح ارتقاء اهميت

كمك آموزش راستا همين در . نيست پوشيده كسی بر هستند ارتباط در جامعه و مردم سالمت سطح با مستقيم

وري بهره افزایش در نمایند، می درمانی مراكز در بيماران به خدمت ارائه صرف را زیادي زمان مدت كه نيز بهياران

و آموزش ارتقاء هدف با بهياران كمك هاي الكترونيكی نآزمو برگزاري با لذا . نيست تاثير بی درمانی مراكز

. شد خواهد برداشته بيماران به درمانی خدمات ارائه سطح ارتقاء جهت در مهمی گام آنان توانمندي

دستگاه گردش خون ، دستگاه در خصوص ، مطالبی آشنایی با ساختار و عملكرد بدن انسان در مورد در این كتابچه

. ارائه خواهد شد اه ادراري ، دستگاه عصبی ، دستگاه گوارش ، دستگاه اسكلتی عضالنی و پوست تنفس ، دستگ

8

ساختار بدن انسان

سلول ها در كنار هم و ساختن بدن را نیقرار گرفتن ا یشده است و چگونگ ليتشك یمختلف يدن انسان از سلول هاب

. نامند یبدن م يسازمان بند

تباف

تجمع سلول ها كه به نی. كوچكتر دهند یانجام م ینيكار مع كیهست كه هر یگوناگون يدر بدن انسان سلول ها

، یبافت استخوان ،ی، بافت خون نسج نام دارند مانند ایدهند بافت یرا انجام م یاعمال مشخص ایطور هماهنگ عمل

. یبافت چرب

9

. هست یبافت انيآب م ای یسلول نيب عیآنها ما نيكنار هم قرار دارند و ببافت مثل آجر ساختمان در كی يها سلول

. آجرهاست نيب مانيمانند س یبافت انيآب م

اندام

كه با هم ییبه مجموع بافت ها نیبنابرا. ، قلب . مانند معدهرديگ یبا كنار هم قرار گرفتن چند نوع بافت اندام شكل م

اندام است كه در ساختمان آن كی. مثال قلب ندیگو یاندام م گرندیكدیمكمل یكار خاص انجام يدر ارتباط بوده و برا

. وجود دارد یچرب ، يونديپ ،یعصب ،یبافت خون

11

دستگاه

یاتيح يها یژگیاز و یكی. هر دستگاه ندیگو یدر ارتباط هستند، دستگاه م گریكدیاز اندام ها كه با ياز مجموعه ا

، يحلق و مر ، ي، مجار دهان ي، ارتباط را بر عهده دارد. مثال دستگاه گوارش از اندام ها ، حركت تنفس ه،یمانند: تغذ

مانند كبد و لوزالمعده هم با آن در ارتباط است. ییها دام. ان شده است ليروده بزرگ تشك ، كی، روده بار معده

11

دستگاه گردش خون

12

را به سلول ها داخل و از آنها خارج دیگازها و مواد زا ، یی( مواد غذایعروق یدستگاه قلب ایگردش خون ) دستگاه

. دستگاه گردش خون انسان و كند یخون كمك م pHدما و تيو به تثب دینما یها مبارزه م يماري، با ب كند یم

كند(. یرا ترک نم یرگیو مو یاهرگيس ،یخون، هرگز شبكه سرخرگ یعنی مهره داران بسته است ) ریسا

.یخون ي، خون و رگ ها : قلب دستگاه گردش خون انسان عبارتند از یاصل ياجزا

نیكند و در ا یها عبور م هیحلقه از ر كی)كه به شكل يوی: گردش خون ر شود یم ليگردش خون از دو نوع تشك

بدن گرید يدر تمام قسمت ها «حلقه» كی)كه به شكل كيستمي( و گردش خون سدینما یم يريگ ژنيقسمت اكس

را به قلب ژنيدهد و سپس خون بدون اكس یمختلف قرار م ياعضا اريرا در اخت ژنياكس يو خون دارا ابدی یم انیجر

گرداند.( یبر م

: خون و لنف. دیآ یدستگاه گردش خون در بدن به حركت در م ي لهيبه وس عیدو نوع ما

يدستگاه لنفاو ، يلنفاو يسازند و لنف و رگ ها و گره ها یرا م یعروق یقلب هدستگا ، یخون ي، قلب و رگ ها خون

دهند. یم ليرا تشك

سازند. یدر مجموع دستگاه گردش خون را م ، يو دستگاه لنفاو یعروق یدستگاه قلب

خون

می دهد . خون مایعی است كه در سيستم بسته عروق گردش می كند و همراه با قلب دستگاه گردش خون را تشكيل

این دستگاه مسئول رساندن احتياجات بدن از نظراكسيژن و مواد مغذي می باشد ونيز درخارج ساختن فراورده هاي

خون به . ایمنی و حفاظت در برابر عوامل عفونی مانند باكتري ها و ویروس ها را به وجود می آوردزا ئد اهميت دارد .

زیع شده است.وسيله قلب و رگ هاي خونی در ميان بدن تو

اجزاي خون

، سلول هاي سفيد خون ، سلول هاي قرمز خون شامل پالسما اجزاي اصلی خونخون از چند جزء تشكيل شده است.

و پالكت ها هستند.

رنگ خون بسته به ميزان اكسيژن آن فرق می كند، بنابراین شریان ها به رنگ قرمز روشن و ورید ها به رنگ قرمز تيره

ی باشند .یا ارغوانی م

درصد 55خون شامل مایعی به نام پالسما است كه در آن تعداد بسيار زیادي سلول یا گویچه شناور هستند . پالسما

ليتر می باشد . 5 – 6درصد آن را تشكيل می دهند . كل حجم خون یك فرد بالغ 55حجم خون و گویچه ها

13

پالسما

ل شده است : مایع زرد رنگی است كه از قسمت هاي زیر تشكي

آب -1

امالح معدنی -0

پروتئين -3

مواد غذایی -5

فراورده هاي زائد -5

گویچه هاي خون

اصلی تقسيم می شوند : گویچه هاي خون به سه دسته

(گلبول هاي قرمز) سلول هاي قرمز خون

(سلول هاي سفيد خون )لكوسيت ها

(پالكت ها )ترومبوسيت ها

(:گلبول هاي قرمز) سلول هاي قرمز خون

اند. سلول هاي قرمز خون به شكل ن سلول ها گروه خونی را تعيين می كنند و فراوان ترین نوع سلول داخل خونای

هاي قرمز خون رو به داخل منحنی است مانند فضاي داخلی یك مقعر الطرفين هستند. یعنی طرفين سطح سلول

حجم این نسبت منطقه سطح نسبت بهمانند و انعطاف پذیري سلول هاي قرمز خون به افزایش كره. شكل دیسك

اما حاوي ميليون ها مولكول هموگلوبين سلول هاي بسيار كوچك كمك می كند. سلول هاي قرمز خون هسته ندارند

ریه ها متصل می شوند و آنها را به مولكول هاي اكسيژن به دست آمده در اند. این پروتئين هاي محتوي آهن به

.نندهاي مختلف بدن حمل می ك بخش

سلول هاي قرمز خون پس از رساندن اكسيژن به سلول هاي بافت ها و اندام ها، دي اكسيد كربن را برمی دارند تا آن

از بدن خارج می شود. دي اكسيد كربن را به ریه ها انتقال دهند. ریه جایی است كه در آن

: (سلول هاي سفيد خون )لکوسيت ها

. این سيستم لنفاوي بازي می كنند ، نقش مهمی در سيستم ایمنی و مقابل عفونت این سلول ها با دفاع از بدن در

می زدایند. چندین نوع مختلف از مكان یابی می كنند و از بدن سلول ها عوامل بيماري زا و مواد خارجی را

. ، هر كدام با وظایف مختلف وجود دارند خون سلول هاي سفيد

14

.ها، بازوفيل ها و ائوزینوفيل ها مثال هایی از آنها هستند روفيللنفوسيت ها، مونوسيت ها، نوت

: (پالکت ها )ترومبوسيت ها

مگاكاریوسيت ناميده می شوند، تشكيل این نوع از سلول هاي خون از قطعات سلولی یافت شده در مغز استخوان كه

قش عمده اي در لخته شدن خون بازي جریان خون به گردش در می آیند و ن می شوند. قطعات مگاكاریوسيت از ميان

تشكيل می دهند تا ، با هم دسته اي را هنگامی كه پالكت ها با یك رگ خونی مجروح روبرو می شوند. می كنند

.جلوي باز شدن رگ را بگيرند

توليد سلول هاي خون

دي مغز استخوان بهدر داخل استخوان توليد می شوند. سلول هاي بنيا مغز استخوانسلول هاي خون به وسيله

، سلول هاي سفيد خون و پالكت ها تبدیل می شوند. سلول هاي سفيد خون مشخصی هم سلول هاي قرمز خون

وجود دارند كه در غدد لنفاوي، طحال و غده تيموس ایجاد می شوند.

ر خون به گردش ماه د 5. سلول هاي قرمز خون براي حدود سلول هاي خون بالغ شده طول عمرهاي متفاوتی دارند

روز و سلول هاي سفيد خون از حدود چند ساعت تا چند روز به گردش در 9درمی آیند، پالكت ها براي حدود

می آیند.

، كبد و كليه ها تنظيم می شود. توليد سلول هاي خون اغلب توسط ساختارهایی از بدن مانند غدد لنفاوي، طحال

، بدن به صورت تحریك مغز استخوان به منظور توليد سلول هاي قرمز ستهنگامی كه ميزان اكسيژن در بافت ها كم ا

خون بيشتر پاسخ می دهد. هنگامی كه بدن دچار عفونت می شود، سلول هاي سفيد خون بيشتري توليد می شود.

انواع رگ هاي خونی و بافت آنها

. كار اسر بدن نقل و انتقال می دهندرگ هاي خونی شبكه پيچيده اي از لوله هاي توخالی هستند كه خون را در سر

رگ ها براي بدن ضروري است چراكه خون مواد مغذي با ارزشی را نقل و انتقال می دهد و مواد زاید را از سلول هاي

ما دور می كند.

رگ هاي خونی از الیه هاي بافت همبند و عضله ساخته شده اند.

15

سرخرگ ها )شریان(

سرخرگ ها وارهیسرخرگ نام دارند. د ای انیكنند شر یكه خون را از قلب خارج م رگ هایی ارتجاعی ) االستيك (

به استثناء شریان ریوي كه معموال داراي خون اكسيژن دار و به رنگ روشن می باشند ، . است يا چهيكلفت و ماه

، خون را از قلب به ریه ها می برند. ریه جایی است كه اكسيژن به شریان هاي ریويداراي خون تيره رنگ می باشد .

. شریان هاي سيستمی خون را به بقيه بدن حمل می كنند. وسيله گلبول هاي قرمز خون برداشته می شود

) وریدها ( سياهرگ ها

از بافت به سمت قلب حمل می كنند و نسبت به شریان ها داراي هایی ارتجاعی هستند كه خون را سياهرگ ها رگ

خون تيره تري می باشند ، به استثناء ورید ریوي كه خون اكسيژن دار را حمل می كند ، بنابراین داراي خون روشن

، عبارتند از: سياهرگ هاي ریويسياهرگ ها را می توان به چهار نوع اصلی تقسيم بندي كرد كه می باشد .

، سطحی و عمقی. سيستمی

مویرگ ها

كه یكیبار اريبس يشود و در آخر به رگ ها یشاخه شاخه م اهيگ شهیشود، مانند ر یم یسرخرگ وارد اندام یوقت

سلول نيها خون را ب رگی. موندیگو یم رگیكوچك مو يرگ ها نیشود. به ا یم لینازک است تبد اريآنها بس وارهید

كربن را از آنها دياكس يو د دیدهند و در عوض مواد زا یم هارا به سلول ژنيغذا و اكس یعنیكنند. یم عیها توز

تبادل مایع بين مویرگ ها و بافت هاي بدن در بستر مویرگی انجام می شود. .رنديگ یم

16

قلب:

كه بين این دو هيچ ارتباط قلب یك پمپ عضالنی است و شامل یك قسمت راست و یك قسمت چپ می باشد

مستقيمی وجود ندارد . خونی كه از بدن باز می گردد وارد حفره اي با دیواره نازک به نام دهليز راست می شود . خون

از دهليز راست از طریق دریچه اي به نام دریچه سه لتی ، به داخل حفره اي با دیواره ضخيم تر ، به نام بطن راست

یان ریوي به داخل ریه ها پمپ می كند . خون را از طریق شربطن راست می ریزد .

در مویرگ ریه ، خون اكسيژن گرفته و دي اكسيد كربن پس می دهد . سپس خون اكسيژن دار تازه از طریق

وریدهاي ریوي به داخل حفره با دیواره نازک ، به نام دهليز چپ می ریزد . دهليز چپ خون را از طریق دریچه اي به

دریچه ميترال ، به داخل حفره اي از قلب به نام بطن چپ كه ضخيم ترین دیواره را دارد ، پمپ می كند . بطن نام

چپ خون را به داخل آئورت كه از آن به تمام بدن پخش می شود ، پمپ می كند .

به نام نیيحفره در پا چپ و دو زيو راست و دهل زيچهار حفره است. دو حفره در باال به نام دهل يقلب دارا نیبنابرا

. است یخون سرخرگ يو قسمت چپ قلب دارا یاهرگيخون س ي. قسمت راست قلب دارا بطن راست و بطن چپ

آناتومی قلب

قلب یك عضو عضالنی تو خالی است كه در وسط قفسه سينه ، مابين ریه راست و ریه چپ ، متمایل به سمت چپ

وطی شكل بوده و داراي یك قاعده ، یك راس و چهار سطح می باشد . سطح قرار گرفته است . قلب تقریبا مخر

خارجی قلب در كيسه اي به نام پریكارد قرار گرفته است . ما بين این دو الیه ، الیه بسيار نازكی از مایع قرار گرفته

از الياف خاص عضله است كه باعث آسانی حركت قلب هنگام انقباض می شود . عضله قلب ميوكارد ناميده می شود كه

قلب تشكيل شده است .

17

انواع دریچه هاي قلب

:بطنی –دریچه دهليزي .9

:در ساختار قلب دو نوع دریچه دهليزي بطنی وجود دارد كه عبارتند از

و لختیديترال یا دریچه م

دریچه سه لختی

:دریچه هاي سينی .2

:تند ازسينی وجود دارد كه عبار در ساختار قلب دو نوع دریچه

دریچه سينی آئورتی

دریچه سينی ششی

؟ دریجه ميترال چيست و چه نقشی دارد

دارد و در زمان انقباض بطن ها از ميترال یا دو لختی دریچه اي است دو قسمتی كه بين دهليز و بطن چپ قرار

.كند برگشت خون روشن به دهليز چپ جلوگيري می

18

؟ دریچه سه لختی چيست و چه نقشی دارد

زمان انقباض بطن ها از برگشت خون لختی دریچه اي است سه قسمتی كه بين دهليز و بطن راست قرار دارد و در سه

.تيره به دهليز راست جلوگيري می كند

؟ دریچه سينی آئورتی چيست و چه نقشی دارد

در زمان استراحت قرار دارد كه در بطن چپ و ابتداي سرخرگ آئورتی، دریچه اي سه قسمتی به نام سينی آئورتی

.می كند بطن ها از برگشت خون روشن به بطن چپ جلوگيري

؟ دریچه سينی ششی چيست و چه نقشی دارد

دارد كه در زمان استراحت در بطن راست و ابتداي سرخرگ ششی دریچه اي سه قسمتی به نام سينی ششی قرار

.كند بطن ها از برگشت خون تيره به بطن راست جلوگيري می

سرخرگ ها وجود دارد. يو بطن ها و دهانه زهايدهل نياست كه در ب ییها چهیقلب مربوط به بسته شدن در يهاصدا

شود خون را با فشار یكه بسته م یاست و وقت يقو اريبس چهيماه نی، ا است یتو خال يا چهيگفت كه قلب ماه دیبا

. فرستد یبدن م يبه همه جا ادزی

تغذیه خونی قلب

خون شریانی را از شریان هاي كرونري چپ و راست كه از باالي دریچه آئورتی منشاء می گيرد ، دریافت عضله قلب

می كند . وریدهاي كرونري خون را از عضله قلب به داخل سينوس وریدي كرونري كه به داخل دهليز راست باز

می شود تخليه می كنند .

عصب گيري قلب

اگ و شاخه هایی از دستگاه عصبی سمپاتيك عصب می گيرد . قلب توسط شاخه هایی از عصب و

:گردش کوچک خون

راست زيراست خون از دهل زي. با انقباض دهل آورند یراست قلب م زيها خون را از نقاط مختلف بدن به دهل اهرگيس

قیبطن راست از طر شود. بعد با انقباض بطن راست خون از ی( وارد بطن راست مديكوسپی)تر یسه لت چهیدر قیاز طر

كه از یخون جهيشود. در نت نیگزیهوا جا ژنيخون با اكس نكرب دياكس يها د هیرود تا در ر یها م هیبه ر هیسرخرگ ر

وارد هیر يها اهرگيس قیخون از طر نیدارد. ا یكم دكربنياكس ياست و د يادیز ژنياكس يدارا دیآ یها م هیر

19

چپ قلب را زيها به دهل هیها و برگشت خون از ر هیز بطن راست قلب به رگردش خون ا نیشود. ا یچپ قلب م زيدهل

نامند. یگردش كوچك خون م

گردش بزرگ خون:

( وارد بطن چپ ترالي)م یدو لت چهیدر قیچپ از طر زيچپ شده بعد از انقباض دهل زيدار كه وارد دهل ژنياكس خون

ژنيسرخرگ آئورت خون اكس قیشود. از طر یگ بدن )آئورت( مشود. با انقباض بطن چپ خون وارد سرخرگ بزر یم

كربن دياكس يرا به آنها برساند و مواد زائد و د ژنيو اكس ییرود تا مواد غذا یمختلف بدن م يدار به تمام قسمت ها

ها به اهرگيس قیشود و از طر یها م اهرگيبدن وارد س ي. خون بعد از گرفتن مواد زائد سلول هارديرا از آنها بگ

بدن و يسرخرگ آئورت به تمام ارگان ها قیگردش خون از بطن چپ قلب و از طر نی. ادیآ یراست قلب م زيدهل

نامند. یراست قلب را گردش بزرگ خون م زيدهل بهبرگشت آن

21

کار قلب و دستگاه گردش خون نييتع يها روش

یپزشك ی، گوش سازد( یقلب را مشخص م يلوژویزيكه الكتروف ی)نوار قلب وگرامیاستفاده از الكتروكارد با

يقلب و ضربان ها تمیشامل سرعت ضربان و ر یكه عملكرد قلب) ، ضربان سنج (، دستگاه فشار سنج)استتوسكوپ

يها يماريضربان قلب در موارد موجود نبودن ب نييتع ينبض )كه معموال برا نهی، معا كند( یرا مشخص م نامنظم

به اعضا انجام یخون رسان یچگونگ نييتع يشدن بستر ناخن )كه برا ديسف شی، آزما رود( یخاص به كار م یقلب

. كنند یم نييو فشار خون را تع شود(، نحوه كار قلب و دستگاه گردش خون یم

کار قلب

كار قلب حفظ خون رسانی كافی به تمام بافت هاي بدن است . كار رساندن خون با انقباضات ریتميك قلب صورت

بار در دقيقه در بالغين با اندام متناسب روي می دهد . انقباضات 20می گيرد . این انقباضات با سرعت تقریبا

دهليزي ابتدا صورت می گيرد ، سپس با انقباضات بطنی دنبال شده و آن گاه مدت زمان كوتاهی وجود دارد كه هر دو

حفره استراحت می كنند و از خون پر می شوند .

21

تم هدایتی قلب سيس

این سيستم شامل شبكه اي از رشته هاي هدایتی تخصص یافته است كه انقباضات دهليزي و بطنی را هماهنگ

دهليزي كه گروهی از سلول هاي تخصص یافته واقع در –می كنند . جریان عصبی براي انقباض از گره سينوسی

ی شود . یك موج انقباضی از گره دهليزي در سرتاسر محل اتصال دهليز راست با ورید اجوف فوقانی است شروع م

بطنی را تحریك می كند . –دیواره هر دو دهليز پخش شده و نهایتا گره دهليزي

گره دهليزي بطنی شامل گروهی از سلول ها در دیواره دهليزي ، درست باالي دریچه ميترال و تریكوسپيد است .

ریك می شود ایمپالسی را ایجاد می كند كه به دسته دهليزي بطنی راه هنگامی كه توسط موج انقباض دهليزي تح

بطنی دسته هایی از رشته هاي تخصص یافته است كه به دیواره بين بطنی راه یافته و –می یابد . دسته دهليزي

سپس به یك شاخه براي هر بطن تقسيم می شود . این شاخه ها سپس به شاخه هاي كوچك تري در عضله بطن

تقسيم می شوند .

نبض

هر بار كه بطن چپ منقبض می شود خون با فشار به داخل آئورت فرستاده می شود و از درخت شریانی با فشار به

داخل مویرگ ها می رود . شریان ها داراي دیواره ارتجاعی می باشند كه با هر بار افزایش فشار ناشی از انقباض بطن

در زمان دیاستول پایين می آید به حالت اول باز می گردد . بنابراین هر ضربان قلب را چپ باز شده و هنگامی كه فشار

می توان در شریان محيطی به صورت یك سفتی و یك شلی احساس كرد كه این را نبض می نامند . با لمس نبض

زد . می توان ، شمارش تعداد ضربانات قلب ، نامنظمی ها در ریتم و فشار داخل شریان را حدس

فشار خون

فشار خون فشاري است كه خون به دیواره شریان ها وارد می كند . فشاري كه خون به دیواره شریانی در هنگام

ميلی متر جيوه است . 102سيستول بطنی وارد می سازد فشار سيستوليك ناميده می شود و معموال در حدود

ی بسته می شود دیواره هاي ارتجاعی شریان ها به حالت اول هنگامی كه سيستول بطنی تمام می شود و دریچه آئورت

بازگشت كرده و به تدریج فشار پایين می آید ، اما قبل از این كه این فشار به صفر برسد سيستول بطنی مجددا روي

ترین می دهد . بنابراین با ضربان ریتميك قلب ، یك فشار خون نوسان دار در شریان ها وجود خواهد داشت . پایين

ميلی متر جيوه است . 02حد فشار خون ، فشار دیاستوليك ناميده می شود و معموال در حدود

فشار خون معموال به مسيله ابزاري به نام فشارسنج اندازه گيري می شود . این وسيله شامل یك كيسه الستيكی قابل

است . باد كردن می باشد كه به یك مقياس جيوه اي ) مانومتر ( وصل شده

، هيجان و افزایش فعاليت . عصبانيت فشار خون ثابت نيست و می تواند بسته به شرایط مختلف نوسان داشت باشد

می توانند فشار خون را تحت تاثير قرار دهند. ميزان فشار خون نيز وقتی ما مسن تر می شویم افزایش می یابد. فشار

نوان فشار خون باال معروف است و هنگامی كه به سخت شدن، به ع خونی كه به شكل غير عادي باال می رود

22

شریان ها، صدمه به كليه ها و نارسایی قلبی منجر می شود می تواند عواقب جدي به همراه داشته باشد. افراد داراي

تواند . اگر فشار خون باال تداوم داشته باشد در بيشتر مواقع می فشار خون باال اغلب عالئمی را تجربه نمی كنند

سالمت انسان را با خطر مواجه كند.

دستگاه گردش خون یبهداشت يمراقبت ها

ها ، حرص و آز ، غم و غصه ، صدا و ازدحام ، ی، نگران جاني، اضطراب ، ه یعصب ي، ضربه ها یو شتابزدگ سرعت

همه و همه مظاهر تمدن پر تحمل و لوكس ، یچند جانبه ، طلب زندگ يها تي، فعال يو تكنولوژ نيماش ، اداتياعت

. باشد یو در حال مبارزه و دفاع م روداريآنها در گ هيكل نو هستند كه در جهان امروز ، بشر با

شوند عبارتند از : یم یقلب یباعث ناراحت یكه در زندگ یمهم عوامل

یناش یو بدن يمغز يها ی، خستگ هی، افراط در تغذ یاجتماع يها ـتيغلط ، افراط در فعال ي، ورزش ها ــهیتغذ سوء

از یموقع ، استرس ، برخ یب یعصب ي، ضربه ها ی، چاق یو روان یعصب يها ی، خستگ دیشد یجنس كاتیاز تحر

. تأثرات و دیشد یعصب كاتی، تحر اداتياعت

یقلب يهایمارياز بروز ب يريشگيدر جهت پ یتوانند الگوئ یگردد م یبدان ها اشاره م ریكه در ز یاصول بهداشت تیرعا

باشند.

دیآهسته غذا بخور.

مواد در اغلب نیاز حد ا شيو ب هیرو یمصرف ب رای. ز ديافراط نكن يچرب ، پر نمك و قند يدر مصرف غذاها

گردد. یقلب م یداشته و منجر به نارسائ یپ در را یقلب يها یموارد ناراحت

ديجات افراط نكن هیو مصرف ادو گاريس دني، كش یرالكليو غ یدر مصرف مشروبات الكل .

بدن ، چه قلب ، يها از ارگان كی چيو بهداشت ه یسالمت يرفته برا همیرو ي. پرخور دیزيبپره ياز پرخور

سازد . به هر نوع یعضو مربوطه را فراهم م یو خستگ ينبوده و رنجور مناسب كبد ، معده و چه تناسب اندام

ترک نموده ، كه نه یسفره را در حال شهيبوده و هم دلمتعا یستیقلب مضر است مصرف غذا با يكه باشد برا

.دهد شكل رييرنجور و فرسوده شو د و نه اندام تغ هيقلب خسته گردد و نه كبد و كل

كاركرد زانيم ادیقلب و ازد ۀعضل یباعث خستگ ادی. وزن ز دیوزن خود را در حد معمول و مناسب نگهدار

غلظت يماريقند و ب يماريفشار خون و ب يهایماريتالء به بچاق مستعد اب اشخاص شود . یم یعروق قلب

يها يماريب نيو همچن نیآنژ ، یعروق يها يماريزودتر به ب جهيو در نت شدهسالم خون بوده و عروق آنها نا

شوند. یمبتال م یقلب يو سكته ها یعضله قلب

قند يماريبه ب انیمبتال دیجد يها هيفرض مطابق ایباشند و یم زيقند ن يماريچاق مستعد ابتال به ب اشخاص

زانيو در صورت كم كردن وزن ، م دیافزا یقند م يماريبر شدت ب یچاق حال شوند . در هر یزودتر چاق م

23

.دیآ یم نيقند هم پائ

ف هد شترياست . اشخاص چاق چون ب ادترید عمر بدن زوزن بدن كمتر باشنمود كه هر چه يآور ادی دیبا

را شعار يو خونسرد زنديبپره ادیز تياست از حساس ستهی، شا باشند یقند م يماريو ب یقلب يهایماريب

قرار دهند.خود

ديخود را حفظ كن ي، خونسرد جاناتيصرفنظر كرده و در مقابل شوک و ه هودهيب ادیاز داد و فر .

جادیگذاشته و باعث ا یعروق داخل يدر رو یو آن دیشد ريأثچه خوش و چه ناخوش ، ت زيآم جانيه يخبرها

یو برخ ديتول یقلب دیشد يدردها جهيگردند و در نت یقلب م یمصرف ژنياكس عضله قلب و كمبود یكم خون

شوند. یمنجر م یقلب ياوقات به سكته ها

یعنیان و تراوشات مغز كه زم دیو نگذار ديبنمائ یاالمكان خود را مشغول كار سالم یحت يماريدر موقع ب

افكار بر شما مسلط گردد.

يبرا يرو ادهيورزش است . چرا كه پ نیبهتر يرو ادهيباال پ ني. در سن ديهر روز مناسب سن خود ورزش نمائ

بودنمداوم و آرام بد ن ، باز تيپاها و فعال تي، چه در اثر حركت و فعال دربردارد يادیباال محاسن ز نيسن

تمام بدن به يرا برا ی، ورزش مناسب قلب شدن مقدار خروج خون از ادیشده و كم و ز نيجدار عروق تأم

آورد. یخصوص جدار عروق به وجود م

داشته قيساعت خواب عم 0و در شبانه روز حتما ديها افراط نكن يشبانه و شب زنده دار حاتیهر گز در تفر

انیقلب و عروق مضر بوده ، جر يبرا زيعدم تحرک نو ادیخواب و استراحت ز كه است يادآوري. الزم بديباش

. دینما یم دیرا تشد نيخون را كند و تصلب شرائ

تا حد امكان هر . دیريدر نظر بگ یحیتفر يمسافرت ها يبرا زيماه ن كی یآخر هفته استراحت نموده و سال

یروح و ناتوان ی، خستگ مغز یآن فقط فرسودگ ۀجيه نتك یآن جاناتيو از ه ديرا حل شده تصور كن یمشكل

. ديكن يدور باشد یقلب م

در صورت ــــژهیباال و به و نيبه خصوص در سن ی، افراط در روابط جنس یروابط جنس زانيعدم افراد در م

.دینما یم جادیو بهداشت قلب ا یسالمت يبرا يخطر جد نيطرف نيوجود اختالف سن ب

روزانه توأم با صرف ادیو كار ز تيكرد مثال فعال زيپره یتسیدر روز با ینوع خستگ نیاز توأم كردن چند

یقلب يو سكته ها یقلب نیو خطر آنژ یقلب يقلب مسن به خصوص اگر در معرض دردها يبرا مشروبات حتما

.دینما یم جادیمرگ را ا یباشد خطر حتم

نموده و در اسرع وقت يددارجدا خو یو عروق یقلب يها یاز مصرف خود سرانه هر نوع دارو به هنگام ناراحت

نبوده یعنوان منطق چيانداختن شروع درمان به ه ري. به تأخدیريمداوا قرار گ تحت تا ديبه پزشك مراجعه نمائ

خواهد بود. يماريب هياز عالئم اول دتریبه مراتب شد يو عوارض بعد

24

دستگاه تنفس

25

رژي براي فعاليت هایشان به اكسيژن نياز دارد . اكسيژن توسط خون بههر سلولی براي اكسيداسيون و توليد ان

سلول ها حمل می شود و مجددا خون دي اكسيد كربن حاصله را به عنوان یكی از فراورده هاي زائد و توليد حرارت

خارج می سازد . تبادل اكسيژن و دي اكسيد كربن مابين خون و بافت هاي تنفس انجام می شود .

ییهوا يها هيوكس ژکینا ، ژهینا ، ينا ، حلق ، ینيانجام عمل تنفس را بر عهده دارد و از ب فهيگاه تنفس وظدست

اكسبد كربن به دستگاه يو دفع د یسلول سميمتابول يبرا ژنياكس هيته يبدن جانداران برا . شده است ليتشك

. وابسته است تنفس

به گردش خون ودستگاه تنفس بيترت نیبه ا . دن و شش ها استب يبافت ها نيگردش خون انتقال گاز ب دستگاه

طيهوا را از مح كه ییهوا هيناح . شده است ميتقس یو تنفس ییهوا هيدستگاه تنفس به دو ناح . وابسته است گریكدی

. رساند یها م شش شامل "هاست ژهینا ستميس، ينا ، حنجره ، حلق ، ینيحفره ب " یبه قسمت تنفس رامونيپ

. است سميكربن حاصل از متابول دياكس يبدن و دفع د يسلول ها يبرا ژنياكس نيدستگاه تنفس تأم فهيوظ

در محل تبادل گازها را آبشش و، كه در جانداران ساكن آب دستگاه تنفس دارند ینوع یپر سلول واناتيح تمام

نامند. یو پرندگان شش م پستانداران

بينی

نا منظم كه باالي كف دهان و زیر حفره قدامی جمجمه قرار دارد . این حفره به وسيله حفره بينی حفره اي است

دیواره بينی به دو نيمه راست و چپ تقسيم می شود . حفره بينی توسط اپيتليوم مژه دار محتوي سلول هایی كه

ها را هنگام عبور هوا ترشح كننده موكوس می باشند ، مفروش شده است و این موكوس ذرات گرد و غبار و باكتري

به دام انداخته و با حركت جارویی خود به بيرون می فرستند . در قسمت فوقانی بينی سلول هاي مخصوصی وجود

را مرطوب و به ینيحفره ب تواندیم یپوشش يسلولها هیال جهيدر نتدارند كه در ارتباط با حس بویایی می باشند .

خود آن را گرم كند. یخون يكمك رگها

26

حلق

یك لوله عضالنی است كه قسمتی از آن در دستگاه تنفسی و قسمتی در دستگاه گوارش انجام وظيفه می نماید .

سانتی متر طول داشته و از قاعده 10-15حلق در پشت حفرات بينی ، دهان و حنجره واقع شده است . در حدود

می شود ، توسعه دارد . حلق در قسمت خل مري بازجمجمه تا محاذات ششمين مهره گردنی ، كه در آن جا به دا

فوقانی خود پهن تر از بقيه قسمت هایش بوده و به تدریج در سرتاسر طول خود باریك تر می شود . حلق از قسمت

قدامی به داخل حفرات بينی ، دهان و حنجره باز می شود .

حنجره:

عبور هوا است و هم يبرا یقرار گرفته هم راه ي نا يو در باال ینيدر عقب حفره ب گردن يحنجره كه در جلو

. شودیباعث باز نگه داشتن آن م شده ليغضروف و عضله تشك نیكند. ساختمان حنجره از چند یم ديتول صدا

كی شودیصدا م ديبازدم باعث تول يهوا لهيوجود دارد كه ارتعاش آنها بوس یطناب صوت ایتار يدر حنجره تعداد

. شودیم يو مانع ورود غذا به درون نا بنددیرا م حنجرهدر هنگام بلع غذا دهانه گلوتیبه نام اپ یضروفغ دهیزا

تارها و نیهستند خروج هوا را از ششها هنگام بازدم موجب ارتعاش ا یارتجاع يوندياز جنس بافت پ یصوت يتارها

.شودیصدا م ديتول

اعمال حنجره عبارتند از :

از حلق به ناي اجازه عبور هوا

جلوگيري از وارد شده غذا به ناي در حين عمل بلع

توليد صدا

27

در حين عمل بلع حنجره توسط عمل عضالنی به طرف باال كشيده شده و اپی گلوت بيشتر به حالت افقی در آمده و

مدخل حنجره را می پوشاند . این عمل عبور غذا را از حلق به مري ممكن می سازد .

بستگی به طناب هاي صوتی دارد . این طناب ها از خط وسط غضروف تيروئيد در قسمت قدامی تا زوائد توليد صدا

صورتی هرمی در قسمت خلفی كشيده شده اند . در حين نفس كشيدن آرام طناب هاي صوتی در قسمت خلفی از هم

د طوري كه طناب هاي صوتی جدا هستند . هنگام توليد صدا عضالت كوچك حنجره غضروف هاي هرمی را می چرخان

نزدیك به هم قرار می گيرند ، آن گاه عبور هوا از بين این طناب ها صدا توليد می كند . زیر و بمی صدا بستگی به

كشش این طناب ها دارد . حنجره فقط صدا توليد می كند . صحبت كردن در ارتباط با تغيير و تبدیل صدا توسط

د می شود . لب ها ، زبان و دندان ها ایجا

ناي

سانتی متري است كه از قسمت تحتانی حنجره به طرف پایين كشيده شده است . ناي در 12یك لوله تقریبا

ژه محاذات ششمين مهره گردنی شروع شده و در محاذات كنار فوقانی پنجمين مهره سينه اي با تقسيم شدن به نای

سمت خلفی با مري ، كه آن را از ستون فقرات جدا می سازد ، مجاورت اصلی راست و چپ خاتمه می یابد . ناي از ق

دارد .

28

:ژهینا

نایژه اصلی راست و چپ از محل دو شاخه شدن ناي ، در محاذات كنار فوقانی پنجمين مهره سينه اي شروع

این نایژه در حدود می شوند . نایژه اصلی پهن تر و كوتاه تر از طرف چپ است و عمودي تر به طرف پایين می رود .

سانتی متر طول دارد و در برابر پنجمين مهره سينه اي وارد ریه می شود . نایژه اصلی چپ باریك تر از طرف 5/0

سانتی متر طول دارد و در محاذات ششمين 5راست است و افقی تر به طرف پایين می رود . این نایژه در حدود

ریه نایژه اصلی تقسيمات متعددي را انجام داده و شاخه هاي كوچك و مهره سينه اي وارد ریه چپ می شود . در

كوچك تري را ایجاد می كنند .

ها: ژکینا

ضیتعو هستند و یفراوان يها رگیمو يشوند كه دارا یبه نام آلوئول ختم م یكوچك ییهوا يها به حفره ها هیر در

لیتما و دارند یها ساختمان ارتجاع هیر . شود یام محفره ها انج نیكربن خون داخل ا دياكس يهوا با د ژنياكس

نگه باز دو پرده جنب وجود دارد باعث نيكه ب یفشار منف یخود بخوابند ول يبدون هوا رو یمثل بادكنك دارند تا

شود. یها م هیداشتن ر

جنب ) پلور (

يده شده است . جنب داراي یك الیه هر ریه توسط كيسه بسته اي از جنس غشاي سروزي به نام جنب یا پلور پوش

ستن و سطح جداري به دیواره قفسه سينه ، مدیاخارجی و یك الیه داخلی به نام جنب احشایی است . جنب

فوقانی دیافراگم متصل شده است و به طرف باال به داخل قاعده گردن كشيده می شود . الیه احشایی به سطح ریه

ها را به لوب ها تقسيم می كنند كشيده می شود . چسبيده و به داخل شيارهایی كه ریه

29

از دو الیه جنب به طور طبيعی در تماس نزدیك با هم می باشند به طوري كه فقط توسط الیه نازكی از مایع سروزي

هم جدا می شوند و این مایع با كشيدن دو الیه جنب به سوي یكدیگر آن ها را در كنار هم نگه می دارد . ولی اگر

به داخل حفره جنب راه یابد ، دو الیه مذكور از هم جدا شده و نسج ریه روي هم می خوابد . هوا

ها شش

هاي ارتجاعی قرار دارد. بافت پيوندي درون شش داراي مقدار زیادي رشته پرده جنب شش به صورت جفت در داخل

شوند. شش سمت ششها می دام واردهاي ششی از طریق ناف این ان هاي اصلی و رگ. نایژه ماهيچه صاف است و

لوب یك شاخه از نایژه از نایژه اصلی را دریافت راست داراي سه لوب و شش سمت چپ داراي دو لوب است. هر

اي است كه به نامتقسيم شده است. ساختار درونی ششها داراي سيستمی شاخه هایی كند. هر لوب به لوبولمی

ها را آسان كه حركات شش اي ميان دو الیه جنب كمی مایع وجود داردشوند. در فضدرخت نایژكی خوانده می

.وجود دارد و تبادل گازهاي تنفسی را به عهده دارند ميليون كيسه هوایی در مجموع دو شش 322كند. حدود می

رنگ يبزرگساالن به علت ذرات ذغال وارد شده از راه تنفس خاكستر هیر یول است رنگ یكودكان صورت هیر

. باشد یم

ساختمان ریه

ریه ها از تعدادي بسيار زیادي لوبول تشكيل شده اند . هر لوبول متشكل از برونشيول هاي انتهایی كيسه هوایی ،

شاخه هاي كوچك شریان هاي ریوي و نایژه اي ، عروق لنفاوي و اعصاب می باشد .

ي كوچك و كوچك تري را ایجاد می كند . نایژه هر لوب ریه تقسيمات متعددي را انجام می دهد و شاخه ها

شاخه هاي انتهایی نایژه برونشيول ناميده می شوند . برونشيول ها خودشان نيز تقسيم می شوند و برونشيول هاي

ميلی متر قطر دارد . هر 0/2انتهایی را كه برونشيول هاي تنفسی ناميده می شوند به وجود آورده كه حدود

به كيسه هاي هوایی تقسيمادي مجاري آلوئولی تقسيم می شود كه این نيز به نوبه برونشيول تنفسی به تعد

می شوند . تبادل گازها بين آلوئول ها و مویرگ هاي ریوي صورت می گيرد .

فيزیولوژي تنفس

شود. در مرحله دم هوا وارد ششها و در هنگام بازدم از آن خارج می است. دم و بازدم تنفس در آدمی شامل دو مرحله

فشار اتمسفر هميشه كمتر از . فشار فضاي ميان دو الیه پرده جنب انجام دم و بازدم پرده جنب نقش مهمی دارد در

هاي . قبل از شروع دم كليه ماهيچه شوندنمی همين دليل ششها حتی در حالت بازدم ارادي نيز كامال بستهاست و به

ترین وضعيت خود قرار دارند و در پایين هادنده دیافراگم به صورت یك گنبد است و تنفس در حال استراحت هستند و

مراكز ششها در حالت نيمه باز هستند. هنگامی كه فرمان عصبی دم توسط فشار فضاي جنب كمتر از فشار اتمسفر و

31

.كننداي خارجی و دیافراگم را منقبض میبين دنده هايشود اعصاب حركتی ماهيچهصادر می مغز در تنفسی

انقباض دیافراگم موجب .شودها به باال و طرفين میاي خارجی موجب حركت دندههاي بين دندهماهيچه انقباض

شوند و هوا ها میكاهش فشار مایع جنب و باز شدن كيسه شود. این افزایش حجم باعثافزایش حجم قفسه سينه می

. اگر پرده جنب است هاي هوایی و ورود هوا به ششهاكشانند. بنابراین عامل اصلی باز شدن كيسهمی ن خودرا به درو

. كننداي ویژه دم استراحت میدر پایان دم ماهيچه .افتدپرده جنب پاره شود شش كامال جمع شده و از كار می

حالت اوليه خود برگردند. برگشت ششها باعث شود كه ششها بهقفسه سينه موجب می خاصيت ارتجاعی ششها و وزن

توان شود بازدم را بطور فعال نيز میمی افزایش فشار هواي درون شش نسبت به اتمسفر و در نتيجه بيرون راندن هوا

.انجام داد

تنظيم حرکات دم و بازدم

مركز دم ، هاي الوه بر نورونالنخاع ع. در بصل داراي فعاليت خودكار و متناسب هستند النخاعهاي بصل نورون

. اما در تنفس عادي پس از توقف كندفعال می هاي بازدم راهاي دیگري وجود دارد كه تحریك آنها ماهيچه نورون

یابد و بازدم به صورت غير فعال و به علت خاصيتهاي تنفسی پایان میماهيچه فعاليت مركز عصبی دم ، انقباض

. گازهاي تنفسی نيز در ميزان وجود دارد قشر مخ . همچنين مراكز ارادي تنفس درگيردارتجاعی ششها صورت می

. توازن این است خون موجود در اكسيد كربندي و بویژه اكسيژن . عامل این تنظيم مقدار فعاليت تنفس نقش دارند

.دو گاز در خون باید حفظ شود

نتقال و تبادل گازهاي تنفسیا

شود تا زمانی كه به درون یكی از سلولهاي بدن برسد باید هنگامی كه بك مولكول اكسيژن هوا وارد دستگاه تنفس می

.مراحل زیر طی شود

انتقال از هوا به شش

(انتقال از شش به خون )تبادل

انتقال در خون

(انتقال از خون به بافتها )تبادل

.اكسيد كربن صادق استاالت در مورد ديعكس این ح

31

32

از دستگاه تنفس : یمراقبت بهداشت

o یآور برخ انیعالوه بر صدمه به دستگاه تنفس ، اثرات ز اتي: استعمال دخان اتيبه دخان اديعدم اعت

. كند یم دیمثل آزبست را تشد گرید ياز گردو غبار ها

o هینت از نظر نور ، درجه حرارت ، رطوبت و تهودر محل سكو یمسائل بهداشت تیرعا

o یدستگاه تنفس يمجار يعفونت ها ژهیو درمان به موقع آنها به و یعفون يهایمارياز ب يريشگيپ .

o مختلف . يها نيتامیمناسب و سرشار از و ییغذا يها میاستفاده از رژ

o ون .الزم از دستگاه گردش خ يمراقبت ها ژهیبه و ياصول بهداشت فرد تیرعا

o مستمر در نقاط آلوده شهر و محل كار و تيآلوده و عدم فعال ياز قرار گرفتن در معرض هوا يخوددار

محافظ. يدر صورت لزوم استفاده از ماسك ها

o در حفظ وزن بدن در حد معمول و مناسب یسع

o شی، لوازم آرا، پشم اهانيگل ها ، گرده گ ليزا از قب يتماس با مواد آلرژ ایاز خوردن غذاها و زيپره

نفس و آسم یحمالت تنگ دیتشد ژهیدستگاه تنفس به و ناراحتی موجب حساس افراد در كه …

گردد. یم

o و سموم از كيگاز كربن عیو دفع سر يویر تيفعال شیمتناسب با سن جهت افزا يورزش ها انجام

ها توسط هیه رب يورود يبه منظور جذب ذرات گرد و غبار هوا ینيدرتنفس از راه ب یبدن. سع

. ینيب يموها

o ریو سا ريسل و اجتناب از مصرف ش يمارياز بروز ب يريشگپي جهت ژ ثبه موقع واكسن ب قیتزر

. زهیرپاستوريآلوده و غ یدام يفرآورده ها

33

دستگاه گوارش

34

غذایی كه می خوریم و نيز بيرون دستگاه گوارش از اندام هایی تشكيل یافته است كه در رابطه با هضم و جذب

راندن باقی مانده غذایی كه هضم و جذب نشده است می باشد .

عمل گوارش ، خرد كردن مكانيكی و تجزیه شيميایی غذا به اشكالی است كه قابل جذب در بدن باشد تا در نتيجه

آن رشد ، ترميم و توليد انرژي صورت پذیرد .

پيچ خورده به طول اعضاي مرتبط با آن تشكيل می شود. لوله گوارش یك لوله گوارش از لوله گوارش و دستگاه

، ، معده ، مري ، حلق كند. این لوله شامل دهان متر است كه غذا در حين هضم شدن از آن عبور می 2حدود

، ، كبد جفت غده بزاقی 3و مقعد است. اعضاي گوارشی مرتبط عبارتند از ، راست روده روده هاي كوچك و بزرگ

تا به وسيله سلول هاي بدن قابل ، غذا را به قطعات كوچكتر تبدیل می كند لوزالمعده و كيسه صفرا. دستگاه گوارش

.، دفع می كند مدفوع استفاده شوند و مواد باقيمانده را به شكل

دهان

موجود در بزاق باعث يها میآنز و دنی. دهان در اثر جوگرددیشروع م زي، هضم غذا ن غذا دنیاز هنگام شروع به جو

.شودیم ییايمي( و شنیيفك پا يهاچهيها و ماه)توسط دندان یكيگوارش مكان

در آن وجود زين يگردی است. ماده یو بناگوش يارآروارهیز ، یرزبانزی از ترشحات سه جفت غده یبزاق مخلوط

و شودیم لیموكوز تبد به نام ییايلچسبناک و ق دهنام دارد و به هنگام مخلوط شدن با آب به ما نيدارد كه موس

در سراسر لوله نموسي كنندهترشح يها. غدهشودیدر بلع م ليبه هم و تسه شدهدهیشدن ذرات جو دهيباعث چسب

ترشح یاست و از غدد بناگوش فيضع الزيآم كیوجود دارد كه نياليبه نام پت یمیوجود دارند. در بزاق آنز گوارشی

.كندیم لیاز جمله نشاسته را به مالتوز تبد ها دراتيكربوه میآنز نی. اودشیم

نيو همچن شودیم هایرفتن باكتر نيدهان و از ب یاست كه باعث ضدعفون میزوزيموجود در بزاق ل گرید میآنز

كمك به حس ، دهان حفره ی، ضدعفون بزاق باعث گوارش نیبنابرا رد؛يگیحفره دهان را به عهده م یضد عفون

.شودیسخن گفتن م ليمرطوب نگاه داشتن دهان و تسه ، چشایی

.ابدییآن به معده راه م قیو از طر ي، غذا در اثر عمل بلع به مر شدن دهیپس از جو

. دهان شامل حفره شوندیعضو م نیگوارش اول وارد ا يبراعضو دستگاه گوارش بدن است كه غذا و آب نيدهان اول

حركت نيفك پائ یول ؛ كندی، لثه و سقف دهان است فك باال ثابت است و حركت نم ، بزاق ، زبان هان، دندا دهان

ها دندان شهیوجود دارد كه ر ییها. در داخل استخوان هر فك حفرهدهدیدارد و عمل باز و بسته شدن دهان را انجام م

ها آرواره ي. روشوندیدور دندان به استخوان فك متصل م افيال لهيها به وسحفرات دندان نی. در ارديگیدر آن قرار م

. پوشاندیو دور دندان را لثه م

. شودینگهدارنده دور دندان بافت نگهدارنده دندان گفته م افيبه آرواره لثه و ال

35

. دغذا شركت دار دنيو بلع دنی، جو گاز گرفتن ، دنيچش ، دنیخندحرف زدن رينظ يادیدهان انسان در اعمال ز

. هركدام از رديگیها صورت ماست كه توسط دندان ییمواد غذا دنی، خرد كرد و جو قدم در راه گوارش غذا نياول

هپار يبرا شين يهادندان دن،یبر يبرا نيشيپ يها. دندان كنندیكمك م دنیها با شكل خاص خود به عمل جودندان

. استفتهخرد كردن لقمه شكل گر يبرا ايآس يهاكردن و دندان

زبان

زبان اندامی عضالنی است كه قسمتی از آن در دهان و قسمتی دیگر در حلق واقع شده است . این اندام در حس

چشایی ، در صحبت كردن و عمل بلع یا قورت دادن دخالت دارد . زبان به وسيله غشاء مخاطی كه داراي الیه اي از

يده شده است و غشاء مخاطی بخش دهانی روي زبان دارايبافت پوششی سنگفرشی مطبق می باشد پوش

برجستگی هاي كوچك و متعددي می باشد كه پرز ناميده می شوند . این پرزها به حس چشایی مربوط هستند .

36

. ترشی در دو طرف زبان و مزه شيرینی در عقب زبان حس می شوند ، مزه هاي شوري و مزه تلخی در جلوي زبان

خردي را در گوشت . مخاط زبان می تواند ریگ بسيار كوچكی را در غذا و یا تيغ بسيار دقيق است يارحس زبان بس

.ماهی لمس كند

دندان

. هر دندان شامل تاج است كه عدد( مشابه است 30) یمیدا يعدد( و دندانها 02) يريش يدندانها یساختار بافت

. سطح تاج رديگیم يجا نیيآرواره پا ایآواره باال یه درون حفره دنداندارد ك شهیتا سه ر كیاز لثه قرار دارد و رونيب

را هيو بق یدرصد آن را امالح آهك 96از شيماده بدن است و ب نیتركه سخت پوشاندیم نايبه نام م يادندان را ماده

يها ز قرار دارد كه بافتعاج دندان قرار دارد كه در درون آن مغ نايم ری. در ز دهدیم ليمخصوص تشك نيپروتئ كی

او ییغذا میانسان با نوع رژ يها . دندان پوشاندیبه نام ساروج م يارا ماده شهیزنده دندان در آنجا وجود دارند. سطح ر

. اندمتناسب شده

37

حلق

لقمه غذا رونیاز ا راه دارد و يو نا يبه مر نیيو از پا ینياست كه از جلو به دهان ، از باال به حفرات ب یحلق چهار راه

به یخودكار عصب يواكنشها قيهنگام بلع در اثر عمل دق ی. ول ابدیراه گریبه سه راه د تواندیاز آن م ياتكه ای

و در كندیزبان راه دهان را مسدود م نيو همچن يو نا ینيراه ب بيبه ترت گلوتیبه نام زبان كوچك و اپ ییها بخش

. شودیم ميالنخاع تنظدر بصل یمركز عصب كی لهي. بلع بوس ابدییم راه ين مرلقمه غذا فقط به درو جهينت

از نظر تشریحی حلق به سه قسم تقسيم می شود :

حلق حنجره اي . فقط حلق دهانی و حلق حنجره اي در ارتباط با سيستم گوارش –حلق دهانی –حلق بينی

می باشند .

مري

ريمتغ متريسانت 32تا 03 نيدر افراد بزرگسال ب ي. طول مر شودیم يبه نام مر يالهغذا پس از عبور از حلق وارد لو

در رابطه با هضم غذا انجام یعمل چيه بایتقر ي. در مر قرار دارد نهيدر گردن و قفسه س ياز مر ی. قسمت مهم است

يريجلوگ يغذا از معده به مر وجود دارد كه از برگشت ینعضال چهیدر كیبه معده ي. در محل اتصال مر شودینم

؛ فرستدیمعده م يسو اشوارهیموجود در د يحلقو يهاچهيماه يغذا را به كمك حركات دود ي. در واقع مر كندیم

در یتا به راحت شودیشدن غذا م دهیدستگاه گوارش باعث لغز وارهید يهاترشح شده توسط غده یضمنا ماده مخاط

. حركت كند يمر لهلو

38

معده

وسيع ترین بخش مجراي گوارش را تشكيل می دهد . در باال و در قسمت مدخل معده ، با مري و در پایين و در محل

دریچه پيلور با دئودنوم ) اثنی عشر ( روده باریك در ارتباط است .

بافت هیال كیاز زيشكل ن ياسهيعضو ك نی. داخل ا دارد یعضالن يوارهایاست كه د سهيك كی هيشب يمعده عضو

. باشدیم یگوارش يهامیو آنز ديترشح اس هیال نیا فهيشده است كه وظ دهيپوش یمخاط

تر قابل كوچك يهابزرگ غذا به مولكول يهاهستند كه به هضم غذا و شكستن مولكول يمواد یگوارش يهامیآنز

. كنندیجذب كمك م

شده و در یگوارش يهامیو آنز ديث مخلوط شدن غذا با اسشكل خاص خود را داراست كه باع یحركات موج زين معده

. كنندیكمك م ییكردن ذرات غذا ابيخرد كردن و آس

گرددیآن انجام م يهضم غذا رو اتيعمل يحدود بایو تقر شودیم رهيساعت ذخ 0تا ميقسمت غذا حدود ن نیدر ا

سانتی متر مكعب می باشد . شكل دقيق معده هم 1522تا 1222گنجایش معده در یك فرد بالغ و متوسط در حدود .

با محتویات آن و هم با ساختمان بدنی هر فرد تغيير می كند .

معده شامل: اجزا

: ياچهيماه وارهید -الف

. گوارش است رهيآن به هم زدن غذا و مخلوط كردن آن با ش فهيوظ

: یغده ترشح -ب

. باشدیكردن غذا م ینضد عفو يبرا دياس كیدروكلريآن ترشح ه فهيوظ

: در ابتدا و انتها يحلقو يهاچهيماه -ج

. در غذا است ییايميش رييتغ جادیها اآن فهيوظ

: اند ازشده به درون معده عبارتترشح مواد

(.كندیمعده محافظت م يدياس يرهيمعده در برابر ش وارهیاز موكوز از د ییايقل ياهیال لي)كه با تشك نيموس -

(.شودیم 10ب نيتامیمعده )باعث جذب و یفاكتور داخل ، كیدریكلر ديسا -

. گرددیم نهيدآميها به اس نيپروتئ يهیو باعث تجز شوندیخوانده م نوژنيپپس یچند پروتئاز كه به طور كل-

. (كیدریدكلري)محرک ترشح اس نیگاستر-

. شود هیتجز يترتا به اجزا ساده گرددیمعده مخلوط م درون يهامیبا آنز شودیكه وارد معده م يزيهر چ باالخره

. كندیم هيشكل خود غذا را به روده كوچك كه متصل به آن است تخل یسپس معده با حركات موج

39

روده باریک

. به چند كندیم فاینقش را در هضم و جذب غذا ا نیشترياست و ب چيدر پ چيپ يمتر 6لوله كیوده كوچك ر

. انسان ندیگویم« دوازدهه» ای «عشریاثن»دئودنوم، باشدیقسمت روده كوچك م نیترلوله كه كوتاه نیاول ا متريسانت

. دارد اجياحتاز روده كوچك خود متريسانت 122حداقل به اتيادامه ح يبرا

. شودیاز معده وارد آن م مايدئودنوم به معده متصل بوده و غذا مستق ایقسمت اول

. شوندیبه نام لوزالمعده به دئودنوم وارد م كیغده نزد كیهضم كننده از يهامیشامل آنز یگوارش يهارهيش

به يصفراو يصفرا و مجرا سهيك قیو از طر شودیسبز رنگ است توسط كبد ساخته م یعیصفرا هم كه در واقع ما

. كندیترشح م یگوارش يهامیآنز زيروده كوچك ن وارهی. د شودیم ختهیداخل دئودنوم ر

وظيفه . وقتی كه شيره گوارشی شودروع میش عشرروده كوچك یعنی اثنی بنابراین عمليات اصلی هضم غذا از ابتداي

: اند ازشوند كه عبارتتر تجزیه میاصلی به اجزا ساده ، مواد غذایی خود را انجام داد

شوندها تجزیه میها به آمينو اسيدپروتئين .

گردندتر تبدیل میها به گلوكز و سایر قندهاي سادههيدرات كربو .

شوندیم هیتجز سروليچرب و گل يدهايبه اس هایچرب .

انیروده كوچك به جر وارهید قیهضم شده از طر ينام دارد و غذا « رودهیته » ایروده كوچك ژژنوم یانيقسمت م

هاونيليم يها داراروده وارهی. د شود رهيدر نقاط الزم ذخ و دهيبدن رس يهاتا به مصرف سلول شودیخون وارد م

. رديتا جذب غذا بهتر صورت گ گرددیم اعثپرزها ب نی. ا باشدیم« پرز» انگشت مانند به نام یبرجستگ

نيتامیو ميچون كلس یاز جذب مواد مهم ی، قسمت مهم نام دارد« درازروده » ای لئومیقسمت سوم روده كوچك ا

B12 چهیدر كی قیاز طر باشدیروده بزرگ م ییكه قسمت انتها لئومی. غذا پس از ا شودی... در آنجا انجام م و

. گرددیم ردبه روده بزرگ وا یعضالن

41

روده بزرگ ) کولون (

. طول دارد ميمتر و ن كی بایتر از روده كوچك است كه تقراما كوتاه ترميلوله ضخ كیروده بزرگ

هضم غذاها مورد استفاده قرار گرفته بود در روده يكه برا ی. آب باشدیروده و مقعد م، راست روده بزرگ شامل كولون

نامندیم زي. روده بزرگ را كولون ن جاد شودیكه مدفوع بدون آب و خشك ا گرددیو باعث م شودیبزرگ باز جذب م

ای يقسمت كولون صعود نیا ؛ رودیع شده و به سمت باال مو راست شكم شرو نیيروده بزرگ از قسمت پا يابتدا

دهينام یقسمت كولون عرض نیكه در ا كندیم یسمت چپ ط . سپس روده بزرگ عرض شكم را تا باالرو نام دارد

. شودیم

، چسبدیم ديگموئيشكل به اسم كولون س چيمارپ یرو است كه در واقع به قسمت نیيپا ای یكولون نزول يقسمت بعد

. شودیاست ختم م یلوله بلند گوارش يبه مقعد كه انتها زيو ركتوم ن دهيهم به ركتوم رس ديگموئيكولون س

. است گریاز مواد الزم د یبعض طورنيروده بزرگ جذب مجدد آب موجود در غذا و هم یاصل فهيوظ

چهیدر يهاچهيماه ؛ شودیم جادیوده اركه در راست یبر اثر انقباضات و واكنش ، رسدیمدفوع به راست روده م یوقت

. دهدیو احساس دفع به شخص دست م دینمایاسفنكتر مقعد را شل م ای

. دارند اريهستند كه كنترل باز شدن و بسته شدن مقعد را در اخت یشكل يحلقو يهاچهي، ماه مقعد ياسفنكترها

لي. در واقع مدفوع در روده بزرگ تشك قعد برسدتا غذا از دهان به م كشدیتا سه روز طول م كیمعموال حدود

. گرددیركتوم و مقعد به خارج دفع م قیو سپس از طر شودیم

41

سیآپاند

. آنچه سيستم ایمنی بدن می باشد زائده آپاندیس در قسمتی از روده بزرگ به نام روده كور قرار گرفته است و جزء

ميده می شود در حقيقت عفونی شدن این زائده است كه طی عمل جراحی نا بيماري آپاندیس یا اصطالحا آپاندیسيت

. عمل جراحی آپاندیس به سيستم ایمنی بدن آسيبی وارد نمی كند . برداشته شود بایستی

42

لوزوالمعده

و نوكش . سر پهن آن به طرف دوازدهه پشت معده است یو اندك ریآن در ز ي. جا است یغده گوارش یلوزوالمعده نوع

. متوجه طحال است

كه بر ییها و آزاد كردن هورمون هيو ته یگوارش يها میو آزاد كردن آنز هي. ته دهدیلوزوالمعده دو كار مهم انجام م

رديگیمجزا در لوزوالمعده صورت م یدو ساختار بافت لهيدو عمل بوس نی. ا گذارندیاثر م دراتهايكربوه سميمتابول يرو

.تراواهاى درونتراوا و یاختههاى برون: یاخته یاخته تشكيل یافته است ه از دو نوعبافت لوزالمعد

این قسمت شامل كندمى هاى گوارشى را ترشحعهده دارد و آنزیم، ترشح خارجى غده را به تراوابرون قسمت .

هایى شات خود را داخل لولهها تراو. این یاخته شده است كننده پوشيدههاى تراوشهایى است كه از یاختهغده

مجرا در . این شودنام مجراى اصلى لوزالمعده تشكيل مىپيوستن آنها مجراى بزرگى به همریزند كه از بهمى

. پيونددمجراى مشترک صفراوى مى یابد و قبل از ورود به دوازدهه بهسرتاسر لوزالمعده امتداد مى

صورت این قسمت به هاى. یاخته عهده داردلوزالمعده را به ، ترشح داخلى تراواى لوزالمعدهدرون قسمت

، هاى جزائرالنگرهانس. یاخته نامندجزائرالنگرهانس مى نامشوند كه آنها را بههایى كوچك مجتمع مىگروه

" گلوكز هورمون الزم براى سوخت و ساز" اند انسولينهاى خونى زیادى احاطه شدهمویرگ وسيلهكه به

گلوكز خون به مقدار زیادى افزایش . توليد ناكافى انسولين به بيمارى دیابت منجر شده و كنندمىترشح

. یابدمى

43

کبد

باال و طرف راست معده است و . جاي این عضو در وگرم استكيل 1.6تا 1.1بزرگترین غده بدن است وزن كبد كبد

كيسه صفرا . در زیر لوب بزرگ طرف راست ، قسمت یا لوب است . كبد داراي چهار پوشاندقسمتی از معده را هم می

.كه به شكل گالبی است قرار دارد

کيسه صفرا

رود صفراي ساخته شده به كيسه صفرا می يرد سپسگسلولهاي كبدي مواد الزم براي ساخته شدن صفرا را از خون می

ورود غذا به روده باریك كيسه صفرا منقبض شده و مقداري صفرا از مجرایی كه در . همراه با شودو در آنجا ذخيره می

. عمل صفرا كمك به هضم چربيهاست . مهمترین عمل شودانتها با مجراي لوزوالمعده مشترک است وارد دوازدهه می

.است صفرا خنثی كردن حالت اسيدي شيره معده دیگر

اعمال دستگاه گوارش

گوارش عملی است كه در آن ، مواد غذایی از لوله گوارش به صورت قابل جذب براي بدن در می آیند . در مرحله

، بر گوارش اعمال شيميایی و مكانيكی صورت می گيرد . تغييرات شيميایی كه در طول عمل گوارش انجام می شوند

اساس نوع عمل موادي به نام آنزیم است كه در شيره گوارشی وجود دارند كه مواد به اشكال ساده تر تجزیه شده و

براي بدن قابل جذب و استفاده می شوند .

مراحل مكانيكی عمل گوارش سبب خرد شدن مواد غذایی و مخلوط شدن آن با شيره گوارشی می شوند به طوري كه

و آنزیم هاي گوارشی تماس كافی حاصل می گردد . غذا در مسير گوارشی به وسيله حركات دودي به بين مواد غذایی

جلو رانده می شود .

44

گوارش در دهان

به وسيله آن مواد غذایی در دهان به قطعات كوچك تر خرد شده و كال با بزاق دهان مخلوط جویدن عملی است كه

دد بزاقی ترشح شده و از مجراي غدد به دهان ریخته می شود . دیدن غذا ، بو یا می شوند . بزاق به وسيله سه جفت غ

طعم سبب ترشح بزاق می شود . بزاق شامل آب ، نمك هاي معدنی ، مخاط و پتيالين كه یك آنزیم است ، می باشد .

به عهده دارد . عمل پتيالين بزاق غذا را در دهان مرطوب كرده و عمل بلع را آسان می كند . پتيالين تجزیه نشاسته را

موقعی كه غذا با محتویات معده مخلوط می شود متوقف می شود . بزاق دائما به مقدار كم ترشح می شود و درون

دهان را مرطوب نگه می دارد .

بلع

هر بلع یك مكانيسم پيچيده است و علت اصلی این پيچيدگی آن است كه حلق براي تنفس هم به كار می رود و در

تبدیل می شود . نكته بسيار مهم آن است كه بلعيدن تنفس را مختل بار تنها چند ثانيه به مسيري براي عبور غذا

نسازد. به طور كلی بلع را می توان به مراحل زیر تقسيم كرد:

دي رو به عقب و به وقتی غذا براي بلع آماده شد با فشار رو به باال و عقب زبان بر كام به طور ارا (مرحله ارادي بلع :9

به بعد )تقریبا( به طور كلی خودكار می شود و قاعدتا نمی توان آن را متوقف . بلع از اینجا درون حلق رانده می شود

كرد.

45

لقمه غذا هنگام ورود به عقب دهان وحلق، گيرنده هاي حسی در اپيتليوم سراسر مدخل حلق (مرحله حلقی بلع :2

هایی كه از این نواحی به ساقه مغز می روند یك رشته كند و ایمپالس زه تحریك میهاي لو به ویژه بر روي ستون

: انقباضات خودكار در عضالت حلق را به ترتيب زیر آغاز می نماید

هاي خلفی بينی را ببندد و بدین ترتيب جلوي بازگشت غذا به حفرات بينی كام نرم باال كشيده می شود تا سوراخ (1

را بگيرد .

. بدین ترتيب آنها هاي كامی حلق در طرفين حلق رو به داخل كشيده می شوند و به هم نزدیك می گردند ينچ ( 0

. این شكاف به صورت انتخابی عمل می كند به آن به پشت حلق برود شكافی طولی می سازند كه غذا باید با عبور از

. جویده شده باشندطوري كه تنها به غذاهایی اجازه عبور آسان می دهد كه به خوبی

. . عضالت گردن، حنجره را به باال و جلو می كشند تارهاي صوتی حنجره به هم نزدیك می شوند ( 3

. تخریب تارهاي صوتی یا عضالت نزدیك تمام این اثرات با همكاري هم مانع از ورود غذا به بينی و ناي می شوند

سانتی متر اوایل جدار عضالنی مري كه به اسفنكتر 5تا 3ن همين زما . در كننده آنها می تواند سبب خفگی شود

به آسانی از پشت حلق به اوایل فوقانی مري یا اسفنكتر حلقی مروي معروف است شل می شود و به غذا اجازه می دهد

ن با باال . همزما . این اسفنكتر در فاصله بين بلع ها منقبض می ماند و جلوي ورود هوا به مري را می گيرد مري برود

. این انقباض از قسمت فوقانی حنجره و شل شدن اسفكتر حلقی مروي كل جدار عضالنی حلق منقبض می شود آمدن

سریعی بر روي نواحی ميانی و تحتانی حلق رو به پایين پخش می شود و حلق شروع می گردد و به صورت موج دودي

. بدین ترتيب غذا را به درون مري می رساند

: ناي بسته می شود مري باز می شود ویك موج دودي سریع كه قرار است كانيك مرحله حلقی بلع از اینخالصه م

ثانيه طول 0كل این روند كمتر از توسط دستگاه عصبی حلق شروع می شود لقمه غذا را به درون اوایل مري می راند

. می كشد

ی كند مجموعا مركز بلع ناميده می شوند :مناطقی از بصل النخاع و پایين پل مغز كه بلع را كنترل م

هاي حركتی مركز بلع كه به حلق و اوایل مري می روند و باعث بلع ایمپالس ، كنترل عصبی مرحله حلقی بلع

ارسال می گردند. 10و 12و 9 و 5 می شوند از طریق اعصاب جمجمه اي

تد و لذا تنها یك چرخه معمول فثانيه اتفاق می ا 6تر از كل مرحله حلقی بلع در كم تاثير مرحله حلقی بلع بر تنفس :

مركز تنفسی بصل النخاع را مهار می كند تا بلع اجازه این زمان اختصاصا . مركز بلع در تنفسی را قطع می كند

. پيشرفت یابد

حالت طبيعی دو . مري در : مري عمدتا به عنوان ناقل سریع غذا از حلق به معده عمل می كند( مرحله مروي بلع 3

. حركت دوددي اوليه و حركت دودي ثانویه : دهد نوع حركت دودي از خود نشان می

حركت دودي اوليه ادامه همان موج دودي است كه در حين مرحله حلقی بلع در حلق شروع می شود وتا مري

ده برساند غذاي جا مانده سبب غذاي وارد شده به مري را به مع . اگر موج دودي اوليه نتواند تمام گسترش می یابد

46

بخشی از این امواج یابد. اتساع مري و در نتيجه امواج دودي ثانویه می شود كه تا زمان تخليه غذا به معده ادامه می

ثانویه بر اثر مدارهاي عصبی درونی كه در دستگاه عصبی مري هستند ایجاد می شوند وبخشی دیگر نيز ناشی از

حلق شروع می شوند از طریق فيبرهاي آوران واگ از مري به بصل النخاع هایی هستند كه در رفلكس

( و واگ به مري باز می گردند.9حلقی )عصب می روند وسپس مجددا از طریق فيبرهاي عصبی وابران زبانی

هاي عصبی اسكلتی فوقانی مري از نوع مخطط هستند لذا امواج دودي این نواحی صرفا به وسيله ایمپالسعضالت

. عضالت دو سوم تحتانی مري از نوع صاف مربوط به اعصاب زبانی حلقی / عضالت جدار حلق و واگ كنترل می شوند

عصبی مري اثر هستند ولی این قسمت از مري توسط اعصاب واگ كه از طریق ارتباطشان با دستگاه

می كند كنترل می گردد.

گوارش در معده

ماس حاصل می كند . ميزان تخليه معده به درون دئودنوم با نوع غذا تغيير می كند ولی به عده با شيره معده تغذا در م

ساعت پس از هر وعده غذایی معده خالی می شود . جذب در معده محدود است ولی احتماال 5الی 5طور معمول

مقدار كمی آب ، گلوكز ، نمك هاي معدنی و الكل از معده جذب جریان خون می شود .

47

گوارش در روده باریک

محتویات معده كه بخشی از آن گوارش شده و وارد دئودنوم می شود ، كيموس نام دارد . در روده باریك این كيموس

ابتدا با شيره لوزوالمعده و صفرا و بعد با ترشحات غدد روده اي ، كه شيره روده نام دارد مخلوط می شود .

جذب در روده باریک

ده باریك داراي تعداد بيشماري زائده ریز می باشند كه پرز ناميده می شود . این پرزها هر كدام داراي سطح مخاطی رو

یك شریان ، یك ورید ، یك شبكه مویرگی و یك رگ لنفاوي می باشد .

اسيدهاي آمينه ، گلوكز ، ویتامين هاي محلول در آب ، نمك هاي معدنی و آب همگی از طریق مویرگ هاي پرز

شده و پس از پيوستن به گردش باب به كبد می رسند . جذب

اسيدهاي چرب و گليسرول كه نتيجه گوارش چربی ها می باشند ، همراه با ویتامين هاي محلول در چربی ، جذب

رگ هاي لنفی شده و وارد خون می شوند .

اعمال صفرا

يجه گوارش آنها را به وسيله آنزیم ليپاز نمك هاي صفراوي چربی ها را به حالت امولسيون در آورده و در نت .1

تقویت می كند . این نمك ها همچنين جذب اسيدهاي چرب ، گليسرول و ویتامين هاي محلول در چربی را

كه از روده باریك جذب می شوند آسان می كنند .

انه در آن رنگدانه هاي صفراوي نتيجه تجزیه هموگلوبين می باشد و رنگ مدفوع به علت وجود همين رنگد .0

است .

جذب در روده بزرگ

محتویات روده باریك بعد از ورود به روده بزرگ هنوز مایع بوده و بيشتر مواد غذایی آنها گوارش و جذب شده است .

در روده بزرگ مقدار كمی از نمك هاي معدنی و گلوكز و مقدار زیادي از آب مدفوع جذب خون شده و مدفوع نيمه

آن آب است . بقيه مواد سازنده مدفوع %22د . علی رغم جذب آب از مدفوع هنوز در حدود جامد تشكيل می گرد

48

عبارتند از : سلولز ، باكتري هاي مرده ، مقدار چربی ، سلول هاي پوششی كه از سطح مخاط روده كنده شده اند ،

فوع می گردند . رنگدانه هاي صفراوي و موكوس كه به وسيله روده بزرگ ترشح شده و سبب نرم شدن مد

مراقبت هاي بهداشتی دستگاه گوارش

دستگاه هاضمه خوب و سالم را كیاز يلزوم برخوردار تيتواند اهم یكس نم چيبا توجه به اعمال دستگاه گوارش ، ه

سالم دارد. یبه وجود دستگاه گوارش یبستگ یانكار كند . لذت زندگ

التهاب ایآماس » تيعشر ، كول ی، زخم معده و اثن بوستیاسهال ، رينظ یهاضمه بد و بروز عوارض كی كهيحال در

وضع جهاز هاضمه شما ی. هر گاه به علل دینما یشخص سلب م یآرامش را از زندگ، تي، هپات تيسیآپاند« كولون

نجام شودا یستیكه با یآن و مراقبت هائ فیدهد همواره به وظا یم هبه كار خود ادام یطیخوب نبوده و تحت شرا

توجه شود : ریحفظ سالمت و بهداشت دستگاه هاضمه به نكات ز ي. لذا الزم است برا ديشیاند یم

دهان و دندان ژهیبه و یكامل بهداشت شخص تی( رعا 1

رود . یكه احتمال فاسد شدنشان م یاز مصرف غذاهائ يمتوازن و سالم و خوددار ي(مصرف غذاها 0

يصرف سه وعده غذا يكه بهتر است برا دهيموضوع كامال به ثبوت رس نیا صرف غذا ، در بينظم و ترت تی( رعا 3

استفاده شود كه یهائ یدو غذا از خوراك نيدر نظر گرفته شود و در فاصله ب ینيصبحانه ، ناهار و شام ساعت مع یاصل

موجب سلب اشتها نگردد .

در دنیعمل جو رينشان دادن تأث يدسته از افراد برا 3 يكه بر رو شاتیآزما يكسریكامل غذا ؛ در دنی( جو 5

به آنها داده شده بود خواسته شد كه غذا را با حالت یكامل يانجام گرفت از دسته اول كه غذا یگوارش مواد غذائ

دسته اول يسوم غذا كیدوم و كی زانيبه م بيترت بهتندتر از معمول بخورند . به دسته دوم و سوم ایو یمعمول

ماه مشاهده شد كه دسته كیصرف كنند . پس از یآرام تیخود را در نها ياده شد و از آن ها خواسته شد كه غذاد

49

تر و شاداب تر از دسته اول يبودند به مراتب قو دهیخوب جو یمصرف كرده ول يكمتر يآنها كه غذا یعنیدوم و سوم

. دبودن

گردد . زيپره يشود و از پرخور نيياو تع یجسمان طیشرا ریساروزانه هر كس متناسب با وضع شخص و ي( غذاها 5

كه عوارض ی، در صورت ابندی یمزاج بهبود م تیشود پس از تقو یم دايكم غذاخوردن پ جهيكه در نت یهائ يماريب

در يپس از چند يكه پرخور یعاتیضا اصالحباشد و یو عواقب آن سخت و خطرناک م شتريبه مراتب ب يپرخور

كند دشوارتر است . یم ديمهم بدن تول ياعضا

است كه ياز مقدار انرژ شتريبه مراتب ب ییهضم مواد غذا يالزم برا يكنند مقدار انرژ یم يكه پرخور یاشخاص در

تر از اشخاص پرخور يكنند قو یمتعادل مصرف م يكه غذا یآنهائ نیمتعادل ضرورت دارد . بنابرا يهضم غذا يبرا

از وقت یكنند . اغلب اشخاص پرخور اگر مدت یمفوق العاده ن ید را صرف هضم مواد غذائخو يقوا رایهستند ز

زنديخ یسفره برم ای زيهم كه از سر م یو ناتوان شده اند و وقت فيكنند كه ضع یغذاخوردن آنها بگذرد احساس م

بدن آنها ياست كه تمام انرژ نیامر ا نیدست بكشند و استراحت كنند . علت ا يمجبورند از انجام هر كار یتازه مدت

دستگاه گوارش هياول يآنها از قسمت ها يكه غذا نيشود و هم یاز حد كه خورده اند م ادهیز يغذاها رشصرف گوا

. رديگ یهضم غذاها آنها را فرا م یگذشت تازه خستگ

يها يمارياز ب ياريبس راه كمك به درمان نیمتوازن و سالم بهتر يو مصرف غذاها ياز پرخور يخوددار نیبنابرا

باشد . یدستگاه گوارش م

تان به وجود یدر اعمال گوارش ییها یمصرف آن غذاها ناراحت دیا افتهیكه به تجربه در ییاز مصرف غذاها زي( پره 6

سازد . یآن غذاها به شما نم انهيباصطالح عام یعنیآورد یم

توجه دیبا یبه طوركل شاد و بانشاط ، طيصرف غذا در مح و اضطراب هنگام غذاخوردن و تيجستن از عصبان ي( دور2

صورت سبب كند شدن نیرايدر كار نباشد در غ یتيعصبان ای یگونه اضطراب ، نگران چيداشت كه هنگام صرف غذا ه

جادیبه نوبه خود ا زيعارضه ن نیگردد و ا یشخص م یو كارآئ یهاضمه و كاهش قدرت بدنسوء جادیعمل هضم و ا

. دینما یم يشتريب جانيو ه اضطراب

دچار زيرا ن يلوزالمعد يها رهيگذارد ، ترشح صفرا و ش یترشح معده اثر م يعالوه بر آن كه رو دیو ترس شد خشم

متوقف سازد . زيروده و معده را ن یمعمول يگونه موارد ممكن است حركات دود نیسازد . در ا یاختالل م

گردد . هر گاه رنگ و یغذا م عیعمل باعث جلب اشتها و هضم آسان و سر نیا، یمصرف ي( تنوع در نوع غذاها 0

. رفتیتر انجام خواهد پذ عیطعم و بو و منظره غذا جالب باشد هضم آن آسانتر و سر

كمتر و خوش يخود را از دست داده اند بهتر است غذاها ياشتها يگریعلت د ای يماريكه به سبب ب یكسان يبرا

آنان گردد . ينظر گرفته شود تا باعث جلب اشتهادر يمنظره تر

ينمود شب قبل به اندازه ا یسع دیبا نیروزانه باشد . بنابرا يچهارم غذا كیسوم تا كیشامل یستی( صبحانه با 9

صرف صبحانه موجود باشد . يبرا یكاف يشود كه صبح روز بعد اشتها ليغذا م

شود . يجات نشسته خوددار وهيو م جاتیبزو س هيرتصفيغ یدني( از مصرف آب آشام 12

51

برشته و سرخ كرده اجتناب شود . ادیز يالمقدور از مصرف غذاها ی( حت 11

گرم ایسرد ادیز عاتیما دني( اجتناب از نوش 10

، مواد مخدر و محرک . گاريس، ی( اجتناب از مصرف مشروبات الكل 13

يفكر يو كارها یورزش ناتیساعت از انجام هر گونه تمر ميدود ن( بهتر است بعد از صرف غذا الاقل تا ح 15

جهيتواند انجام دهد و در نت یكار خود را نم دیو با دیحالت دستگاه هاضمه چنان كه شا نیدر ا رایز دينمائ يخوددار

. دیآ یم شيهاضمه پو درد معده و سوء یناراحت

بدن شخص باشد سبب انحراف خون از جهاز هاضمه به يز گرماا ادتریز ایكه حرارت آن كمتر ی( استحمام در آب15

و به دیاز استحمام كردن در ساعت اول بعد از خوردن غذا امتناع ورز دیبا نیگردد . بنابرا یبدن م يقسمت ها ریسا

شود . ینم هيوجه توص چيه

یگوارش يها یو در مواقع ناراحتپزشك مجاز بوده و از استفاده خودسرانه دار زی( مصرف دارو تنها در صورت تجو 16

شود . يخوددار دیبا

آنان شتريب یعالقگ یغذا به آنان كه سبب ب يخوراندن اجبار ایاز وادار كردن كودكان به خوردن غذا ي( خوددار 12

س وادار كردن آنان به خوردن پ ایو ییاشتها یكردن آنان به علت ب هياجتناب از تنب نيگردد و هم چن یبه خوردن م

. یروان یناراحت كیاز

شود یكار دستگاه گوارش م لیكه موجب تعد یناتیپرداخته و از تمر حیبه ورزش و تفر یدر مواقع مقتض - 10

. دياستفاده نمائ

. ميو در خوردن آب افراط ننمائ ميآن شروع كن نیتر قي( بهتر است غذا را از رق 19

یغذا را با دسته گل زينامطبوع باشد . اگر م يو فاقد بو زيروشن ، تم دیبا ميكن یكه در آن غذا صرف م یطي( مح 02

. دینما یم يداشته باشد در هضم غذا كمك مؤثر يندیباشد كه منظره خوش آ يمحل آن طور زيو ن ميارائيب

51

دستگاه ادراري

52

ادرار را دفع می كنند ، حالب هاي چپ و راست كه ادرار را دستگاه ادراري تشكيل شده از : كليه هاي چپ و راست كه

از كليه ها به مثانه هدایت می كنند ، مثانه كه ادرار در آن جمع شده تا در فواصل زمانی به خارج ریخته شود و

مجراي ادرار كه از طریق آن ادرار با عمل ادرار كردن به خارج ریخته می شود .

دفع ادرار است. يمثانه و مجرا ،يزنايم ه،يلدستگاه دفع ادرار شامل ك

اند. دهيشكم چسب یپشت ي وارهبه دی هادر پشت معده و روده ها هكلي هستنددستگاه دفع ادرار یاصل اعضاي ها هيكل

شده و مواد هيتصف هي. خون وارد شده به كل شود یخارج م گهرايس كیسرخرگ وارد و از آن ككدام ی هربه

. گردد گ خارج شده به قلب باز میهرايس قیشده از طر هيشود و خون تصف یآن گرفته م یالزم و سم ريغ

گرفته شده از خون كه ادرار نام دارد یو سم یلوله مواد اضاف نیشود ا یخارج م زين يزنايلوله به نام م كی هكليهراز

. زدیر یشكم قرار دارد، م نیيبه نام مثانه كه در پا يا سهيرا درون ك

. گرم است 152آن حدود یبی. و وزن تقر متر ضخامت دارد یسانت 6متر طول و یسانت 11انسان حدود هيكل هر

. است یطيو مح يشامل دو بخش مركز هيبافت كل

. )لگنچه( است هيو رأس آن به طرف مركز كل هم به طرف قشر كليهر هر. قاعده شكل است میهر يمركز بخش

و قسمت اصلی سياهرگ ها ها ، را در برگرفته است و در آن انشعابات سرخرگ يركزبخش م ، هيكل يقشر بخش

. شود یم دهدی هانفرون

کليه ها

در یك طرف شكم و در برابر كليه ها اعضایی با شكل مشخص می باشند كه روي دیواره خلفی شكم و هر كدام

پایين تر از كليه چپ قرار دارد . واحد عملكرد كليه ، سومين مهره كمري قرار می گيرند . كليه راست معموال كمی

نفرون نام داردكه شامل یك ميليون در هر كليه می باشد .

53

اعمال کليه ها

اعمال كليه ها شامل :

پروتئين ، از قبيل اوره و كراتينين را از بدن خارج می كنند . فراورده هاي زائد متابوليسم .1

لولی را تنظيم می كنند . حجم و تركيب مایع خارج س .0

نقشی را در تنظيم و توليد گلبول هاي قرمز خون بازي می كنند . .3

در ارتباط با حفظ و نگهداري فشار خون در حد طبيعی نقش دارند . .5

( ، اسيد اوریك ، كراتينين ، كلرور سدیم ، كلسيم ، فسفات ها ، پتاسيم و %0( و اوره ) %69ادرار محتوي آب )

ها می باشد. ميزان ترشح ادرار بين یك یا دو ليتر در روز فرق می كند و به ميزان مایع خورده شده و ميزان سولفات

مایع از دست رفته به صورت تعریق بستگی دارد .

:مانی كه یك برش طولی به كليه ها بزنيم، ساختار درونی آن ها را این گونه می توان توصيف كردز

54

کپسول کليه

كليه پرده اي شفاف از جنس بافت پيوندي رشته اي است كه دور هر كليه قرار گرفته است و آن ها را نفوذ كپسول

.ميكروب ها حفظ می كند

بخش قشري کليه

. در این بخش به قسمتی از كليه كه بين كپسول و بخش مركزي كليه قرار گرفته است، بخش قشري كليه می گویند

.نفرون ها قرار گرفته اند

بخش مرکزي کليه:

قرار گرفته است و راس آن به هر هرم به سمت بخش قشري بخش مركزي كليه نمایی هرمی شكل دارد كه قاعده

.بخش قشري قرار دارند كه ستون هاي كليه ناميده می شوند . در بين دو هرم انشعاباتی از سمت لگنچه می باشد

لگنچه

توليد شده را در خود جمع كرده تا از راه ادرار نام لگنچه قرار دارد كه بعد از قسمت مركزي كليه بخشی قيفی شكل به

. كند ميزناي به مثانه منتقل

55

نفرون کليه چيست؟

ميليون نفرون تشكيل شده است و مسئول توليد ادرار 1به ساختار عملكردي كليه ها نفرون می گویند. هر كليه از

.می باشند

: ساختار نفرون

:بخش تشكيل شده است كه عبارتند از 5هر نفرون از

كپسول بومن .1

لوله پيچيده نزدیك .0

قوس هنله .3

لوله پيچيده دور .5

کپسول بومن

بخش ابتدایی هر نفرون است.

ظاهري قيف مانند دارد.

در بخش قشري كليه قرار گرفته است.

درون آن شبكه مویرگی گلومرول وجود دارد.

عمل تراوش ادرار را انجام می دهد.

:وظيفه کپسول بومن

ارد می كند. این خون توسط و سرخرگ كليوي خون حاوي اكسيژن، نيتروژن و مواد غذایی را از طریق ناف كليه

طریق سرخرگ آوران به شبكه مویرگی گلومرول در كپسول سرخرگ ستون هاي كليوي وارد بخش قشري شده و از

انتخابی بر با فرآیند تراوش مواد موجود در خون را فيلتر می كند. در كپسول بومن هيچ بومن می رسد. كپسول بومن

اندازه اجازه ورود به كپسول بومن را پيدا د و مولكول ها تنها بر اساسروي مواد مفيد یا دفعی صورت نمی گير

.می كنند

56

لوله پيچيده نزدیک

در بخش قشري كليه قرار دارد.

داراي شبكه دوم مویرگی است كه از ادامه شبكه مویرگی گلومرول منشاء می گيرد.

:وظيفه لوله پيچيده نزدیک

:. موادي كه در این بخش بازجذب می شوند عبارتند از وع می شودبازجذب مواد از لوله پيچيده نزدیك شر

قند هاي ساده و آمينو اسيدها به صورت فعال .1

آب به صورت غير فعال .0

3. NaCl به صورت فعال

بيكربنات به صورت غيرفعال .5

ترشح مواد زائد مثل كراتنين و یون هيدروژن .5

قوس هنله

U شكل است.

قرار گرفته انددر بخش قشري و هرم هاي بخش مركزي.

داراي شبكه دوم مویرگی است.

:وظيفه قوس هنله

.قوس هنله نيز در بازجذب مواد نقش دارد

بازجذب غيرفعال آب در شاخه پایين روي قوي هنله .1

در شاخه باالروي قوس هنله NaCl بازجذب .0

لوله پيچيده دور

در بخش قشري كليه قرار دارد.

كننده ادرار ختم می شود از طریق یك لوله رابط به مجراي جمع.

داراي شبكه دوم مویرگی است.

57

:وظيفه لوله پيچيده دور

NaCl بازجذب فعال .1

بازجذب فعال بيكربنات .0

ترشح مواد زائد مثل كراتنين و یون هيدروژن .3

حالب ها

است . سانتی متر 05دو لوله عضالنی هستند كه ادرار را از كليه به مثانه هدایت می كنند . هر حالب به طول

مثانه

به عنوان عضو ذخيره كننده ادرار عمل می كند و در حفره لگن پشت استخوان عانه قرار می گيرد . وقتی خالی است

داخل لگن است ولی هنگامی كه پر می شود باالي استخوان عانه و در حفره شكم قرار می گيرد . مثانه معموال

گه دارد . ميلی ليتر ادرار را در خود ن 522 می تواند

مجراي ادراري

در جنس مذكر مجراي ادرار با دستگاه توليد مثل مشترک است . در جنس مونث در حدود چهار سانتی متر طول دارد

از محل دریچه پيشابراهی داخلی مثانه شروع شده و به طرف پایين و جلو روي دیواره قدامی واژن راه پيدا می كند و

ر زیر كليتوریس به بيرون باز می شود . سانتی مت 5/0در زیر واژن

يدستگاه ادرار ی بهداشتمراقبت هاي

است موجود دقيقى رابطه هاكليه كار و خون در موجود مواد غلظته توجه به اینكه ميان سوخت و ساز بدن، درج با

ت اصول بهداشتى در رعای وجود اب اگر لحاظ بدین. گذاردمى تأثير دیگرى اعمال بر آنها از یكى در تغيير ترینكوچك

سوء ناشى از این دستگاه بر روى سایر اعضاء، نظم طبيعى وارضبرخى اعضاء، بهداشت دستگاه ادرارى مدنظر نباشد، ع

رو اهم نكاتى را كه در حفظ بهداشت این دستگاه باید بدن را مختل نموده و به سالمتى انسان لطمه خواهد زد. از این

گردیم:مى آورتوجه كرد یاد

. رعایت اصول نظافت فردي1

. اجتناب از خستگى جسمى و روحی0

. برخوردار بودن از خواب و استراحت كافی3

58

ها را تحریك . برخوردار بودن از رژیم غذایى مناسب و متعادل هر سن و پرهيز از پرخوري. از مواد غذایى كه كليه5

كند. باید پرهيز نمود. مى

حبوبات مغز، جگر، گوشت، مانند باشندمى پورینه رف مواد پروتئينی، مواد غذایى كه داراى هست. عدم افراط در مص5

سازد.اده مىآم اوراتى هاىسنگ ایجاد براى را زمينه شوندمى برده كاربه غذا طعم تغيير براى كه مختلفى مواد و

ها از سرما. محافظت كليه6

نحو مطلوب اصول بهداشتى دستگاه گوارش تا هضم و جذب مواد غذایى به. پيشگيرى از بروز سوء هاضمه و رعایت 2

انجام گيرد.

. سعى در پيشگيرى از بروز اختالل و بيمارى در دستگاه گردش خون و جهاز تنفسی، اثرات عوارض قلب و عروق و 0

باشند.دستگاه تنفس در بروز اختالالت كليوى غير قابل انكار مى

ها اثر گذاشته و اختالالت متعددى را در دستگاه ادرارى سبب غلب بر اعمال طبيعى كليههاى عفونى ا. بيمارى9

هاى چركى و مخملك در پيدایش نفریت كليه از آن جمله است. بدین گردند كه گلودردهاى مكرر همراه با لوزهمى

عمل آید. در صورت ابتالء نى بههاى عفوبه بيمارى الءمنظور بایستى اقدامات بهداشتى الزم در جهت پيشگيرى از ابت

الزم است سریعا جهت درمان به پزشك مراجعه شود.

. عدم فعاليت در واحدهایى كه امكان مسموميت با مواد شيمایى مختلف مانند جيوه، سرب، سولفاميدها و غيره 12

وجود دارد.

هاى خارجیها در برابر فشار و ضربه. حفاظت كليه11

علت شكستگى استخوان، دهند در كسانى كه بهتحرک بودن. تجربيات نشان مىبی، آرميدن و كم. پرهيز از انزواطل10

علت ابتالء به استئوماالسى یا یك بيمارى مدت چندین ماه ناچار به بسترى شدن هستند و یا در كسانى كه به

باشد.مى سنگ كليه مستعدتر جادباشند زمينه جهت ایگير كننده قادر به حركت كردن نمىزمين

جا گردند ممكن است باعث جابه. حفظ وضع طبيعى ستون فقرات. عواملى كه سبب تغيير وضع ستون فقرات مى13

وجود آورند.ها گردیده و اختالالتى را در اعمال طبيعى آن بهشدن كليه

هاى بهداشتى زنان باردار در طى دوران حاملگی. مراقبت15

ان عادت ماهيانههاى بهداشتى در دور. مراقبت15

. خوددارى از صرف مشروبات الكلی16

. رعایت حد اعتدال و عدم افراط در نوشيدن مایعات12

پزشك هاى معدنى جهت شرب، جز در موارد توصيه. خوددارى از مصرف دائم آب10

جود دارد. هاى مختلف وهایى كه احتمال آلوده بودن آنها به ميكروب و انگلتنى در آب. خوددارى از آب19

. در صورت مشاهده خون، چرک و تغييرات دیگر در مشخصات ظاهرى ادرار، اختالل در دفعات دفع، ميزان ترشح 02

ادرار، احساس در دو ناراحتى در دستگاه ادرارى و هر گونه عوارض مشكوک، الزم است سریعا جهت درمان به پزشك

مراجعه شود.

59

دستگاه عصبی

61

گوناگون يو بر اعضا پردازدیم هاچهيماه يهاتيفعال یدر بدن جانوران به هماهنگ یعصب ستميس ای یگاه عصبدست

.شودیمربوط به حواس مختلف م يهايو توقف ورود جادیو باعث ا كندیبدن نظارت م

از ،عصبی سامانه ان،يم نیكه از ا باشد،یم یدرون ياو غده دو سامانه عصبی كنترل اعمال بدن بر عهده فهيوظ

است.شده ليتشك یكمك يهااختهیو یعصب يهااختهی

ها و اعمال سلول نيب یهماهنگ جادیكه دارد، در جهت ا ياژهیبا ساختار و كار و ،یدستگاه عصب بيترت نیا به

،یخارج يهابه محرک نسبت يریرپذياند از تأثآن عبارت ژهی. خواص واستافتهیو تكامل زیمختلف بدن تما يهااندام

و گردستگاه به نقطه دی نقطه كیاز یعصب انیجر تیدامحرک است، ه ريتأث انگریكه نما یعصب انیجر كی جادیا

.گریواحد د كیبه یواحد عصب كیسرانجام انتقال آن از

بندي دستگاه عصبی تقسيم

. رديگیصورت م ي( و كاركردكي)آناتوم یكالبدشناخت يمعموال بر دو مبنا یدستگاه عصب يبندميتقس

شناختی دیدگاه کالبد

:اند ازاند، كه عبارتبه دو بخش تقسيم كرده كالبدشناختی دستگاه عصبی را از دیدگاه

استتشكيل شده نخاع و غزم از : دستگاه عصبی مركزي.

هاي عصبی نخاع تشكيل جفت رشته 31هاي عصبی مغزي و جفت رشته 10از :دستگاه عصبی محيطی

شامل دو بخش دهند. دستگاه عصبی محيطیهاي بدن ارتباط میكه مغز و نخاع را به سایر قسمت استشده

كند مركزي هدایت می دستگاه عصبی هاي حس را بهاصلی حسی و حركتی است. بخش حسی اطالعات اندام

هاي حركتی بر عهده دارد و خود پيام عصبی را به اندام )حس پيكري و حس احشایی(، و بخش حركتی ارسال

.دستگاه عصبی خودمختار و دستگاه عصبی پيكري :شودمی شامل دو دستگاه مستقل

دیدگاه کارکردي

:كنندعصبی را به دو بخش تقسيم می از دیدگاه كاركردي سامانه

و همچنين ماهيچه زبان هاي اسكلتیماهيچه بخش ارادي سامانه عصبی است و به :دستگاه عصبی پيكري

.اندنخاعی، غيرارادي هايانعكاس ها در این دستگاه همچون. برخی از فعاليت كنددهی میعصب

ادي عصبی كامال غيرار طور كه از نام آن مشخص است، سامانههمان: یا خودمختار سامانه عصبی خودگردان

اسكلتی بدن هم هاينظارت دارد همچنين بر فعاليت ماهيچه …ها و اعمال اندام درونی بدن، غده است كه بر

باشد كه حالت می هاي عصبی پاراسمپاتيكرشته و هاي عصبی سمپاتيكرشته و شامل دو گروهد دخالت دارن

61

دیگر است. )معموال در دستگاه برخالف یك طور معمولكنند. عمل این دو بخش بهپایدار بدن را حفظ می

(كبديپاراسمپاتيك نقش تحریكی دارند بجز فعاليت گوارش سمپاتيك نقش مهاري و

یدستگاه عصب فهيوظ

یعصب يهاتيفعال نیها و اعمال حركات. اداده بيحواس، ترك يهااميپ افتیدارد: در یاصل فهيسه وظ یعصب سامانه

اطراف طيجانور نسبت به مح تيموقع ميبدن و تنظ یدرون يهاتيفعال مي: تنظرنديگیدر دو جهت انجام م یطور كلبه

. كنندیبا هم كار م یو خارج یداخل یعصب ميدو نوع تنظ البته در اغلب موارد، هر

: به طور كلی سيستم اعصاب پيكري شامل سه بخش اصلی است

اي و یا مغزياعصاب جمجمه

اعصاب نخاعی

اعصاب محيطی

62

گيرنداء میمنش ساقه مغز هايهستند كه از هسته دستگاه عصبی محيطی قسمتی از اي و یا مغزي،اعصاب جمجمه

. شوندجفت عصب است كه از مغز خارج می 10شامل

يمغز ياعصاب دوازده گانه

ییای: حس بوعملكرد -یی ایعصب بو -1

ییناي: حس بعملكرد - یینايعصب ب -0

ی: انقباض مردمك چشم، باز كردن چشم و حركات خارج چشمعملكرد - عصب محرک چشم -3

و داخل چشم نیي: چرخش رو به پاعملكرد - ياعصب قرقره -5

: حس صورتیحس عملكردو فك ی: بستن فك و حركات جانبیحركت عملكرد - عصب سه قلو -5

: حركت چشم به داخلعملكرد - یاقيعصب اشت -6

حالت چهره و بستن چشم و دهان ري: حركات صورت نظعملكرد - یعصب صورت -2

و تعادل یی: شنواعملكرد - ییتعادل شنواعصب -0

صماخ و ياز پرده ییها: حس قسمتیحس عملكردو : حركت حلقیحركت عملكرد - یحلق یعصب زبان -9

از زبان و حلق ییهاگوش، حس قسمت يمجرا

جره: حس حلق و حنیحس عملكردو : حركت كام، حلق و حنجرهیحركت عملكرد - واگعصب -12

ی، پستان يترقوه ا ،یجناغ ي: حركت عضله عملكرد - یعصب فرع -11

: حركت زبانعملكرد - یزبان ریعصب ز -10

یاعصاب نخاع

.ندیآیم رونيها بستون مهره يامهره نيب يهاوجود دارد كه از راه سوراخ یجفت عصب نخاع 31ها انسان در

:كنندبندي و نامگذاري میاعصاب نخاعی به صورت زیر تقسيم

جفت هستند كه از 0این اعصاب : اعصاب گردنی C1 تا C8 اند. نامگذاري شده

63

باشند كه ازجفت می 10این اعصاب : اعصاب T1 تا T12 اندنامگذاري شده.

باشند كه ازجفت می 5این اعصاب : اعصاب كمري L1 شماره تا L5 اندنامگذاري شده.

باشند كه ازجفت می 5ین اعصاب ا : اعصاب خاجی S1 تا S5 شوندنامگذاري می.

شوداي خارج میاي كه از بين مهره اول و دوم دنبالچهیك جفت عصب دنبالچه.

ها اطالعات را از محيط بوده و در همه جاي آن قرار دارند. این رشته اعصاب محيطی، مانند سيم در تمام بدن پخش

هاي مخابره شده را نيز پاسخ كنند. همچنينجمع آوري كرده و به مراكز پردازشی ارسال می بدن و داخل آن پيرامون

.كننددریافت، و دستور صادره را عملی می

64

يمرکز یدستگاه عصب

زيدارد نخاع ن يجا يااست. مغز در داخل حفره جمجمهشده لياز دو قسمت مغز و نخاع تشك يمركز یعصب دستگاه

به نام ی. هم مغز و هم نخاع در داخل پوشششودیها حفاظت مدارد و توسط ستون مهره يجا ینخاعدر داخل حفره

. استمننژ را پر كرده يهاپرده نيب يفضا زين ینخاع يمغز عیمننژ قرار دارند و ما

یعصب يهاسلول يحاو ي. ماده خاكستراستافتهی ليتشك يو خاكستر دياز دو بخش ماده سف يمركز یعصب دستگاه

. است یعصب افيال يحاو ديها است و ماده سفآن دیزوا ییو قسمت ابتدا

محافظت از دستگاه عصبی مرکزي

.شودیپستانداران به چند روش محافظت م يمركز یدستگاه عصب

محافظت از مغز و يبرا یمحكم و استخوان ياها هستند كه جعبهجمجمه و ستون مهره يهاعامل، استخوان نينخست

. آورندینخاع به وجود م

محكم يونديمننژ از نوع بافت پ یرونبي . پرده پوشاندیبه نام مننژ م ياهیال سه يا، مغز و نخاع را پرده افزون بر آن

يشامه است كه دارا مننژ نرم یدرون هی، و ال قرار دارد هيعنكبوت هیآن ال ری. در ز شامه نام دارد است و سخت

. كندیم هیرا تغذ يفراوان است و بافت مغز یخون يهارگیمو

را ريگاست و نقش ضربهپر شده ینخاع يغزم عیبه نام ما یعیهست كه از ما ییشامه فضاو نرم هيعنكبوت هیال انيم

. دارد

. در شودیم دهیها دبافت ریهستند كه در سا يفاقد منافذ ،يمغز يهارگیمو وارهید یپوشش يهاسلول ن،يچنهم

. وارد مغز شوند توانندیمعموال نم هاكروبيم زيندارند و ن یمغز نقش يهاسلول سمياز مواد كه در متابول ياريبس جهيتن

. ندیگویم يمغز یكننده سد خونعامل حفاظت نیبه ا

دستگاه عصبی خودمختار

، گوارش يو ترشحات لولهبدن از جمله كنترل فشار خون، حركات يراراديغ يهاتياعصاب خودمختار فعال ستميس

. كندیم ميرا كنترل و تنظ …بدن و يدما ، قی، تعر مثانه يهيتخل

. اعصاب خودمختار، سرعت و شدت عملكرد آن است ستميس يهایژگیو نیترجمله مهم از

. است پوتاالموسيدر نخاع و ه ستميس نیا يها تيفعال يعمده

از مغز ییهابخش ای، وارد نخاع و بدن یداخل يهارا از اندام یعات حساعصاب خودمختار اطال ستميس یطور كل به

يهاشده به اندام تیو هدا ميرا به صورت مستق يراراديغ یانعكاس يهاكرده و سپس پاسخ پوتاالموسيهمچون ه

. كندیداخل بدن منتقل م

65

به كيپاراسمپات یعصب ستميس و كيسمپات یعصب ستميدو س يلهيصادر شده توسط مغز و نخاع به وس دستورات

. شودیبدن منتقل م یدرون ياندام ها

کيسمپات یعصب ستميس

. البته به كندیآماده م یجانيه يهاتيفعال يتر شده و انسان را برافعال یدر حالت استرس و فشار روح ستميس نیا

. بدن را بر عهده داردسوخت و ساز ميدر همه حال فعال بوده و تنظ كيسمپات یعصب ستميس یطور كل

یعصب ستميمخالف با عملكرد س يعملكرد بایو تقر شودیخارج م یدر نخاع به همراه اعصاب نخاع كيسمپات اعصاب

. دهدیانجام م كيپاراسمپات

. كندیم ميمختلف تنظ طیرا در شرا یخون يهارگ يداده و اندازه شیضربان قلب را افزا ستميس نیا

کيسمپاتپارا یعصب ستميس

یطور كل به . شودیخارج م یاعصاب نخاع یبرخ نيو همچن ياعصاب مغز یاز برخ كيپاراسمپات یعصب يهارشته

نی. ا بازگرداند هيوستاز بدن را حفظ كرده و آن را به حالت اولدارد كه هم فهيوظ ، كيپاراسمپات یعصب ستميس

. كندیتر مبدن را آسان ياعضا يهیو تغذ یرسان ژنياكسضربان قلب را كند كرده و با گشاد كردن رگ ها، ستميس

66

: یدستگاه عصب یبهداشت يمراقبت ها

ارتباط كامل گرید يبرقرار ساخته و از سو یزندگ طيسلسله اعصاب ارتباط دائم انسان را با مح ميكه گفت يطور به

آورد. یآنها را به وجود م نيب یاعضاء و هماهنگ

دقت به عمل آورده تینها ستیبا یم ميدستگاه عظ نیاز ا یبوده ودر مراقبت بهداشت یخاص تياهم يرو دارا نیا از

باشد. یهدف م نیدر حصول به ا ياست كمك مؤثر دهیبدان ها اشاره گرد ریكه در ز یشود . نكات

و درمان به موقع آنها. یعفون يها يمارياز بروز ب يريشگيپ

به منظور ياصول بهداشت حرفه ا تیو كارخانجات و رعا عیصنا در يحفاظت فرد لیاستفاده از وسا

را مختل سازند. یكه ممكن است اعمال دستگاه عصب ییها تياز بروز مسموم يريشگيپ

67

یكيدرمان به موقع اختالالت متابول .

گروه يها نيتامیها به خصوص و نيتامیمناسب و سرشار از و ییغذا میاستفاده از رژB

فشار خون. قيدستگاه قلب و عروق و كنترل دق ژهی، به و يبهداشت فرد اصول هيكل تیرعا

ها و یدگیاستخوانها ، بر ی، شكستگ قيعم يزخم ها شیدايكه ممكن است به پ ییاز انجام كارها يخوددار

منجرشود. دیشد يضربه ها

یاز صرف مشروبات الكل يخوددار .

يدوره ا یپزشك ناتیمشاركت فعال در معا .

یو روح یجسم يها یاز خستگ اجتناب

از عدم تحرک . يو خوددار یجسمان تيداشتن فعال

متناسب با سن به طور مستمر و دائم يانجام ورزش ها

یاز خواب و استراحت كاف يبرخورددار .

آرام بخش يو ممتد داروها ادیاز استفاده ز يخوددار

و مداوم . حيصح یپزشك ياز مراقبت ها يبرخوردار

یزندگ لیدر برابر مسا يو حفظ خونسرد جانياضطراب و ه اجتناب از .

اتیو ماد یفان يايبه دن یو دلبستگ يبندیعدم پا .

-قانع بودن و توكل برخدا در همه امور شیآال یساده و ب یتدارک زندگ ،

-خود. يو آرزوها اليكنترل ام

پر سروصدا . يها طياجتناب از سكونت در مح

آن . يبایاز مواهب ز يرخوردارو ب عتيطب يبه سو شیگرا

رفع اختالفات يآرام و آن هم صرفا برا طيمناسب و مح ي، مگر در فرصت ها گرانیعدم دخالت در امور د

نيطرف

مورد. یب ياز عجله كردن ها يروزمره و خوددار يكارها هيدر انجام كل حيصح يزیبرنامه ر

68

اسکلتی –دستگاه عضالنی

69

از استخوان ها به نام اسكلت اتكا دارد. ریحال انعطاف پذ نيو در ع يچارچوب قو كیه بدن ب

مفاصل به قیاسكلت از طر ي. استخوان ها شوند یاسكلت محافظت م نيهم لهيبه وس زيبدن ن یداخل يبخش ها

. شوند یمتصل م گریكدی

فهي. استخوان ها عالوه بر وظ حركت دارندكه به هم وصلشان كرده اند امكان ییها استخوان نيمفاصل ب شتريب

یاتيكار اعصاب و عضالت ح يبرا ميكلس نی. ا كنند یفراهم م یمعدن ميكلس يرا برا يا رهي، ذخ حفاظت و حركت

. است

. كنند یم رهيذخ یسازند و چرب یم یخون يها مغز استخوانند كه سلول يحاو نيها همچن استخوان

از ياريبس یاستخوان دارند اما در بزرگسال 022از شي. نوزادان ب خوان استاست 026 ياسكلت انسان دارا

. شوند یم بيآنها با هم ترك ياستخوان ها

، دنده ها و ، ستون فقرات سر يكه شامل استخوان ها ي: اسكلت محور شوند یم ميها به دو گروه تقس استخوان

. شانه و ترقوه است يها غهي، ت ، لگن هاكه شامل استخوان اندام يا مهياست و اسكلت ضم نهيس

چون انسان عبارتند از : یدر موجودات یاسكلت ستميمهم س فیوظا

یبدن تیثبات و حما شیافزا

داخل يچون مغز و اندام ها ییمحافظت از قسمت ها

رديگ یحركات به واسطه مفاصل كه با كمك عضالت صورت م ليتسه .

بلند است يدر ارتباط با استخوان ها شتريدر حركات نقش دارد كه ب یدستگاه اهرم كیبه عنوان یاسكلت ستميس

. گردند یدستگاه، مفاصل به عنوان محور اهرم ها محسوب م نیدر ا

يخونساز ای یسلول خون ليتشك

یهموستاز مواد معدن

یو مواد معدن یچرب رهيذخ

71

جمجمه

نده سيستم اسكلتی سر اطالق می شود . تنها استخوان متحرک جمجمه استخوان فك به استخوان هاي تشكيل ده

پایين می باشد . بقيه استخوان هاي جمجمه در مفاصل غير قابل حركت به طور محكم به یكدیگر مفصل شده اند .

ك استخوان استخوان تشكيل شده است : ی 0جمجمه به یك بخش فوقانی جعبه مانند كه مغز را می پوشاند و از

پيشانی ، دو استخوان آهيانه ، دو استخوان گيجگاهی ، یك استخوان پس سر ، یك استخوان شب پره ، یك استخوان

استخوان تشكيل شده است : 15پرویزنی و یك بخش نامنظم كه استخوان بندي صورت را می سازد و از

دو استخوان اشكی ، یك استخوان مخصوص بينی و دو دو استخوان گونه ، دو استخوان فك باال ، دو استخوان بينی ،

استخوان كامی ، دو شبكه تحتانی بينی و یك استخوان فك پایين .

71

ستون مهره ها

مهره تشكيل شده است كه بيشتر آنها به وسيله مفاصلی 33ستون مهره ها محور مركزي تنه را تشكيل می دهد و از

اند ، ولی وجود تعداد زیاد مفصل در ستون مهره ها سبب حركت قابل كه حركت جزئی دارند به هم متصل شده

توجهی در آن شده است . وزن سر ، اندام هاي فوقانی و تنه به ستون مهره ها منتقل می شود و از آن جا به لگن و از

يدارد و اتكا يریپذانعطاف اريستون مهره ها ساختار بس ایستون فقرات لگن به اندام هاي تحتانی انتقال می یابد .

.كند یمحافظت م یطناب نخاع فیظر ياز بافت ها نيساختار همچن نیسر و بدن است. ا

ستون مهره ها به پنج ناحيه تقسيم می شود :

مهره 2ناحيه گردنی شامل

مهره 10ناحيه سينه اي شامل

مهره 10ناحيه كمري شامل

بهم جوش خورده و استخوان واحدي را به نام ساكروم به وجود مهره كه در زمان بلوغ 5ناحيه خاجی شامل

می آورند .

72

مهره بوده و در سنين بلوغ بهم جوش خورده و استخوان واحدي را تشكيل 5ناحيه دنبالچه كه معموال شامل

می دهند . موقعی كه ستون مهره اي به هم مفصل شده و از نماي نيم رخ مورد بررسی قرار می گيرد داراي

چهار انحنا به ترتيب زیر می باشد :

انحناي گردنی محدب به طرف جلو .1

انحناي سينه اي محدب به طرف عقب .0

انحناي كمر محدب به سمت جلو .3

انحناي خاجی محدب به سمت عقب .5

دنده ها

با عدد دنده در هر طرف قسمت اعظم دیواره استخوانی قفسه سينه را تشكيل می دهند . این ها در طرف پشت 10

دنده از باال در هر طرف در سمت جلو به وسيله اتصاالت غضروفی به جناغ 2مهره هاي سينه اي مفصل می شوند .

به غضروف دنده 12، 9، 0دنده باقی مانده ، دنده كاذب ناميده می شود . دنده هاي 5سينه مفصل می شوند .

جلو ، به جایی وصل نبوده و دنده هاي شناور ناميده متصل می شوند و دنده یازدهم و دوازدهم ، در طرف 2شماره

می شوند .

استخوان هاي اندام فوقانی

73

اندام فوقانی به وسيله كمربند شانه اي ، كه از دو استخوان ترقوه در جلو و دو استخوان كتف در پشت تشكيل شده به

تنه متصل گردیده است .

كيل شده است :اندام فوقانی از سه بخش تش

بازو كه داراي یك استخوان می باشد .1

ساعد كه شامل دو استخوان زند زیرین و زند زبرین می باشد . .0

مچ و دست كه از استخوان هاي مچ ، استخوان هاي كف دست و انگشتان تشكيل شده است . .3

مچ دست

استخوان كوچك تشكيل شده است كه در دو ردیف قرار گرفته اند . 0از

کف دست

استخوان كوچك و دراز می باشد . 5داراي

انگشتان

استخوان می باشد . هر انگشت سه استخوان دارد به جز انگشت اول ) شست ( كه دو استخوان دارد . 15شامل

استخوان هاي اندام تحتانی

ستخوان خاصره ) هيپ ( تشكيل اندام تحتانی به وسيله كمر بند لگنی به تنه متصل شده است . كمر بند لگنی از دو ا

شده است كه در قسمت قدامی و در خط وسط با یكدیگر مفصل شده و در قسمت خلفی با استخوان ساكروم مفصل

می شوند .

74

اندام تحتانی از سه قسمت تشكيل شده است :

ران كه از یك استخوان به نام استخوان ران تشكيل شده است . .1

ستخوان به نام درشت نی و نازک نی تشكيل شده است . ساق پا كه از دو ا .0

استخوان انگشتان پا تشكيل شده است . 15استخوان كف پا و 5استخوان مچ پا ، 2پا كه از .3

مفاصل

در محلی كه دو یا چند استخوان از اسكلت بدن به هم می رسند مفصل تشكيل می شود . مفاصل بر اساس ساختمان

ه كار آنها دارد ، رتبه بندي می شوند .كه عمدتا بستگی ب

در مفاصلی كه حركتی الزم نيست یا حركت خيلی جزئی است استخوان هاي مربوطه به وسيله بافت رشته اي یا

غضروف به هم متصل شده اند . در مفاصلی كه حركت بيشتري الزم است انتهاي استخوان هایی كه در تشكيل مفصل

ی محتوي مایع به یكدیگر متصل می شوند . شركت دارند در كپسولی ليف

سيستم عضالنی

در بدن انسان سه نوع بافت عضالنی به نام هاي عضله مخطط یا ارادي ، عضله صاف یا غير ارادي و عضله قلب وجود

ت دارد . عضالت ارادي از یك توده الياف عضالنی مخطط كه هر دو انتهایشان به ساختمان هاي دیگري متصل شده اس

، تشكيل گردیده اند . این اتصال ممكن است به استخوان ، غضروف یا به پوست باشد . الياف عضالنی ممكن است

مستقيما به این ساختمان ها متصل شده و ممكن است اتصال از طریق واسطه اي از ساختمان بافت همبند به نام

د ، دو اتصال عضله به طرف یكدیگر كشيدهتاندون ها صورت گيرد . هنگامی كه الياف عضله منقبض می گردن

می شوند . هنگامی كه اتصاالت عضله روي طرفين یك مفصل قرار می گيرد حركت در آن مفصل امكان پذیر

می شود . عضله قلب ، بافت عضالنی مخصوصی است كه دیواره قلب را می سازد . از نظر ميكروسكوپی عضله قلب

كنترل ارادي است . اگر چه عضله قلب تحت كنترل ارادي نيست و از این نظر به شبيه عضله اسكلتی است كه تحت

عضله صاف ) غير ارادي ( شباهت دارد .

75

پوست

76

سطح بدن را می پوشاند و نقش حفاظت كننده دارد . پوست حاوي تعداد بسيار زیادي اندام حسی است كه پوست

و در تنظيم درجه حرارت و نقش كوچكی در دفع را بازي می كند . لمس ، گرما و سرما را درک كرده

چهار عامل بر یباشد. به طور كل یم يا دهيچيساختمان پ يبدن است كه دارا يبافت ها نیتر عياز وس یكیپوست،

ف،يلط نرم، دیسن و عامل مراقبت از پوست. پوست خوب با ط،يگذارند كه عبارتند از: وراثت، مح یم ريپوست تاث يرو

باشد. كنواختیبدون لك بوده و رنگ آن

دهد: یانجام م یكارآمد بدن است كه پنج كار مهم و اساس ياز اعضا یكی پوست،

بدن را به عهده دارد. یاعمال حس

دارد. یدرجه نگه م 32 يحرارت بدن را در دما

پوشاند. یمحافظ تمام سطح بدن را م ي هیال كیبه عنوان

سنتز و ییايميوشيب يها تيفعال ( .نيتامیبدن را به عهده دارد D دينور خورش ريتحت تاث)

در بدن است. یمخزن چرب

ساختمان پوست

شده است : ليتشك هیپوست از سه ال

درمي. اپ1

شده ليمرده پوست تشك يدهد و از سلولها یم لينامند كه سطح پوست را تشك یم ميدرپوست را اپ هیال نیباالتر

پوست زنده بطور يها سلول نحالی. با ازدیر یسلول پوست مرده اش م 32222حدود قهيد سالم در هر دقاست. هر فر

.رنديگ یمرده را م يلولهاس يشده و جا ديتول درمياپ نیریمداوم در قسمت ز

. درم0

ت .اس قرار گرفته درمياپ ریاست كه بالفاصله در ز يدرم متشكل از بافت همبند

پودرمي. ه3

ادیز هیال نیدر ا یشوند. بافت چرب یاست كه رگ ها از آن گذشته و به درم وارد م یچرب يبافت همبند رمپوديه

خود لغزش داشته باشد. نیرینسوج ز يتواند بر رو یم یجهت پوست به راحت نیاست، بد

77

منابع :

، 1396سال ، نشر سپيد برگ ، آناتومی عمومی بدن انسانباقرزاده ، علی اكبر

، سال ، نشر دانش نگاران برنا ، مترجم : مجيد عاطفی ، دنياي شگفت انگيز بدن انسانوالكر ، ریچارد

1392

، 1396 سال ، تهران ، ساختار و عملكرد سيستم عصبی عضالنی عشایري حسن و دیگران

، 1393 ، نشر گنجينه دانش اعتماد ، تشریح بدن انسان ابن محمد، منصور

، 1392سال ، نشر مهر و ماه ، دستگاه هاي بدن انسان طاهري ، اسفندیار

، مترجم : خسرو ابراهيم ، مجيد كوزه چيان ، ، آناتومی و فيزیولوژي انسان ) هولز ( شی یر ، د و دیگران

1396سال ، نشر علوم ورزشی ، ينی سيده مونا حس

. 1309حيدري ، شيوا و دیگران . كمك بهياري . تهران : معاونت فنی نظام پرستاري.

1322، انتشارات چهر ، ي، اصول بهداشت فرد لياسماع ، شهيدل پ - وشیپر، حلم سرشت

1303، یعموممنصور و ... ، كتاب جامع بهداشت ديس ، يصفو دكتر -ديحم ، یحاتم دكتر

Hall, John (2011). Guyton and Hall textbook of medical physiology (12th ed. ed.).

Philadelphia, Pa.: Saunders/Elsevier. p. 157. ISBN 978-1-4160-4574-8.