Editör: Doç. Dr. Mustafa TEKiN

•• . SUNNET .

SOSYOLOJiSi

Ankara 2013

A) YA~AYAN SUNNETVE SOSYAL HAYAT

Prof Dr. Ahmet KELE~·

Giri~

islam Dini, Hz. Muhammed (a.s.)'a indirilen .Kuran Vahyi ile ba~lam1~ ve yakla~1k ~eyrek as1rllk bir si.irede kemale er-mi~ son ilahi dindir. Kuran, Allah'm gonderdigi "Son Mesaj" olarak, i.nsanllgin k1yamete ·kadar ihtiya~ duyacag1 ·en temel evrensel ilkeleri ihtiva etmektedir. Bu yoni.iyle Kuran, ilk nazil oldugu gi.inden bugi.ine ve tabii gelecekte de "islamr' hayatm en temel referans1 olmaya devam edecektir.

ilk nazil oldugu toplumda Kuran, Hz. Muhammed'in (a.s.) hayatmda uygulamasm1 bulunmu~, pratige aktanlm1~; ferdi, ailevi ve topfumsal yonleriyle temsil edilmi~tir. "Kuran'm Hz. Muhammed'in (a.s.) hayatmda tezahiir etmesi" olarak ifade edebilecegimiz bu ·durum, gelenegimizde Siinnet olarak kabul edilmi~tir. Bu anlamda Si.innet, Kuran vahyinin rehber-liginde Hz. Muhammed'in ortaya koydugu dini hayatt1r. Bu hayat i~inde Kuran ve Si.innet i~ i~edir. Bir bi.iti.in haline gel-mi~ olan bu asli unsurlan birbirinden ay1rt etmek, her ikisini · de anla~1lmaz k1lmakla e~ degerdir. Yani, son zamanlarda s1k~a dile &etirildigi ~ekliyle, ne sadece Kuran, ne de sadece Si.innet (sadece si.innet diye bir ~ey olamaz) islam Dini'dir.

• Dicle Oniversitesi ilahiyat FakOitesi Had is Anabilim Dah Ogretim Oyesi.

312 • SOnnet Sosyolojisi

Ya~ayan islam'm ozu, Kuran ve Hz. Muhammed'in (a.s.) hayat-r seniyyelerinden ibarettir.1

ilk MusiOman nesilden itibaren, islam Dini'nin Kuran ve Sunnetten ibaret oldugu hususunda, kayda deger bir muha-

lefet soz konusu olmamr~trr.2 Ancak, Hz. Muhammed (a.s.) ve ashabr ile birlikte orneklendirdigi islam'm daha sonraki devir.lere nasrl aktanlacagr konusunda, diger bir ifadeyle

Sunnetin nasrl ya~atrlrp guncelle~tirilecegi hususunda bir taktm yakla~tm farkhhklan olmu~tur.3 Bu mutevazt yazrmtzda biz de bu sorun uzerinde durmaya ~ah~acagrz.

Konuya girmeden once, tUm Musluman ulkele~de oldugu gibi ulkemizde de Sunneti yeniden anlamaya ~ah~mak ve onu modern hayatrmrza tatbik etmek arzusuyla yogun bir ~ekilde bilimsel ~ah~malann yaprldrgmr belirtmeliyiz. Son on yrl i~inde bu amaca yonelik yaptlan sempozyum ve paneller, konuya alan ilginin yogunlugunu gosterdigi gibi, bir sorunun varhgma da i~aret etmektedir. Bu sorun, "Siinnetin Giincel/enmesi"

sorunudur. Diyanet i~leri Ba~kanhgrnm -son yrllarda duzenle-digi "Kutlu Dogum" Haftasr etkinliklerini, "Hz. Muhammedi

(a.s.) Anlamak" ba~hgryla ele almasr v~ bu etkinliklerinde i~lenecek kon.ulan da soz konusu amaca yonelik olarak belir-lemesi, sozunu ettigimiz sorunun, resmi din hizmetleri duze-yinde de fark edild;ginin sevindirici bir gostergesidir.

1 Bu konuda bkz. Mustafa Oztilrk, Kuran lslamt yo do Kuranctltk Soylemi . iizerine Ball Tespit ve Degerlendirmeler, Nida Dergisi, Arahk-Ocak 2010, s. 14-21. 2 Bu konuda erken donemde, daha sahabenin hayatta oldugu s1ralarda; "Size Kuran yeter" diyen kimselerin zuhur e~igi ve sahabenin onlar ile milcadelede bulunduguna dair rivayetleri Imam SilyOti milstakil bir eserde toplam1~1r. Geni~ bilgi i~in bkz. SilyOti, Celaleddin, Miftdhu'I-Cenneti ft'l-ihticdci bi's-SDnne, M1s1r 1402. 3 Ilk donem Fukahanm iistlenmi~ oldugu misyon budur: Mezhep imamlan ve mil~tehitler, Silnnetin me~ruiyetini degil, nas1l anla~1hp kendi ~aglanna adapte edilecegiyle ilgilenmi~lerdir. Bu komjda bkz. Muhammed Mustafa e~-~elebi, Ta'fflD'I-Ahkdm, Beyrut 1981, s. 10-96. Aynca bkz. Bilnyamin Erui, Sahabenin SiinnetAnlayt~t, T.D.V.Y., Ankara 1999.

SOnnet Sosyolojisi • 313

Hangi cografya ve kulturde olursa olsun, orada islaml bir

hayattan soz edeceksek, Sunnetten bahsetmek zorunday1z.

Bu zorunluluk, Hz. Peygamber'in peygamberligi ve vahye

mazhar olu~unun getirdigi bir iman meselesi olmasmm ya-

nmda, esas olarak onun bir insan olu~undan gelmektedir.

Yani bizim gibi bir insan olmasmdan, i

314 • Sun net Sosyolojisi

Sunneti yeniden anlamah ve anlamlandtrmahdtr. "c;agda$

SOnnet" anlay1~1 ifadesiyle kastettigimiz budur.4

A- Sorun Alam

Yukanda ktsaca i~aret etmeye c;ah~ttgtmtz, bir hayat mo-deli olarak Sunnetin hayatm akt~tna paralel olarak surekli guncellenmesi. gerektigi hususu, her astrda oldugu gibi c;a-gtmtzda da c;ozUimesi gereken bir problem olarak durmak-tadtr. Bu,

SOnnet Sosyolojisi • 315

ki guncellenmesi, i~bu "Harici Unsurlann" olu~turdugu so-runlan da mutlaka dikkate almam1z1 gerektirmektedir.

Bugu.n, ~u ya da bu ~ekilde surekli olarak kultOrlerin bir-birinden etkifendigi ve her gec;:en gun de bu etkife~imin iv-mesinin artt1g1 bir dunyada ya~amaktay1z. Boyle bir dunyada art1k, kendi ic;:ine kapafl bir toplum hayatm1 surdurmek ve ya~amak neredeyse imkans1z hale gelmi~tir. Hic;:bir toplum ve kultOr, diger toplum ve kultOrlere a it oldugu gerekc;:esiyle,

.kar~l kar~1ya oldugu sorunlara; "beni ilgilendirmiyor", tepki-sini veremez. Diger bir ifadeyle, "islam'm sorunlan Miislii-

manlan ve Miisli.iman Olkeleri ilgilendirir", ~eklinde bir yak-la~lm, ne sorun tespiti ac;:1smdan, ne de soruna c;:ozum Ore-tebifme. bak1mmdan dogru bir tav1r ve yakla~1md1r.7 "Siinne-tin Giincellenmesi" olarak tespit etmeye c;:ah~t1g1m1z Proble-matik budur.

Bugun Musluman Lilkeler; bir taraftan c;:agda~ dunyay1 tarihin d1~mda kalmadan8 yakalay1p onunla ya~amay1 ye ya-n~mayl ba~ar_~rken, diger taraftari da kendiferine ozgu de-gerleri c;:agda~ hayatm vazgec;:ifmez temelleri haline getirmek zorundad1rlar. i~te bu performans1 gosterebildigimizde, Slin-neti

316 • Sun net Sosyolojisi

ilk zuhur edi~inden neredeyse yanm as1r sonra dunyanm buyuk bir cografyasma yay1lan ve c;:ok kulturlu bir yaprya

donu~en islam Dini, daha o gunlerden itibaren i§aret etme-ye c;:ah~tlgtmrz sorunlarla yuzle~mi~tir. ilk donem Musluman

alimler, ba~ta Sahabe ve Tabiin olmak uzere, kar~lla~t1klan

tum sorunlan Sunneti guncelleyerek a~mayr ba~armr~lard1r. Bu·vesileyle, birc;:ok usOI (metodbloji) ve spesifik ilim alanlan

geli~tirmi~lerdir. Ornegin, "F1k1h Usuli.i" ve "F1k1h ilmi" bu ti.ir c;:abalann bir sonucu olarak zuhur etmi~tir. Din! nasslann

nasll anla~ rlacagr ve yorumlanacagma 'ili~kin esaslan belirle- · yen F1k1h Usuli.i ile bu usule uygun olarak Din! ilkelerin haya-

ta yansrmast i~levini ustlenen Ftkth ilmi, gelenegimizde so-zun~ ettigimiz sorunu a~may1 kendisine hedef edinmi~ir. Aynca her yuz yrl ba~mda gelecegi haber verilen "Mi.iced-did" io anlay1~1 da, hem .dinin guncel!enmesi sorununu kabul eden, hem de bu sorunu c;:ozmeyi hedefleyen bir algr ve

anlayt~a i~aret etmektedir.

islam geleneginde yeti~mi~ sayrsrz muc;:tehit ve mezhep kurucusunun vai'lrg1, din! nasslann zaman ic;:inde nasrl anla~r

lacagma dair fiili olarak gorev yapm1~ din bilginlerinin varh-gmr gostermektedir. Bu itibarla iftihat, islam geleneginde vazgec;:ilemez bir din! faaliyettir. Tek ba~ma bu faaliyet bile, gelenegimizde; "Dinin Gi.i(lcellenmesf' sorununun ne dere-cede fark edildiginin apac;:rk bir kanrtrdrr. Musluman alimler,

sadece sorunun farkmda olmakla kalmam1~, c;:ozi.ime yonelik gere.kli tum biJimsel faaliyetleri~ hem teorik, hem de pratik olarak gerc;:ekle~tirmi~lerdir .

. Bi.itun bu ac;:rklamalanmrzdan sonra art1k ~u soruyu sora-' biliriz:

10 Hadis·i ~erifte; "Allah bu dini de.steklemek i~in her yiiz y1hn ba~mda bir miic~ddid gonderir ve o~unla dini yeniler." Bkz. EbQ DavOd, Siinen, Melahim. 1.

SOnnet Sosyolojisi • 317

Siinnet Nedir?

Sozluk anlarrityla; yol, gidi~at, tore, adet, gelenek gibi an-

lamlara gelen "Silnnet", kavram olarak c;:e~itli tantmlara sa-hiptir. Bu c;:e~itlilik, her bilim alantntn kendisine gore bir ta- · ntm yapmastndan kaynaklanmaktadtr. Tum MusiUman alim-ler Sunnetin, Kuran-1 Kerim ile birlikte islam'tn temel iki kay-nagtnt te~kil ettiginde ittifak etmi~lerdir.11 Ancak, konu ilim-ler arast usul ve amac;: farkltltklanna gelince "Silnnetin" ta-ntmtnda bazt farkltltklar olabilmektedir. Ornegin Ftkth Usulu 'kendi amac;: ve prensipleri ac;:tstndan bir tantm yaparken; Faklhler, · Hadisc;:iler, Siyer ve Tarihc;:iler daha farklt tantmlar yapmaktadtrlar.12

Bizim benimsedigimiz ve yapttgtmtz tantm ise, yukanda belirttigimiz bilimler arast farkltltklan dikkate almadan, hep-

. sini ku~atan bir tanrmdtr. Bu tanrm, Kuran'da ifade edilen; i'AIIah'm elfisinde sizin ifin en gilzel ornek vard!f"13 mesajma dayanmaktadtr. SOnnet, Kuran'tn bu ve benzeri birc;:ok aye-

tiyle MusiUmanlan ona tabii olmaya ve onun emir ve yasak-lannr dinlemeye davet ettigi Hz. Muhammed'in (a.s.) ortaya koydugu dini pratiktir. Bu genel ~erc;:eve, sunnetin ta~tdtgt anlamtn kapsammt da gostermektedir. Yani o, dini hayatm tamam1mn adtdtr.

i~aret etmeye c;:alt~ttgtmlz c;:erc;:evede ktsa bir tanrm yap-mamtz gerekirse ·~u tanrm1 yapabiliriz:

"Bir insan ve peygamber o/arak Hz. Muhammed'in (a.s.) Din/ hayat olarak ortaya koydugu Wm pratikler ile yine bir insan ve bu deja da bir Milsliiman o/arak sosya/ hayatm her katmanmda sergiledifji ah/ak/ davram~lan ve duru~fartdir." ·

11 Muhammed ei-Hudari Bek, Usulii'I-Flkh, M1s1r 1969, s. 5. 12 Muhammed Acdlc ei-Hatib, Siinnetiri Tespiti, (trc. Mehmet Ayd~mir), Akademi Y., istanbul 2005, s. 33-37. · 13 Ahzab, 33/21.

318 • SOnnet Sosyolojisi

Dikkat edilirse bu tanrmda altr ~izilen ve one ~rkarrlan iki age vardrr; biri Dinl Hayat, digeri de Ahlakl davranr~trr. Fukahanrn (islam Hukuk~ularr), Dinl mukellefiyetleri; Farz, Farz-r Kifaye, Vacip, Sunnet-i Mi.iekket, Sunnet-i Gayr-i Mi.iekket, Mendup, Mustehap, Mi.ibah gibi taksimata ayrr-

malarr tamam~n ozel alan anlayr~rnrn bir sonucudur. Biz bu tanrmlarrn ta.mamrnr "SOnnet" gene! ba~hgr altrnda ifade · ediyoruz.

Si.inneti bu ~ekilde gene! bir ~emsiye kavram haline ge-tirmemizin nedeni, Hz. Peygamberi (a.s.) hayatrn her alanrn-da ornek krlmak ve rehber olmasrnr saglamaktrr. Gelenegi-

mizde ba~tan beri boyle gene! bir tanrmla Si.innete bakrl-mamasr, zamanla si.inneti bir takrm nafile ibadetler ve bazr ~ekilsel gori.inti.ilere hasmr~ gibi yanlr~ algrlamalara sebep olmu~tur. Yukarrda ozellikle altrnr ~izdigimiz; "SOnnetin, Din/ hayatm tamamim kapsamasl'; kaydr ile "Dinl Hayata" dahil

olmayan hayatrn diger·aJanlannr Si.innet'in dr~rnda brrakryo-ruz. Boylece, kulti.irel, tarihsel ve ki~isel bir~ok husus tanrm dr~rnda kalmr~ olmakta ve dinT bir sorumluluk getirmemek-tedir. Ornegin, Hz. Muhammed'in (a.s.) i~inde ya~adrgr top-

luma ve tarihi ko~ullara ait evi, ev ewalan, giysileri ve ~eki l leri, fiziki gori.inti.ileri gibi ~eyler Si.innet tanrmrnrn dr~rndad r rlar.

SOnnet Sosyolojisi • 319

SOnnet sozcGgG; gerek sozlGk, gerekse terim anlam1yla kullamlsm, tUm kullan1mlannda ~u anlam c;erc;evesini muha-faza eder: Bir hareket veya davran1~, ornek ahnan bir onder tarafmdan 0 kadar c;ok tekrar edilir ki, 0 onderin takipc;ileri soz konusu hareket ve davram~J kendilerine model/ornek a lip hayatlanna yansJtJrlar. Ozellikle Arap toplumunda, kabi-le reisleri o kabile ic;in ornek ahnan model ~ahsiyetler idiler.

imam ve reislerinde gordGkleri bir davram~1, yani sGnneti surekli olarak tekrar ederlerdi. Bu durum bize, SOnnet konu-sunda iki onemli noktanm goz onGnde bulundurulmasJ ge-rektigini gostermektedir . . Bunlar; "siinnetin siirekliligi" ve "siinnetin takip~i/eri" dir. Bu iki onemli ~art, Hz. Peygam-ber'in davram~lan ic;in fazlasJyla soz konusudur. Daha saha-be doneniinde onun her tavn ve davram~J din ve ahlak ola-rak benimsenmi~ ve ayms1yla tekrar edilmeye c;aiJ~JimJ~tJr. Fazlurrahman _bunlan, SGnnetin "Normatif' ve "Forme/" ozellikleri olarak belirler. Bir davram~Jn ve eylemin kuralsal yonG olan Normatiflik ozelligi, sGnnetin si.irekliligini saglar-ken, Forme! (~ekilsel) ozelligi de devirlere gore degi~erek gGncellenebilmesini mGmkGn k1lar. K1saca SOnnet, Normatif (kuralsal) yonGyle evrensel bir ozellik arz ederken, Forme! (~ekil/zahir) ozelligiyle de tarihsel olgulara sahiptir. Biri sa-

bit, digeri degi~ken olan bu iki durum, SGnnetin k1yamete kadar MGsiGmanlar ic;in ornek olmasm1 saglayacak hayati iki temel ilkeyi te~kil etmektedirler.15

SGmieti tarih ve toplumsal-spsyal geli~melere paralele olarak gGncelleyebilmenin yegarie yolu, yukanda i~aret et-meye c;ah~tJglmlz teme'l iki ilk~yi esas alabilmektir. Bu ilkeler i~letilerek, islam Dini'nin ve Hz. Muhammed'in (a.s.) insanh-· ga sunduklan mesajm ozGnG (Normatif) degi~tirmeden, bu ozG ta~1yacak olan tarihsel ~ekli (Formu) gerektigi olc;Gde degi~tirip dini hayat1 ve sGnneti hayat1m1zda devamh k1labili-

15 Bu konuda geni~ bilgi i~in bkz. Fazlurrahman, Tarih Boyunca is/ami Meto-doloji Sorunu, (trc. Salih Akdemir), Ankara 2000, s. 25-29.

320 • Silnnet Sosyolojisi

riz. Norm-Form uyumu tarih i~indeki ~C!rtlarda· kendisini bulacakt1r. Ancak, a~1r1 ~ekilci anlay1~, oz yerine kabugu koy-dugu i~in sozu edilen degi~il)'l ve donu~um ger~ekle~ememektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus; ama~ ile ara~ ili~kisini dogru kurmakt1r. As1l alan ama~t1r ve her ko-~ulda korunmahd1r. Ara~ ise bizi amac1m1za ula~t1ran vaslta-dlr: Bu vas1ta; zaman, mekan ve ~artlara gore degi~ebilir ve degi~melidir de ... Her zaman ve ko~ulda aym vas1tay1 kul-lanmakta 1srar etmek, bugun bile. Hacca deveyle gitmeye kalk1~mak veya di.i~man ile harpte silah yerine ok ve m1zrak kullanmak ile e~ anlamhd1r.

Diger dinlerin aksine islam, sosyal hayat1m1zda yer alan, giyim-ku~am, ev-bark gibi hususlarda dogrudan din ile ifgili ve onu simgeleyen bir ~ekil ve alamet getirmemi~tir. Hlristi-yan rahiplerinin ci.ippeleri ve bel ku~aklcin, Sihlerin elbiseleri ve sa~ t1ra~lan gibi islam Dini zahiri bir alamet getirmeyip her ki.ilti.iri.in kendine ozgi.i orfi.ini.i kabul etmi~tir. Bu baklm-

dan islam ti.iin ki.ilti.irlere ta~marak evrenselle~ebilme kabili- · yetine haiz tek dindir. Butlin Muslumanlar din bak1mmdan e~it olup, Ruhban ·s,mjJ gibi imtiyazh bir s•n•f da bulunmad•-gmdan, bir .zi.imreyi digerinden ay1rt etmeye hizmet edecek ~ekil ve_ goruntuler _islam qini'nde yoktur. Var . olanlar da, islam'm yeni kulti.irler ile etkile~imiyle ortaya ~1km1~ bidat-lerdir. Bu nedenledir ki Hz.' Muhammed'in (a.s.} huzuruna ilk defa ~1kan yabancllar, daha once onu tari1mad1klanndan; "Hanginiz Muhammedsiniz?", diye soruyorlarq1.

Si.innet Sosyolojisi • 321

izaha ~ah~t1g1m1z Sunnetin Norm ve Form ozelliklerinin dikkate almmas1 hususu, islam Dini'nin tUm dunya ki.ilti.irle-

rine transferini mumkun ve kolay kllarken, islam'1 on be~ yuzyll once·, i~inde ilk zuhur ettigi ki.ilti.irun kahp ve ~ekliyle

ozde~le~tirmek de onu yerel ve mahalli kalmaya mahkOm etmektedir. islam Mesajmm ilk yanm as1r i~inde, olagan usti.i bir h1zla yay1!1p, yayJid1g1 cografya ve kulturlerde husnu kabul gormesi, ilk Musli.iman neslin sozunu ettigimiz; ama~ara~, oz-kabuk ve ruh-~ekil aynmma dikkat etmi~ olmalanna E:lagl1yoruz.

Daha sonraki yuzy1llarda ise, nerdeyse bugi.in bile, hala o ilk neslin islam'1 goti.irdi.ikleri cografya ve ki.ilti.irlerle s1mrh

kalm1~ ol.mam1z, ~ekilci zihniyetimiz nedeniyledir. Mi.isli.iman olmay1 Arap olmakla kan~t1ran toplumlar ile (biz Ti.irkler gibi), islam'1 yayarken ayn1 zamanda Arap kOitOrOnO de yaymay1 hedefleyen Emevi ve Abbasi politikacllan sayesinde islam Dini, ilk neslin goturebildigi cografya ve ki.iltur ile s1mrh

. kalm1~t1r. Bugi.iri sahip oldugumuz onca teknolojik imkanlara ragmen islam'm h1zh bir yayllma ve kabul gorme sOreci ya-

~ayamayl~l, islam'm mesajmm art1k anlamm1 yitirmesinden degil, islam' I fakh kOitur ve cografyalara ~agda~ yontemlerle

takdim etmeyi bilemeyi~imizden ve onu gerektigi gibi ~agda~la~tJramayJ~Imlzdan kaynaklanmaktad1r. Biz, izaha ~ah~tlglrniZ hassasiyetlerle islam'm eskimez ve porsumez mesaj-lanm lay1k-1 ve~hiyle sunmay1 ba~aramaz isek, islam'1 kendi dinlerine ve ki.ilti.irlerine kar~1 bir tehdit ve alternatif goren

322 • SOnnet Sosyolojisi

islam'ma ve nihayet ~ok renkli ve ~e~itli Tiirkiye'deki cemaat Musli.imanhklanna kadar ... Hangi islam ve Hangi islami ha-yat veya Sunnet...?!!

B- Sun net Toplum ili~kisi (Sosyal Hayat)

"Siinnetten f;aga Elli iki Mesaj"17 adh eserinde degerli mes~ekta~1m M. Hayri K1rba~oglu, bireyden topluma, oradan tum insanhga kadar olduk~a geni~.velpazede yer alan mesaj-lan ozlu ve k1sa bir ~ekilde vermeye ~ah~m1~t1r. · Miiellifin amac1, Si.innetin ilk zuhuru anmda oldugu kadar bugiin .de hala insanhga 1~1k olmaya ve yol gostermeye devam edebi-lecegini gostermektir. Bu ba~hk altmda biz de SQnnetin bir toplum in~asmda ve sosyal hayatlr) dengeli ve diizenli olarak siirdurulmesinde ne gibi bir i~levinin olduguna i~aret etm·e-ye ~ah~acag1z. Si.innet bir toplumu olu~turan birey ve aile-den, sosyal hayatm diger kururnlanna kadar hepsine yonelik mesajlar vermi~tir. A~ag1da bunlan ornekleriyle birlikte sunmaya ~ah~acag1z.

1- Sunnetin Bireye Mesaj1

Kuran, inanmak ve inanmamak arasmda muhayyer klld1g1 insan1, iyi veya kotu amellerden hangilerini i~leyecegini Sl-namak i~in ·yaratm1~ oldugunu beyan ederek18, kadm ve erkek her birini fert olarak muhatap ahr.19 Hesap giiniinde her insam kendi yapt1klarmdan sorumlu tutup hesaba ~ekecegini ifade eder.20 Bu mesajlara bakt1g1m1zda islam Dini, oncelikli olarak bireyi muhatap almakta ve i~e bireyden ba~lamaktadlr. Bir toplumun ve sosyal hayat1n temel ta~1, adeta atomu olan birey ba~lang1~t1r ve temeldir. Saghkh bireyler yetf~tirmeden sosyal anlamda hi~bir ~ey in~a edilemeyecek-tir. Bu esas uzerinden insanlan i r~at etmeyi ama~layan Ku-

17 M. Hayri K1rba~oglu, SOnnetten ~aga Elli fki Mesaj, ilahiyat Y., Ankara 2005. 18 Miilk, 67/2. . 19 Nisa, 4/32. 20 Zilz~l, 99/7-8.

Sun net Sosyolojisi • 323

ran; iman sahibi, takva ehli ve ihsan §uuruyla donatllml§ bir yap1 ta§l olarak bireyi yeti§tirmek ister.

''ihsan ~uuru" ile sadece kendisini du§i.inen degil, kendi-sinden daha ~ok ba§kasm1, "otekini" di.i§i.inen ve birey ola-rak karde§ini kendisine tercih eden ideal bir fert olmas1 on-gorulur. Bir ayet bunu; "Kendileri muhta~ o/duklan ha/de karde~lerini kendilerine tercih ederler ... "21 ifadesiyle dile getirmektedir. Sahabe hayat1 bu ''ihsan $uuru" ve "Tsar" ahlakmm ornekleriyle doludur. Bireyleri bu ahlaki duyarhllk-la' yeti§tirilmi§ bir toplumun ne derecede sagllkll ve saglam

bir toplum olacagl her turlu izahtan otedir.

"Kendiniz i~in arzu ettiginiz bir ~eyi, MiisWman karde~iniz it;in.de istemedik~e ger~ek miimin olamazsmtz."22

"MusWman, insanlarm onun elinden dilinden emin o/du-gu kimsedir."23 .

"Bir MusWman, karde~iyle ii~ gunden faz/a dargm o/a-maz."24

"Ey muminler! Sizi zandan sakmdmnm t;iinkii onun ~ogu gunahttr. Bfrbirinizin kusurlarmt aramaymtz, asia birbirinize klzmaymtz, ofkelenmeyiniz, birbirinizin ardmdan dii~manltk yapmaymtz. Ey Allah'm kullart karde~ olunuz."25 •

Daha bir~ok rivayeti nakledebilecegimiz bu konuda Hz . . Muhammed'in (a.s.), hedefinin, saghkl1 bireyler yeti§tirmek

ve onlar ile saglam bir toplum ve sosyal hayat kurmak oldu-gunu soyleyebiliriz. Medine'ye hicret ettiklerinde, ge~mi§te 125 yll aralannda sava§ml§ Hazrec ve Evs kabileleriyle, Mu-

21 Ha~r,59/9. 2'2 Buhari, Tman, 7; Muslim, Tman, 71; Tirmizi, Ktyame, 59; ibn Mace,

Mukaddime, 9; Darimi, ist'izan, 5. 23 Buhari, 7nian, 4-5; Muslim, Tman, 64; Tirmizi, Ktyame, 52; Nesai, iman, 8; ibn Han bel, ei-Miisned, II, 163. 24 Malik b. Enes, ei-Muviittii, Husnu'I-Huluk, 4, H. No: 14 (1683). 25 Malik b. Enes, e/-Muviittii, Husnu'I-Huluk, 4, H. No: 15 (1684).

324 • SOnnet Sosyolojisi

hacir Mi.isli.imanlan karde~ yapt1.26 Her kes bir biriyle karde~ oldu. Birbirlerinin dertlerine ortak olup, iyi ve koti.i gi.inde birbirilerinin yamnda oldular. Medine Site devleti, insanllk tarihinde e~ine nadir rastlanabilecek mi.ikemmel bir sosyal hayata ve toplum yap1sma sahipti. Bu olagan i.isti.i ~urum, yukanda nakletmi~ oldugumuz mesajlar sayesinde ger~ekle~mi~tir. Bu mi.ikemmel yapmm miman Hz. Muhammed (a.s.) ve onun Si.innetidir.

Vine Kuran ve Si.innetin verdigi mesajlara gore fertler, i~inde ya~adlklan toplumun diger i.iyeleriyle oyle bir ili~ki kurmalld1rlar ki, sahip olduklan servet ve imkanlardan ba~kalannm da yararlanmalanm saglamalld1rlar. Adma·; "infak", "Tasadduk" ve "Zekat'' isimlerinin verildigi bu yard1mla~ma ti.irlerinde Mi.isli.imanlar, "payla~mayl" ve "birlikte ya~amay1" ogrenmektedirler. Mallannm belirli bir miktanm muhta~lara ula~tmlmak i.izere vermenin yaru Slra, aynca da kendiliklerin-den yar9imda bulumirlar. "Kim Miisliiman bir karde~inin Sl-kmt/Sim giderirse, Ailah da onun ahiret giinii slkmtilanm gide-rir. Kim bir miiminin ay1p ve kusurunu orterse, Allah da onun ay1p ve kusur/anm Kwamet Giiniinde orter"27; buyurarak nas1l bir toplum in~.a etmek istedigini gostermektedir.

"Sizin en hay1rlimz, kadmlara kar~1 en hay1rli olammz-dll"28 buyurarak, daha. o ~agda kadm haklanm koruyan, "Kadmlan mescide gelmekten alikoymaym"29 mesaj1yla, onlann da sosyal hayata kat1llmlanm sagiayan Hz. Muham-

. med (a.s.), aym zamanda hukuki bir~ok di.izenlemeyle, evlilik ve bo~anma haklan gibi, kadmlara bir~ok haklar saglam1~t1r. Kadm erkek ili~kilerinde de o devirde hayal bile edilemeye-

26 Ibn Hi~am, Ebu Muhammed, es-Siretu'n-Nebeviyye, Kahire 1995, I, 429-30. Aynca bkz. Ibrahim Sarm1~, Hz. Muhammed ve Evrense/ Mesaj1, T.D.i.Y., Ankara 2005, s. 139-41. 27 Buhari, Me~alim, 3; Muslim, Birr, 58; EbO Davud, Edeb, 38; Tirmizi, Hudud, 3; Birr, 19. 28 lbn Mace, Nikah, 50. 29 Buhari, Cuma, 13; Muslim, Salah, 136; Ebu Davud, Salah, 52.

Siinnet Sosyolojisi • 325

cek iyile~tirmelerde bulunmu~tur. Ba~h ba~ma bir esere konu olacak bu onemli konuyu bi.iti.in aynntllanyla burada ele alamayacaglmlzdan vermeye t;ah~tlglmlz ozet 'bilgilerle yetiniyoruz.

2- Siinnetin Aileye Mesaj1

Hz. Peygamber (a.s.) kendisi de bir aile reisi olmas1 hase-biyle, Si.innetinde aile konusu oldukt;a onemli yer ahr. Arap toplumunda kadmm aile it;indeki yerinden, sosyal hayattaki yeFine kadar birt;ok konuda onemli degi~iklikler ve kadm lehine .iyile~tirmelerde bulunmu~tur. Oldukt;a geni~ olan bu hususu klsaca ozetlemek istiyoruz.

islam oncesi Cahiliye toplumunda, aile kurumunun en temel ~arti olan evlilik ve kadm erkek ili~kisi son derece de-jenere idi. Erkek egemen bu toplumda, erkegin maddi du-rumuna paralel olarak istedigi say1da kadm ile birlikte olabi-liyor ve diledigi zamanda onlardan; "sen benden · bo~sun" demekle bo~anabiliyordu . Bir~ok kadmla birlikte olma (p.olygamy) ve yine bir~ok erkekle beraber olma (poliandry) oldukt;a yaygmd1. Aym zamanda, k1zlann veya velisi bulun-duklan kadmlann, kar~1hkh mehirsiz olarak degi~ toku~ usu-li.iyle evlenmeleri de yaygmd1.3° Kadmlann evlilik anmda pe~in veya veresiye olarak sozle~ilen mehir haklannm dl~mda onemli bir haklan yoktu. Bu durum, aile gibi toplumun en onemli part;asmm saghks1z ve gi.ivensiz bir durumda olu~masma neden olmaktayd1. Te~ekki.il eden ailenin ba~lamasmda da bitmesinde de ciddi kurallann olmay1~1 toplumu kadm erkek ili~ki leri ve ailede yeti~e11 ~·ocuklar bak1mmdan da son derece sorunlu kllmaktayd1. 31

30 Bu konuda dah~ fazla bilgi i~in bkz. Hayrettin Karaman, Asr-1 Saadette islam Hukukunun 0/u~umu, c. Ill, s. 26; aynca bkz. M. Akif Aydm, T.D.V.i.A., Aile mad. C. II, s.196. · · 31 Bu konuda bkz. Mehmet Birekul ve Fatih Mehmet Yllmaz, Peygamber Gilnlerinde Sosya/ Hayat ve Aile, Yediveren Y., Kenya 2001, s. 123.

326 • SOnnet Sosyolojisi

islam, hedefledigi ideal toplum ve ideal ferdi, saghk bir

ailede yeti~tirebilecegine inand1g1 i~in aile kurumuna gere-ken tum onemi vermi~ ve yukanda belirttigimiz olumsuzluk-lan buyuk ol~ude ortadan kald1rm1~t1r. Bu onemi nedeniyle islam kurumsal hale getirdigi aile yap1sma ili~kin hem Ku-ran'da hem de Hz. Peygamber'in (a.s.) hayatmda (sunnetin-de) gerekli mesajlara yer verml~tir. Evlilige te~vik edilmi~, bekarhk 'kmanm1~t1r. Evliligin onemi bir~ok ayette ve hadiste vurgulanm1~t1r.32 Hz. Peygamber'in; "Nikah benim Sunne-timdir. Kim benim Sunnetimden aynhrsa benden degildir''33

sozu ~ok me~hurdur.

Kuran gayet a~1k bir ~ekilde zinay1 yasaklam1~ ve kadm erkek ili~kisinde me~ru alan yolun d1~1n1 tamamen kaparru~tlr.34 0 kadar ki, hem kadmlar, hem de erkeklere ba~kalannm evelerine izinsiz olarak girmeleri bile yasaklanm1~t1r.35

Arzu edilen ~ey saghkh bir aile olu~mas1 ve bunun da toplu-ma yans1mas1 idi.

SOnnet Sosyolojisi • 327

evinden, hizmetfi sahibinin hizmetinden, hdst!J her kes bu-Jundugu konumda kendisinden beklenilen gorevlerden so-rum/udur."36

3- SUnne~in Topluma Mesaj1 {ideal Toplum)

Yaratll1~ itibariyle medeni ve birlikte ya~amaya uygun ya-ratrlan insanoglu, topluca ya~ayabilmek, toplumsal di.izeni saglamak ve insanlar aras1da dogabilecek sorunlan c;ozmek ic;in de adalet ve hukuk sistemlerini geli~tirmi~tir. Pek tabii dinler bu tOr di.izenlemelerin geli~ip olgunla~masmda son dere_ce olumlu ve dogrudan bir etkiye sahiptir. Kabilelerden mute~ekkil Mekke toplu·mu ve Arap geleneginde, atalann orf ve adetleri hakimdir. Onlann uygulamalan, "atalar sun-neti" olarak kabile bireylerini baglay1C1d1r. Hatta ona tabii olmanm kabileye mensubiyetle dogrudan bir alakas1 vard1r.

Bu durumu bir ~iirinde me~hur ~air Lebit b. Rebla ~u ~ekilde ifade etmektedir:

"Onlar, babalart Siinnet ihdas eden bir topluluga men-supturlar.

Nitekim her kavmin bir onderi ve onun da bir Siinneti vardtr."37

$iirin m1sralanndan da anla~llacag1 uzere kabile ve onun onderi, o kabileye mensup olanlann onun adetlerini ve uy-gulamalannr kendijerine ornek ald1klan rehber insand1r. 0 toplumda yerle~ik kural halinde olan bu tutum ve davranr~lan degi~tirmek, hatta ayn ayn kabileleri bir metin etrafmda birle~tirmek ve hepsini de ortak bir amaca yoneltmek son derece zordur. i~te islam dini ve onun ~anh peygamberi bu zor i~i ba~arm1~ ve aynhklar uzerine kurulu bir toplumdan;

36 Buh§ri, Cuma, 11. 37 Kurtubi, EbO Abdillah Muhammed b. Ahmed ei-Ensari, ei-Cdmiu li·Ahkami'l· Kuran, Beyrut tsz., IV, 216.

328 • Sun net Sosyolojisi

hem inan~ta birlik ve vahdeti, hem de toplumsal duzenleme ve kurallara uymada beraberligi .saglam1~t1r.

Daha Medine'ye ilk hicretinde resmi olarak nufus say1m1

yapt1rm1~, dini mensubiyetleri belirlemi~, me~hur "Medine Vesikast" ile de toplumsal sozle~me maddelerini, ~ok dinli ve uluslu olarak bir "Ana Yasa" metni gibi hamlatm1~38 ve ana uyulmasm1 saglam1~t1r. Bundan on be~ yuz yll once bu dere-ce onemli toplumsal donu~Omleri ger~ekle~tirmenin kolay olmad1g1 her du~Onen insanm anlayabilecegi bir ger~ekliktir.

Tarih~ilerin bildirdiklerine gore, yakla~1k yuz yirmi be~

y1ld1r aralarmda harbeden Evs ve Hazrec kabileleri~i birle~tirerek, onlardan; Kuran'da "Ensar" denilen, dinin en buyuk

destek~ilerinin olu~masm1 saglamak, e~ine az rastlan1r top-lumsal devrimlerdendir.39 Aynca bu kabile mensuplanm, Mekke'den hicret eden Muhac!rler ile karde~ yaparak, sahip olduklan her ~eyi onlarla payla~abilecek 61~ekte duyarh ve diyagram insanlar haline getirmek, her halde ancak Allah'm el~isine nasip olabilecek mukemmel bir ba~and1r.

islam Dini, topiumsal yard1mla~malan; zaruri pir sorum-luluk olarak "Zekat" ~eklinde belirlerken, bunun d1~mda, her MOsluman'1 imkam oi~Osunde "infak", "Tasadduk" gibi sos-yal yard1mla~malara te~vik etmi~ ve bizzat Hz. Peygamber kendi ~ahsmda bunlan uygulayarak yaygmla~masm1 ve ger-

~ekle~mesini saglam1~t1r. "Kom~usu a~ iken to~ yatan bizden degildir", buyurarak, insanlarr birlikte ya~ad1klan diger in-

sanlar·l du~Onerek ya~amaya ve ~uyarh ·almaya ~ag1rm1~tlr. Birbirlerinden habersiz ve duyars1z ya~amay1 Hz. Peygamber islam'm mesaj1n1 anlamamak ve Musi.Oman olmanm esprisi-ni yakalayamamak olarak degerlendirmektedir.

Hz. Peygamber'in toplumsal degi~im ve donu~Omde ger-~ekle~tirdigi ve insanhk tarihinde, topyekun insanhgm teka-

38 ibrahim Sarm1~, a.g.e., s. 142-43. ·

39 Bu konuda ~u ayetlere bkz. Tevbe; 9/100, 118; Saff, 61/14 ..

SOnnet Sosyolojisi • 329

mUIUne bUyUk katk1s1 alan en onemli icraat1 ise hi~ ku~kusuz "Egitim"dir. i~inde bUyUdUgO toplumun cehaletten ne hale geldigini gormU~, onlan tekamUI ettirmenin en saghkh yolu-nun egitim olduguna inanm1~t1r. Kendisine inen ilk ayetin -"Oku"40 emriyle ba~lamas1, ayn1 ayetlerde; kalemden, og-renme ve ogretmeden bahsedilmesi, islam Dininin hangi ilk ad1mla ba~lad1gm1 gostermesi bak1mmd;an son derece mani-dardlr. Kuran'm bu hassasiyetini ~ok iyi anlayan Hz. Pey-gamber, Kadm erkek her kese ilmin farz oldugunu beyan bU'yurmu~41 ve tam anlam1yla bir okuma ve yazma seferber-ligi ilan etmi~tir. Bedir esirlerinden fidye almaya, maddi anlamda c;ok ihtiyac1 oldugu halde, fidye yerine okuma ve yazma ogretme kar~ll1gmda esirlerin serbest bJ rak1lacagm1 emretmesi, o c;agda ortaya konulan olagan UstU bir egitim devrimidir.42

Sonuc;

Allah'm MUsiUmanlara ornek almalan ic;in gonderdigi Hz. Muhammed (a.s.), bir taraftan islam Dini'ni teblig ederken, diger taraftan da kendisine indirilen vahyi hayata tatbik edip uygulayarak kendisine inananlara ornek oldu. Ona inanan MUsiUmanlar, onda gordUkleri ~eyleri ayms1yla ornek alrna-da hie; tereddut etmediler. Onlar, onun 'yaptrgr ~eyin dogru-luguna ve Allah'm onlardan istedigi ~eyin de bu olduguna inanmaktaydllar.

330 • SOnnet Sosyolojisi

ya~ama ~ansryla, hem dini hayatm pratigi, hem de islam'r anlama ve uygulama konusunda olduk~;a saghkh bir mantrk

geli~ti. Hz. Peygamber'in vahiy kar~rsmdaki tavn, hassasiyeti ve vahyi anlayr~ tarzr onlara da yansrdr. Boylece sahabe nes-linin gozunde Hz. Muhammed (a.s.L sadece kendilerine vahyi teblig eden bir el~;i olarak degil, aym zamanda bu vah-yi; a). nasrl anlayacaklan, yorumlayacaklan, b) nasrl uygulayrp tatbik edecekleri konusunda da ornek alacaklan bir prototip oldu. Hz. Peygamber'in (a.s.) _vefatmdan sonraki sureci i~te bu bilin~;le yonettiler ve buyuk bir ba~an elde ettiler. Hz.

Peygamber'in ornekledigi bu Dinl Ya~am'a ve sahabe nesli-nin devam ettirdigi bu pratige SONNET diyoruz. ·sunnet o gunden bugune Muslumanlar i~;in bir rehber ve yol gosterici

olmu~tur. Bundan sonra da bizler i~;in aym rehber olma ozel-ligini ta~rmaktadrr. Sunnet bu anlam ve ozelligini asia kay-betmeyecek olan dinl bir esas ve ornekliktir.

Hi~; ~uphesiz insan hayatr surekli degi~ecek ve ilerleye-cektir. Bu degi~im ve .iferleme bazen olumlu, bazen de olumsuz yon de olabilir. Bu durum her zaman gorece~idir. ~linku birilerine gore "ilerleme" olan bir durum, ba~kalanna gore "gerileme" olarak anla~llabilir. Bir Muslliman i~;in iler-lemenin yonli, ilahl Vahiy i~;inde belirtilen ve . Hz. Muham-med (a.s.) tarafmdan ilk orneklenmesi sunulan anlayr~m temsil ettigi cihettir. Dunya hayatr nereye evrilirse evidlsin

bizim tutunacagrmrz ve ayagrmrzr basacagrmrz sabit nokta-. mrz Sunnet olmahdrr. Bu a~;rdan biz Muslumanlar i!;in Sun-net, surekli guncel tutacagrmrz, guncelleyecegimiz, ~;agrmrzm

ve !;aglann muhta~; oldugu mesajlan kendisinden ~;rkaracagrmrz bir kaynaktrr. Surekli beslenecegimiz bir pmardrr. On-da her zaman ihtiya!; duydugumuz ilkeli~ri bulacagtz. Dogru anladrgrmrz zaman da sorunlarrmrzr !;Ozebilecek ve hayatrmr-zr daha mazbut ya~ama imkammrz olacaktrr.