Q. F. F. Q. s.DISSERTATIO PHYSICA,

DE

quAM,SUFFRAG. AMPLISS. FACULT. PHILOSOPH.

IN ILLUSTRI ACAD. UPSAL.

PR^SIDE,

Mag. SAMUEL ED U R O,

Phys. PROFESS. Reg. et Ordin,Nec non Reg. Acad. Scient. Stockh. MEMBRO,

PRO GRADU MAGISTERII,PUBLICO EXAMINI MODESTE SVBJIC1T

sxipxKBI ARIL'S sTI E GLER-I ANUS

OLAVUS TÖRNSTEN,Angermannus.

IN AUDIT, GUSTAV. D. xvn. JUN. Anni MDCCLVIII.h. s.

STOCKHOLMI M,Typis Grefingianis,

D. D.

$. i.

a Äi^terum mortalium naturale cogno-As]|B fcendi principium,&rationis quafi con-%> lutJti» S Jux experientia, quae dicitur cogni-

tio, ex attentione fola ad perceptionesfive fenfationes noftras orta; feu brevius, cognitioilla, quae fenfuum ope adquiritur. Qvum mun-dum materialem ita condidit fummus Opifex, utnihil omnino ipfius fciamus a priori, pro aliquaheic obtinenda fcientia, neceffe eft, ut experien-tiam quam diligentiftime amplectamur. Nequefpes ifta nos fruftrata eft, nam difciplinae & arteslinguls ope experientix primum innotefcere ccepe-runt, & adhuc incrementa capere poftunt. Nonmirum itaque nobis videatur, eam non raro qui-dem, fed a plurimis, ab illis praecipue, qui ge-neri humano optime cupiunt, & in orbe eruditoeminentiorem occupant locum, maximum inmo-

A 2 dum

? BT ) • C Bdum non folum eommendari, & titulis perhonori-ficis condecorari, adeo quidem, ut falutetur mäterfcientiarum,, fed & fummo ftudio quseri. Patefcitergo, experientiam ita confideratam, in (ignifica-tione fua generaliffima fumi; fölet enim univerMi-ter dividi in externam & intevnam, quam diftinguen-di occaftonem habemus ex duplici genere fenfuum,quorum minifterio cognitionem a pofteriori com-paramus, fcilicet, per funfum internum atque ex-ternos, quorum in Philofophia rationali, & praeci-pue; in Pfychologia a plurimis uberrima inftitutaeil confideratio*. Per Experientiam Internum, qui a-lias Pfychologica dicitur, nihil aliud mtelligitur,quam cognitio eorum, quae attentione fola ad fen-fum internum percipiuntur ; (ive cognitio illa,quam anima adquirit, ad fe fuasque a£Hones, &paffiones attendendo. . Experientia autem externaeft illa cognitio , quam ope funfuum externorumobtinemus. QbjeÄum igitur experientia externasfunt corpora quasvis in mundo hocmateriali nobisobvia, quorum cum quodvis fuas habeat proprie-tåtes , fuasque fubeat viciifitudines , & experientiaåt praeterea rerum tantum fingularium; patet ,noslento admodum greflli pervenire ad omni um &fimgulorum cognitionem. Neque Experientia exter¬na unius ejusdemque eft indolis», alia etenim eftdr-tificialis, Vulgaris alia; de: utraque hac, vero Philo-fophiae naturalis fundamento:y nunc quidem diffe-irere conftitui, fed infirmior valetuda, qua per lon-gius tempus confli&atus fum, propofttum mutaremc eoégit, adeo quidem, ut tequis hxc mca opera

cir-

m ) o ( m s

circa experientiam vulgarem breviter defcribendam& commendandam fit verfatura. Eapropter mino¬rem Tuam C. L. mihi etjam atqne etjam expetocenfumm, primas tantum ducenti lineas, & femi-na quafi fpargenti rerum amplifilmarum & maximeuti Ii um..

§. ILCum vel minimum attendimus ad conftitutio-

nem hujus un iverfi , & mutationes partium illius,facile deprehendimus quasdam exifterefpontequa¬fi, fine ulla induftria aut opera humana., quasdamvero non nifi auxilio homini.m. Quasdam perci-pere poffumus nudis fenfibus externis , quaedamiterum iilos qvafi fugiunt, ut obfervari non poftintfine antecedente: quadam pra?paratione & auxilio,fed cognitio^. quae acquiritur ope fenfuum externo¬rum , dicitur experientia externa; hinc apparet, il-lam efle duplieis generis , nimirum Vulgarem &Artificial'em. Experientia Vulgaris- illa eft cognitio,quas acqviritur per fenfus externos,, fimplici ätten-tione facta ad mutationes in mundo materiali exi-ftentes, absqve ulla humana- opera. Experientia Arti-ficialis dicitur cognitio acqvifita per fenfus exter-nos , attentione facta vel fimpliciter, vel inftrumen-to, vel quacunqve antecedente praeparattone admutationes in mundo materiali vel cum , vel fineopera humana exiftentes. Prioris generis eft, fiob-fervavero, quodaqva, inglaeiem converfa,majusobtineat fpatium , vel quod quaedam corpora inaqua fubfideant, qua? experientia; dici fölet Objerva-tio- Pofterioris eft, fi obfervavero, quod aurnm

A 5 in,

6 I ) O ( i ,

in vacuo Boyleano eadem velocitate defcendat,acle-vifiima plumula, vel quod corpora quasqve durif-fima, admotafoco fpeculi caudici, datim liqvefiant.Ejusmodi aftio, qua elicitur effeÄus quidam natu¬ralis , {ine illa non proditurus, dicitur Experimen-tum; Qvum experientia fit bafis & fundamentumomnis cognitionisnodraePhyfic3e,necedeed, utram-qve hane fummo dudio, indudria fumma, excola-mus Neqve negandum, plures Phyficorum lau-datifiimam pofuifie operam in experimentis capien-dis, & acqvirenda experientia Artificiali, non ta¬rnen mirum, quod ta/da nimis hxc ceperit incre-menta, cum präster difficultates plures alias, quasfefe heic offerant, majores requirantur fumtus, plu-raqve fubfidia, qvam quas privato cuivis, licet ma-xime alias idoneo & harum rerum cupido, contin-gere pofiint. Qvid itaqve faciendum? Numne ani-mos defpondendum? Non certe. Ingratiflimi effe-mus in Optimum Creatorem, & bonorum ab ipfobenignifiime nobis concefiorum obliti, fi eapropteropera ipfius negligeremus, & alteram experientigefpeciem, nimirum Vulgarem non confuleremus*Qvum hsecadeo fit fimplex, adeo facilis, &, pras-ter fanos fenfus & attentionem, nil fere reqvirat,nemo ed, qui eam acqvirere non poffit, & ea fym-bolam conferre advadidimum Philofophias Natura¬lis aedificium exdruendum vel alia vitae civilis com-moda promovenda. Non enim eam adeo ar&is in-cludimus cancellis, ut inde, remotum velimus o-mne judicium, & omnem refle&ionem, alias enim,ut Verulamius loquitur, mera eilet palpatio, licet

&

*

m ) o c m 7

& illam non omniufu carere putemus; qvin potitishuc etjam referamus tam obfervationes fa ilas velinftrumentis & mediis vulgaribus, feu maxime ob-viis, ut cultello fimplici, microfcopiu &c. velfimpliciori qvadam praparatione ope rerum maxi¬me communium, ut ignis, aeris,aqva?, &c quamhujusmodi obfervationum colle&ionem, & atten-tionem, ad modum ipfius natura operandi, con-jun&am cum applicatione ad ufus qvosvis in vitacommuni neceflarios. Sed audio qvosdam mollio-res muffitantes de difficultate hujus operis;aftopto,vellent periculum facere & hifce paulifper adfve-fcere, & certiffimus fum,illos, hafce non folum,qvas timebant difficultates, brevi fore fuperaturos,fed &, tantam voluptatem inde percepturos, nonloquar utilitatem, ut adeo prohcuis occupationi-bus libenter omnino detineantur. Nihil enim ju-cundius effepoteft, nil fvavius, qvam naturalibusoccupari ipfius Creatoris operibus; Nihil hominisnatura convcnientius, nam heic optime exftin-gvitur ipfius fitis & defiderium fciendi no-vaqve continue inveniendi. Nullafaciliori rationede genére noftro mereri pofiumus, qvam opes il-lius fic augendo, dominium extendendo. Hinc o-mnes de incrementis fcientiarum & felicitate generishumani folliciti, non folum ipfi hane coluerunt ex-perientiam Vulgarem, fed & omnes ad idem laudabi-le ftudiuminffammareannififunt; inter hosprimumutique locum obtinent illuftrifiimi Angli, Baco deVerulamio Cancellarius, & Robertus Boyle , Eques,quipluriesin fuis fcriptis inculcant & Optant, ut

s a ) o c ehomines, quibus facultates cjf otium nonfuppetunt ad no-i?# exploranda, operam pro viribus navarent in Phxnome-nis diligenter accurate colligendis, «mz novamexperientiam paffhn occurrunt. Nuper , videlicet antehos decem annos prodiit Paris libellus Hiftoire Du deldi&us, Auftore crudito Gallo nomine Plue he, qui& clarus eft opere elegantiflimo Speftacle de la Na-ture prius edito- Licet in.parte fecunda laudati li-bri nimis atro carbone notentur quidam, exprae-ftantiffimis recentioris sevi Mathematicis & Phyficis,atque juftum non obtineant fcientiae Mathematikpretium, tamen plura ibifunt peregregia, quaequo-que huc pertinent; quorum nonnulla adferre li¬cet, qua: habet pag. 353, qux tarnen cum quadamcautione funt accipienda: Eprouver, mettre en oeuvre,ehereher a faire valoir enfavew de nes freres ce que nousavons recus de notre pére eommun ; voila lavraiePhyfique,cf elle eftfi aifie, que tont komme peut, dévenir Phyfiäendans le åegre, qui doit fuffire a tous, que cbacun enfui-te, d proportion defin travatf £$ deJes talens , peut al-ler de tentative en tentativeou mémeparvenir a lagloiredes découvertes.

t in.Non quidem negandum, corporum proprie-

tates, vires naturaeque operandi rationes, fcepiusadeo elle reconditas & abftrufas, ut pro ils detegen-dis & explicandis fumma certe fit opus fagacitate,induftria & ftudio; verbo, ad experientiam artifi-cialem fit confugiendum; nihilo tamen minus plu¬ra quoque funt, qui faciunt, ut experientiam com-mendemus & urgeamus vulgarem. Si quasvisPhi-

lofo-

m ) ® c m 9

lefophia Naturalis partes percurramus, conftabit,plerasque fuas natales huic debere. Quis ignorat,Archimedem primum fuiffe , qui veritates pro-duxit Hydroftafticas, in pulcerrimo fuo libello DeInfidentibus Humido; praeftantiffimo autem huic in-vento anfam dedit obfervatio quaedam fimpliciffimaplurimisque minoris habita, quod fuperficies aquasvafculo inclufae, cum corpus ipfi immergitur, ad-fcendat, & dum corpus inde aufertur , illa de-fcendat, & in loco, ubi prius erat, lubiiftat. Hor-tulanus ille Florentinus , qui obfervavit aquam inantliis fuftoriis non ultra determinatam altitudi-nem adfcendere; equidem nefcio, anne in cauflafuerit, ut GaliUus , Torricelli, Pafcatius aliiqueplures aéris detexerint proprietates illasque fe-liciter applicarint in phaenomenis plurimis expli-candis & commodis vitx promovendis. Et fic inomnibus aliis. Vetuftate itaque experi en tia vulga¬ris longe antecellit artifkialem; nec mirum: cumprimis rerum inventoribus, in colligendis princi-piis & quafi ftaminibus cognitionis naturalis, a fim-pliciflimis & maxime vulgaribus erat incipiendum;in iis quoque (i nos continuaverimus, maximuminde fcientiae naturali accederepoteftincrementum.Huc & referenda funt illa, quae cafui cuidam funtadfcribenda , & absque praevia meditatione, autinquifttione funt inventa, quae quoque funt pluri-ma tam in fcientiis, quam in artibus. Cui in men-tem unquam veniffet, unum corpus, alteri admo-tum, hoc attrahere & repellere poffe, ü non ali-

B quis,

io o ) © c aquis, cafu, admoviffet fricaturn ele&rum plymu-lis, vel alii leviori corpori. Magnetis vim trahendiferrum cafu detexit Armentarius quidam, teftePlin Lib. 36 Cap. XVI Hift. Na t. Magnes di&us,clavis crepidarum, & baculi cufpide ferrea, (axomontis Idx adhaerentibus. Maxima certe ingeniivi is polleret, qui a priori inveniret telefcopiadioptrica; cum autem foh. Lippersheim , vel aliusquicunque cafu conjunxerat concavum vitrumcum convexo, & fic utrumque oculo adplicuerat,facile fuit, liquidem animadvertit obje&a viderimajora, & oculo mirum in modum propinqua red-dL Quis non perfpicit fcientiam quoque faluta-rem, qua maximam partem, cafui natales fuas re-férre. cjr. Dijfert. de Medieam. GraveoL

§. IV.Quod ad artes, luce meridiana eft clarius, ma¬

ximam illarum partem experientiaevulgari tanquamgenitrici adferibi debere. Pi&uram, & artem con-ficiendi fpecula anemine antea inquilitamfuiffe exi-ftimamus, quam cum quis, quameunque ob caus*fam, aquam infpexiftet tranquillam & Iimpidam,atque fe ipfum obje&aque propiora & oppofita inea vidiflet repraefentata; huc fpe&at quoque arsnatandi, in eam enim, an homines unquam labora-rint, nifi more brutorum animantium eam pri-mtim didicerint, jure dubitamua Etenim homi¬nes, quotquot fe undis tradiderunt, omnes fubfi-diße & nonnullos fimul interiiße, experientia prius

HO-

b ) © c m a

notum fiiit, ideoque ab iftiusmodt penculöfis ten-taminibus, ut & plurimi etjam hodie, certiffimcabhorfucrtint, Idem feré de arte canendi tenen-

dum eft, etenim a veritate hand alienum arbitra-mur 5 eam ex cantu avium, quem homines imitarieoeperunt, ortam efTe, Hujus fingulare adfert ex-emplum- Georgius Paschius in fuo libro De NovisX.

Inventis Cap. VII. §.' 24. quod dignum eft ut adfera-tur: Recordor hic, inqiiitanimalis Americant, quodHand, five a tarditate pigritiam apfellant, cujus voxha, ha, ha, Interrupto intervallo unius Ju(pirii Jemipau-j£, ut mufici locpuntur, per fex gradus muftcos' afcen¬dende defeendendoque, tirones intonantes prima Muficoeinflrumenta, Ut, Re, Mi, Fa, Soll, La; La, Soll, Fa,Mi, Re, Ut, ita referre dicitur, ut Hifpani dum primooras illas tenerent, nodiuque, eo enim tempore canit So-lum, hujusmodi vocem perciperent , homines Mufici prx-ceptis imbutasfe audire arhitrarentur. Quod fi verum,vel hinc conftat latercMuficse rudimentaatquefun-damenta in ipfa animaluim natura. Quis non faci-Ie fibi perfvadeat vermes & Araneas nos docuifleartem nendi^telasque conficiendi, quin & hirun-dines & vefpag magiftros noftros effe in conftruen-dis & concinnandis cameris & teftudinibus ? Ver-bo, perfvaftffimus fum, quod, Ii fuccin&am habe-remus artium hiftériam, vel fi plenior fuiffet feriesilla inventionum, quam nobis reliquit Plinius Se¬nior in pretioftffimi operis Hiftoria? Naturalis Lib.VII. Cap. 56. deprehenderemus partem artium ea-fui, partem brutis animantibus unice fere effe ad-

B z O-fcri-

/

———

12 si«« ) • (

fcribendam, quibus itaque magiftris, fi feliciter et-

jam poft hxc uti velimus in incrementum artium& fcientiarum, necefte eft, ut otiofos & focordesbenefici Creatoris operum fpe&atores, minime a-

gamus, fed diligentes obfervatores & fcrutatores,hoc eft ad quaecunque fenfibus externis occurren-tia, ut & ad animalium fun&iones quasvis debc-mus accurate attendere, obje&a probe examinare,qua omnes circumftantias, mutationes, fitus, oom-pofitionem, & quamcunque tandem ad aliam rela-tionem. Evigilent modo homines, c]? oculos perpctuo,

alias ad naturam verum, alias ad ufus humanosvertant. Verul. De Augm. Scient.

p. m.342.

S, D+ G.

A-