SYBA - International Economics - Theory & Policy.€¦ · Title: Microsoft Word - SYBA -...

DeY³eeme¬eÀce

Deeblejjeäêr³e DeLe&µeem$e ë efmeOoeble DeeefCe OeesjCe

(DeLe&µeem$e HesHej veb.8)

efJeYeeie 1 (leeefmekeÀe)1. Deeblejjeäêr³e J³eeHeej efmeOoeble (12 }skeÌ®ejme&)

Deeblejejäêr³e DeLe&µeem$ee®es cenÊJe ë- HejkeÀer³e J³eeHeej Je HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀer®esHeÀe³eos. leg}veelcekeÀ Ke®e& }eYe efmeOoeble ë ìe@meerie®es Hetve&ÒeefleHeeove, leg}veelcekeÀ

}eYemeboYee&leer} keÀener iewjmecepe, ieefjye – ÞeefcekeÀ ³egkeÌleerJeeo, Deeblejjeäêr³e

J³eeHeeje®ee IeìkeÀ efJeHeg}lee efmeOoeble, nskeÌ®ej – DeesneefYeve Òeefleceeve, nskeÌ®ej –Deesnef}ve efmeOoebleeJejer} meQOeeefle} HegjeJee, ef}DeeBefvìkeÀ efJejesOeeYeeme.

2. Deeblejje<ìêr³e IeìkeÀ ne}®ee}er ieefleefµe}lee (12 leeefmekeÀe)

Þece Je Yeeb[Je}e®eer ieefleefµe}lee efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ, Þeceieefleefµe}lee DeeefCeÞecee®es mLe}eblej ë Deeblejjeäêr³e ÒeJe=Êeer, Jesleve SkeÀkeWÀêefYecetKelee. HejefkeÀ³eiegbleJeCetkeÀerleer} ÒeJe=Êeer ë Devegoeve, mJee³eÊe iegbleJeCetkeÀ, Òel³e#e Lesì iebgleJeCetkeÀ ëyengGoîesµeer³e kebÀHeC³eeµeer DevegYeJe.

3. J³eeHeejer OeesjCes (12 }skeÌ®ejme&)

cegkeÌle J³eeHeej DeeefCe keÀe³e&#ecelee, mebj#eCeJeeo, J³eeHeej DeeefCe Je=Ooer®es [eJeHes®e³egkeÌleerJeeo ë Dee³eele He³ee&³eer DeewoîeesefiekeÀjCe DeeefCe efve³ee&le ÒeeOeev³eDeewoîeesefiekeÀjCe.peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìveslebie&le () J³eeHeej GoeefjkeÀjCe, J³eeHeejer OeesjCeeleer}

celeYeso – Þeceopee&, He³ee&JejCe, yeeweqOokeÀ mebHeoe () DeeefCe J³eeHeej DeeefCepekeÀeleefJe<e³eer®ee meeceev³e keÀjej () F. meboYee&le, peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eerlebìe efceìJeCeejer ³eb$eCee.

4. J³eeHeejer OeesjCee®eer meeOeves (14 }skeÌ®ejme& - leeefmekeÀe)

pekeÀele ë DeLe&, Debce}yepeeJeCeer HeefjCeece DeeefCe GoenjCes (Jeiee&le J³eäerDeO³e³evee efJe<e³eer ®e®ee& keÀjCes.), He³ee&Hle pekeÀeleer®ee efmeOoeble.

pekeÀelemebIe efmeOoeble ë J³eeHeej efveefce&leer DeeCe J³eeHeej efJeefJeIelee efyeiej –pekeÀeleyebOeves ë efve³ee&le Devegoeve, Dee³eele keÀesìe, mJes®íe efve³ee&le yebOeves,DeefOeceev³e J³eeHeej keÀjej, efJe¬esÀ³eJemlet keÀjej ë DeLe&, HeefjCeece DeeefCe J³eäerDeO³e³eve (Jeiee&le ®e®ee& keÀjCes).

2

efJeYeeie 2

5. J³eJenejlees} (12 leeefmekeÀe)

J³eJenejlees}e®eer j®evee, J³eJenejlees}eleer} peceeKe®ee&®eer lelJes (efÜveeWo HeOole),

J³eJenejlees}e®eer ceg}Yetle DeesUKe. Demebleg}erle J³eJenejlees} – keÀejCes DeeefCeÒekeÀej J³eJenejlees}eleer} legì keÀceer keÀjC³ee®³ee HeOoleer, HeefjCeecekeÀejkeÀDeJecetuîeve ë ceeµe&} - }ve&j µele&.

6. HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeej (12 leeefmekeÀe)

DeLe& DeeefCe keÀe³ex ë mJe©He DeeefCe (menYeeieeroej), IeìkeÀ o}e}eb®eer YetefcekeÀe,efJeefvece³e oj efmeOoeble ë J³eJenejlees} efmeOoeble DeeefCe KejsoerµekeÌleer mecelee ojefmeOoeble. leelkeÀeU (npej) DeeefCe Jee³eoe oj, efJeefvece³e oj OeeskesÀ ë keÀejCes DeeefCeJ³eJemLeeHeve (Jee³eoe oj keÀjej, osJeeCeIesJeeCe DeeefCe ®e}ve He³ee&³e)

7. Deeblejjeäêr³e ceewefêkeÀ HeOole (12 leeefmekeÀe)

metJe&CeHeefjCeece HeOoleer®ee Dee{eJee, keÀesmeU}s}er (veä) efye´ìveJet[me HeOole.efmLej efJejesOeer }Jeef®ekeÀ efJeefvece³e oj HeOole, yeo}l³ee efJeefvece³eoj HeOoleer®eeGoîe ë DeLe&, ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer YetefcekeÀe ceewefêkeÀ OeesjCe mJee³eÊelee (mJeeleb$³e)Òeµve/mecem³eeë Deeblejjeäer³e jesKelee DeeefCe Deeblejjeäer³e veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe®e}veDeeefjäîe ë DeLe& DeeefCe HeefjCeece, o#eerCeHetJe& Deeefµe³ee ®e}ve Deeefjäîe,

1973 – 1980 ceOeer} Jee{l³ee les}efkebÀceleerleer} efJeefvece³eoje®ee DevegYeJe,efJekeÀmeveefµe} osµeeb®ee ®e}veDeeefjäîeeb®ee Oe[e/DevegYeJe.

8. DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe Je J³eeHeejieì (12 leeefmekeÀe)

DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®ee DeLe& DeeefCe HeÀe³eos, DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®es ÒekeÀej(cegkeÌle J³eeHeej #es$e, DeebefµekeÀ SkeÀelceerkeÀjCe, meerceeµegukeÀ, pekeÀelemebIe, meeceeF&keÀyeepeejHesþ, DeeefLe&keÀ mebIeìvee). J³eeHeejer ieìeb®es DevegYeJe DeeefCe cetuîeceeHeve ëGÊej DecesefjkeÀve cegkeÌle J³eeHeejer #es$e, oef#eCe DecesefjkeÀve cegkeÌle J³eeHeej#es$e les}GlHeeefole Je efve³ee&leerle osµe, ³egjesefHe³eve mebIeìvee DeeefCe ÒeeosefµekeÀ menkeÀe³ee&meeþeroef#eCeHetJe& Deeefµe³eeF& mebIeìvee.

3

1Deeblejje<ìêr³e DeLe&Meem$e ë eqme×eble DeeefCe OeesjCe

( International Economics : Theory & Policy)

IeìkeÀ j®evee / Heeþîe¬eÀce

1.0 GefÎ<ìîes1.1 ÒemleeJevee1.2 Deeblejje<ìêr³e DeLe&Meem$ee®eer J³eeK³ee Je cenÊJe1.3 Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®eer þUkeÀ JewefMìîes1.4 DeeblejÒeeosefMekeÀ Je Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeleerue HeÀjkeÀ1.5 Òeµveceeef}keÀe

1.0 GefÎ<ìîes ë

peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesle Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$eeuee Del³eble cenÊJee®es mLeeve Deens. Deeblejjeäêr³eDeLe&Meem$eecegUs osMee®ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e efJekeÀeme Ie[tve ³esC³eeme ceole nesles.Deeblejjeäêr³e DeLe&µeem$e ³ee Heeþele DeeHeCe Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®³ee¢<ìerves DeY³eeme keÀjCeejDeenesle. ³ee Heeþe®eer GefÆ<ìîes KeeueerueÒeceeCesë1) Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$ee®eer mebkeÀuHevee Je cenÊJe ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.2) DeeblejÒeeosefMekeÀ Je Deeblejjeäêr³e J³eeHeej ³eeefleue HeÀjkeÀ DeY³eemeCes.3) Deeblejjeäêr³e DeLe&µeem$ee®³ee efJeefJeOe Jewefµeäîeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.

1.1 ÒemleeJeveeë

peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLes®³ee mJeªHeele DeeefCe J³eJenej He×leerle DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele ceesþîee ÒeceeCeele

yeoue nesle Deensle. peeieeflekeÀerkeÀjCeeves Jesie Iesleuee Deens. peeefielekeÀ J³eeHeej mebIeìvee (WTO)keÀe³ee&efvJele nesle Demeu³eeves Dee³eele - efve³ee&le J³eeHeejeJejerue efJeefJeOe efve³eb$eCes DeeefCe yebOeves keÀceeerlekeÀceer nesle Deensle. meceepeJeeoer DeLe&J³eJemLeeb®³ee ce³ee&oe jefMe³ee®³ee efJeIeìveecegUs peieeHeg{s Deeu³eeDeensle. keWÀefê³e He×leer®³ee efve³eespeerle DeLe&J³eJemLee yeepeejJ³eJemLeskeÀ[s PegketÀ ueeieu³ee Deensle. ³eemeJe& ieesäeR®ee HeefjCeece cnCepes Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele Jee{ Peeueer Deens. J³eeHeeje®es mJeªHe DeeefCej®evee ³eeceO³es DeueerkeÀ[®³ee keÀeUele KetHe ceesþe yeoue nesle Deens. GlHeeove IeìkeÀeb®eer Deelejjeäêr³eieefleMeeruelee Jee{le Deens. JeenletkeÀ oUCeJeUCe DeeefCe leb$e%eeve Fl³eeoeRceO³es KetHe®e megOeejCee nesleDeens. l³ee®eener Deeblejjeäer^³e J³eeHeejeme DeeefCe cnCetve Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$eeme cenÊJe ÒeeHlePeeues Deens.

meO³ee peieeleerue meJe&®e osMe Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®³ee ceeO³eceeletve pees[ues iesues Deensle.Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®³ee iegbleJeCetkeÀ, jespeieej, GlHeeove, ye®ele DeeefCe efkebÀcele HeeleUerJej HeefjCeece

4

nesle Demelees. J³eeHeeje®ee HeefjCeece keÀmee Deens? lees keÀmee DemeeJee ? l³eeemeeþer OeesjCeelcekeÀ meeOeveskeÀMeer JeeHejlee ³esleerue ³ee®ee DeY³eeme Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$eele kesÀuee peelees.

pekeÀele DeeefCe J³eeHeejemebyebOeer®³ee meJe&meeOeejCe keÀjeje®eer (GATT) TªiJes HesÀjer mJeerkeÀejC³eecegUspeieeleerue osMe J³eeHeeje®³ee yeeyeleerle DeefOekeÀeefOekeÀ peJeU ³esle Deensle. 1 peevesJeejer 1995 jespeer

peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer (WTO) mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer Demetve meO³ee mebIeìves®es 140osMe meom³e Deensle. ³eeJeªve Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®es cenÊJe peieeleerue yengleskeÀ meJe&®e osMeebveer ceev³ekesÀu³ee®es mHeä nesles. Deeblejjeäêr³e J³eeHeej cnCepes keÀe³e ns mHeä keÀjC³eemeeþer J³eeHeej cnCepes keÀe³eles HeenCes meb³egefkeÌlekeÀ þjles. ’oesve J³eeqkeÌle eqkebÀJee mebmLeebceOeerue Jemlet Je mesJeeb®³ee Ssef®íkeÀ, JewOeeefvekeÀDeeefCe HejmHejebceOeerue osJeeCe - IesJeeCeerme J³eeHeej cnCeleele. “ DeMee ÒekeÀej®ee J³eeHeej HewMee®³eeceeO³eceeletve nesle Demelees. J³eeHeejeceO³es Jemleg®³ee GlHeeoveeHeemetve l³ee GlHeeovee®eer efJe¬eÀer nesF&He³e¥lep³ee ef¬eÀ³ee Ie[tve ³esleele l³ee meJe& ef¬eÀ³eeb®ee meceeJesMe J³eeHeejeceO³es nesle Demelees.

J³eeK³ee –

De) DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeej – (Inter regional Trade)

’pesJne SkeÀe®e osMeeleerue oesve efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ J³eefkeÌle eqkebÀJee J³eeqkeÌlemecegneceO³es J³eeHeej®eeuelees lesJne DeMee J³eeHeejeme DeeblejÒeeosefMekeÀ efkebÀJee osMeebleie&le J³eeHeej Demes cnCeleele.“Goe. cenejeäêleerue SKeeoer J³ekeÌleer/J³eeHeejer iegpejeleceOeerue SKeeÐee J³eeHee-³eeyejesyej J³eeHeej keÀjleeslesJne lees DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeej þjlees.

ye) Deeblejjeäêr³e J³eeHeej -(Inter national Trade)

’ oesve efkebÀJee DeefOekeÀ jeäêbceO³es ®eeueCee-³ee J³eeHeejeme Deeblejjeäêr³e J³eeHeej Demes cnCeleele.“Goe. Yeejlee®ee J³eeHeej DecesefjkeÀe, jefMe³ee, ®eerve, Fbiueb[ Fl³eeoer osMeebMeer ®eeuele Demesue lejDeeblejjeäêr³e J³eeHeej þjlees . Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeceO³es efJeefJeOe osMeebleerue efYeVe ®euevee®³eemeene³³eeves J³eeHeej ®eeueleess.

‡ DeeHeueer Òeieleer leHeemeeë-

1) DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeej ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

2) Deeblejjeäêr³e J³eeHeej cnCepes keÀe³e?

__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

5

1.2 Deeblejje<ìêr³e DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemee®es cenÊJe –

DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesle Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeme DeefleMe³e cenÊJe ÒeeHle Peeues Deens.Fbiue[meejK³ee osMeeves lej DeeHeuee efJekeÀeme Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®³ee ceeO³eceeletve®e meeO³e kesÀueeDeens. DeeOegefvekeÀ DeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee cetueeOeej Deeblejjeäêr³e J³eeHeej®e Demeu³ee®es mHeä Peeues Deens.DecesefjkeÀe, ÖeÀevme, pece&veer, peHeeve Fl³eeoer Òeiele osMeebveer peer DeewÐeesefiekeÀ Òeieleer kesÀueer Deens l³ee®escenÊJee®es keÀejCe l³eebveer mJeerkeÀejuesu³ee J³eeHeej OeesjCeele meeHe[les. cnCetve®e meveeleveJeeoerDeLe&Meem$e%e Deeblejjeäêr³e J³eeHeej ns GlHeeoveele Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³ee®es kesÀJeU meeOeve vemetveDeefLe&keÀ efJekeÀemee®es Fbefpeve ceeveleele.

Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemee®es cenÊJe Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee ³essles.1) Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeecegUs ueeskeÀeb®ee ¢efäkeÀesve DeefOekeÀ J³eeHekeÀ Je efJeMeeueyevelees. mebkegÀef®ele jeä^Jeeoer efJe®eejelegve ueeskeÀ yeensj He[leele. osMee®es efJekeÀeme keÀje³e®ee Demesue lejDeeblejjeäêr³e J³eeHeejeefMeJee³e He³ee&³e veener. DeeHeu³ee osMeele p³ee meeOeveeb®eer keÀcelejlee Deens DeMeeJemlet Je meeOeveeb®eer HejosMeeletve Dee³eele keÀjlee ³esles DeeefCe efJekeÀemee®ee oj Jee{efJelee ³eslees. lemes®eDeeHeu³eekeÀ[s p³ee Jemletb®es DeefleefjkeÌle GlHeeove nesles l³eeb®eer efJeosMeeletve efve³ee&le keÀªve l³ee yeou³eeleDeeHeCeeme Jemlet DeeefCe Hewmee efceUefJelee ³eslees. ³ee ieesäer DeeHeCeeme Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$ee®³eeDeY³eemeecegUs®e mecepeleele.

2) efJeosMeer J³eeHeej DeeefCe efJeosMeer Yeeb[Jeue ³eeb®³ee meene³³ves®e DeveskeÀ osMeebveer DeeHeuee efJekeÀememeeO³e kesÀuee Deens. Deepe p³ee osMeebvee Òeiele osMe ceeveues peeles l³eeb®ee efJekeÀeme Debleie&le mebmeeOevee®esHeefjCeece DeeefCe l³eeb®eer ieefleMeeruelee ³ee®e keÀejCeecegUs Peeuee Deens, Demes ceevetve HejefkeÀ³e J³eeHeejecegUsl³eeb®³ee efJekeÀemee®ee oj Jee{uee Deens.. pej l³eebvee DeeHeu³ee osMee®³ee efJekeÀemee®eer ieleer DeMeer®e keÀe³eceþsJee³e®eer Demesue lej l³eebveer Flej osMeebyejesyej J³eeHeejer mebyebOe þsJeues®e Heeefnpesle. keÀesCeleener osMeHetCe&HeCes mJeeJeuebyeer Demet®e MekeÀle veener.keÀejCe Òel³eskeÀ osMeeuee keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee Jemletmeeþer ogme-³ee osMeeJej DeJeuebyetve jeneJes®e ueeieles. cnCepes®e l³eeme DeefueHle jentve ®eeuele veener.

3) DeefLe&keÀ efJekeÀemeele HejemHejeJeuebefyelJee®eer YetefcekeÀe keÀe³e Deens? Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUsDeefLe&keÀ Je=×ermeeþer keÀener ceole nesles ³ee ieesäer Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeecegUsmecepeC³eeme ceole nesles.

4) Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeecegUs ueeskeÀeb®ee, jep³ekeÀl³ee&b®ee DeeefCe DeLe&Meem$e%eeb®ee¢äerkeÀesve Deeblejjeäêr³e yevelees. DeMee J³eeHekeÀ ¢äerkeÀeveecegUs ®eeuet Deeblejjeäêr³e DeefLe&keÀ mecem³eemees[efJeC³eeme ceole nesles. DeveskeÀ osMeele oeefjê³ee®eer, yeskeÀejer®eer iebYeerj mecem³ee Deens. Flej osMeebletvemeeOeveeb®eer efve³ee&le efkebÀJee mLeeveeblej keÀmes Ie[Jetve DeeCelee ³esF&ue ns Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$ee®³eeDeY³eemeeJeªve mecepeles. lemes®e keÀesCeleener osMe oerIe&keÀeU Flej osMeeb®³ee efJeª× OeesjCe DeJeuebyetveDeeHeuee efJekeÀeme efkeÀbJee DeeHeues DeefmlelJe eqìkeÀJetve þsJet MekeÀle veener.l³ee®ee Òel³e³e Deepe meJe&®e osMeebveeDeeuee Deens. DeeHeu³ee Mespeejerue osMeeuee iejerye yeveefJeC³ee®es OeesjCe keÀmes ®egkeÀer®es DeeefCe De³eesi³e Deensns peieeuee DevegYeJeeves DeeefCe Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeecegUs mecepeues Deens.

6

5) peeieeflekeÀ HeeleUerJej JesieJesieÈ³ee osMeebceO³es DeveskeÀ mecem³ee Deensle. l³eeb®eer mees[JeCetkeÀ leesSkeÀìe osMe keÀª MekeÀle veener. l³eemeeþer Deeblejjeäêr³e DeefLe&keÀ menkeÀe³ee&®eer iejpe Demeles.Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeecegUs Deeblejjeäêr³e menkeÀe³ee&me Je SkeÀceskeÀeb®³ee efnleemeeþerefJeefJeOe osMe menpeHeCes le³eej nesleele. cegkeÌle J³eeHeej HejmHejeb®³ee efnlee®ee keÀmee Deens ns meebieC³ee®eskeÀe³e& Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$e keÀjles. peeieeflekeÀ HeeleUerJej Meeblelee ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþerefven&mle#esHee®es OeesjCe®e iejpes®es Deens. Dee³eele -efve³ee&le efveye¥Oe keÀceer keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.³ee meJe& ieesäeR®es DeekeÀueve Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$ee®³ee DeY³eemeecegUs®e nesles.

‡ Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®es cenÊJe –

DeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee ¢äerves Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®es cenÊJe Heg{erue cegÐeeb®³ee meene³³eevesmHeä keÀjlee ³esF&ue.

1) ÞeceefJeYeeieCeer DeeefCe efJeMes<eerkeÀjCee®es HeÀe³eos -Deeblejjeäêr³e J³eeHeej oesve efkebÀJee DeefOekeÀ osMeele ®eeuele Demelees. l³eecegUs J³eeHeeje®eer J³eeHleer Jee{les.Òel³eskeÀ osMe GHeueyOe DemeCeejer meeOevemeeceûeer®ee He³ee&Hle JeeHej keÀjC³eemeeþer ÞeceefJeYeeieCeer DeeefCeefJeMes<eerkeÀjCee®ee DeJeuebye keÀjlees. l³eecegUs keÀceer JesUele DeefOekeÀ Je opexoej GlHeeove nesTve ceesþîeeÒeceeCeeJejerue GlHeeovee®es meJe& HeÀe³eos efceUleele.

2) yeepeeje®eer keÀ#ee ªboeJeles -Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs yeepeejHesþs®eer J³eeHleer Jee{le peeles. J³eeHleer Jee{u³eecegUs Òel³eskeÀ osMeeueeDeeHeu³ee GHeueyOe vewmeefie&keÀ meeOevemebHeefÊe®ee DeefOekeÀeefOekeÀ JeeHej keÀjlee ³eslees.

3) GlHeeoveele Jee{ -Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs p³ee Jemletb®es GledHeeove keÀjCes keÀceer Ke®ee&®es Je DeefOekeÀ HeÀe³eÐee®es DemelesDeMee®e Jemletb®es GlHeeove keÀjC³eemeeþer Òel³eskeÀ osMe ÞeceefJeYeeieCeer DeeefCe efJeMes<eerkeÀjCee®ee JeeHejkeÀjlees. efJeMes<eerkeÀjCeecegUs DeefOekeÀ Je opexoej GlHeeove nesTve SketÀCe peeieeflekeÀ GlHeeoveele Jee{nesles. GlHeeove Jee{u³eecegUs GHeYeeskeÌl³eebvee peemleerle peemle Jemletb®ee GHeYeesie Ieslee ³eslees.

4) GlHeeoveHe×leerle megOeejCee -Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs osMee - osMeele GlHeeoveJee{er®eer mHeOee& efvecee&Ce nesles. DeMee mHeOexle

efìketÀve jenC³eemeeþer Òel³eskeÀ osMe GlHeeoveele veJeerveJeerve MeesOe ueeJetve DeefOekeÀeefOekeÀ GlHeeovekeÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. l³eecegUs GlHeeove He×leerle veJemebMeesOeveeme ®eeuevee efceUtve GlHeeoveHe×leerle megOeejCee Oe[tve ³esles. DeeOegefvekeÀ He×leerves GlHeeove kesÀu³eeme GlHeeovee®ee mejemejer Ke®e&keÀceer ³eslees cnCepes®e Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs osMeeleerue jespeieej HeeleUer DeeefCe GlHeVe HeeleUerGb®eeJeles.

5) jespeieej DeeefCe GlHeeoveele Jee{ -Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs GlHeeove IeìkeÀ SkeÀe osMeeletve ogme-³ee osMeele menpeHeCes peeJet MekeÀleele.l³eecegUs GleHeeoveIeìkeÀeb®eer ieefleMeeruelee Jee{les. ieefleMeeruelee Jee{u³eecegUs SketÀCe jespeieej HeeleUerleJee{ nesTve ueeskeÀeb®³ee GlHeVe HeeleUerle Jee{ nesles l³ee®eÒeceeCes osMee®eer efve³ee&le Jee{u³eeme osMeeueeceesþîee ÒeceeCeele HejkeÀer³e ®eueve ÒeeHle nesles. l³eecegUs osKeerue osMee®³ee SketÀCe GlHeVeele Yej He[les.efve³ee&le Jee{efJeC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeele iegbleJeCetkeÀ kesÀueer peeJetve jespeieeje®³ee DeefOekeÀ mebOeer efvecee&Ce

7

nesleele. Lees[keÌ³eele Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs osMeeleerue jespeieej HeeleUer DeeefCe GlHeeove HeeleUerGb®eeJeles.

6) GHeYeeskeÌl³eeb®es meceeOeeve Jee{les -Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs efJeMes<eerkeÀjCe DeeefCe ÞeceefJeYeeieCeer®³ee lelJee®ee DeJeuebye nesTve keÀceerKe®ee&le DeefOekeÀ GlHeeove nesles. lemes®e p®ee Jemletb®es GlHeeove osMeele nesle veener DeMee Jemletb®eer Dee³eelekesÀueer peeles. l³eecegUs GHeYeeskeÌl³eebvee keÀceer efkeÀceleerle peemleerle peemle Jemletb®ee GHeYeesie Ieslee ³eslees.l³eecegUs GHeYeeskeÌl³eeb®es meceeOeeve Jee{les.

7) DeefLe&keÀ mebkeÀìele ceole -ye-³ee®e JesUe osMeele DeefleJe=<ìer, ceneHetj, og<ekeÀeU, YetkebÀHe ³eebmeejKeer vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer efvecee&CePeeu³eeves GlHeeoveele Ieì nesles. DeMee HeefjefmLeleerle Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®³ee ceeO³eceeletve FlejosMeeletve Del³eeJeM³ekeÀ Jemletb®eer Dee³eele keÀjlee ³esles DeeefCe GodYeJeuesu³ee vewmeefie&keÀ HeefjefmLeleerJejÒeYeeJeerHeCes ceele keÀjlee ³esles.

8) cekeÌlesoejer®es efve³eb$eCe -Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs GlHeeokeÀebceO³es mHeOee& efvecee&Ce nesles. Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ mHeOexle efìketÀvejenC³eemeeþer opee& Gb®eefJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjlees. l³eecegUs efJeefMeä Jemlet GlHeeoveele SKeeÐeeGlHeeokeÀe®eer cekeÌlesoejer efvecee&Ce nesle veener.

9) GlHeeoveele meelel³e –Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs Jemlet®³ee Dee³eeleeryejesyej®e keÀ®®³ee ceeuee®eer osKeerue Dee³eele keÀjlee ³esles.l³eecegUs osMeele keÀ®®³ee ceeuee®eer ìb®eeF& efvecee&Ce Peeu³eeme Flej osMeeletve keÀ®®ee ceeue Dee³eele keÀªveGlHeeoveele meelel³e eqìkeÀJetve þsJelee ³esles.

10) efkebÀcele HeeleUer efmLej jenles –Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs SKeeÐee osMeele efJeefMeä Jemlet®eer ceeieCeer Jee{u³eeme Flej osMeeletve Jemlet®eerDee³eele keÀªve ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ³eeb®³eele meceleesue jeKelee ³eslees. l³eecegUs efkebÀcele HeeleUer efmLejjenC³eemeeþer Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeme cenÊJe ÒeeHle nesles.

11) leebef$ekeÀ ceeieCeer –Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs Òeiele osMeeletve DeeOegefvekeÀ ³eb$emeecegûeer, Yeeb[Jeueer Jemlet Je leb$e%eevee®eerDee³eele keÀjlee ³esles. DeMee Dee³eeleercegUs leMee®e ÒekeÀej®es leb$e%eeve osMeele efJekeÀefmele keÀjC³ee®ee Òe³elvekesÀuee peeJetve osMee®eer leebef$ekeÀ Òeieleer nesles.

12) Deeblejjeäêr³e menkeÀe³e& Jee{les –Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs Jemlet Je mesJeeb®³ee Dee³eele -efve³ee&leer yejesyej®e Flej osMeeleerue ª{er,

HejbHeje, mebmke=Àleer DeeefCe efJe®eejeb®eer osJeeCe – IesJeeCe les osMeeosMeebceOeerue mebyebOe Jee{le peeJetve menkeÀe³e&Jee{erme ueeieles. l³eeletve Deeblejjeäêr³e meecebpem³e DeeefCe SkeÀelcelee efvecee&Ce nesC³eeme ceole nesles.

8


1) Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$ee®ee DeY³eeme keÀmee cenÊJee®ee Deens?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

2) Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®es DeeefLe&keÀ ¢äerves cenÊJe keÀe³e Deens?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

1.3 Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®eer þUkeÀ JewefMe<ìîes –

Debleie&le J³eeHeej Je Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele DeveskeÀ cegueYetle mJeªHee®es HeÀjkeÀ Deensle. l³eecegUsDeeblejjeäêr³e J³eeHeejemeeþer mJeleb$e efme×eble ceeb[C³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee DeveskeÀ DeLe&Meem$e%eebveer ceev³ekesÀueer Deens. Debleie&le Je Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®³ee legueveelcekeÀ DeY³eemeeveblej DeeHeCeemeDeeblejjeäêr³e J³eeHeeje®eer keÀener þUkeÀ JewefMe<ìîes Lees[keÌ³eele meebielee ³esleerue.

1) Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele GlHeeove IeìkeÀ DeieefleMeerue Demeleele Demes meä cele meveeleveDeLe&Meem$e%e ceeb[le nesles. legueveelcekeÀ¢<ìîee Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele GlHeeove IeìkeÀ keÀceerieefleMeerue Demeleele lej les Debleie&le J³eeHeejele DeefOekeÀ ieleer#ece Demeleele.

2) yeepeejHesþeb®eer efJeefJeOelee ns Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®es JewefMe<ìîe Deens. Debleie&le J³eeHeejeleyeepeejHesþ DeefOekeÀ DebMeer SkeÀefpevemeer Demeles. JepeveceeHes ®eeueerjerleer ,Yee<ee, ueeskeÀeb®eer DeeJe[efveJe[³eeyeeyeleerle yeje®e SkeÀefpevemeerHeCee Demelees. Hejbleg Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele yeepeejHesþebceO³es Jejerueyeeyeleerle Yeso Demeleele. l³eecegUs yeepeejHesþebceO³es SkeÀefpevemeerHeCee Deefpeyeele jenle veener.

3) Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele JesieJesieÈ³ee ®eueveeb®ee JeeHej nesle Demelees. Debleie&le J³eeHeejele SkeÀcesJe®eueve JeeHejues peele Demeles lej Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele Òel³eskeÀ osMee®es ®eueve®e JeeHejues peeleDemeles. l³eecegUs efJeefJeOe ®eueveeb®ee JeeHej ns Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®es JesieUs JewefMe<ìîe Demeles.

4) Debleie&le J³eeHeejele SkeÀe®e osMeeleerue ueeskeÀ menYeeieer nesle Demeu³eeves ueeskeÀeb®es SkeÀ®e ieì Demelees.Hejbleg Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele efJeefJeOe osMeeleerue ueeskeÀ menYeeieer nesle Demeu³eeves efJeefJeOe ieìDeefmlelJeele ³esleele.

5) Debleie&le J³eeHeej SkeÀe®e jepekeÀer³e kegÀueele nesle Demelees. lej Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele menYeeieernesCeejs osMe jepekeÀer³e ¢äerves meeJe&Yeewce Demeleele. l³eecegUs Deeblejjeäêr³e J³eeHeej cnCepes efJeefJeOemJeleb$e jepekeÀer³e kegÀueebceOeerue J³eeHeej Demelees. Òel³eskeÀ osMee®eer OeesjCes mJeleb$e Je JesieJesieUer Demeleele.l³ee®ee HeefjCeece Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeJej efveefM®ele nesle Demelees. Òel³eskeÀ osMeeleerue mejkeÀejJ³eeHeejeletve DeeHeu³ee ueeskeÀeb®es cenÊece keÀu³eeCe keÀmes nesF&ue ³ee ¢äerves Òe³elveMeerue Demeles. Hejbleg

9

Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele menYeeieer nesCeejs osMe ³ee ¢äerves Òe³elveMeerue Demeleerue®e Demes veener.l³eecegUsDeeblejjeäêr³e J³eeHeejeHeemegve meJee¥®ee meceeve HeÀe³eoe nesF&ue®e Demes veener.

6) jeäêr³e efve³ece, keÀe³eos, J³eeHeejemebyebOeer keÀe³eos DeeefCe OeesjCes, J³eeHeej, GÐeesie Je keÀjeefJe<e³ekeÀkeÀe³eos ³eeyeyeleerle Debleie&le J³eeHeejele meejKesHeCee Demelees. Hejbleg Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeleDeMeeÒekeÀej®ee meejKesHeCee vemelees. mejkeÀej®es pekeÀeefleJe<e³ekeÀ OeesjCe, keÀesìe He×leer, Devegoeves ³eeb®eeDeeblejjeäêr³e J³eeHeejeJej HeefjCeece nesCes DeHeefjne³e& Demeles. Debleie&le J³eeHeejeJej ³ee yeoueeb®ee HeÀejmeeHeefjCeece nesle veener.

7) J³eeHeejecO³es menYeeieer nesCee-³ee osMeeb®³ee efJekeÀemee®ee mlej JesieJesieUe Demelees. efJekeÀemee®ee mlej JeJesie ³eeceOetve J³eeHeeefjJe<e³ekeÀ OeesjCe efveefM®ele nesle Demeles. ne Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®ee ÒecegKeiegCeOece& Deens.

8) Deeblejjeäêr³e menkeÀe³e& Je Meeblelee ³eeJej J³eeHeejefJe<e³ekeÀ mebyebOe DeJeuebyetve Demeleele. pej MeebleleeJe menkeÀe³e& Demesue lej J³eeHeejefJe<e³ekeÀ mebyebOe DeefOekeÀeefOekeÀ ¢{ nesle peeleele. ogmeN³ee cene³eg×eveblejJ³eeHeej Jee{ermeeþer ner HeefjefmLeleer DeefOekeÀ peyeeyeoej Peeueer Deens Demee DevegYeJe Iesleuee Deens,

9) Deeblejjeäêr³e J³eeHeej DeefOekeÀ YeewieesefuekeÀ DeblejeJej nesle Demelees. lej DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeejkeÀceer YeewieesefuekeÀ DeblejeceO³es nesle Demelees. keÀejCe oesve osMeebceOeerue Deblej KegHe Demeles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemeeë-

1) Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®eer þUkeÀ JewefMe<ìîes keÀesCeleer Deensle?

__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

1.4 DeeblejÒeeosefMekeÀ DeeefCe Deeblejje<ìêr³e J³eeHeej –

'J³eeHeej cnCepes Jemletb®ee efJeefvece³e' Demee meJe&meeOeejCe J³eJenejeceO³es J³eeHeeje®ee DeLe& Iesleuee peelees.J³eeHeej Debleie&le l³ee®eÒeceeCes yee¿e osKeerue Demelees. osMee®³ee YeewieesfuekeÀ efmeceeb®³ee Debleie&le ®eeueCeejeJ³eeHeej cnCepes Debleie&le efkebÀJee osMeer J³eeHeej l³eeuee®e DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeej Demesner cnìues peeles.

Deeblejjeäêr³e J³eeHeej osMee®³ee jepekeÀer³e meercee Deesueeb[tve nesle Demelees. cnCetve Deeblejjeäêr³e J³eeHeejcnCepes JesieJesieÈ³ee osMeebceO³es nesCeeje Jemlet Je mesJeeb®ee efJeefvece³e nes³e. ³ee J³eeHeejeuee®e 'HejkeÀer³eJ³eeHeej' Demesner cnìues peeles.

Lees[keÌ³eele oesve osMeebceO³es nesCeeje J³eeHeej cnCepes 'Deeblejjeäêr³e J³eeHeej' DeeefCe osMee®³ee oesveÒeosMeeleerue J³eeHeej cnCepes 'Debleie&le' efkebÀJee 'DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeej' nes³e.

10

SkeÀe osMeeleerue Jemlet Je mesJee ³eeb®ee Flej osMeebyejesyej nesCee-³ee efJeefvece³eeMeer mebyebefOele DemeCeejerDeLe&Meem$ee®eer MeeKee cnCepes Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$e nes³e. Debleie&le J³eeHeejemeeþer pes DeeefLe&keÀkeÀejCe peyeeyeoej Demeles les cnCepes HejmHej iejpeeb®eer Hetle&lee les®e keÀejCe Deeblejjeäêr³e J³eeHeejemepeyeeyeoej Demeles. Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeefMeJee³e DeefOekeÀ meceeOeevekeÀejkeÀ peerJeve J³eeqlele keÀjCeskeÀesCel³eener meceepeeuee Deepe MekeÌ³e veener.peerJeveceeveele megOeejCee keÀjC³eemeeþer Deeblejjeäêr³eJ³eeHeeje®eer iejpe Demeles. DeeOegefvekeÀ meceepeeves DeeHeu³ee peerJeveceeve HeeleUerle peer megOeejCee keÀªveIesleueer Deens leer kesÀJeU Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs®e MekeÌ³e Peeueer Deens.

p³ee Jemletb®es GlHeeove SKeeÐee osMeeuee keÀjlee ³esle veener l³ee Jemletb®eer Flej osMeebceOetve Dee³eele kesÀueerpeeles. lemes®e p³ee Jemletb®es iejpesHes#ee DeefOekeÀ GlHeeove nesle Demeles l³ee Jemletb®eer Flej osMeebvee efve³ee&lekesÀueer peeles. keÀener Jemletb®³ee GlHeeovee®³ee yeeyeleerle SKeeÐee osMeeuee Flej osMeebHes#ee efJeMes<e ueeYeefceUle Demeleele. l³eecegUs l³ee Jemlet Flej osMeebHes#ee keÀceer Ke®ee&le GlHeeefole keÀjlees.Hejleg meJe&®eJemletb®³ee yeeyeleerle DeMeer MekeÌ³elee vemeles cnCetve keÀener Jemletb®es GlHeeove keÀjCes DeefOekeÀ Keef®e&keÀ nesleDemeles. GlHeeeovee®³ee yeeyeleerle ner HeefjefmLeleer ue#eele Iesleu³eeme menpeHeCes Demes meebielee ³esles keÀerDeeblejjeäêr³e HeeleUerJej GlHeeovee®³ee yeeyeleerle ÞeceefJeYeeieCeer efkebÀJee efJeMes<eerkeÀjCee®eer iejpe Demeles.DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeej pemee ÞeceefJeYeeieCeer efkebÀJee efJeMes<eerkeÀjCee®³ee lelJeeJej DeeOeeefjle Deens. Goe.keÀesUmee, ®ene, DeeefCe leeie ³eeb®es GlHeeove Heef½ece yebieeue Ieslees lej cenejeäêves keÀeHe[ GlHeeeovee®³eeyeeyeleerle efJeMes<eerkeÀjCe kesÀues Deens. l³ee®eÒeceeCes Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele Òel³eskeÀ osMe p³ee Jemlet®³eeGlHeeovee®³ee yeeyeleerle efJeMes<e ueeYe efceUlees l³ee Jemletb®es DeefOekeÀ GlHeeove keÀªve l³ee Jemletb®eer FlejosMeebvee efve³ee&le keÀjlees Je l³eeb®³ee yeou³eele Flej Jemletb®eer Flej osMeebkeÀ[tve Dee³eele keÀjlees.

Debleie&le J³eeHeej Je Deeblejjeäêr³e J³eeHeej ³eeb®³ee cegUeMeer Demeuesues leÊJe pejer meejKes Demeues lejer

l³ee oesIeebceO³es DeveskeÀ HeÀjkeÀ Deensle. HeÀej HetJeea ÖesÀef[^keÀ efuemì (Friedric List) ³eebveercnìu³eeÒeceeCess

’osMeer J³eeHeej ne Deece®³ee ueeskeÀebceOeerue J³eeHeej Demelees lej Deeblejjeäêr³e J³eeHeej ne Deece®³eeleDeeefCe l³eeb®³eele nesle Demelees.“

‡ DeeblejÒeeosefMekeÀ Je Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeleerue HeÀjkeÀ –

Debleie&le Je yee¿e J³eeHeej ³eeleerue HeÀjkeÀe®es keÀener ÒecegKe cegÎs Heg{erueÒececeeCes ë

1) GlHeeove IeìkeÀ ieefleMeeruelee –

Þece Je Yee[Jeue osMeeleu³ee osMeele DeefOekeÀ ieefleMeerue Demeeleele. lej oesve osMeele les keÀceer ieefleMeerueDemeleele. ³ee®e keÀejCeeves efjkeÀe[exves Deeblejjeäêr³e J³eeHeejmeeþer mJeleb$e efme×eble ceeb[C³ee®eerDeeJeM³ekeÀlee meebefieleueer Deens.

IeìkeÀ ieefleMeeruelesleerue legueveelcekeÀ HeÀjkeÀecegUs Jemletb®³ee GlHeeoveKe®ee&le JesieJesieÈ³ee osMeelelegueveelcekeÀ HeÀjkeÀ efvecee&Ce nesle Demelees DeeefCe ne HeÀjkeÀ keÀe³ecemJejHeer jenle Demelees. Debleie&leJ³eeHeejele Demee HeÀjkeÀ jenle veener. keÀejCe mecepee, SKeeÐee GÐeesieele GlHeeove Ke®ee&Hes#ee efkebÀceleDeefOekeÀ Demesue lej l³ee Go³eesieele GlHeeove IeìkeÀ meb¬eÀefcele nesleerue lesLeerue GlHeeove Jee{sue JeefkeÀceleer keÀceer nesleerue.l³eeb®eer IeìC³ee®eer ÒeJe=Êeer l³ee GlHeeove Ke®ee&FlekeÀer nesF&He³e¥le ®eeuet jenerue.³eeGueì ogmeN³ee GÐeesieele IeìkeÀ yee¿e mLeeveeblejCe megª jenerue. l³eecegUs GlHeeove keÀceer nesJetveefkeÀceleer Jee{leerue Je l³eeb®³eeleerue Jee{ GlHeeove Ke®ee&leerue meceevelesHe³e¥le ®eeuet jenerue.

11

oesve osMeebceO³es IeìkeÀ ieefleMeeruelee leguevesves keÀceer Demeles l³eecegUs Ke®e& Je efkebÀceleerceO³es DeeHeesDeeHemecelee ÒemLeeefHele nesle veener. l³eeb®³eeceO³es keÀe³ecemJeªHeer Deblej jenle Demeles. Goe. oerIe&keÀeUeleYeejleeleerue ®ene®eer efkebÀcele l³ee®³ee GlHeeove Ke®ee&FlekeÀer Yeejleele jenerue. Hejbleg Fbiueb[ceO³esYeejleer³e ®ene®eer efkebÀcele l³ee®³ee Yeejleeleerue GlHeeoveKe®ee&Hes#ee efveef½eleHeCes keÀe³ecemJeªHeer DeefOekeÀjenerue. DeMee le-nsves Debleie&le J³eeHeejeHes#ee Deeblejjeäêr³e J³eeHeej JesieUe þjlees.

2) vewmeefie&keÀ IeìkeÀ osCei³ee –JesieJesieÈ³ee osMeebvee JesieJesieÈ³ee vewmeefie&keÀ Ieìvee osCei³ee ueeYeuesu³ee Demeleele. l³eecegUs SKeeoerefJeefMeä Jemlet SKeeÐee efJeefMeä osMeeceO³es®e keÀe efvecee&Ce nesles ns ue#eele ³esles. Goe. oef#eCeDeefÖeÀkesÀceO³es meesv³ee®es GlHeeove nesles. yeéefPeueceO³es keÀe@HeÀer®es GlHeeove nesles lej Yeejleele ®ene®esGlHeeove nesles ³ee IeìkeÀ osCei³eeb®es ueeYe ogme-³ee osMeebvee HeeþefJelee ³esle veenerle. l³eecegUs DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeej Deeblejjeäêr³e J³eeHeej ³eeb®³eeceO³es HeÀjkeÀ efvecee&Ce neslees.

3) J³eeHeejeJejerue efveye¥Oe –pesJne J³eeHeej SkeÀe®e osMeeleerue efJeefJeOe ÒeosMeebceO³es ®eeuelees lesJne l³ee J³eeHeejeJej mejkeÀej®eer

HeÀejMeer efve³eb$eCes vemeleele. cee$e pesJne J³eeHeej oesve efkebÀJee DeveskeÀ osMeele ®eeuelees lesJne l³eeJ³eeHeejeJej mejkeÀejkeÀ[tve efJeefJeOe ÒekeÀej®eer efve³eb$eCes Je efveye¥Oe ueeoues peeleele. Deeblejjeäêr³e J³eeHeejne mejkeÀejves Ieeleuesu³ee efve³eceeb®³ee ®eewkeÀìerletve ®eeuele Demelees. oesve osMeeb®³ee meerceejs<esHeueerkeÀ[s®eeueCee-³ee J³eeHeejeJej Dee³eele pekeÀeleer DeekeÀejCes, Dee³eeleer®ee Jeeìe þjJetve osCes, efJeefMe<ì Jemlet®eerDee³eele keÀjC³eeJej HetCe& yeboer IeeueCes, Del³eeJeM³ekeÀ Jemlet®³ee Dee³eeleerJejerue pekeÀele keÀceer keÀjCes,J³eeHeeje®ee HejJeevee osCes Fl³eeoeRmeejKeer efve³eb$eCes mejkeÀejkeÀ[tve Ieeleueer peeleele.

4) JeenletkeÀ Ke®ee&le HeÀjkeÀ -DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeejele Jemlet®eer JeenletkeÀ keÀjC³eemeeþer jsuJes®eer ceeueJeenletkeÀ, jml³eeJejerue

JeenlegkeÀer®eer meeOeves JeeHejueer peeleele. ceeueJeenlegkeÀer®es Deblej keÀceer Demeles l³eecegUs JeenlegkeÀer®ee Ke®e&keÀceer Demelees. ³eeGueì Deeblejjeäêr³e J³eeHeej oesve efkebÀJee DeveskeÀ osMeebceO³es ®eeuele Demeu³eevesJeenlegkeÀer®es Deblej Òe®eb[ Demeles. DeMee JesUer mecegê ceeiee&®³ee ceeueJeenlegkeÀermeeþer penepe Deeieyeesìerlemes®e nJeeF& JeenlegkeÀermeeþer efJeceevee®ee JeeHej kesÀuee peelees. DeMee JeenlegkeÀerceO³es OeeskeÌ³ee®es ÒeceeCeDeefOekeÀ Demeu³eeves JeenlegkeÀer®ee Ke®e&ner DeefOekeÀ Demelees.

5) efYeVe jeäêr³e OeesjCes -Òel³eskeÀ osMee®es mJeleb$e DeefOekeÀ OeesjCe Demeles. mejkeÀej®³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeele ®eueveefJe<e³ekeÀ

OeesjCe, jepekeÀes<eer³e OeesjCee®ee meceeJesMe neslees. l³ee OeesjCee®ee HeefjCeece osMeelebie&le efkebÀcele HeeleUer,jespeieej HeeleUer DeeefCe J³eeHeejeJej nesle Demelees. lemes®e ³ee OeesjCee®ee HeefjCeece GlHeeove Ke®ee&Jejnesle Demelees. DeMee osMeebbleie&le OeesjCee®ee HeefjCeece oesve osMeele ®eeueCee-³ee Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeJejneslees. Òel³eskeÀ jeäê®es mJeleb$e DeefLe&keÀ OeesjCe Demeu³eeves l³ee®ee HeefjCeece Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeJejþUkeÀHeCes efometve ³eslees. DeeHeu³ee osMee®eer DeLe&J³eJemLee mJe³ebHetCe& JneJeer, DeeHeu³ee osMeeleerue GÐeesieebveepeeieeflekeÀ mHeOexletve mebj#eCe efceUeJes ³eemeeþer Flej osMeeletve nesCee-³ee efJeefMeä Jemlet®³ee Dee³eeleerJejefveye¥Oe ueeoleele. lemes®e SKeeoe osMe ogme-³ee osMee®eer yeepeejHesþ keÀeyeerpe keÀjC³eemeeþer DeeHeu³eeosMeele GlHeeefole Peeuesueer Jemlet osMeeleerue ûenkeÀebvee DeefOekeÀ efkeÀceleeRvee efJekeÀleele Je leer®e Jemlet ogme-³ee osMeele keÀceer efkeÀceleeruee efJekeÀC³ee®es OeesjCe jeyeefJeleele. l³eeuee®e DeLe&Meem$eer³e Yee<else 'DeJeHetbpeve'

(Dumping) Demes cnCeleele.

12

6) yeepeejHesþebceO³es leHeÀeJele-DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeejeceO³es osMeeleerue meJe& yeepeejHesþebceO³es SkeÀe®e ÒekeÀej®eer Jepeves Je ceeHes

JeeHejueer peeleele, efJe¬eÀer®eer efJeefMe<ì ÒekeÀej®eer He×leer Demeles. Goe. Yeejleele ceeuee®es JepevekeÀjC³eemeeþer cesefì^keÀ He×leer®eer efkeÀueesûe@ce, efkeÌJebìue, ìve Fl³eeoer ceeHes JeeHejerue peeleele. lemes®eMesleceeuee®eer efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþer efueueeJeHeOoleer JeeHejueer peeles³e lemes®e osMeebleie¥le yeepeejHesþeb®³eej®evesle HeÀejmee HeÀjkeÀ Demele veener. cee$e pesJne J³eeHeej oesve efkebÀJee DeefOekeÀ osMeele ®eeuelees lesJneJepeves Je ceeHes ³eeceO³es HeÀjkeÀ Demelees, efJe¬eÀer®eer JesieUer He×leer JeeHejueer peeles. cnCetve®e Deeblejjeäêr³eJ³eeHeej DeeefCe DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeejele yeepeejHesþebceO³es HeÀjkeÀ efomegve ³eslees.

7) ceeveJeer #ecelee –osMeeosMeebceOeerue ceeveJeer #eceleebceO³es efYeVelee Demeles. keÀener osMeebceOeerue ueeskeÀ MeejerjerkeÀ ¢äerves

DeefOekeÀ oCekeÀì Demeleele. lej keÀener osMeebceOeerue ueeskeÀ DeefOekeÀ yegef×ceeve Demeleele. keÀener ueeskeÀebceO³esDeefOekeÀ keÀueekeÀewMeu³e Demeles, lej keÀener osMeebceOeerue ueeskeÀebkeÀ[s J³eJemLeeHeve Je mebIeìve keÀewMeu³eDemeles. ³ee efJeefJeOe efYeVelescegUs osMeer J³eeHeej Je Deeblejjeäêr³e J³eeHeej ³eeceO³es efYeVelee efvecee&Ce nesles.

8) Yeeb[Jeuee®ee meeþe –Fbiueb[, DecesefjkeÀe, peHeeve ³eebmeejK³ee osMeebpeJeU KetHe ceesþe meeþe Deens. lej Flej osMeebceO³es

Yeeb[Jeuee®eer ìb®eeF& Deens. l³eecegUs JesieJesieÈ³ee osMeeb®³ee GlHeeoveele HeÀjkeÀ efvecee&Ce neslees. Debleie&leJ³eeHeejele DeMeer efmLeleer efvecee&Ce nesle veener.

9) jepekeÀer³e meeJe&YeewcelJe –Òel³eskeÀ osMe jepekeÀer³e ¢äerves meeJe&Yeewce Demeu³eeves Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele DeveskeÀ mecem³ee effvecee&Cenesle Demeleele. Jemletb®es ®eueveJeueve, Jesleve Je efkeÀceleer, jepekeÀes<eer³e J³eJenej, yeBkeÀeefJe<e³ekeÀ keÀe³eos,HejkeÀer³e keÀpex F. yeeyeleerle Òel³eskeÀ osMe mJeleb$e OeesjCe jeyeefJele Demelees. osMee®³ee meercee Deesueeb[tvenesCeejer Jemletb®eer Dee³eele-efve³ee&le ³eeyeeyeleerle Òel³eskeÀ osMe JesieJesieÈ³ee ce³ee&oe Ieeuele Demelees. Hejbleg ³eeÒekeÀej®³ee ce³ee&oe DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeej Je Debleie&le J³eeHeejebceO³es vemeleele. l³eecegUs DeeblejÒeeosefMekeÀJ³eeHeej Je Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele Yeso efvecee&Ce neslees.

10) ®eueve He×leer –osMeeosMeeb®³ee peueve He×leer efYeVe- efYeVe Demeleele. l³eecegUs SkeÀe osMeeletve ogme-³ee osMeeceO³es

Jemletb®³ee ÒeJeeneJej ÒeeflekegÀue HeefjCeece neslees. ®eueve efJeefvece³ee®³ee DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleDemeleele, l³ee mecem³ee Debleie&le J³eeHeejele vemeleele.

peer J³eefkeÌle Deeblej-ÒeeosefMekeÀ J³eeHeejele Yeeie Iesle Demeles efleuee ®eueveeb®³ee legueveelcekeÀcegu³eeb®ee efJe®eej keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee vemeles. Hejbleg peer J³eefkeÌle Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele Yeeie IesleDemeles efleuee ®eueveeb®³ee legueveelcekeÀ cegu³eeb®ee efJe®eej keÀjeJee®e ueeielees.

11) Yeeb[Jeueer ieefleMeeruelee –®eueveebceO³es Demeuesuee Jejerue Yeso Yeeb[Jeuee®³ee Debleie&le Je Deeblejjeäêr³e ieefleMeeruelesJej efYeVeHeCesHeefjCeece keÀjerle Demelees. osMeeleerue ®eueveeb®³ee Debleie&le cetu³eele yeoue nesle Demesue lej osMeeleerue meJe&ÒeosMeele keÀpe&jesK³eeb®³ee cetu³eeJej nesCeeje HeefjCeece meejKee Demesue.

l³eecegUs Deeblejjeäêr³e HeeleUer®³ee leguevesves osMeebleie&le Yeeb[Jeue DeefOekeÀ cegkeÌleHeCes ieefleMeerueDemeles, Hejbleg SKeeÐee osMee®³ee efJeefvece³e ojele yeoue nesle Demesue lej l³ee osMee®³ee ®eueveeceO³esOeejCe kesÀuesu³ee Yeeb[Jeuee®³ee cetu³eeceO³es efveefM®eleHeCes yeoue nesF&ue. l³eecegUs HejkeÀer³e ®eueveeceO³es

13

Yeeb[Jeue OeejCe keÀjC³eeceO³es DeveskeÀ OeeskesÀ Demeleele. cnCetve ueeskeÀ HejkeÀer³e ®eueveeceO³es Yeeb[JeuemJeerkeÀejleevee leguevesves DeefOekeÀ o#e Demeleele. ³ee JewefMe<ìîeebcegUs Deeblejjeäêr³e HeeleUerJej leguevesvesYeeb[Jeue keÀceer ieefleMeerue jenles.

12) mJeleb$e yeepeejHesþe -Deeblejjeäêr³e yeepeejHesþeb®eer mJeleb$e mebmke=Àleer Demeles. l³eecegUs Òel³eskeÀ osMee®eer SkeÀ mJeleb$e

yeepeejHesþ yevele Demeles. Goe. efyeìerMe GpeJ³ee yeepetuee mìsDeefjbie Demeuesu³ee keÀej JeeHejleele. lejÖeWÀ®e [eJ³ee yeepetuee mìsDeefjbie Demeuesu³ee keÀej JeeHejleele. l³eecegUs keÀej®³ee yeepeejHesþeHeefjCeecekeÀejkeÀHeCes JesieJesieÈ³ee nesle Demeleele.

l³ee®eÒeceeCes Yee<ee, meJe³eer, Hemebleer, ®eeueefjleer ³eecegUs yeepeejHesþebceO³es JesieUsHeCe efvecee&Ce nesleDemeles.

13) DeeefLe&keÀ jeä^JeeoÒel³eskeÀ osMee®eer mJeleb$e DeefLe&keÀ peerJeveHe×leer Demeles. jepekeÀer³e mJeeleb$³eeyejesyej®e DeeefLe&keÀ

mJeeJeuebyevee®eer ceeieCeer kesÀueer peele Demeles. DeeHeu³ee osMee®ee DeefLe&keÀ efJekeÀemee®ee oj Jee{efJeC³ee®eeÒel³eskeÀ jeä^ Òe³elve keÀjerle Demeles. l³eecegUs jeäêjeä^be®ee mJeleb$e DeefLe&keÀ jeä^Jeeo efvecee&Ce nesleDemelees DeeefCe lees DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeej Je Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeleerue HeÀjkeÀ Jee{efJeC³eeme ceolekeÀjlees.

14) J³eeHeej Je efJeefvece³e efve³eb$eCesÒel³eskeÀ DeeOegefvekeÀ jeä^ keÀceer DeefOekeÀ ÒeceeCeele J³eeHeej Je efJeefvece³eeJej efve³eb$eCes ueeole Demeles.

l³eeb®ee Jemlet Je mesJeeb®³ee Deeblejjeäêr³e DeeJekeÀ -peeJekeÀJej HeefjCeece nesle Demelees. l³eecegUs Deeblej-ÒeeosefMekeÀ J³eeHeej Deeblejjeäêr³e J³eeHeej ³eeceO³es Yeso efvecee&Ce neslees.


1) DeeblejÒeeosefMekeÀ Je Deeblejjeäêr³e J³eeHeej ³eeceO³es keÀe³e HeÀjkeÀ Deens?

__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

1.5 Òeµveceeef}keÀe

Òe. 1 Deeblejjeäêr³e DeLe&µeem$e cnCepes keÀe³e? Deeblejjeäêr³e DeLe&µeem$ee®es cenlJeefJe<eo keÀje?

Òe. 2 Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®eer þUkeÀ Jewefµeäîes keÀesCeleer?Òe. 3 Debelejjeäêr³e J³eeHeej Je Deeblejjeäêr³e J³eeHeej ³eeefleue HeÀjkeÀ mHeä keÀje?

14

2

leg}veelcekeÀ Ke®e& - }eYe efmeOoeble

(Comparative Cost – Benefit Theory)

IeìveelcekeÀ/Heeþîe¬eÀce

2.0 Gefodoäîes2.1 ÒemleeJevee

2.2 efjkeÀe[ex®ee – leg}veelcekeÀ Ke®e& - }eYe efmeOoeble2.3 ìe@meerie HetCe&ÒeefleHeeove2.4 ieefjye ÞeefcekeÀ ³egkeÌleerJeeo (Pouper labour arguments)

2.5 ns Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®ee nskeÌ®ej – Deesnef}ve efmeOoeble2.6 ef}DeeBefvìHeÀ efJejesOeeYeeme2.7 Òeµveceeef}keÀe

2.0 Gefodoäîes

Deeblejjeäêr³e DeLe&µeem$e lemes®e Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®es DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esleDel³eble clJe Deens. ns peevetve Iesleuîeeveblej Deeblejjeäêr³e J³eeHeej osµee®³ee DeLe&J³eJemLesmeeþer keÀmee JekesÀJne HeÀe³eosµeerj þ© µekeÀlees. Deeblejjeäêr³e J³eeHeejecegUs leg}veelcekeÀ }eYe keÀmee efceUt µekeÀleesnîee®ee DeY³eeme keÀjCes iejpes®es Deens. ³ee Heeþele DeeHeCe efJeefJeOe DeLe&le%eebveer ceeb[}s}s Deeblejjeäêr³eJ³eeHeejemebyebOeer efmeOoeble DeY³eemeCeej Deenesle.

³ee Heeþe®eer Gefodoäîes Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esF&}1) efjkeÀe[ex®ee leg}veelcekeÀ Ke®e& - }eYe efmeOoeblee®ee DeY³eeme keÀjCes.2) leg}veelcekeÀ Ke®e& - }eYe efmeOoebleeefJe<e³eer®es ìe@meeRie ³eeb®es HetCe&ÒeefleHeeove DeY³eemeCes.3) ieefjye ÞeefcekeÀ ³egkeÌleerJeeo ner mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.4) nskeÌ®ej Deesnef}ve ³eeb®eer Deeblejjeäêr³e J³eeHeej efmeOoebleeefJe<e³eer®eer IeìkeÀ efJeHet}lee ner

mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.5) leg}veelcekeÀ Ke®e&ö }eYe efmeOoebleeefJe<e³eer®ee ef}Dee@vìerHeÀ efJejesOeeYeeme cnCepes keÀe³e?

³ee®ee DeY³eeme keÀjCes.

2.1 ÒemleeJevee

J³eeHeejJee{îeeb®³ee efve³ebef$ele J³eeHeej OeesjCeeJej De@[ceeeqmceLeves peesjoej efìkeÀe kesÀ}er Deens.osµee®³ee DeeefLe&keÀ ÒeieleerceO³es efve³ebef$ele J³eeHeejecegUs De[LeUs efvecee&Ce nesleele. J³eeHeejeJej ce³ee&oeIee}C³ee®³ee petveeì OeesjCee®ee l³eeie keÀ©ve ÞeceefJeYeeieCeer}e ceole keÀjCeeN³ee DeeefCe cegJepe J³eeHeej

15

OeesjCee®ee Hee³ee ÒeLece De@[ce eqmceLe³eebveer Ieele}e Deens. cegkeÌle J³eeHeej OeesjCe ns osµee}e ÞeercebleyeveefJeC³ee®es OeesjCe Deens. keÀejCe l³eecegUs yeepeejHesþeb®³ee keÀ#ee ©boeJetve ÞeceefJeYeeieCeer efkebÀJeeefJeµes<eerkeÀjCee®es }eYe osµee}e efceUt µekeÀleele. ÞeceefJeYeeieCeer®³ee lelJeeJej DeeOeeefjle Deme}suîeeJ³eeHeej efmeOoeblee}e leg}veelcekeÀ Ke®e& }eYee®ee efmeOoeble cnCetve DeesUKe}e peeles.

leg}veelcekeÀ Ke®e& }eYee®es lelJe De@[ce eqmceLe, kesÀeqJn[ efjkeÀe[ex ³ee DeLe&Êe%eebveer efJekeÀefmelekesÀ}s. leg}veelcekeÀ Ke®e& }eYee®es lelJe efjkeÀe[exHetJeea DeveskeÀ DeLe&Êe%eebveer kesÀ}s ³ee lelJeeceO³es megOeejCeekeÀjC³ee®es keÀe³e& Fef}Sì, kesÀve&me, ceeµe&}, ye@mìye}, n@yej}j nskeÌ®ej, Deesnef}ve F. DeLe&Êe%eebveerkesÀ}s. efjkeÀe[exHeemetve ³ee efmeOoeblee®³ee Pee}suîee efJekeÀemee®eer ®e®ee& DeeHeCe Heg{er} ef}KeeCeeletvekeÀjCeej Deenesle.

2.2 [sefJn[ efjkeÀe[ex - legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYee®ee efme×eble –

16 J³ee MelekeÀele J³eeHeejJeeoer OeesjCeeJej Peeuesu³ee ìerkesÀletve legueveelcekeÀ Ke®e& efme×eblee®eer efveefce&leerPeeueer Deens. De@[ce efmceLeves ’jeäê®eer mebHeÊeer“ ³ee ûebLeeceO³es J³eeHeejJeeoer OeesjCeeJej peesjoej ìerkeÀekesÀueer. cegkeÌle J³eeHeej OeesjCe mebjef#ele J³eeHeej OeesjCeeHes#ee DeefOekeÀ Þesÿ Demeles, ³ee®es mHeäerkeÀjCelegueveelcekeÀ Ke®e& efme×ebleeves DeefOekeÀ mHeäHeCes ceeb[ues Deens. ³ee lelJee®ee cenlJee®ee iegCe cnCepesefvejHes#e Ke®e& ueeYe Demesue lej®e Deeblejjeäêr³e J³eeHeej neslees. ner De@[ce efmceLe®eer Deeblejjeäêr³eJ³eeHeejemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deì nesleer. l³ee®eer iejpe vemeles ns efjkeÀe[es&ves DeeHeu³ee efme×ebleeceOetveoeKeJetve efoues Deens.

[sefJn[ efjkeÀe[es& ³eebveer 1918 ceO³es ÒekeÀeefMele ÒekeÀeefMele kesÀuesu³ee ’The Principle of

political Economy and Taxation“³ee ûeLeeble DeeHeuee Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®ee Meg×efme×eble ceeb[uee. ne®e efme×eble 1615 ceO³es je@yeì& ìe@jsvme ³eebbveer ceeb[uee neslee. efjkeÀe[ex®³eeefme×eblee®ee keWÀefêyebot cnCepes legueveelcekeÀ ueeYee®es cenlJe nes³e. p³ee Jemlet®³ee GlHeeovee®ede yeeyeleerleosMeeuee efJeMes<e ueeYe efceUlees. l³ee Jemletb®³ee GlHeeoveele osMeeves efJeMes<eerkeÀjCe keÀjeJes. efjkeÀe[ex®esHeg{erue efJeOeeve Deepener ueeiet He[les.

’It is …. Important to the happiness of mankind that our

enjoyment should be increased by the better distribution ofLabour by each country is producing those commodities forwhich by its situation, its climate and its other natural orartificial advantages, it is adopted and by exchanging them forthe ccommodities of other counties “

Òel³eskeÀ osMeeves DeeHeues nJeeceeve, vewmeefie&keÀ mebmeeOeves efkebÀJee Flej ke=Àef$ece ueeYee®³ee ¢äerves p³ee Jemletb®esGlHeeove keÀjCes DeefOekeÀ ueeYeoe³ekeÀ Deens DeMee Jemletb®es cetu³e GlHeeove keÀjeJes DeeefCe Flej osMeebveel³eeb®³ee Jemletb®³ee yeou³eele l³eebb®ee efJeefvece³e keÀjeJee. ns ceeveJeer megKee®³ee Jee{ermeeþer cenÊJee®es Deens.

mebkeÀuHevee –

16

Þececetu³e efme×ebleeceOegve efjkeÀe[es&ves legueveelcekeÀ Ke®e& lelJee®ee efJekeÀeme kesÀÌuee Deens. ³ee efme×ebleevegmeejkeÀesCel³eener Jemlet®es efle®³ee Þece Ke®ee&ves efveOeeefjle nesle Demeles. efjkeÀe[ex®³ee Meyoeble meebiee³e®es

Peeu³eeme ’Þeceeb®³ee meene³³eeves efJeefJeOe Jemletb®es keÀceer –DeefOekeÀ ÒeceeCeele GlHeeove kesÀues peeles.l³eecegUs l³eeb®ee Þeceeleerue Ke®e& keÀceer DeefOekeÀ nesle jenlees. lees®e Jemletb®³ee YetlekeÀeUeleerue DeeefCeJele&ceeve efkeÀceleer þjefJele Demelees.“

p³ee efve³eceeves SkeÀe®e osMeeleerue Jemletb®³ee efkeÀceleer efve³ebef$ele kesÀu³ee peeleele. l³ee®e efve³eceevesDeeblejjeäêr³e J³eeHeejele ÒeJesMe keÀjCee-³ee Jemletb®³ee efkeÀceleer efve³ebef$ele nesle veenerle. Debleie&leJ³eeHeejemeeþer Þececetu³e eqme×eble jemle þjlees. Hejbleg Deeblejjeäêr³e J³eeHeejemeeþer jemle þjle veener.³ee®es keÀejCe cnCepes osMeeleu³ee osMeele Þece ieefleMeerue Demeleele lej Deeblejjeäêr³e HeeleUerJej lesDeieefleMeerue Demeleele. pej ÞeefcekeÀ oesve osMeebceO³es HetCe& ieefleMeerue Demeleerue lej Jemletb®es efJeefvece³e cetu³el³eeb®³eeceO³es Demeuesu³ee Þececetu³eevegmeej þjleerue. l³eeb®³ee efJeefvece³e cetu³eele Lees[e pejer yeoue neleDemesue lej lees yeepeej ÒesjCeebveer keÀceer kesÀuee peelees.

GoenjCe –efjkeÀe[exves DebkeÀieefCeleer³e GoenjCee®³ee meene³³eeves legueveelcekeÀ Ke®ee&®es lelJe

mHeä kesÀues Deens.

GlHeeovee®ee Þece Ke®e&osMeebleie&le efJeefvece³eoj (osMeebleie&leJ³eeHeej Meleea)

osMe oeª keÀeHe[

Heesleg&ieeue 80 90 80ë90 †1 veieoeª †0.89veiekeÀeHe[

Fiueb[ 120 100 120ë100†1veie oeª †1.2veiekeÀeHe[

legueveelcekeÀKe®e&iegCeesÊej

80/120†0.67

90/100†0.90

GoenjCeele Heesleg&ieeueuee Fiueb[Hes#ee oesvnerner Jemlet®³ee GlHeeoveele efvejHes#e Ke®e& ueeYe DeefOekeÀ Deens.keÀejCe keÀeHe[ GlHeeoveele 1 veie keÀeHe[emeeþer Heesleg&ieeueuee 90 ÞeefcekeÀ lej Fbiueb[uee 100ueeieleele. lej oeª GlHeeoveele SkeÀe veieemeeþer Heesleg&ieeueuee 80 ÞeefcekeÀ lej Fbiueb[uee 120ÞeefcekeÀ ueeieleele. leLeeefHe, oeª GlHeeoveele Heesleg&ieeueuee Fbiueb[Hes#ee legueveelcekeÀ ueeYe DeefOekeÀDeens. keÀeHe[ GlHeeovee®es iegCeesÊej 90/100 lej oeª GlHeeovee®es iegCeesÊej 80/120 Demes Deens.

l³eeb®eer leguevee kesÀu³eeme 80/120< 90/100 Demes efomeles. ogmejerkeÀ[s Fbiue[uee oesvnernerJemletb®³ee GlHeeoveele efvejHes#e leesìe Demeu³ee®es efomeles. Hejbleg keÀeHe[ GlHeeoveeleerue legueveelcekeÀ

leesìe keÀceer Deens. ns DeeHeCeebme 100/90 < 120/80 ³ee iegCeesÊejeJeªve ue#eele ³esles.

legueveelcekeÀ ueeYee®ee Ke®e& mHeä keÀjC³eemeeþer keÀceerle keÀceer oesve osMe Je oesve Jemlet DemeeJ³eele Demesn@yeìuejves cnìues Deens DeeefCe DeeHeCeeme SkeÀe Jemletb®³ee oesvner osMeeleerue GlHeeove Ke®e& iegCeesÊeje®eer

17

80/120 ogme-³ee Jemletb®³ee oesvner osMeeleerue GlHeeove Ke®e& iegCeesÊejeMeer 90/100 leguevee keÀjeJeerueeieles. Jejerue iegCeesÊejeb®es Meyoele JeCe&ve keÀjeJe³ee®es Peeu³eeme Heesleg&ieeueuee keÀeHe[ GlHeeoveeHes#eeoeª GlHeeoveele Fbiue[Jej legueveelcekeÀ ueeYe DeefOekeÀ Deens. ³eeGueì Fbiueb[®ee oeªleerueHeesleg&ieeueJejerue leesìe keÀeHe[eHes#ee DeefOekeÀ Deens. ogme-³ee He×leerves meebiee³e®es Peeu³eeme Fbiueb[ueekeÀeHe[ GlHeeoveele efvejHes#e leesìe Deens. Hejbleg l³ee®e JesUsme l³eeuee keÀeHe[ GlHeeoveele legueveelcekeÀ

ueeYe Deens.Jejerue Demeceevelee, (80/120 < 90/100) ³ee meceerkeÀjCeeves lebleesleble ceeb[lee ³esles.

ÞeceKe®e& j®eves®³ee leguevesJeªve Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®ee oesIeebveener efkeÀleer ueeYe efceUlees l³ee®esceespeceeHe keÀjlee ³esles. Fbiueb[ceO³es oeª®ee ÞeceKe®e& (120leeme) keÀeHe[e®³ee Þece Ke®ee& (100leeme) Hes#ee DeefOekeÀ Deens. l³eecegUs oeª®³ee yeou³eele DeefOekeÀ keÀeHe[ Kejsoer keÀjlee ³esles. cnCetveFbiueb[ceOeerue Debleie&le J³eeHeejMeleea 1 veie † 1.2 veie keÀeHe[ DeMee Demeleerue.Heesleg&ieeueceO³es oeª®eeÞeceKe®e& (80 leeme) keÀeHe[e®³ee Þece Ke®ee&Hes#ee (90 leeme) keÀceer Deens. cnCetve oeª®³ee yeou³eelekeÀceer keÀeHe[ Kejsoer kesÀues peeT MekeÀles. Heesleg&ieeue ceOeerue J³eeHeejMeleea 1 veie oeª †0.89 veiekeÀeHe[ DeMee Demeleerue.Deeke=Àleer

Deeke=ÀleerceO³es PA js<ee Heesleg&ieeue®es oeª Je keÀeHe[ (OP/OA efkebÀJee 1 keÀeHe[†1.13 veie oeª

) ³eeb®es Debleie&le iegCeesllej oMe&efJeles. lej EA js<ee Fbiueb[®es oeª Je keÀeHe[(OE/ OP efkebÀJee 1

keÀeHe[†0.83 veie oeª ) ³eeb®es Debleie&le efJeefJeOe iegCeesllej oMe&efJeles. TA js<ee oesvner osMeeleerue

Deeblejjeäêr³e J³eeHeejMeleer& (1 veie oeª † 1veie keÀeHe[ efkebÀJee OT/ OA) oMe&efJeles. TA

Kebef[le js<ee ner PA uee meceeblej keÀe{ueer Deens. leer Heeesleg&ieeue®es Debleie&le efJeefvece³e iegCeesÊej (1 veie

oeª †089 veie keÀeHe[ efkebÀJee OT/ OP) oMe&efJeles.

oesvner osMee®³ee Debleie&le J³eeHeejMeleer&Jeªve Demee efve<keÀ<e& keÀe{lee ³eslees keÀer, Fbiueb[Meer leguevee keÀjleeHeesleg&ieeueuee oeª Je keÀeHe[ ³ee oesvner Jemletble efvejHes#e ueeYe Deens lej Fbiueb[uee keÀeHe[ele efkeÀceeveleesìe Deens. pej Heesleg&ieeueves oeªle DeeefCe Fbiueb[ves keÀeHe[ele efJeMes<eerkeÀjCe kesÀues DeeefCe l³eeb®³eeleerue

J³eeHeejMeleea TA js<esves oMe&efJeu³eeÒeceeCes cnCepes 1 veie oeª † 1veie keÀeHe[ DeMee þju³ee lejoesvnerner osMeebvee ueeYe efceUsue. Fbiueb[ 1 keÀeHe[e®³ee yeou³eele Debleie&le J³eeHeejeHes#ee 0.17 veie (

ET ) DeefOekeÀ veie oeª efceUJelees.

1.13 P

1w T

0.83w E

(oe©)

keÀeHe[0 P1 A X

18

l³ee®eÒeceeCes Heesleg&ieeue Je veie oeª®³ee yeou³eele Debleie&le J³eeHeejeHes#ee 0.11 veie ( PA ) keÀeHe[DeefOekeÀ efceUJelees. ³eeJeªve Demes ue#eele ³esles keÀer oesve osMeele oesve Jemletb®³ee GlHeeove Ke®ee&lelegueveelcekeÀ HeÀjkeÀ Demesue lej l³ee oesve osMeele Deeblejjeäêr³e J³eeHeej nesTve l³ee oesIeebveener HeÀe³eoeneslees.

ie=nerles –

1) HeÀkeÌle oesve®e osMe Deensle DeeefCe les oesve Jemletb®ee efJeefvece³e keÀjleele. cnCepes®e l³eebveer oesve osMeDeeefCe oesve Jemlet Demes meeOes Òeefleceeve ie=nerle Oejues Deens.

2) Þece ne cenÊJee®ee GlHeeove IeìkeÀ Deens. Flej GlHeeove IeìkeÀ ÞeceeceO³es ªHeebleefjle keÀªveÒeefleceeveeleerue efkeÌueälee keÀceer keÀjlee ³esles.

3) Þecee®es meJe& veie SkeÀefpevemeer Demeleele.4) GlHeeove IeìkeÀ osMeeleu³ee osMeele HetCe& ieefleMeerue Demeleele lej Flej osMeele les HetCe& DeieefleMeerue

Demeleele.5) JeenletkeÀ Ke®ee&®ee DeYeeJe Deens.6) Jemletb®³ee efkebÀceleer l³eeb®³ee JeemleJe Ke®ee&vegmeej þjleele.7) oesvnerner osMeele efmLej GlHeeoveHeÀuee®³ee efve³eceevegmeej GlHeeove nesle Deens.8) Jemlet yeepeej Je IeìkeÀ yeepeejele HetCe& mHeOee& Demeles.9) oesvnerner osMeele HetCe& jespeieej HeeleUer Demeles.10) cegkeÌle J³eeHeeje®es DeefmlelJe.

ìerkeÀeö

yeìeaue Deesnueerve Je ÖeBÀkeÀ ûe@ncemen DeveskeÀ DeLe&Meem$e%eebveer ³ee efme×ebleeJej ìerkeÀe kesÀueer Deens.

1) Þece Ke®e& ne®e SkeÀcesJe Ke®e& veener.³ee efme×ebleeves Demes ie=nerle Oejues Deens keÀer Debleie&le efJeefvece³e oj ne kesÀJeU Jemlet®³eeÞeceKe®ee&Jeªve þjle Demelees. Hejbleg ìerkeÀekeÀejeb®es Demes cele Deens keÀer Jemlet GlHeeoveemeeþer Þecene®e SkeÀcesJe GlHeeove IeìkeÀ JeeHejuee peele veener.

2) meveeleve efme×ebleeves Demes ie=nerle Oejues Deens keÀer GHeYeeskeÌl³eeb®eer Hemebleer, GlHeeove keÀuesves DeeefCeIeìkeÀ osCei³ee osKeerue keÀe³ece Demeleele. l³eeb®³eele yeoue nesle veener.Hejbleg efmLeleerMeerue meceleesue efJeMues<eCeeJeªve keÀe{uesues efve<keÀ<e& Deepe®³ee ieefleceeve peieeuee ueeietnesCeej veenerle.

3) meveeleve DeLe&Meem$e%eebveer JeenletkeÀ Ke®ee&keÀ[s ogue&#e kesÀues Deens.Hejbleg Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele lees Ke®ee&®ee SkeÀ cenlJee®ee IeìkeÀ Deens.

4) efmLej Ke®ee&®³ee ie=nerleecegUs osKeerue De[®eCeer efvecee&Ce nesleele.5) ³ee efme×ebleele oesve osMe, oesve Jemlet DeeefCe SkeÀ GlHeeove IeìkeÀ ue#eele Iesleues Deens.

Hejbleg Òel³e#eele J³eeHeejele SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ osMe, DeefOekeÀ Jemlet menYeeieer nesle Demeleele.6) meveeleve efme×eblee®ee cenÊJee®ee oes<e cnCepes ³ee efme×ebleeves ie=nerle Oejuesues HetCe& jespeieej HeeleUer

DeefmlelJe nes³e.

19

7) keÀener Jemletb®³ee GlHeeoveele osMeeuee vewmeefie&keÀ ueeYe efceUle vemeleevee osKeerue osMe l³ee Jemletb®esGlHeeove DeeHeu³ee osMeele ®eeuet þsJelees. ns legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe lelJeebMeer efJemebiele Deens.

8) yeìeaue Deesnueerveves ³ee efme×ebleeuee yeespe[ Je DeJeemleJe mebyeesOetve l³eeJej ìerkeÀe kesÀueer Deens.keÀejCe ne efme×eble JesieJesieÈ³ee osMeebleerue HetCe& Ke®e& HeÀjkeÀ efJe®eejele Iesle veener.

efve<keÀ<e& -

DeMee ÒekeÀejs ³ee efme×ebleeJej keÀener ìerkeÀe keÀjC³eele Deeu³ee Demeu³ee lejer Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®³ee¢äerves ne efme×eble cenÊJee®ee þjlees.


1) efjkeÀe[es&®es legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe lelJe cnCepes keÀe³e?

__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

2.3 ìe@efmebie®es legueveelcekeÀ Ke®e& - ueeYe efme×ebleeJejerue Hegve&ÒeefleHeeove –

ÒemleeJevee -

efjkeÀe[es&ves Deeblejjeäêr³e J³eeHeej efme×ebleeceO³es Þececetu³e ner Deì efJe®eejele IesTve legueveelcekeÀGlHeeove Ke®e& ns lelJe eqJekeÀefmele kesÀues. legueveelcekeÀ Ke®ee&®es lelJe mHe<ì keÀjleevee efjkeÀe[es&ves HeÀkeÌleÞececetu³e eqkebÀJee Þece ³ee SkeÀe®e GlHeeove IeìkeÀe®ee efJe®eej kesÀuee. Hejbleg DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLee nerceewefêkeÀ DeLe&J³eJemLee Deens. Òel³e#e J³eJenejele HewMeeleerue efkebÀcele ner efveOeee|jle IeìkeÀ cnCetvecenlJee®eer Deens. cnCetve Deeblejjeäêr³e J³eeHeej ne Þececetu³eeleerue legueveelcekeÀ HeÀjkeÀeHes#ee HewMeeleerueefkebÀceleerleerue efvejHes#e HeÀjkeÀeJej efveOeee|jle nesle Demelees.

mebkeÀuHevee -

ÒeesHesÀmej ìe@efmebie ³eebveer oesve JemletbceOeerue JeemleJe efJeefvece³e mebyebOe lemes®e Deieoer menpeHeCes legueveelcekeÀKe®e& lelJe ns Jemlet®³ee Þececetu³ee®ee HeÀjkeÀ DeeefCe efvejHes#e HeÀjkeÀ oeKeJetve efoues Deensle.

efme×eblee®es mHeäerkeÀjCe ë

ÒeesHesÀmej ìe@efmebie ³eebveer Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeleerue legueveelcekeÀ Ke®e& lelJe mHeä keÀjC³eemeeþer lemes®eefvejHes#e ueeYeKe®e& ne Þececetu³e Ke®e& ³eeleerue HeÀjkeÀ oeKeJetve osC³eemeeþer Keeueerue keÀeuHeefvekeÀGoenjCe Iesleues Deens.

mecepee , 'A' osMeeceO³es1 efoJemeele ÞeefcekeÀ oeª®es 20 IeìkeÀ GlHeeefole keÀjleele DeeefCe1 efoJemeele keÀHe[e®es 20 IeìkeÀ GlHeeefole keÀjleele .

'B' osMeeceO³es1 efoJemeele ÞeefcekeÀ oeª®es 10 IeìkeÀ lej1 efoJemeele ÞeefcekeÀ keÀeHe[e®es 15 IeìkeÀ GlHeeefole keÀjleele .

20

cnCetve Jejerue GoenjCeeJeªve Demes cnCelee ³esF&ue keÀer 'A' osMe ne oeª DeeefCe keÀeHe[ ³ee oesvner

Jemlet®³ee GlHeeoveele Þesÿ Deens lej 'B' ne osMe keÀeHe[e®³ee GleHeeoeveemeeþer Þesÿ Deens.

Òee.ìe@efmebie ³eebveer Þecee®es cetu³e HewMeeleerue cetu³eebceO³es ªHeeblejerle kesÀues Deens. ns Heg{erue

lekeÌl³eeÜejs mHeä kesÀues Deens. ³eemeeþer owvebefoveer Jesleve efJe®eejele Iesleues Deens. 'A' osMeele ÞeefcekeÀeb®es

owvebefoveer Jesleve 100ª. lej'B' osMeeleerue ÞeefcekeÀeb®es owvebefoveer Jesleve 80ª.Deens Demes ienerle OejuesDeens.

Jemletb®ee HewMeeleerue Ke®e&

osMe ÞeefcekeÀeb®es 1efoJemee®es GlHeeove

owvebefove Jesleve†HewMeeleerue Ke®e&(Òel³eskeÀ efoJemee®esÞece ªHe³eeble)

HewMeeleerue Ke®e&†GlHeeovee®eer Òel³eskeÀIeìkeÀeb®eer HegjJeþeefkebÀcele (ªHe³eeble)

De

ye

oeª 20 IeìkeÀkeÀeHe[ 20 IeìkeÀoeª 10 IeìkeÀkeÀeHe[ 15 IeìkeÀ

1001008080

5.005.00

08.005.33

GoenjCeeJeªve Demes cnCelee ³esF&ue keÀer 'De' osMeeceO³es oeª®eer GlHeeefole efkebÀcele (HewMeeleerue efkebÀcele5 ª.) ner ye osMeeleerue HewMeeleerue efkebÀceleerHes#ee (8ª.) keÀceer Deens. efjkeÀe[ex®³ee legueveelcekeÀ Ke®e&efme×eleeb®ee Dee{eJee Iesleu³eeme DeeHeCe HewMeeleerue efkebÀcele efkebÀJee Þececetu³ee®eer leguevee keÀª MekeÀlees.l³eecegUs meenefpekeÀ®e 'De' osMe oeª GlHeeoveele efJeMes<e Demeu³eecegUs lees oeª®es GlHeeove 'ye'osMeeuee efve³ee&le keÀjsue. keÀejCe 'ye' osMee®ee oeª®ee GlHeeefole Ke®e& (HewMeeleerue efkebÀcele ) 'De'osMeeHes#ee peemle Deens.

lemes®e 'ye' osMeeuee keÀeHe[ GlHeeoveeceO³es HewMeeleerue Ke®e& ueeYe keÀceer Demeuee lejerner 'ye' osMe keÀeHe[GlHeeoveele efJeMes<e/Þesÿ Deens. cnCetve 'ye' osMe keÀeHe[e®eer efve³ee&le 'De' osMeeuee keÀjsue.

mecepee 'De' osMee®ee oesvner Jemletb®ee (keÀeHe[ DeeefCe oeª) HewMeeleerue Ke®e& efkebÀJee Þececetu³e Ke®e& ne200 ªHe³es cnCepes 'ye' osMeeHes#ee peemle Deens. (160ª.) lemes®e 'ye' osMee®ee HewMeeleerue Ke®e& neoesvner Jemletb®³ee (keÀeHe[ DeeefCe oeª) peemle Demeuee lejer Þececetu³e keÀceer Deens. l³eecegUs 'De'osMeeuee oeª®eer efve³ee&le ('ye' osMeeuee) keÀªvener HeÀe³eosMeerj þjCeej veener. ³eeefMeJee³e 'ye'osMeekeÀ[tve keÀeHe[e®eer Dee³eele kesÀu³eecegUs 'De' osMee®ee J³eJenejleesue Demeblegefuele nesTve osMeeleeruemebHeÊeer®ee (meesv³ee®ee) ÒeJeen ogme-³ee osMeele peeF&ue DeeefCe 'De' osMee®eer J³eeHeeje®eer efoMee yeouesue.

lemes®e 'ye' osMee®³ee yeeyeleerle 'De' osMeeuee keÀeHe[e®eer efve³ee&le kesÀu³eecegUs mebHelleer®ee ÒeJeen osMeeceO³es³esTve J³eJenejeleesue megOeejsue. Hejbleg pej 'De' osMeeves keÀeHe[e®³ee Dee³eeleerefMeJee³e kesÀJeU oeª®eerefve³ee&le®e 'ye' osMeeuee kesÀueer lej 'ye' osMeeleerue mebHeÊeer®ee (GlHeVee®ee) ÒeJeen 'De' osMeeuee ³esF&ue.HeefjCeeceer 'De' osMee®ee J³eJenejeleesue DevegketÀue nesF&ue lej 'ye' osMee®ee J³eJenejeleesue ÒeefleketÀue nesF&ue.

21

Lees[keÌ³eele ìe@meeRie ³eebveer efjkeÀe[ex®³ee legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe leÊJeeceO³es Þeceeleerue Ke®ee&Hes#eeHewMeeleerue Ke®e& efJe®eejele IesTve osMeebvee ueeYe efceUJelee ³eslees. legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe efme×ebleeceO³esÞece GlHeeove Ke®ee&Hes#ee HewMeeleerue Ke®e& ner ieesä cenlJee®eer Deens. ns ìe@meeRie ³eebveer mHeä kesÀues.

efve<keÀ<e& /meejebMe –

[sefJn[ efjkeÀe[ex ³eebveer legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe leÊJeeceO³es jeäêbvee Deeblejjeäer^³e J³eeHeejeceO³esÞececetu³eeleerue HeÀjkeÀecegUs legueveelcekeÀ ueeYe efceUlees. ÞeceGlHeeoveKe®e& ³ee SkeÀe®e IeìkeÀe®eeefjkeÀe[exves DeeHeu³ee efme×ebleele efJe®eej kesÀuee. Hejbleg DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLesle meJe& J³e³eJenej nsHewMeeletve nesleele. Jemlet®ee GlHeeoveeleerue HewMeeleerue Ke®ee&cegUsner (efkeÀceleercegUs) je<ìêbvee legueveelcekeÀueeYe efceUJelee ³eslees. ns ìe@meeRie ³eebveer DeeHeu³ee efme×ebleeÜejs oeKeJetve efoues Deens.


1) efvejHes#e ueeYe Ke®e& DeeefCe ÞeceKe®e& ³eebleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.

__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

2.4 ‡ iejerye - ÞeefcekeÀ ³egkeÌleerJeeo Ke®e& ë- legueveelcekeÀ ueeYemeboYee&le keÀener

iewjmecepe – (Pauper labour Arugument)

ÒemleeJevee -[sefJn[ efjkeÀe[es& ³eebveer legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe lelJe efJekeÀefmele kesÀues. Heg{s nskeÌM®ej Je Deesnefueve ³eeDeLe&le%eebveer ³ee efme×ebleeuee DeeOegefvekeÀ ªHe efoues. ÒeesHesÀmej ìe@meeRie ³eebveer efjkeÀe[es&®³ee legueveelcekeÀKe®e&-ueeYe lelJee®es Hetve&ÒeefleHeeove kesÀues. ³eeefMeJee³e Flej DeveskeÀ DeLe&le%eebveer lemes®e efìkeÀekeÀejebveer³eeJej Yee<³e kesÀues. Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele oesvner osMeebvee legueveelcekeÀ ueeYe efceUlees. lees keÀmee ÒeeHleneslees? l³ee®eer keÀejCes keÀesCeleer ? ³ee efJe<e³ee®es mecepe iewjmecepe (Hee@Hej uesyej Deji³etceWì) ÞeefcekeÀ neGlHeeove IeìkeÀ efJe®eejele IesTve Peeuesues Deensle.

GlHeeoveeleerue cenÊJee®ee IeìkeÀ –

ÞeefcekeÀ ³eeefJe<e³eer JeeoefJeJeeo /celeceleebjs –GlHeeovee®³ee ®eej IeìkeÀeceO³es Þece efkebÀJee ÞeefcekeÀ ne cnÊJee®ee IeìkeÀ Deens. Þece ³ee GlHeeoveIeìkeÀe®³ee meene³³eeves osMe Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeHeemetve legueveelcekeÀ ueeYe efceUJelees. keÀceer Jesleve,efHeUJeCetkeÀ ³ee ieesäerkeÀ[s cee$e osMe otue&#e keÀjlees. efjkeÀe[ex®³ee legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe efme×ebleeceO³es'Þececetu³e' cenÊJee®es Deens. ³eeJeªve DeveskeÀ DeLe&le%e jepekeÀejCeer, J³eeJemeeef³ekeÀ ¿eebveerHejmHejebefJejesOeer ' legueveelcekeÀ ueeYe DeeefCe Þececetu³e' ³eeefJe<e³eer celeceleeblejs kesÀueer Deensle.DeLe&Meem$eer³e efJeMues<eCeele efìketÀ MekeÀCeej veenerle. Hejblet Deeblejjeäêr³e DeLe&Meem$eele keÀener DebMeerKejer þjleerue DeMeer keÀener cele -celeeblejs ceeb[C³eele Deeueer Deensle.

22

leerve iewjmecepe þece (efveef½ele) Deensle keÀer pes legueveelcekeÀ ueeYe leÊJee®³ee ¢äerves les keÀmes ®egkeÀer®esDeensle. ns leerve iewjmecepe Heg{erueÒeceeCes,

1) GlHeeokeÀlee DeeefCe mHeOee&lcekeÀlee ( Productivity & Competitiveness)

2) oeefjê³eeleerue ÞeefcekeÀ ³egkeÌleerJeeo ( Pauper labour Argument)

3) efHeUJeCetkeÀ ( Exploitation)

mHeäerkeÀjCe ë-

1) GlHeeokeÀlee DeeefCe mHeOee&lcekeÀlee ( Productivity & Competitiveness)De) Keesìer /keÀefuHele ieesäë-

HejkeÀer³e mHeOexle efìketÀve jenC³eemeeþer legce®ee osMe Hegjsmee meeceL³e&Meeueer Demesue lej®e cegkeÌleJ³eeHeeje®es HeÀe³eos l³ee osMeeuee efceUt MekeÀleele.

Jeefjue efJeOeeve JejJej Heenlee Del³eble ³eesi³e Jeeìles HeCe Òel³e#eele les HeÀmeJes Deens. JejerueefJeOeevekeÀl³ee&ves efjkeÀe[es&®es legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe Òeefleceeveeleerue DeeJeM³ekeÀ cegÎe O³eeveele Iesleueeveener. J³eeHeejeHeemetve ueeYe ne efvejHes#e ueeYeeHes#ee legueveelcekeÀ ueeYeeJej DeJeuebyetve Demelees. l³eeb®³eeceles FlejebHes#ee peemle keÀe³e&#ecelesves GlHeeove GlHeeefole keÀjC³eeme legce®ee osMe keÀe³e&#ece vemesuener.DeeHeu³ee J³eeHeeje®³ee meeO³ee DebkeÀieefCeleer³e GoenjCeele, mJeosMeele ÞeefcekeÀe®es keÀceer IeìkeÀ(veiemebK³ee) JeeHeªve ®eerpe DeeefCe oeª ³ee oesvnerner Jemlet®³ee #es$eebceO³es peemle GlHeeokeÀlee nesles.³eeHeg{s DeeHeCe Heeefnues oesvner osMeebvee ÞeefcekeÀeb®eer mebK³ee DeeefCe l³eeb®eer keÀe³e&#ecelee ³eecegUs J³eeHeejeletveHeÀe³eoe neslees.

DeeHeu³ee SkeÀ IeìkeÀ (Þece) Òeefleceeveele efveef½ele mHeOee&lcekeÀ ueeYeeuee GÐeesieebleerue efvejHes#eGlHeeokeÀlee ueeYe ne DeeJeM³ekeÀner veener DeeefCe Hegjsmeener veener n SkeÀ keÀejCe Deens. GÐeesieeb®eemHeOee&lcekeÀ ueeYe kesÀJeU HejkeÀer³e GÐeesieemebyebefOele l³eeb®³ee GlHeeokeÀlesJej DeJeuebyetve vemetve, HejkeÀer³eJesleve oj, mJeosMeeleerue Jesleve ojeJej meg×e efveie[erle Deens. keÀesCel³eener keÀejCeeves (De³eesi³e) keÀeDemesvee Hejblet mHeOee&lcekeÀ ne keÀceer Jesleve- ojeJej DeeOeeefjle Deens. meejebMe ªHeeves ueeskeÀ ogme-³eeiewjmecepeeJej efJeéeeme þsJeC³ee®ee efJe®eej keÀjleele.

2) GHeefpeJeerkesÀ®es keÀesCelesner meeOeve vemeCeejs iejerye ÞeefcekeÀ -³egkeÌleerJeeoye) Keesìer /keÀefuHele ieesäë-

’ HejkeÀer³e mHeOee& ner ogme-³ee osMeeuee De³eesi³e DeeefCe $eemeoe³ekeÀ Jeeìles. pesJne leer keÀceer JesleveeJejDeeOeejuesueer Demeles.“

keÀener JesUe efjefMeä keÀeceieej mebIeìvee HejkeÀer³e mHeOexHeemetve mejb#eCe efceUefJeC³eemeeþer iejerye

ÞeefcekeÀeb®³ee (Pauper labour) meboYee&le ³egefkeÌleJeeo /JeeoefJeJeeo keÀjleele. pes ueeskeÀ KetHeefve<þsves ³ee ³egkeÌleerJeeoeJej (celeeJej) efJeéeeme þsJeleele. keÀer, osMeebleerue GÐeesieebveer HejkeÀer³e GÐeesieebMeermeecevee keÀjeJe³eeme vekeÀes keÀejCe les GÐeesie DekeÀe³e&#ece ÞeefcekeÀ Hejbleg keÀceer JesleveeJej DeeOeejuesuesDemeleele. jepekeÀer³e HeefjCeece efJe®eejele Iesleu³eecegUs ne ¢äerkeÀesve meJe&$e Hemejuee.

23

GoenjCeeLe& DecesefjkeÀe DeeefCe ce@keÌmeerkeÀes ³eeb®³eele nesCeeje cegkeÌle J³eeHeej ne keÀceer JesleveeJej DeeOeeefjleDeens. l³eecegUs keÀceer Jesleve DeeefCe ceeuekeÀeb®eer jkeÌleefHeHeemet Je=Êeer (ÞeefcekeÀeb®eer efHeUJeCetkeÀ/ Mees<eCe)³eecegUs DecesefjkesÀleerue GÐeesieeleerue ÞeefcekeÀ oef#eCe DeefMe³eeF& osMeekeÀ[s GÐeesieemeeþer JeUues.

Jejerue meeOes GoenjCeeves ne ³egkeÌleerJeeo (efJeOeeve) HeÀmeJee Deens ns GIe[ Peeues. SkeÀe osMeele HejkeÀer³eosMeeHes#ee oesvner Jemlegb®eer GlHeeokeÀlee peemle Deens keÀejCe l³ee osMeele Þececetu³e Del³eble keÀceer Deenslej HejkeÀer³e osMeele peemle Jesoleveoj DeeefCe Jemletb®ee (oeª) GlHeeoveKe®e& keÀceer Deens. Lees[keÌ³eeleSkeÀe ossMeele keÀceer JesleveojeJej (keÀceer Þececetu³e) peemle GlHeeokeÀlee IesTve J³eeHeejeHeemetve HeÀe³eoeIesleuee peelees. lej ogme-³ee osMeele peemle Jesleveoj (Þececetu³e) DeeefCe keÀceer GlHeeoveKe®ee&leGlHeeokeÀlee IesTve J³eeHeejeHeemetve HeÀe³eoe efceUJeuee peelees. Lees[keÌ³eele p³ee osMeele keÀceer JesoveojosTve ÞeefcekeÀeb®es Mees<eCe keÀªve GlHeeokeÀlee efceUJeueer peeles. l³ee®eÒeceeCes efve³ee&le Jee{Jetve HejkeÀer³emHeOexle efìketÀve jenlee ³esles Hejblet ner J³eeHeeje®eer keÀuHevee keÀenerlejer ®egkeÀer®eer Jeeìles. keÀejCe keÀceerJesleveoj þjJetve efve³ee&le DeekeÀ<e&Cee®eer efmLeleer efkeÀleHele ³eesi³e Jeeìles? MesJeìer ®eebieu³ee J³eeHeejemeeþer³eesi³e /peemle Jesleveoj Je peemle GlHeeokeÀlee ³eesi³e Deens cnCetve Jejerue efJeOeeve JejJej Heenlee KejsJeeìle Demeues lejer les HeÀmeJes Deens.

3)efHeUJeCetkeÀ /Mees<eCe ( Exploitation)keÀ) Keesìer /keÀefuHele ieesäë-’J³eeHeejecegUs osMee®eer efHeUJeCetkeÀ nesles DeefCe Flej osMeeleerue keÀeceieejebHes#ee keÀceer Jesleve efceUkeÀleDeefOekeÀ JeeF&ì efkebÀJee $eemeoe³ekeÀ yeveefJeles.“

Jejerue cele YeeJeefvekeÀ mebkeÀuHevesletve J³ekeÌle kesÀues Deens. ³esLes keÀceer Jesleveoj efkebÀJee keÀeceieejeb®eerefHeUJeCetkeÀ ³eemebyebOeer SkeÀ GoenjCe efoues Deens. DeceefjjkesÀleerue SkeÀe keÀeHe[e®³ee kebÀHeveerleerueDeefOekeÀejer DeeefCe ogme-³ee J³eeHeejer ceeue GlHeeefole keÀjcee-³ee kebÀHeveerleerue keÀeceieej ³eeb®³ee JesleveeleerueHeÀjkeÀ Je keÀeceieejeb®es Mees<eCe.

osMe ÞeefcekeÀebvee keÀceer JesleveeJej peemle GlHeeove IesTve efce³ee&le Jee{Jelees DeeefCe J³eeHeejeHeemetve ueeYeefceUJeleele. keÀeceieejebvee peemle Jesleve osTve GlHeeove keÀe Jee{Jeues peele veener? keÀceer keÀe³e&#ecelee,keÀceer JesleveecegUs GlHeeovee®ee opee& Iemejlees. l³eecegUs osMeeleerue J³eeHeejner keÀceer neslees. (ceboeJelees)³eeJeª ÒeMve Demee GodYeJelees keÀer ³eeJej ceie He³ee&³e keÀe³e Deens?

Lees[keÌ³eele keÀceer Jesleveoj efHeUJeCetkeÀer®es ÒeefleefveOeerlJe keÀjles peesHe³e¥le l³ee osMeeuee Jejerue He³ee&³e keÀe³eDeens ns ceeefnle Deens. me$euesKekeÀeves Jejerue GoenjCeeleerue DeefOekeÀe-³ee®³ee DeeefCe keÀeceieeje®³eeGlHeVeeleerue (efJejesOeeYeeme) leHeÀeJele efkebÀJee HeÀjkeÀ efveoxMeveeme DeeCetve efoues. Jesleveeleerue leHeÀeJeleercegUsleerJe´ oeefjê³e osMeele efve³ee&le nesles. pejer osMeele leerJe´ oeefjê³e Demeues lejer keÀceer JesleveHe×leerJejefve³ee&lemebOeer DeeefCe J³eeHeejer meeceL³e& Jee{JeC³eeme osMe veeHemebleer oMe&efJelees. cnCetve J³eeHeejecegUs osMeeleoeefjê³e efvecee&Ce nesles. Je oeefjê³eecegUs keÀceer Jesleve Je keÀeceieejeb®eer efHeUJeCetkeÀ nesles. He³ee&³eeves osMee®eerefHeUJeCetkeÀ nesles.

Lees[keÌ³eele keÀceer Jesleveoj He×leer DeeefCe keÀeceieejeb®es Mees<eCe ³eeJejerue Jejerue efJeOeeve Kejs JeeìleDemeues lejer keÀener DebMeer les HeÀmeJes Deens.

24

meejebMe ë-

legueveelcekeÀ ueeYe – Ke®e& leÊJeeJejerue Jejerue leerve celeceleeblejs efJeefJeOe J³ekeÌleeRveer ceeb[uesueer Deensle.

legueveelcekeÀ Ke®e& - ueeYe leÊJeeMeer efveie[erle mecepe –iewjmecepe ³eecegUs efme×eblee®es cenÊJeDeeCeKeerve®e Jee{les.

‡ Òeieleer leHeemeeë-

1. iejerye ÞeefcekeÀ ³egkeÌleerJeeo cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

2.5 Deeblejjeäêr³e J³eeHeejemebyebOeer®ee DeeOegefvekeÀ efme×eble –

(Deeblejjeäer³e J³eeHeeje®ee nskeÌM®ej –Deesnueerve efme×eble)

ÒemleeJevee -

³ee efme×ebleeuee®e Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®ee DeeOegefvekeÀ efme×eble cnCetve DeesUKeues peeles. nskeÌM®ejDeesnerueerve®ee efme×eble, legueveelcekeÀ Ke®e& efme×ebleeuee Keesìs þjefJele veener lej l³eeuee DeeOeej oslees.GlHeeove Ke®ee&ceO³es legueveelcekeÀ HeÀjkeÀ keÀe efvecee&Ce neslees? ³ee®es GÊej meveeleve efme×ebleeuee osleeDeeues veener. ns GÊej osC³ee®es keÀece 'Sueer nskeÌM®ej ' Je 'yeefì&ue Deesnueerve ' ³eebveer legueveelkeÀ Ke®ee&®eeÞececetu³e eqme×Deebleepeeieer DeeOegefvekeÀ cetu³e eqme×eble ceebb[tve kesÀues Deens.

mebkeÀuHevee –

keÀener osMeebkeÀ[s Yeeb[Jeue KetHe ceesþîee ÒeceeCeele Demeles lej keÀener osMeebkeÀ[s Þece Demeleele. ne efme×ebleDemes meebielees keÀer, ’Yeeb[Jeue Þeerceble osMe Yeeb[JeueÒeOeeve Jemletb®eer efve³ee&le keÀjlees lej Þecee®³eeyeeyeleerle Þeerceble Demeuesuee osMe ÞeceÒeOeeve Jemletb®eer efve³ee&ele keÀjlees..“

Deesnueerve®³ee celes Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®es cenÊJee®es keÀejCe cnCepes keÀener Jemlet Flej ÒeosMeeletveDeieoer mJemle efkeÀceleeruee Kejsoer keÀjlee ³esleele. Hejbleg l³ee®e Jemletb®es DeeHeu³ee ÒeosMeele GlHeeovekeÀjCes KetHe Keef®e&keÀ Demeles. cnCetve ÒeosMee - ÒeosMeeleerue J³eeHeeje®es keÀejCe cnCepes Jemletb®³eeefkeÀceleerceO³es Demeuesuee HeÀjkeÀ nes³e.

ie=nerles -

1) ne efme×eble 2 ƒ2 ƒ2 Òeefleceeve Deens. cnCepes®e efme×ebleele oesve osMe oesve Jemlet DeeefCe oesveGlHeeove IeìkeÀ (Þece Je Yeeb[Jeue ie=nerle Oejues Deens.)

2) Jemlet yeepeej Je IeìkeÀ yeepeejele HetCe& mHeOe&®es DeefÊJelJe Demeles.3) memeeOeveebceO³es HetCe& jespeieej HeeleUer Demeles.4) JesieJesieÈ³ee ÒeosMeele GlHeeove IeìkeÀe®³ee GHeueyOelesle mebK³eelcekeÀ mJeªHee®es Yeso Demeleele.

iegCeelcekeÀ¢ä³ee les SkeÀefpevemeer Demeleele.5) oesve JesieJesieÈ³ee Jemletb®³ee GlHeeove HeÀueveebceO³es IeìkeÀ leerJelee JesieJesieUer Demeles. keÀener

ÞeceÒeOeeve lej keÀener Yeeb[JeueÒeOeeve Demeleele.

25

6) JeenletkeÀ Ke®ee&®ee DeYeeJe Demelees.7) oesve osMeele cegkeÌle Je Deefveye¥Oe J³eeHeej Demelees.8) Òel³eskeÀ Jemlet®³ee yeeyeleerle Òel³eskeÀ osMeele efmLej GlHeeove HeÀuevee®eer efmLeleer Demeles.9) oesvner osMeebceO³es ûeenkeÀeb®eer Hemebleer DeeefCe ceeieCeer®eer j®evee efJeefMeä Demeles.10) leebef$ekeÀ%eeveeceO³es keÀesCeleener yeoue nesle veener.Jejerue ie=nerle HeefjefmLeleer ue#eele ieslee, nskeÌM®ej Je Deesnueerve ³eeb®es Demes cele Deens keÀer, Jemletb®³eeefkeÀceleerceO³es legueveelcekeÀ HeÀjkeÀecegUs Deeblejjeäêr³e J³eeHeej efvecee&Ce nesle Demelees.

‡ IeìkeÀ efkebÀceleer®³ee mJeªHeeleerue IeìkeÀ cegyeuekeÀlee –

nskeÌM®ej Deesnerueerve ³eebveer IeìkeÀ osCei³eeb®eer cegyeuekeÀlee, IeìkeÀ efkeÀceleer®³ee mJeªHeeletve mHeä kesÀueer

Deens. pej 'A' osMeebceO³es Yeeb[Jeue leguevesves mJemle Demesue lej osMeele Yeeb[Jeue cegyeuekeÀ Deens DeeefCe

'B' osMeele Þece mJemle Demesue lej l³ee osMeele 'B' Þece efJeHegue Deens. ns®e DeeHeCeebme Heg{erueÒeceeCes

efueefnlee ³esles. (PC/PL)A< (PC/PL)B ³esLes PC Je PL cnCepes Deveg¬eÀces Yeeb[Jeue Je

Þecee®eer efkebÀcele DeeefCe A Je B ner osMeeb®eer veeJes Deensle.

ogme-³ee Meyoele meebiee³e®es Peeu³eeme pej A osMeele Yeeb[Jeue leguevesves mJemle Demesue lej A

osMeele Yeeb[Jeue efJeHegue Deens DeeefCe pej B osMeele Þece mJemle Demeleerue lej B osMe Þece efJeHegue

Deens. cnCetve A osMe Yeeb[JeueÒeOeeve Jemlet efve³ee&le keÀjsue DeeefCe B osMe ÞeceÒeOeeve Jemlet efve³ee&lekeÀjsue.

Deeke=ÀleerceO³es 'X' ner ÞeceÒeOeeve Jemlet Deens DeeefCe Dee[J³ee De#eeJej ceespeueer Deens. lej 'Y'

ner Yeeb[JeueÒeOeeve Jemlet Deens leer GY³ee De#eeJej ceespeueer Deens. 'X X' ne 'X' Jemlet meceGlHeeove

Je¬eÀ Deens. 'Y Y' ne 'Y'Jemlet®ee meceGlHeeove Je¬eÀ Deens. les A DeeefCe B osMeeb®³ee yeeyeleerle

meejKes®e Deens. 'A' osMeeleerue legueveelcekeÀ IeìkeÀ efkeÀbceleer A AIeìkeÀ efkeÀbcele js<esves oMe&efJeu³eeDeensle.

DeeHeCe Demes ie=nerle Oeª keÀer Òel³eskeÀ mece GlHeeove Je¬eÀ l³ee l³ee Jemlet®es Òel³eskeÀer 1 veie

GlHeeove oMe&efJelees. cnCetve Y Jemlet®es SkeÀe veiee®es GlHeeove keÀjC³eemeeþer Yeeb[Jeuee®es OC veie

Y

E

G

X

V

S X

XD H N R A B2 B1

A

B

C

K

B2M

T

Yeeb[Jeue (Y)

Òeece (x)

26

lej Þecee®es ODveie ueeieleerue. keÀejCe E efyebotpeJeU Y Y meceGlHeeove Je¬eÀ meceKe®e&js<ee AAuee mHeMe& keÀªve peelees.

l³ee®eÒeceeCes ³ee He×leerves®e DeeHeCe A osMeele X Jemlet®es SkeÀe veiee®es GlHeeove keÀjC³eemeeþer®ee

Ke®e& MeesOetve keÀe{t MekeÀlees. lees Ke®e& cnCepes Yeeb[Jeuee®es OM veie lej Þecee®es ON veie FlekeÀe

Demesue. ' A ' osMeele Yeeb[Jeue cegyeuekeÀ Je mJemle Demeu³eeves l³eecegUs Y ³ee Yeeb[JeueÒeOeeve

Jemlet®³ee GlHeeoveele efJeMes<eerkeÀjCe keÀjsue. ns Deeke=ÀleerJeªve mHeä nesles. Y Jemlet®es SkeÀ veie

GlHeeove keÀjC³eemeeþer Yeeb[Jeuee®es DeefOekeÀ veie (OC) Je Þecee®es keÀceer veie (OD) JeeHejsue.

l³ee®eÒeceeCes X X meceGlHeeove Je¬eÀeJejerue ' L' efyebotJej Yeeb[Jeuee®es keÀceer veie DeeefCe Þecee®es

DefOekeÀ veie JeeHeªve X Jemlet®es GlHeeove keÀjsue. Hejbleg GlHeeove Y ®³ee leguevesves ceneie He[ues.

l³eecegUs A osMe Yeeb[JeueÒeOeeve Je mJemle DeMeer Y Jemlet GlHeeefole keÀjsue DeeefCe l³ee®eer B osMeeueeefve³ee&le keÀjsue.

' B' osMeeleerue X DeeefCe Y Jemlet®³ee Òel³eskeÀer SkeÀe veiee®ee GlHeeoveKe®e& MeesOetve

keÀe{C³eemeeþer YY meceGlHeeove Je¬eÀe®³ee G efyebotpeJeU mHeMe& keÀjCeejer BB ner Hemejì IeìkeÀ

efkeÀbcele js<ee keÀe{ueer Deens.DeMeer®e IeìkeÀ efkeÀbcele js<ee B1B2 ner BB uee meceeblej keÀe{ueer Deens.

leer X X ®³ee meceGlHeeove Je¬eÀeuee 'S' peJeU mHeMe& keÀjles. cnCetve DeeHeCeeme Demee efve<keÀ<e&

keÀe{lee ³eslees keÀer Y Jemlet®es B osMeele SkeÀe veiee®es GlHeeove keÀjC³eemeeþer Yeeb[Jeuee®es OK veie

lej Þecee®es OH veie ueeieleerue DeeefCe X Jemlet®es SkeÀ veie GlHeeefole keÀjC³eemeeþer ³ee®e osMeele

Yeeb[Jeuee®es OT veie lej Þecee®es OR veie ueeieleerue.

³eeJeªve DeeHeCeebme nskeÌM®ej Deesnueerve®ee efme×eble ceeb[lee ³eslees. Yeeb[Jeue efJeHegue osMe,legueveelcekeÀ ¢<ìerves mJemle Demeuesu³ee Yeeb[JeueÒeOeeve Jemlet efve³ee&le keÀjsue DeeefCe Þece efJeHegue osMeleguevesves mJemle Demeuesu³ee ÞeceÒeOeeve Jemlet efve³ee&le keÀjsue.

mecepee A DeeefCe B osMe Deensle. A osMeele Yetefce®eer efJeHeguelee Deens DeeefCe Þece Je Yeeb[Jeuee®eer

keÀcelejlee Deens. l³eecegUs efleLes Yetceer mJemle Deens. ³eeGueì B osMeele Þecee®eer efJeHeguelee Deens DeeefCeFlej meeOeveeb®eer keÀcelejlee Deens. ³ee ie=nerleeb®³ee DeeOeejeJej GlHeeove meeOeveeb®³ee efkeÀceleer®eer efmLeleerHeg{erueÒeceeCes –

meeOeve A osMe

B osMe

meeOevee®es HeefjCeece

YetceerÞece

Yeeb[Jeue

1 ª. 20ª.600 ª. 100ª. 80 ª.150 ª.

SkeÀ SkeÀj – SkeÀJe<e&

SkeÀ SkeÀj – SkeÀJe<e&

1000 ª.

27

mecepee X Je Y ³ee oesve Jemlet Deensle. X Jemlet®³ee GlHeeoveemeeþer Yetefce®ee DeefOekeÀ JeeHej

keÀjeJee ueeielees DeeefCe Þece Je Yeeb[Jeuee®ee JeeHej keÀceer keÀjeJee ueeielees. ³eeGueì Y Jemlet®³ee

GlHeeovemeeþer leguevesves Yetceer keÀceer Je Þece DeefOekeÀ ueeieleele. mecepee X Je Y Jemletb®³eeGlHeeoveemeeþer GlHeeove meeOevee®ee JeeHej Heg{erueÒeceeCes keÀjeJee ueeielees.

X DeeefCe Y Jemlegbmeeþer meeOeveeb®eer iejpe

meeOeve X Jemlet (1 ces.ìve)

Y Jemlet (1 ces.ìve)

YetceerÞece

Yeeb[Jeue

100011

21

1 /2

Jejerue oesvner meeOeveeb®³ee DeeOeejs DeeHeCeeme A DeeefCe B osMeele X DeeefCe Y Jemlet®eerGlHeeoveKe®ee&®eer efmLeerleer keÀe³e Demesue les mHeä keÀjlee ³esles. Jejerue lekeÌles DeeefCe efJeMues<eCeebÜejs DemescnCelee ³esF&ue keÀer, nskeÌM®ej DeeefCe Deesnueerve ³eebveer efjkeÀe[ex®ee efme×eble Keesìe ve þjJelee l³ee®³eeleerueGefCeJee otj keÀªve oesve osMeeceO³es J³eeHeej keÀe neslees? ³ee keÀejCee®es meefJemlej mHeäerkeÀjCe kesÀuesDeens.

nskeÌM®ej Deesnueerve efme×eblee®es ÞesÿlJe –

1) nskeÌM®ej Deesnueerve efme×ebleeves meJe&meeOeejCe cetu³e eqme×ebleeceeHe&Àle Deeblejjeäêr³e J³eeHeejefme×eble ceeb[uee Deens. l³eecegUs Þececetu³e eqme×eblee®³ee leeJe[erletve meveeleve efme×eblee®eer megìkeÀekesÀueer Deens.

2) meveeleve efme×eble Deeblejjeäêr³e J³eeHeej ne DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeejeHeemetve HetCe&HeCes efYeVe DeensDemes ceevelees. Hejbleg, nskeÌM®ej-Deesnueerve ³eeb®³ee celes, DeeblejÒeeosefMekeÀ J³eeHeeje®ee efkebÀJeemLeeefvekeÀ J³eeHeeje®ee SkeÀ efJeMes<e ÒekeÀej cnCepes Deeblejjeäêr³e J³eeHeej nes³e Demes ceeveleele.

3) meveeleve efme×ebleeceO³es Þece ³ee SkeÀe®e GlHeeove IeìkeÀe®ee efJe®eej lej nskeÌM®ej-Deesnueerveefme×ebleele Þece DeeefCe Yeeb[Jeue DeMee oesve GlHeeove IeìkeÀeb®ee efJe®eej kesÀuee Deens.

4) GlHeeove IeìkeÀeb®³ee HegjJeþîeele JesieJesieÈ³ee osMeele Demeuesuee HeÀjkeÀ ne Deeblejjeäêr³eJ³eeHeeje®ee cegK³e DeeOeej Deens Demes nskeÌM®ej-Deesnueerve®ee efme×eble ceevelees, Hejbleg l³ee®eemeveeleve efme×ebleeceO³es Deefpeyeele efJe®eej Peeuesuee veener.

5) GlHeeove IeìkeÀeb®³ee legueveelcekeÀ efkeÀceleerceO³es Demeuesu³ee HeÀjkeÀecegUs Jemlet efkeÀceleerceO³eslegueveelcekeÀ HeÀjkeÀ efvecee&Ce neslees Je l³eecegUs Deeblejjeäêr³e J³eeHeej Ie[tve ³eslees Demes nskeÌM®ej-Deesnueerve efme×ebleele cnìues Deeens. Hejbleg meveeleve efme×ebleele kesÀJeU Jemlet®³ee legueveelcekeÀHeÀjkeÀe®ee efJe®eej keÀjlees.

6) meveeleve efme×eble kesÀJeU Þecee®eer GlHeeokeÀlee efJe®eejele Ieslees lej nskeÌM®ej-Deesnueerve efme×ebleÞece Je Yeeb[Jeuee®³ee GlHeeokeÀlesleerue legueveelcekeÀ HeÀjkeÀe®ee efJe®eej keÀjlees.

28

7) meveeleve efme×eble kesÀJeU Þece ³ee SkeÀe®e IeìkeÀe®ee opee& efJe®eejele Ieslees. lej nskeÌM®ej-Deesnueerve efme×ebleele osMeeleerue GlHeeove IeìkeÀeb®ee HeefjCeeceelcekeÀ HegjJeþe Je l³eeb®ee opee& ³eeoesvnerner ieesäer efJe®eejele Ieslees.

8) Jemlet GlHeeoveele legueveelcekeÀ ueeYeele HeÀjkeÀ keÀe efvecee&Ce neslees ³ee®es efJeMues<eCe efjekeÀe[ex®eeefme×eble osT MekeÀuee veener. Hejbleg l³ee®es mHeäerkeÀjCe nskeÌM®ej-Deesnueerve efme×ebleeves efouesDeens.

9) oesve osMeebceOeerue J³eeHeejecegUs keÀe³e ueeYe efceUleele l³ee®es mHeäerkeÀjCe meveeleve efme×eblekeÀjlees. cnCetve lees keÀu³eeCekeÀejer efme×ebleeMeer efveie[erle Deens. lej nskeÌM®ej-Deesnueerve efme×ebleMeem$eer³e efme×eble Deens lees J³eeHeej keÀe efvecee&Ce neslees ³eeJej DeefOekeÀ Yej oslees.

10) nskeÌM®ej-Deesnueerve efme×ebleeves meJe&ÒeLece IeìkeÀ yeepeeje®ee, Deeblejjeäêr³e J³eeHeej efme×ebleeMeermebyebOe pees[uee Deens.

ìerkeÀe –

1) Deesnueerve 2 ƒ2 ƒ2 Òeefleceeve Del³eble meeO³ee ie=nerleeJej DeeOeeefjle Deens cnCetve l³eeJej ìerkeÀekesÀueer peeles.

2) meveeleve efme×ebleeÒeceeCes®e ne efme×eble efmLeleerMeerue efme×eble Deens. lees HeÀkeÌle SkeÀe efJeefMeäJesUsuee DeLe&J³eJemLes®eer Demeuesueer JewefMe<ìîes meebielees. Hejbleg GlHeeove efmLeleerceO³es nesCee-³eeyeueoevegmeej DeLe&J³eJemLee keÀMeer efJekeÀefmele nesF&ue ³ee®es keÀesCelesner efveoxMe ne efme×eble osle veener.

3) nskeÌM®ej-Deesnueerve efme×eble IeìkeÀ osCei³eeb®eer iegCeesÊejs ceespeC³eemeeþer GlHeeove IeìkeÀSkeÀefpevemeer Demeleele Demes ie=nerle Oejlees. Hejbleg JeemleJelesle keÀesCel³eener JesieJesieÈ³ee osMeeleerueGlHeeove IeìkeÀ SkeÀefpevemeer vemeleele,SkeÀ®e IeìkeÀ efJeefJeOe ÒekeÀej®ee Demelees.

4) nskeÌM®ej-Deesnueerve efme×eble Demesner ie=nerle Oejlees keÀer, oesve osMeebceO³es SkeÀe®e JemletmeeþerJeeHejC³eele ³esCeejer GlHeeove leb$es SkeÀefpevemeer Demeleele Demes ie=nerle Oejlees. Hejbleg Òel³e#eeleSkeÀe®e Jemletmeeþer oesve osMeebceO³es JeeHejC³eele ³esCeejer GlHeeove leb$es JeesieJeesieUer Demeleele.

5) Deesnueerve®³ee celes GlHeeove IeìkeÀeb®³ee legueveelcekeÀ efkeÀceleer l³eeb®³ee legueveelcekeÀHegjJeþîeevegmeej þjleele. l³ee®ee DeLe& IeìkeÀ efkeÀceleer þjC³eeceO³es IeìkeÀeb®ee HegjJeþe ne®eceeieCeerHes#ee cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. Hejbleg IeìkeÀ efkeÀceleer efveef½eleerceO³es IeìkeÀ ceeieCeercenÊJee®eer Demeles DeeefCe l³eecegUs Òel³e#e HeefjefmLeleer efme×eblee®³ee efJeª× efomegve ³esT MekeÀles.

6) efJepeve nesueme ³eeb®³ee celes IeìkeÀ efkeÀceleer Jemletb®³ee efkeÀceleer þjefJele veenerle lej Jemletb®³eeefkeÀceleer IeìkeÀeb®³ee efkeÀceleer þjefJeleele. ns cele Deenueerve efme×Deeblee®³ee efJeª× Deens.Jemletb®³ee efkeÀceleer l³eeb®³ee GHe³eesefieleerJeªve þjle Demeleele. peemle GHe³eesefieleeb®³ee JemletbveeDeefOekeÀ efkeÀceleer efceUleele. l³eecegUs l³ee Jemletb®es GlHeeove keÀjCee-³ee GlHeeove IeìkeÀebveeDeeHeesDeeHe DeefOekeÀ efkeÀceleer efceUleerue.

7) Deesnueerve meJe&meceeJesMekeÀ DeMeer meeceev³e meceleesuee®eer mebkeÀuHevee efJekeÀefmele keÀª MekeÀuee veener.cnCetve n@yeue&jves l³ee®³eeJej ìerkeÀe kesÀueer Deens.

8) Deesnueerve®ee efme×eble SkeÀ mebefoiOe Je keÀener DeìeRJej DeeOeejuesuee efme×eble cnCetvener l³ee®³eeJejìerkeÀe kesÀueer peeles.

29

efve<keÀ<e& -

nskeÌM®ej-Deesnueerve efme×ebleele DeMee DeveskeÀ ìerkeÀe keÀjC³eele ³esle Demeu³ee lejer meveeleve efme×ebleeHes#eelees SkeÀ megOeeefjle efme×eble Deens. meeceev³e meceleesueeMeer mebyebOe pees[tve Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®³eeHee³ee®es efJeMues<eCe ceeb[C³ee®ee Òe³elve ³ee efme×ebleele keÀjC³eele Deeuee Deens.


1) nskeÌM®ej-Deesnueerve ³eeb®eer IeìkeÀ efJeHeguelee mebkeÀuHevee cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

2.6 efueDeeBefìHeÀ®ee efJejesOeeYeeme – (The Leontief’s Paradox)

ÒemleeJevee

cegyeuekeÀ GlHeeove IeìkeÀeb®³ee meene³³eeves GlHeeefole kesÀuesu³ee Jemletb®eer osMe efve³ee&le keÀjlees DeeefCeogefce&U GlHeeove IeìkeÀeb®³ee meene³³eeves GlHeeefole nesCee-³ee Jemletb®eer osMe Dee³eele keÀjlees. Demeeefve<keÀ<e& nskeÌM®ej-Deesnueerve efme×ebleeJeªve efveIelees. efueDeeBefìHeÀ ³eebveer 1947 ³ee Je<ee&leerue

DecesefjkesÀ®³ee Dee³eele – efve³ee&leer®³ee j®eves®ee DeY³eeme kesÀuee. l³eeJesUsme meJee&vegceles DecesefjkeÀeYeeb[Jeue efJeHegue osMe neslee. l³eecegUs keÀesCeerner Demee efve<keÀ<e& keÀe{sue keÀer DecesefjkeÀe Yeeb[JeueÒeOeeveJemletb®eer efve³ee&le keÀjsue DeeefCe ÞeceÒeOeeve Jemletb®eer Dee³eele keÀjsue.

mebkeÀuHevee –

DecesefjkesÀle efve³ee&le 1 oMeue#e [e@uejves keÀceer keÀjC³eemeeþer DeeefCe Dee³eele He³ee&³eer Jemlet 1 oMeue#e[e@uejves Jee{efJeC³eemeeþer ueeieCee-³ee GlHeeove IeìkeÀeb®³ee JeeHejeJej nesCee-³ee HeefjCeecee®esefueDeBeefìHeÀves ceespeceeHe kesÀues. l³eebveer Yeeb[Jeue Je Þece Demes oesve®e IeìkeÀ J³ekeÌleHeCes efJe®eejele Iesleues.pesJne efve³ee&le keÀceer kesÀueer peeles lesJne Þece Je Yeeb[Jeue Demes oesvnerner IeìkeÀ cegkeÌle nesleele. lemes®e

Dee³eele –mHeOee&lcekeÀ Jemletb®es GlHeeove Jee{efJeues peeles lesJne Þece Je Yeeb[Jeue Demes oesvnerner IeìkeÀueeieleele. efueDeeBefìHeÀ®³ee ie=nerleevegmeej efve³ee&le GÐeesieeletve leguevesves DeefOekeÀ Yeeb[Jeue cegkeÌle nesF&ueDeeefCe Dee³eele mHeOee&lcekeÀ GÐeesieele leguevesves DeefOekeÀ Þece ueeieleerue.

Heg{erue lekeÌlee efueDeeBefìHeÀves kesÀuesues ieefCeleer³e efJeMues<eCe oMe&efJelees. nskeÌM®ej-Deesnueerve Òeces³eevegmeejDeeHeCe peer DeHes#ee keÀjlees l³ee®³eeyejesyej efJeª× l³ee®eer Devegceeves Deensle. DecesefjkesÀ®³ee efve³ee&leGÐeesieele Dee³eele GÐeesiee®³ee leguevesves DeefOekeÀ ÞeefcekeÀ JeeHejues peeleele. l³ee®ee DeLe& DecesefjkeÀeÞeceÒeOeeve Jemlet efve³ee&le keÀjles lej Yee[JeueÒeOeeve Jemletb®eer Dee³eele keÀjles.

1947 ceO³es DecesefjkesÀle efve³ee&le 1 oMeue#e [e@uejves keÀceer keÀjC³eemeeþer Je Dee³eele He³ee&³eer Jemlet 1oMeue#e [e@uejves Jee{efJeC³eemeeþer ueeieCeejs Yeeb[Jeue Je Þece.

30

GlHeeoveIeìkeÀ efve³ee&le Jemlet Dee³eele He³ee&³eer JemletYeeb[Jeue(1947 ®³ee efkeÀceleervegmeej(000[e@uej)Þece(ÞeceJe<e&)Yeeb[Jeue- Þece iegCeesÊej

255118213.99

309117018.18

lekeÌl³eeJeªve Demes ue#eele ³esles keÀer, efve³ee&le GÐeesieele GlHeeove 1 oMeue#e [e@uejves keÀceer kesÀu³eeme2551 npeej [e@uej Yeeb[Jeue Je 182 Þece Je<e& Þece cegkeÌle nesleele. lej Dee³eele He³ee&³eer GÐeesieeleGlHeeove 1 oMeue#e [e@uejves Jee{efJeC³eemeeþer 3091 npeej [e@uej DeefOekeÀ Yeeb[Jeue Je 170 ÞeceJe<e& DeefOekeÀ Þece ueeieleele. vcnCepes DecesefjkesÀmeejK³ee Yeeb[Jeue Þeerceble osMeeletve ÞeceÒeOeeve Jemletb®eerefve³ee&le Je Yeeb[JeueÒeOeeve Jemletb®eer Dee³eele nesles. efve³ee&le GÐeesieele Yeeb[Jeue Þece iegCeesÊej 13.99lej Dee³eele He³ee&³eer Jemlet GÐeesieele les 18.18 FlekesÀ Deens. Dee³eele GÐeesieele efve³ee&le GÐeesieeHes#eeYeeb[Jeuee®ee DeefOekeÀ JeeHej neslees.

ìerkeÀe –

efueDeeBefìHeÀ®³ee efve<keÀ<ee&®îee ÒekeÀeMeeveblej DeveskeÀ DeLe&Meem$e%eebveer l³ee®³ee meebK³eerkeÀer³e ceeefnleer®³eeefyeve®egkeÀlesyeÎue DeeefCe ³eesi³elesyeÎue lemes®e l³ee®³ee HeenCeer He×leer®³ee mJeªHeeyeÎue ÒeMve GHeefmLelekesÀues nesles. 'yeg®eveve' ³eebveer efueDeeBefìHeÀ®³ee Yeeb[Jeuee®³ee ceeHeveeJej Dee#esHe Iesleuee Deens. l³eeb®³ee celesefueDeeBefìHeÀ Yeeb[Jeuee®ee efìkeÀeTHeCee efJe®eejele Iesle veener. 'ueesye' ³eeb®³ee celes efve³ee&le #es$eeleerueDeeefCe Dee³eele mHeOee&lcekeÀ #es$eeleerue Yeeb[Jeue meOevelesceOeerue Yeso meebK³eeqkeÀ³e ¢äerkeÀesveeletve DeLe&HetCe&veener. mJejefuebie ³eeb®³ee celes 1947 ns Je<e& DemeeOeejCe Je<e& nesles.

Deej. peesvme Demee ³egkeÌleerJeeo keÀjleele keÀer DecesefjkesÀle efve³ee&le DeeefCe Dee³eele mHeOee&lcekeÀ Jemlet FlejosMeeb®³ee leguevesle DeefOekeÀ Yeeb[JeueÒeOeeve leb$eeves GlHeeefole kesÀu³ee peeleele. l³eecegUs Deesnueerve®es Òeces³e®etkeÀ þjle veenerle. efueDeeBefìHeÀves DecesefjkesÀleerue DeeefCe Flej osMeeleerue IeìkeÀ osCei³eeb®es legueveelcekeÀceeHeve keÀjC³ee®ee Deefpeyeele Òe³elve kesÀuee veener. l³eeves DecesefjkesÀ®ee HeÀkeÌle SkeÀebieer efJe®eej kesÀuee Deens.l³ee®eÒeceeCes Demes cnìues peeles keÀer, DecesefjkesÀle Yeeb[JeueÒeOeeve Jemletb®eer ceeieCeer KetHe ceesþer Deens. l³eeleguevesves Yeeb[JeueÒeOeeve Jemletb®ee HegjJeþe keÀceer nesle Demesue. cnCetve DecesefjkesÀuee Yeeb[JeueÒeOeeveJemletb®eer yeensªve Dee³eele keÀjCes Yeeie He[le Demesue.

efve<keÀ<e& -

efueDeeBefìHeÀ ³eebveer legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe lelJe ieefCeleer³e He×leerves efJeMues<eCe keÀªve DecesefjkeÀeYeeb[JeueÒeOeeve osMe Demetvener legueveelcekeÀ Ke®e& ueeYe efceUJeC³eemeeþer ÞeceÒeOeeve Jemlet®eer efve³ee&lekeÀjlees Je Yeeb[JeueÒeOeeve Jemletb®eer Dee³eele keÀjlees ns efJeMues<eCee®³ee DeeOeejs Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeleerueefJejesOeeYeeme mHeä kesÀues Deens.


1) efueDeeBefìHeÀ efJejesOeeYeeme cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

31

2.7 ÒeMveceeefuekeÀe ë

1) efjkeÀe[ex®ee Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®ee meveeÊeve efmeOoeble mHeä keÀje.2) leg}veelcekeÀ Ke®e& - }eYe efmeOoebleeJejer} ìe@meerie®es Hetve&ÒeefleHeeo mHeä keÀje.

3) leg}veelcekeÀ Ke®e& -}eYe lelJeeefJe<e³eer®es ieefjye – ÞeefcekeÀ ³egeqkeÌleJeeo mHeä keÀje.4) IeìkeÀ efJeHeg}lee ner mekebÀuHevee keÀe³e Deens? nskeÌ®ej Deesnef}ve Òeefleceevee meboYee&le ef}Dee@efvìHeÀ

efJejesOeeYeeme mHeä keÀje.

32

3

Deeblejjeäêr³e IeìkeÀ ne}®ee}er/ieefleefµe}lee(International Factor movements)

3.0 Godefoäîes3.1 ÒemleeJevee3.2 ÞeefcekeÀ Je Yeeb[Je}e®³ee ne}®ee}er efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ3.3 Deeblejjeäêr³e ÒeJe=Êeer ë Þeceieefleefµe}lee Je mLe}eblej3.4 Jesleve SkeÀkeWÀêefYecetKelee3.5 HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀerleer} ÒeJe=Êeer3.6 HejkeÀer³e Òel³e#e iebgleJeCetkeÀ3.7 yengjeäêr³e keÀbHev³ee3.8 Òeµveceeef}keÀe

3.0 Godefoäîes ë-

vewmeefie&keÀ DeeefCe ceeveJeefveefce&le IeìkeÀeb®es efJeYeepeve JesieJesieÈ³ee osµeele efYeVeefYeVe Pee}s Deens.keÀener osµeebceO³es vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer cegye}keÀ Deens. lej keÀener osµeele ceeveJeefveefce&le meeOevemebHeÊeer,leb$e%eeve F. ®eer js}®es} Deens. l³eevegmeej keÀener osµeebveer DeeHe}e efJekeÀeme meeOe}e Deens lej keÀener osµeefJekeÀemee®³ee JeeìsJej Deensle. Deµee efJeefJeOe IeìkeÀebmeeþer SkeÀe osµeeletve ogmeN³ee osµeelene}®ee}er/Jenve nesle Demeleele.

³ee Heeþe®eer Godefoäîes Kee}er} ÒeceeCes ë1) keÀeceieej Je Yeeb[Je}e®³ee ne}®ee}er þjefJeCeejs IeìkeÀ DeY³eemeCes.2) keÀeceieeje®³ee ne}®ee}er®îee ÒeJe=Êeer DeY³eemeCes.3) Jesleve SkeÀkeWÀêefYecetKelee ner mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.4) HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀerleer} ÒeJe=ÊeeR®ee DeY³eeme keÀjCes.

3.1 ÒemleeJevee

peieeleer} keÀener osµeebveer vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer ceeveJeer meeOevemebHeÊeer, efJe%eeve DeeefCeleb$e%eeve, mebµeesOeve, Deeblejjeäêr³e J³eeHeej F. ®³ee ceeO³eceeletve osµeebleie&le GlHeeove, jespeieej DeeefCejeäêr³e GlHeeoveele Jee{ Ie[Jetve DeeHeuîee osµee®³ee efJekeÀemee®ee Jesie Jee{efJe}e Deens. lej keÀener osµeJejer} IeìkeÀeb®³ee DeYeeJeecegUs/keÀcelejlescegUs efJekeÀemee®³ee yeeyeleerle ceeies He[}s Deensle. lemes®e keÀenerosµeeb®ee efJekeÀeme cebo nesle Deens. efJeefJeOe osµeeleer} efJekeÀemeeleer} leHeÀeJeleerletve®e peiee®es efJekeÀefmele,efJekeÀmeveµeer} DeeefCe DeefJekeÀefmele osµe Demes efJeYeepeve Pee}s Deens. ³eecegUs®e GlHeeove IeìkeÀeb®es

33

cegye}keÀ ÒeosµeebkeÀ[tve keÀcelejlee Deme}suîee ÒeosµeekeÀ[s Jenve nesles ³ee}e®e GlHeeove IeìkeÀeb®³eeDeeblejjeäêr³e ne}®ee}er Demes cnCeleele.

3.2 ÞeefcekeÀ DeeefCe Yeeb[Je}e®³ee ne}®ee}er (ieefleefµe}lee) efveOee&efjle keÀjCeejs

IeìkeÀ

Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeletve YeeweflekeÀ Jemlet, mesJee, Yeeb[Je} ns leerve IeìkeÀ SkeÀe osµeeletveogmeN³ee osµeele peeleele ³ee}e®e GlHeeove IeìkeÀeb®³ee Deeblejjeäêr³e ne}®ee}er cnCeleele.

Yeeb[Je} SkeÀe osµeeletve ogmeN³ee osµeele Deeieceve efkebÀJee efveie&ceve nesCes cnCepes®e Yeeb[Je}e®³eeDeeblejje<ìêr³e ne}®ee}er nesCes.

efJekeÀefmele osµeeletve DeeefLe&keÀ Je ceeveJeles®³ee nsletves Yeeb[Je}er ne}®ee}er kesÀuîee peeleele lejefJekeÀmeveµeer} Je DeefJekeÀefmele osµeele J³eJenejlees}eleer} letì Ye©ve keÀe{C³eemeeþer HejkeÀer³eYeeb[Je}e®es Deeieceve mJeerkeÀej}s peeles.

De) Yeeb[Je}e®³ee Deeblejjeäêr³e ne}®ee}erJej Heg{er} IeìkeÀeb®ee HeefjCeece Ie[tve ³eslees.

1) J³eepeoejeleer} efYeVelee –

J³eepeoj ne Yeeb[Je}er ne}®ee}erJej HeefjCeece keÀjCeeje SkeÀ IeìkeÀ Deens. meJe& meeOeejCeHeCesefJekeÀefmele osµeele Yeeb[Je}e®eer efJeHeg}lee Demeles. l³eecegUs J³eepee®es oj keÀceer Demeleele. ³eeG}ìDeefJekeÀefmele osµeele ye®eleer®³ee keÀcelejlescegUs Yeeb[Je} efveefce&leer®ee Jesie keÀceer Demelees. Yeeb[Je}e®³eeceeieCeer®³ee ceeveeves HegjJeþe keÀceer He[le Demeuîeeves J³eepee®es oj peemle Demeleele. efJekeÀmeveµeer} osµeefJeosµeer Yeeb[Je} DeekeÀef<e&le keÀjC³eemeeþer J³eepee®es oj peemle osT keÀjleele. J³eepe ojeleer}efYeVelescegUs Yeeb[Je}er ne}®ee}er nesleele.

2) meÆsyeepeer®ee nslet –

mensyeepeer®³ee nsletves Yeeb[Je}e®³ee ne}®ee}er Ie[tve ³esleele. ogmeN³ee osµeele YeefJe<³eele J³eepee®esoj Jee{Ceej Demeleer}, Jemletb®eer ceeieCeer Jee{tve kebÀHeveer®³ee veHeÌ³eele Jee{ nesTve DeefOekeÀ }eYeebµeefceUC³ee®eer µekeÌ³elee Demes}. Yeeb[Je} yeepeejele lespeer®es JeeleeJejCe efvecee&Ce nesTve µesDeme&®³eeefkebÀceleerceO³es ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ nesCeej Demes} lej iebgleJeCetkeÀoej DeuHekeÀe}erve ÒeHe$es DeeefCe og³³eceYeeb[Je} yeepeejeletve µesDeme&, keÀpe&jesK³eeb®eer Kejsoer keÀ©ve J³eepe, }eYeebµe Je Yeeb[Je}er veHeÀeefceUefJeC³eemeeþer Yeeb[Je}er ne}®ee}er keÀjleele.

3) efJeefvece³e ojeleer} ®e{ - Gleej –

efJeefvece³e ojeleer} ®e{ - GleejecegUs Yeeb[Je}er ÒeJeenele yeo} neslees. mecepee, SKeeoîeeosµee®³ee efJeefvece³e ojele Ieì nesTve ®e}vee®es DeJecetuîeve kesÀ}s lej l³ee osµeeleer} p³ee veeieefjkeÀebkeÀ[sefJeosµeer ®e}ve Deens. les l³ee efoJeµeer ®e}vee®es efJeosµeer cee}ceÊesle cnCepes®e efJeosµeer kebÀHev³ee®es µesDeme&,ef[byes®eme& - keÀpe& jesK³eele ©HeeblejCe keÀjleele. l³ee®eÒeceeCes osµee®³ee DeefveJeemeer veeieefjkeÀeb®³ee þsJeerosµeele p³ee DeuHekeÀe}erve iegbleJeCetkeÀerle Demeleele. l³ee les keÀe{tve p³ee osµeele jenleele l³ee osµeeleHejle vesleele. keÀejCe DeJecetuîeveeves cee}ceÊes®es cetuîe keÀceer Pee}s}s Demeles.

34

4) keÀj efJe<e³ekeÀ OeesjCe –

mejkeÀej®es keÀj efJe<e³ekeÀ OeesjCe efJeYesoelcekeÀ mJe©Hee®es Demes} lej l³ee Yeeb[Je}er ÒeJeeneJejmekeÀejelcekeÀ efkebÀJee vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece nesT µekeÀlees.

5) osµeebleie&le HeefjefmLeleer –

osµeebleie&le HeefjefmLeleer iebgleJeCetkeÀer}e DevetketÀ} Demes} lej J³eepe, veHeÀe, }eYeebµee®³ee DeHes#esvesefJeosµeer iebgleJeCetkeÀ ÒeJeeefnle nesles. lemes®e osµeebleie&le DevegketÀ} HeefjefmLeleer Demeuîeeves osµeeleer}iebgleJeCetkeÀoej DeeHeuîee iebgleJeCetkeÀer efJeosµeele ve keÀjlee osµeele®e keÀjleele. ³eeG}ì HeefjefmLeleerleiebgleJeCetkeÀer Hejosµeele nesleele.

6) yeBbkeÀ ojeleer} yeo} –

osµee®eer ceO³eJeleea yeBbkeÀ J³eepeojele yeo} keÀ©ve DeuHekeÀe}erve Yeeb[Je}er ÒeJeenele yeo} keÀ©µekeÀles. yeBbkeÀ ojele Jee{ kesÀuîeeme J³eepeojele Jee{ nesles. Jee{l³ee J³eepeojele®ee HeÀe³eoe IesC³eemeeþerefJeosµeeleer} Yeeb[Je} osµeele ÒeJeenerle nesles. ³eeG}ì yeBkeÀ ojele Ieì kesÀuîeeme osµeeleer} efJeosµeerYeeb[Je}eyejesyej®e mJeosµeer Yeeb[Je}e®esner efveieceve nesles.

7) Yeeb[Je}e®eer meerceerle keÀe³e&#ecelee –

Yeeb[Je}e®eer oerIe&keÀe}erve iebgleJeCetkeÀ keÀjCeejs J³eepee®ee oj DeeefCe Yeeb[Je}e®eer efmeceelekeÀe³e&#ecelee ³eeb®eer leg}vee keÀjleele. ogmeN³ee osµeele J³eepe ojeHes#ee Yeeb[Je}e®eer efmeceeble keÀe³e&#eceleepeemle Demes} lej l³ee osµeele }eYe efceUefJeC³eeN³ee nsletves Yeeb[Je}e®³ee oerIe&keÀe}erve ne}®ee}ernesleele.

8) peesKeceer®es efJeefJeOeerkeÀjCe –

Yeeb[Je}oej peesKeceer®es efJeefJeOeerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer SkeÀe®e osµeele Yeeb[Je} iebgleJeCetkeÀkeÀjleele. SKeeoîee osµeele Yeeb[Je}er vegkeÀmeeve Pee}s lej les ogmeN³ee osµeeletve Ye©ve keÀe{C³eemeeþerefJeefJeOeerkeÀjCe kesÀ}s peeles. efJeefJeOeer keÀjCeeletvener Yeeb[Je}er ne}®ee}er nesleele.

9) mejkeÀej®es OeesjCe –

efJeosµeer Yeeb[Je} ieesþefJeCes, peHle keÀjCes, Keepeieer kebÀHev³eeb®es jeäêr³eerkeÀjCe keÀjCes,meeJe&peefvekeÀ #es$ee®³ee efJemleej keÀjCes. F. mejkeÀej®es OeesjCe Demes}. lej efJeosµeer Yeeb[Je}e®ee ÒeJeenYeejleele ³esle veener. ³eeG}ì efJeosµeer Yeeb[Je} Deecebef$ele keÀjC³eemeeþer mejkeÀejves efJeosµeeriebgleJeCetkeÀerJejer} efve³eb$eCes nìefJe}er, keÀjele meJe}leer efouîee, Hee³eeYetle megefJeOee HegjefJeuîee, veHeÀe Je}eYeebµe cee³eosµeer vesC³ee®eer HejJeeveieer efo}er lej osµeele efJeosµeer Yeeb[Je} ÒeJeenerle nesles.

10) jepekeÀer³e HeefjefmLeleer –

osµeele jepekeÀer³e mLew³e& Demes}, efJeosµeer Yeeb[Je} Deeiecevee}e jepekeÀer³e HeefjefmLeleer DevegketÀ}Demes}, osµeele Debleie&le µeeblelee, DeeefCe megv³eJemLee Demes}, osµeele DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀefJekeÀeme nesle Demes} lej oerIe&keÀe}eJeOeermeeþer Lesì Yeeb[Je}er iebgleJeCetkeÀerle Jee{ nesT µekeÀles. ³eeletveefJeosµeer Yeeb[Je}e®es Deeieceve nesles.

35

11) efJeefvece³e efve³eb$eCe –

mejkeÀejves ®e}ve efJeefvece³eeJej keÀ[keÀ efveye¥Oe Ieele}s lej DeeHeesDeeHe Yeeb[Je} Deeieceve –efveieceveeJej efve³eb$eCe ³esleele.

Deµee ÒekeÀejs Jejer} IeìkeÀ Yeeb[Je}e®³ee ne}®ee}erJej HeefjCeece Ie[Jetve DeeCeleele.

DeeHe}er Òeieleer leHeemee ë-

1) Yeeb[Je}e®³ee Deeblejjeäêr³e Yeeb[Je}er®es efveOee&jkeÀ ef}ne.__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

3.2 ye) Þecee®eer ieefleefµe}lee efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ(Factors Determinants of Labour Mobility)

ÒemleeJevee ë-

Deeblejjeäêr³e HeeleUerJej efJeefJeOe keÀejCeecegUs SkeÀe osµeeletve ogmeN³ee osµeele ÞeefcekeÀeb®es DeeieceveJe efveie&ceve nesles ³ee}e®e ÞeefcekeÀeb®³ee ne}®ee}er Demes cnCeleele. ÞeefcekeÀebvee neue®eeueer ÒeecegK³eevesmeeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, vewmeefie&keÀ Je jepekeÀer³e keÀejCeecegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee yebOeves Je ce³ee&oe ³eecegUsnesleele. efJeMes<eleë DeuHeefJekeÀefmele Je efJekeÀmeceMeerue osMeele l³ee DeefOekeÀ ÒeYeeJeer Demeleele l³eecegUs DeMeeosMeele ÞeefcekeÀeb®eer mebK³ee Jee{les. SkeÀe Deboepeevegmeej DeMee ce³ee&oecegUs efJekeÀmeveMeerue osMee®eer Òel³eskeÀJe<eea 250 efyeueer³eve [e@ueme&®eer uegyee[CetkeÀ nesles. DeMee ce³ee&oecegUs ÞeefcekeÀeb®es Deeblejje<ìêr³eHeeleUerJej mLeueeblej keÀe³esoMeerj efkebÀJee yeskeÀe³eosMeerj Sseq®íkeÀ mekeÌleer®ee mJe©Heele nesles.

ÞeefcekeÀeb®³ee Deeblejjeäêr³e neue®eeueerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ

1) Jesleveojeleerue efYeVelee Je jespeieej mebOeerleerue efJeefJeOelee.2) efJekeÀemee®³ee / Òeieleer®eer mebOeer.3) jenCeerceevee®ee opee&4) cetueYetle mees³eer megefJeOee5) DeeOegefvekeÀ HeOoleer®eer peerJeveMewueer.6) JesleveÊej HeÀe³eos. efMe#ekeÀ Je ÒeeMeer#eCe®³ee megJeerOee. ÞeefcekeÀebvee DeeefLe&keÀ Je DeeefLe&kesÀlej

IeìkeÀebcegUs SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele peeJes ueeieles.

Deeblejjeäêr³e ÞeefcekeÀeb®³ee neue®eeueer®³ee ÒeJe=Êeer

Jesleveoj, jespeieejmebOeer, G®®e jenCeerceeve, efJekeÀemee®³ee mebOeer, cegueYetle megefJeOee F. keÀejCeecegUsÞeefcekeÀeb®³ee Deedblejjeäêr³e HeeleUerJej neue®eeueer nesleele. p³ee osMeele Jejerue meJe& ÒekeÀej®³ee megefJeOeeDemeleele, Je p³ee osMeele ³ee mebyebOeer®³ee ce³ee&oe Deensle p³ee osMeekeÀ[tve megefJeOee DemeCeeN³ee osMeekeÀ[smLeueeblej keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer DeefOekeÀ efometve ³esles. YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele ueeskeÀmebK³ee,le$e%eeve, jespeieej mebOeer®ee DeYeeJe, oeefjê³e Je yeskeÀejer ³ee Je Demee ÒekeÀej®³ee IeìkeÀecegUs ÞeefcekeÀDecesefjkeÀe, keÀBve[e, ³egjesefHe³e jeä^s peHeeve, Dee@mì^sefue³ee F. osMeele peeleele. ÞeefcekeÀeb®³ee neue®eeueer®eerÒeJe=Êeer ÒeecegK³eeves DeefJekeÀefmele Je efJekeÀmeveMeerue osMeekeÀ[tve efJekeÀefmele osMeekeÀ[s DeefOekeÀ Deens.

36

Deeblejjeäêr³e Þece mLeueeblej (International Labour Migration)

ÞeefcekeÀeb®es SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele mLeueeblej nesle Demesue lej, l³eeuee Deeblejje<ìêr³e ÞecemLeueeblej Demes cnCeleele. ÞeefcekeÀeb®es mLeueeblej Sw®íerkeÀ mJe©Hee®es Demeles lesJne l³eeuee cegK³e ÒesjCeeDeeefLe&keÀ Demeles. mLeueeblej cegK³eleë ®eebieu³ee DeeefLe&keÀ mebOeer®³ee MeesOeecegUs Demeles. mLeueeblejeJejÒeYeeJe Hee[Ceejs IeìkeÀ Heg{erue ÒeceeCes oesve efJeYeeieele JeieeakeÀjCe kesÀues peeles.

1) {keÀueCeejs IeìkeÀ (Push Factors)

De) iejerye DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerye) mebOeer®ee keÀcelejlee.Jejerue keÀejCeecegUs ÞeefcekeÀ ®eebieu³ee peerJeveemeeþer mebOeer MeesOele ÒeosMeeyeensj {keÀuele peelees.

l³eecegUs l³eebvee {uekeÀCeejs IeìkeÀ cnCeleele.

2) leeCeCeejs IeìkeÀ (Pull Factors)

DeeefLe&keÀ mebOeer, megefJeOee, G®®eJesleve, DeeOegefvekeÀ peerJeveMewueer, F. cegUs ÞeefcekeÀenvee efJekeÀmeerleosMe DeekeÀef<e&le keÀjle Demeleele. cee$e ³ee ÒekeÀej®es DeekeÀ<e&keÀ DekegÀMeue ÞeefcekeÀe®³ee yeeyeleerle efomeve³esleveener kegÀMeue ÞeefcekeÀeb®es ³ee ÒekeÀeje®e mLeueeblej nesles. ÞeefcekeÀeb®es mLeueeblej efJekeÀmeerle osµeeleceesþîee ÒeceeCeele nesles. Yeeb[JeueeHes#ee ÞeefcekeÀeb®eer Deeblejjeäêr³e ieefle#ecelee keÀceer Deens Demes ceeveuespeeles. meO³ee cee$e ÞeefcekeÀeb®es mLeueeblej cenlJee®ee IeìkeÀ cnCetve peeefielekeÀ mlejeJej Heenerues peeles.mLeueebleje®eer Òeef¬eÀ³ee DeefleMe³e iegleebiegleer Deens. mLeueebleje®ee HeefjCeece kesÀJeU GlHevee®ee vemetvekeÀu³eeCee®ee HeefjCeece Deens.

3) DeeefLe&keÀ IeìkeÀ ë

DeeefLe&keÀ IeìkeÀ ÞecemLeueeblejCeemeeþer keÀejCeerYetle Demeleele. keÀceer GlHevve DemeCeejs ÞeefcekeÀpeemle GlHeVe efceUJeC³ee®³ee GÎsMeeves efpeLes ®eebieu³ee GÊece jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe DemeleeleDeMee efþkeÀeCeer mLeueeblejerle nesleele.

4) YeewieesefuekeÀ IeìkeÀ ë

peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesle osMee-osMeeleerue HeÀkeÌle 100 ueeKe ueeskeÀ / ÞeefcekeÀ SkeÀe osMeeletveogmeN³ee osMeele mLeueeblejerle nesleele. keÀe³ece JeemleJ³e Je mLeueeblejCeeme ueeskeÀmebK³es®eer meeceev³e ÒeJe=ÊeerkeÀejCeerYetle Demeles.

5) ÞeefcekeÀeb®es Jew³ekeÌleerkeÀ / J³ekeÌleeriele JewefMeþîesë

ÞeefcekeÀeb®eer J³ekeÌleeriele JewefMeÿ³es mLeueeblejCeeme keÀejCeerYetle Demeleele. ³eeceO³es meeOeejCeHeCesDe) Je³e (20 les 24 Je<ex)ye) efMe#eCe (G®®e efkebÀJee J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe)keÀ) keÀewMeu³e (kegÀMeue Je ÒeefMeef#ele ÞeefcekeÀ)[) DeefJeJeenerle JekeÌleer.

F. J³ekeÌleeriele IeìkeÀ mLeueeblejCeeme keÀejCeerYetle þjleele. Jeefjue IeìkeÀebefMeJee³e Het{erue keÀenerIeìkeÀ mLeueeblejCeeme peyeeyeoej þjleele.

37

6) Deblej efkebÀJee efþkeÀeCee®eer YetefcekeÀe7) ieefleefMeuelee HejleeJee.8) jepekeÀer³e IeìkeÀ.9) mejkeÀejer OeesjCes10) meeceeefpekeÀ IeìkeÀ

Lees[keÌ³eele ÞeefcekeÀeb®³ee leeCeCeejs IeìkeÀ, {keÀueCeejs IeìkeÀ, DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ JejepekeÀer³e IeìkeÀebcetUs mLeueeblejCeeJej HeefjCeece nesle Demelees.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. Þecee®eer ieefleefMeuelee cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

2. leeCeCeejs IeìkeÀ Je {keÀueCeejs IeìkeÀ cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

3.3 Deeblejjeäêr³e ÒeJe=Êeer ë ÞeceieefleefMeuelee DeeefCe mLeueeblej

SkeÀe osµeeletve ogmeN³ee osµeekeÀ[s ÞeefcekeÀeb®³ee ne}®ee}er efkebÀJee Þecee®es mLe}eblej ner SkeÀcenÊJee®eer ieesä Deeblejjeäêr³e DeLe&µeem$e DeeefCe jepemJe OeesjCee®eer Deens. keÀesCel³ee ÒesjCesves ÞecekeÀe³ece JeemleJ³e les mLe}eblej keÀjleele? ÒeLece ner ieesä efJe®eejele Ieesle}er Heeefnpes Je l³eeveblej DeeHeCepeeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee DeeefCe DecesefjkeÀe Heemetve keÀener ceeefnleer ®es Heefj#eCe keÀjCeej Deenesle. keÀe³eceJeemleJ³e keÀjCeejs }eskeÀ pes keÀe³ecemJe©Heer yeo} cnCetve l³eeb®³ee JeemleJ³e osµeeµeer keÀjleele.(ogefjmì)(He³e&ìkeÀ) J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeJeemeer, Oeeefce&keÀ J³ekeÌleer JewoîekeÀer³e GHe®eej IesCeejs }eKees ojJe<eeaHejkeÀer³e osµeebvee Yesì osleele l³eeb®ee meceeJesµe keÀe³ecemJe©Heer JeemleJ³e ³ee J³eeK³esle/mebkeÀuHevesle nesleveener.

1) Þece ieefleefµe}lesleer} Deeblejjeäêr³e ÒeJe=Êeer ë-

1965 ®³ee ÒeejbYeer HeÀkeÌle 75 }eKe }eskeÀ peieeceO³es SkeÀe osµeeletve ogmeN³ee osµeele mLe}eblejerle neslenesles. lej 2000 ceO³es l³eeb®eer mebK³ee 150 }eKeeJej ies}er. 1965 Heemetve 1975 He³e¥le keÀe³eceJeemleJ³e DemeCeeN³ee }eskeÀeb®ee Jee<eeakeÀ oj 1.2… Jee{}e.meO³ee neo j 2.6 les 3… SketÀCe}eskeÀmebK³es®³ee ÒeceeCeele Deens. SketÀCe }eskeÀmebK³es®³ee peJeUpeJeU 10… keÀe³ece JeemleJ³e oj neHeeefµ®eceel³e ³egjesHe GÊej DecesefjkeÀe ³ee osµeeleer} Deens. Deboepe 21 }eKe keÀe³ecemJe©Heer mLe}eblejerleÖeÀevme, ke@Àve[e, Dee@mìs}er³ee DeeefCe ³eg.kesÀ. ³ee osµeele Deensle. lej 25 }eKeeHes#ee peemlekeÀe³ecemJe©Heer mLe}eblejerle DecesefjkeÀe (U.S) ³ee osµeele Deensle. keÀener osµeeb®³ee keÀe³ece mLe}eblejerleOeesjCeeceO³es celeYeso Deensle. ³ee®es keÀejCe keÀe³ecemJe©Heer mLe}eblejerle cnCepes keÀener }eskeÀ mJe®ísves

38

SkeÀe osµeeletve ogmeN³ee osµeele mLe}eblejCe keÀjleele. FLes ÒesjCee DeeefCe HeefjCeece efJe®eejele Iesle}sHeeefnpes. meeceev³eHeCes ns Sseq®íkeÀ mLe}eblejCe DeeefLe&keÀ keÀejCeemeeþer nesles. DeeefCe osµeeceOeer} nerÞeceieefveefµe}vee Yeeb[JeKe}er ieefleefµe}lesmeejKeer peemle Deens.

mJeosµeeceO³es jenCeerceevee®ee opee& Kee}eJe}s}e Demelees l³eecegUs ÞeefcekeÀ mJeosµe mees[tveHejosµeele mLe}eblejerle nesleele. keÀener osµe HeÀkeÌle kegÀµe} DeeefCe Òeefµeef#ele DeLe&J³eJemLesmeeþerGlHeeefole le³eej keÀjleele. l³eecegUs Deµee IeìvesceO³es efJekeÀmeveefµe} osµeele yeskeÀeefj®ee oj Jee{leesHeefjCeeceer Þece efJekeÀefmele osµeekeÀ[s mLe}eblej keÀjleele.

{keÀ}Ceejs IeìkeÀ efkebÀJee ke=Àleerme (Push factors) ÒeJe=Êe keÀjCeeN³ee IeìkeÀele oeefjêîe,yeskeÀejer, ieefjye DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer, mebOeer µeesOeele ÞeefcekeÀ osµeeyeensj {keÀ}}e peelees efkebÀJee ÒeJe=Êeneslees.meenepeerkeÀ®e l³eecegUs peieeeflekeÀ DeLe&J³eJemLesleer} GlHeVee®es JeeìHe meejKes nesles. leLeeHeer,Deboepes 80… peeieeflekeÀ GlHeeove DeeefCe GlHeVe HeÀkeÌle 26 osµeekeÀ[tve nesles l³ee®e yejesyej ns ÒeceeCepeeieeflekeÀ }eskeÀmebK³es®³ee 20… Hes#eener keÀceer Deens.

leeCeCeejs IeìkeÀ (Pull fctors) efJekeÀefmele Òeosµeele jespeieejemeeþer mLe}eblej keÀjeJe³eeme}eJe}s peeles. iejpeeHetleea®³ee Flej DeeefLe&keÀ mebOeer, megefJeOee, G®®e Jesleve, DeeOegefvekeÀ HeOoleer®espeerJeveceeve F. yeeyeeRcegUs ÞeefcekeÀebvee efJekeÀefmele #es$e DeekeÀef<e&le keÀjles. J³eJemeeef³ekeÀ DeeefCe G®®ekeÀewµeuîee®es }eskeÀ Deeblejje<ìêr³e mLe}eblej ceesþîee ÒeceeCeele keÀjleele. peeieeflekeÀ yeBBBBBB B bkesÀ®³eeDenJee}evegmeej ceeefie} 1970 ®³ee oµekeÀele yeebie}e GlHeVe efceUJeC³eemeeþer DekegÀµe} ÞeefcekeÀeb®esmLe}eblej one HeìerHes#ee peemle DejyeieuHeÀ osµeele Pee}s Demee lees SkeÀcesJe osµe Deens.

meejebµe, DeeOegefvekeÀ peieele {keÀ}Ceejs IeìkeÀ (Push fctors) DeeefCe leeCeCeejs IeìkeÀ(Pull fctors) ³eecegUs Deeblejjeäêr³e mLe}ebleje®es ÒeceeCe Jee{}s Deens.

DeeHe}er Òeieleer leHeemee

1) Deeblejjeäêr³e mLe}eblej cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

3.4 Jesleve SkeÀkeWÀêefYecetKelee (Wage Convergence)

DeeOegefvekeÀ peieele pejer osµeeleer} }eskeÀeb®³ee meelel³eeves ieefleefµe} ne}®ee}er nesle Demeuîeelejer JeemleefJekeÀHeCes Þeceieefleefµe}lee efJeefµeä Je³eeHe³e¥le µekeÌ³e Demeles. 19 J³ee µelekeÀe®³ee GÊejeOee&leDeeefCe 20 J³ee µelekeÀe®³ee HetJee&Oee&le mLe}eblej ve nesC³ee®es ÒeceeCe osµeeletve Ieì}s nesles. peeieeflekeÀDeLe&J³eJemLesle }esnceeie&, penepeyeebOeCeer, ìs}erûeeHeÀ kesÀye} Deµeer veJeerve #es$es veJ³eeves efvecee&CePeeuîeecegUs Je mLe}eblejeJejer} keÀe³eosµeerj yebOeves keÀceer PeeuîeecetUs }eKees }eskeÀ ®eebieuîee peerJevee®³eeµeesOeele otj efþkeÀeCeer JeU}s}s Deensle. ³egvee³eìs[ mìsìme ke@Àve[e, Depexìervee Dee@mì^sef}³ee peHeeveyeéPeer}, DeeefÖeÀkeÀe osµeele F. osµeebleer} }eskeÀ G®®e JesleveecetUs ceesþîee ÒeceeCeele mLe}eblejerle nesleDeensle.

39

efJeefJeOe osµeeleerb} JeemleJ³e Jesleveeleer} ÒeJe=Êeer (1870 les 1913) ner ®eej ÒecetKe cegkeÌkeÀeceerosµe Je ®eej ÒecetKe cetU osµeeb®eer Het{er} keÀesäkeÀeÜejs oeKeJeC³eele Dee}er Deens.

osµe JeemleJ³e Jesleve 1870U.S = 100

JeemleJ³e Jesleveeleer} Jee{ (…)ìkeÌkesÀJeejerle 1870 - 1953

De) cegkeÌkeÀeceer osµeDepeXìervee 53 51Dee@mìsef}³ee 110 1ke@Àve[e 86 121³egvee³eìs[ mìsìme 100 47

ye) cetU osµeFj}Bb[ 43 84Fì}er 23 112vee@Jex 24 193mJeer[ve 24 250

Jejer} lekeÌl³eeceO³es meg©Jeeleer}e cegkeÌkeÀeceer osµeebleer} }eskeÀeb®es cetU osµeeleer} }eskeÀeb®³eeJeemleJ³e JesleveeHes#ee peemle nesles. Het{®³ee ®eej oµekeÀeveblej meJe&®e osµeeleer} JeemleJ³e Jesleve Jee{}s(ke@Àve[e mees[tve) Hejbleg cetU osµeeb®es JeemleJ³e Jesleve cegkeÌkeÀeceer osµeebHes#ee peemle Jee{}s l³eecegUsJeslevemeceevelee efvecee&Ce Pee}er.

Deeke=ÀleerÜejs mHeäerkeÀjCemecepee keÀeceieej mJeosµeeletve Hejosµeele peeC³eemeeþer Hee$e Deensle. keÀeceieejeb®³ee ³ee

ne}®ee}ercetUs mJeosµeeleer} keÀeceieejmebK³ee keÀceer nesF&} Je JeemleJ³e Jesleve Jee{s} lej HejosµeelekeÀeceieejmebK³ee Jee{s} Je JeemleJe Jesleve Ie[s} pej keÀeceieefleefµe}lesle keÀener De[LeUe Dee}e veenerlej ner Òeef¬eÀ³ee megjUerle jentve oesvner osµeeleer} ÞeefcekeÀeb®es efmeceeble GlHeeove meceeve jeefn}.

40

Kee}er} Deeke=Àleer Deeblejjeäêr³e Þeceieefleefµe}lee Je Jesleve SkeÀkeWÀêefYecetKelee ³ee®eer keÀejCesDeeefCe HeefjCeece GoenjCee®³ee mene³³eeves oµe&efJeles.

mJeosMe les HejkeÀer³e keÀecee®es mLeueeblej

peeieleerkeÀ SkegÀCe ÞeceMekeÌleer

Jejer} Deeke=Àleerle meceeblejDe#e peieeleer} SketÀCe ÞeceµekeÌleer oµe&efJelees. mJeosµeeleer} keÀeceieej meceeblejDe#ee®³ee (GYee De#e) [eJeerkeÀ[s lej Hejosµeeleer} keÀeceieej meceeblej De#ee®³ee GpeJeerkeÀ[s(GYeejs<esJej) oµe&efJe}s Deensle. [eJeerkeÀ[er} GY³ee De#eeJej mJeosµeeleer} ÞeefcekeÀeb®es efmeceeble GlHeeovelej GpeJeerkeÀ[er} GY³ee De#eeJej Hejosµeeleer} ÞeefcekeÀeb®es efmeceeble GlHeeove oµe&efJe}s Deens. mecepee

meg©Jeeleer} mJeosµeeleer} 1OL keÀeceieej DeeefCe efJeosµeeleer} 1 *L O keÀeceieej Deensle. efo}suîee ³eemeeOeveebJe©ve Demes cnCelee ³esF&} keÀer mJeosµeeleer} Jesleveoj keÀceer nesF&} (C efyebot) efJeosµeeleer} JesleveojeHes#ee (B efyebot) keÀesCel³eener osµeeleer} G®®e JeemleJe Jeslevee®eer mebOeer efceUeuîeeme keÀeceieej cegkeÌleHeCesmLe}eblej keÀ© µekeÀleele. ÞeefcekeÀ mJeosµeeletve efJeosµeele peeleer} pejer JeemleJe Jesleve oj meceeve

Demes}. peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesleer} SketÀCe ÞeceµekeÌleer®es efJeYeepeve SkeÀ mJeosµeeleer} 2OL

ÞeefcekeÀebµeer lej 2 *L O efJeosµeeleer} ÞeefcekeÀ (efyebot A)

peieeleer} SketÀCe ÞeceµekeÌleer®es efJeYeepeve Het{er} leerve ieesäerJej DeJe}byetve Demeles ns }#eeleI³eeJes }eie}s.

1) JeemleJe Jesleve SkeÀkeWÀêefYecetKelee – JeemleJe Jesleve mJeosµeele Ieìles Je efJeosµeele Jee{les.2) peiee®es GlHeeove Jee{les (mJeosµeeleer} ÞeefcekeÀeb®es efmeceeble GlHeeove Ieìles l³eecetUs

mJeosµee}e leesìe neslees lej efJeosµeele HeÀe³eoe neslees).3) keÀener }eskeÀebvee cetUele®e G®®e JeemleJe Jesleve efceUles cee$e keÀener cetUele®e efJeosµeele

keÀceer JeemleJe JesleveJej keÀece keÀjleele.

Lees[keÌ³eele Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje Heemetve HeÀe³eoe, Deeblejjeäêr³e Þeceieefleefµe}lescetUs efceUtµekeÀlees.

MPL MPL

A

B

C

HejkeÀer³e osMeForeign

mJeosMe(Home)

mJeosMeer keÀeceieej(jespeieejer)

HejkeÀer³e keÀeceieej(jespeieejer)

2 4

41


Òe. Jesleve SkeÀkeWÀêefYecetKelee nîee mebkeÀuHeves®ee DeLe& meebiee.__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

3.5 HejkeÀer³e Yeeb[Je}er®eer/iegbleJeCetkeÀer®eer ÒeJe=lleer(Trends of foreign Investment)

ÒemleeJevee ë efJekeÀemeemeeþer DeeJeµ³ekeÀ Deme}suîee iebgleJeCetkeÀermeeþer YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveµeer}osµee}e HejkeÀer³e Yeeb[Je}eJej DeJe}byetve jneJes }eieles, keÀejCe Deµee osµeebceO³es Yeeb[Je}e®eer keÀcelejleeDemeles. efµeJee³e Yeeb[Je} yeepeej DeefJekeÀmeerle Demelees. DevevegYeJeerHeCeecegUs keÀener GlHeeove #es$eele,Deµeer GlHeeove #es$es efJekeÀemeemeeþer Del³eeJeµ³ekeÀ Deme}er lejerner jeäêr³e Yeeb[Je} ÒeJeenerle nesleveener. mebYeeJ³e ye®ele Jesieeves Heg{s mejkeÀle veener. cnCetve HejkeÀer³e Yeeb[Je}e®es Deµee osµeebleer} mLeeveDevev³e meeOeejCe Deens.

HejkeÀer³e Yeeb[Je}e®es mJe©He/m$eesle/ÒekeÀej

De) Keepeieer HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀ ë-

1) Hejosµeer ceole (foreign aid) ë HejkeÀer³e Yeeb[Je}e®ee meJe}leerves efceUCeeje Debµe cnCepesHejkeÀer³e mene³³e nes³e. ns keÀpe& DeLeJee Devegoeve ³ee mJe©Heele efceUles. Devegoeves ner osCeieer®³eemJe©Heele Demeleele. keÀpex meJe}leer®³ee ojele Demeleele Je oerIe& cegoleer®eer Demeleele. ns mene³eÒeecegK³eeves efJekeÀmeerle jeäêR®eer mejkeÀejs Je Deeblejjeäêr³e mebmLeebkeÀ[tve efceUles.

2) yeenîe J³eeHeejer keÀpe& ë Deeblejjeäêr³e Yeeb[Je} yeepeejeletve yeepeejefveOee&jerle J³eepe ojeves nerkeÀpex Iesle}er peeleele. ner keÀpex DeuHekeÀe}erve Je ceneie DemeuîeecegUs l³eemeeþer mejkeÀej®eerceev³elee DeeJeµ³ekeÀ Demeles.

3) Òel³e#e Keepeieer Hejosµeer iebgleJeCetkeÀ (FDI) ë ner oesve ÒekeÀej®eer Demeles – Heesì&HeÀes}erDeesiebgleJeCetkeÀ Je Òel³e#e Hejosµeer iebgleJeCetkeÀ, Hejosµeer kebÀHev³ee Je efJeÊeer³e mebmLee DeeHeuîee osµeeleer}kebÀHev³eeb®es Yeeie Yeeb[Je} Je keÀpe&jesKes ³eele iebgjJeCetkeÀ keÀjleele, leer Heesì&HeÀes}erDees iebgleJeCetkeÀnes³e. ³eeJej J³eepe oîeeJes }eiele veener, lej veHeÌ³eeleer} Jeeìe ÐeeJee }eielees.

Òel³e#e HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀ Hejosµeer kebÀHeveer®eer -µeeKee DeLeJee GlHeeoveele osµeer Je HejkeÀer³eYeeb[Je}e®ee SkeÀ$eerle menYeeie cnCepes®e Hejosµeer SkeÀ$eerkeÀjCe (Foreign

Collaboration) ³ee mJe©Heele Demeles. meceYeeie Yeeb[Je} (Equity Capital),GlHeVee®eer Hegveieb&gleJeCetkeÀ (Reinvesed Earnings) Je Flej Yeeb[Je} ³ee mJe©HeeleKeepeieer HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀ Demeles. Flej Yeeb[Je}ele yengjeäêr³e keÀbHeveerves meb}ive kebÀHeveer}eefo}suîee DeuHekeÀe}erve Je oerIe&keÀe}erve efveOeer®ee meceeJesµe neslees.

42

4) DeefveJeemeer iebgleJeCetkeÀ Je þsJeer ë- Hejosµeer jenle Deme}suîee mJekeÀer³e veeiejerkeÀebkeÀ[tve efceUCeejeefveOeer ³ee mJe©Heele Demelees. HejkeÀer³e Yeeb[Je}e®ee ne cenÊJee®ee m$eesle ieCe}e peelees.

Òel³e#e HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀ Heg{er} mJe©Hee®eer Demeles ë

1) yeepeej Hesþs®ee µeesOe Iesle efJemleejerle yeepeejHesþ efceUC³eemeeþer, ner iebgleJeCetkeÀ Demeles osµee®esGlHeVe Je Je=Ooer oj ³eeJej leer DeJe}byetve Demeles.

2) Hee³eeYetle megefJeOee Je ÞeefcekeÀebJejer} Ke®e& ³eeJej DeeOeejerle GlHeeove Ke®e& keÀceer Demeuîeeves neriebgleJeCetkeÀ DeekeÀef<e&le nesles.

3) osµee®eer leeb$eerkeÀ mLeerleer, yeB[ vesce, DeeefLe&keÀ OeesjCe, DeLe&J³eJemLes®ee Keg}sHeCee ³ee meejK³ee}eYeebJej osKeer} Hejosµeer Keepeieer iebgleJeCetkeÀ DeJe}byetve Demeles.

ye) HejkeÀer³e DeÒel³e#e iebgleJeCetkeÀ efkebÀJee jesKee©Heer iebgleJeCetkeÀ (Foreign investment

or portfolio investment)

pesJne efJeosµeer iebgleJeCetkeÀoej Je iebgleJeCetkeÀ mebmLee osµee®³ee og³³ece Yeeb[Je} yeepeejele µesDeme&,ef[yeW®eme&, keÀpe&jesKes F. jesK³ee®eer J³eepe }ebYeeµe DeeefCe meìdìsyeepeerleer} veHeÀe efceUC³ee®³ee nsletvesot³³ece Kejsoer keÀjleele lesJne jesKe©Heer iebgleJeCetkeÀ Demes cnCeleele.

jesKe©Heer iebgleJeCetkeÀerletve jesK³eeb®³ee cee}keÀer nkeÌkeÀeb®es Je oeJ³eeb®es nmleeblejCe nesles. neriebgleJeCetkeÀ meìdìsyeepeer®³ee nsletves Òesefjle nesTve kesÀ}er peeles. efn®ee nslet kebÀHeCeer®³ee J³eJemLeeHeCeelemenYeeieer nesCes, J³eJemLeeHeCe leey³eele IesCes, kebÀHeveer®eer cee}keÀer efceUJeCes ne vemelees. nîee iebgleJeCetkeÀerletveosµee®³ee cee}ceÊesle Jee{ nesle veener. keÀejCe ³eeletve Deens l³ee®e jesK³eeb®eer Kejsoer kesÀ}er peeles. neriebgleJeCetkeÀ DeuHekeÀe}erve Demeles. leer osµeeletve kesÀJnener yeensj peeJet µekeÀles.

jesKee©Heer iebgleJeCetkeÀojeb®ee meìdìsyeepeer®³ee nsletyejesyej®e mJeosµeer Je efJeosµeer Yeeb[Je}yeepeejeleer} peesKeerce keÀceer keÀjCes cnCepes®e peesKeerce®es efJeefJeOeerkeÀjCe keÀjCes ne nslet Demelees. ³eeiebgleJeCetkeÀermeeþer keÀceerle keÀceer J³eJenejKe®e& keÀjeJee }eielees. DeeefCe iebgleJeCetkeÀermeeþer ceesþîee jkeÀces®eerDeeJeµ³ekeÀlee vemeles. ns iebgleJeCetkeÀoejeb®³ee ¢äêrves HeÀe³eoîee®es nes³e.

jesKee©Heer iebgleJeCetkeÀ SkeÀe osµeele J³ekeÌleer efkebÀJee DeeefLe&keÀ mebmLee Flej osµeeb®es meceYeeie DeeefCejesKes Demeleele. Deµee jesK³eebvee efkebÀJee meceYeeieebvee l³ee osµee®³ee mejkeÀej®eer nceer Demeles.Deef}keÀ[®³ee keÀeUele DeÒel³e#e iebgleJeCetkeÀer®eer veJeer HeOole efvecee&Ce Pee}er Deens.

peeieeflekeÀ yeBkeÀ efJekeÀmeveµeer} osµeebvee efJeefµeÿ ÒekeÀuHeele Hewmes GHe}yOe keÀ©ve osC³eemeþer jesKesefJe¬eÀerme keÀe{leele. HejkeÀer³e Keepeieer iebgleJeCetkeÀoej ns jesKes efJekeÀle IesT µekeÀleele.

43


Òe.1) Òel³e#e iebgleJeCetkeÀ cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

Òe.2) DeÒel³e#e HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀ cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

3.6 Lesì HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀ (Foreign Direct Investment)

1980 mee}er Yeejle mejkeÀejves DeÒeJeemeer Yeejleer³e veeieefjkeÀ, les} efJekeÀeme Je efve³eerle osµe JeHejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀoej ³eebvee Yeejleele Lesì iebgleJeCetkeÀermeeþer ³eeke=Àä keÀjC³eemeeþer Heg{er}Ghee³e³eespevee kesÀuîee.

1) veJeerve kebÀHev³eeb®³ee lemes®e DeeefmlelJeele Deme}suîee kebÀHev³eeb®³ee YeeieYeeb[Je}ele HejkeÀer³ekebÀHev³eebvee 40… He³e&ble iebgleJeCetkeÀ keÀjC³ee®eer HejJeeveieer osC³eele Dee}er.

2) efkeÀceeve 3 Je<ex iebgleJecetkeÀ ve keÀe{C³ee®³ee DeìerJej jenC³ee®eer Iejs, cee}ceÊee ³eeb®³eeceO³esHejkeÀer³eebvee 100… iebgleJeCetkeÀ keÀcee} 16… veHeÀe efceUC³eeHe³e¥le HejJeeveieer osC³eele Dee}ernesleer.

3) Yeejleeleer} pes GÐeesie Deepeejer Deensle l³ee GÐeesieeb®es Hegve&Jemeve keÀjC³eemeeþer Hee®e Je<ee&®eeriebgleJeCetkeÀ ve keÀe{C³ee®³ee DeìerJej Hejosµeer kebÀHev³eebvee 100… iebgleJeCetkeÀ keÀjC³ee®eerHejJeeveieer osC³eele Dee}er.

4) nJeeF& #es$eele DeÒeJeemeer Yeejleer³eebvee 100… YeeieYeeb[Je} menkeÀe³ee&®eer HejJeeveieer osC³eeleDee}er.

5) Keepeieer yeBbefkebÀie #es$eele HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀer®eer ce³ee&oe 40… He³e¥le YeeieYeeb[Je} mJe©HeeleiebgleJeCetkeÀ keÀjC³eekeÀefjlee HejkeÀer³eebvee HejJeeveieer osC³eele Dee}er.

6) pes GÐeesie efkebÀJee J³eeHeejer #es$e efkebÀJee J³eeHeej #es$eele iebgleJe}s}s Deensle. Deµee J³eJemee³eeyeodo}100… Yeeie Yeeb[Je} iebgleJetve Yeeieeroejer mJe©Heele iebgbleJeCetkeÀ keÀjC³ee®eer HejJeeveieer osC³eeleDee}er.

#es$eevegmeej HejkeÀer³e Lesì iebgleJeCetkeÀ

44

Kee}er} lekeÌl³eele 1 Dee@keÌìeWyej 1911 les 31/5/1999 ³ee keÀe}eOeerle Pee}suîeeiebgleJeCetkeÀer®eer ìkeÌkesÀJeejer efo}er Deens.

#es$e Lesì HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀ ©FbOeve 31.37…ìsef}HeÀesve mesJee 18.33…mesJee #es$e (efJeÊeer³e, DeefJeÊeer³e yeBbkeÀ)oJeeKeeves 6.12…JeenletkeÀ 7.13…jmee³eves Je Keles 5.83…Oeelet Goîeesie 5.75…DeVe Òeef¬eÀ³ee Je Flej Goîeesie 31.13…

Jejer} DeekeÀ[sJeejer Deµeer oµe&efJeles keÀer Yeejleele Jeerpeefveefce&leer, les} µegOoerkeÀjCe, ìsef}HeÀesvemesJee, DeVeOeev³e Òeef¬eÀ³ee Je Flej Goîeesie ³eeb®³eeceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej iebgleJeCetkeÀ Pee}s}er Deens.

Lesì HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀ efceUC³ee®es ceeie& ë

1990 les 2001 ³ee keÀe}eJeOeerle Yeejleele Lesì iebgleJeCetkeÀ keÀjC³ee®³ee ceeiee&ceO³es HeÀejmesyeo} Pee}s}s veenerle. cee@efjµeme, DecesefjkeÀe, peHeeve, pece&veer ³ee osµeebceOetve Yeejleele ceesþîee ÒeceeCeeleiebgleJeCetkeÀ Pee}s}er Deens. ³ee iebgleJeCetkeÀerle mebieCekeÀe®es Yeeie, FbefpeefveDeefjbibe, DeewoîeesefiekeÀ #es$e,mesJee#es$e, F}skeÌìe@efvekeÀ, F}seqkeÌì^keÀ} Je l³eemebyebOeerle GHekeÀjCes Je lemes®e jmee³eves, DeVe, mesJee #es$eFl³eeoer #es$eeceO³es HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀ Pee}s}er Deens.

1) Heesì& HeÀesef}Dees iebgleJeCetkeÀ –

³eevegmeej HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀoejebkeÀ[tve Yeejleer³e µesDeme& yeepeejele Je keÀener ÒekeÀuHeebceO³es YeeieYeeb[Je} mJe©Heele DeuHekeÀe}emeeþer Hejosµeer iebgleJeCetkeÀ kesÀ}er peeles. 1991 ®³ee veJeerve DeeefLe&keÀOeesjCeevegmeej Yeejleele HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀ kesÀ}er peeles. 1991 ®³ee veJeerve DeeefLe&keÀ OeesjCeecegUs

Yeejleele HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀ Jee{}er. 1996 – 97 veblej l³eele DeveskeÀ ®e{ - Gleej Pee}s. HetJe&Deeefµe³eeleer} mebkeÀìecegUs ³eele Ieì Pee}er. 2001 mee}er HejkeÀer³e mebmLeelcekeÀ iebgleJeCetkeÀoejebkeÀ[tve13.5 efye}er³eve SJe{er jkeÌkeÀce keÀe{tve Iesle}er.

2) DeÒeJeemeer Yeejleer³eeb®³ee þsJeer –

DeÒeJeemeer Yeejleer³eebkeÀ[tve Dee}suîee þsJeeRceOetve Yeejleeleer} Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®³ee

J³eJenejµes<eeleer} Demecelees} otj keÀjC³eemeeþer cenÊJeHetCe& ceole Pee}s}er. 1989 – 90 ceO³es

DeÒeJeemeer Yeejleer³eeb®³ee þsJeer 1.3 oµe}#e SJe{îee®e nesl³ee. l³ee 1990 – 91 ceO³es 250oµe}#e FlekeÌ³ee Jee{uîee. Jejer} yeo} Deeblejjeäêr³e yeepeejele Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®³ee ®eebieuîeekeÀeceefiejercegUs efvecee&Ce Pee}suîee efJeµJeemee®eer Kee$eer oslees.

mebmLeelcekeÀ HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀ –

1992 – 93 veblej Yeejleeleer} µesDeme& yeepeejele HejkeÀer³e mebmLeelcekeÀ iebgleJeCetkeÀoejebkeÀ[tveceesþîee ÒeceeCeele iebgleJeCetkeÀerme megªJeele Pee}er. Yeejleeves HejkeÀer³e ®e}ve efve³eb$eCe keÀe³eoe 1991

45

ceO³es jodo kesÀ}e (FERA) Je 14 veesJnWyej 1995 ceO³es HejkeÀer³e mebmLeelcekeÀ iebgleJeCetkeÀoebjebHeemetveYeejleele kesÀuîee peeCeeN³ee iebgleJeCetkeÀerJejer} efveye¥Oe GþJe}s. iebgleJeCetkeÀ HeOoleer, veeWoCeerkeÀjCe, Hee$elee,meeceev³e peyeeyeoeN³ee Je keÀle&J³e ³eeefJe<e³eer ceesþîee ÒeceeCeele DevegkegÀ} yeo} kesÀ}s. les yeo}Heg{er}ÒeceeCes

HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀoejebvee ë

1) Yeejleer³e kebÀHev³eeb®³ee lemes®e mejkeÀej®³ee ÒeeLeefcekeÀ Je og³³ece yeepeejele iebgleJeCetkeÀ keÀ©veYeeieYeeb[Je}, keÀpe&jesKes, veeWoCeerke=Àle µesDeme& yeepeejeletve Kejsoer keÀjC³ee®eer HejJeeveieer osC³eeleDee}er.

2) osµeeleer} c³eg®³egDe} HebÀ[, ³egefveì ì^mì Dee@HeÀ Fbef[³ee (UTI) ves efJe¬eÀerme keÀe{}s}s ³egefveìKejsoer keÀjC³ee®eer HejJeeveieer osC³eele Dee}er.

3) meb³egkeÌle ÒekeÀuHeYeejleeleer} yeBkeÀe, GoîeesiemebmLee, efJecee kebÀHev³ee lemes®e HejkeÀer³e mebmLeelcekeÀ iebgleJeCetkeÀ mebmLee³eebvee meb³egkeÌleHeCes J³eJemee³e keÀªve Yeejleele iebgleJeCetkeÀ keÀjC³ee®eer HejJeeveieer osC³eele Dee}er.

4) ³egjes Fµ³etYeejleer³e kebÀHev³eebodJeejs lemes®e ®e}ve HeefjJele&veer³e yeeB[dme ³eeodJeejs Hejosµeeletve DecesefjkeÀve[e@}jceO³es Yeeb[Je} GYeejC³ee®eer HejJeeveieer osC³eele Dee}er. lemes®e Yeejleer³e kebÀHev³eeb®esµesDeme&, ef[yeW®eme&, peer. [er. Deej ³eeb®eer v³et³ee@ke&À Je Flej Deeblejjeäêr³e µesDej yeepeejele veeWokeÀjC³eele Dee}er.

Heg{er} lekeÌl³eeceO³es JesieJesieÈ³ee ÒekeÀejs HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀoejebveer 1992 les 1997 – 98 ³eekeÀe}eJeOeerle keÀµeer Je efkeÀleer iebgleJeCetkeÀ kesÀ}er ns oµe&efJe}s Deens.

iegbleJeCetkeÀer®ee ÒekeÀej 1991 – 92 1992 – 93 1997 – 98

1) Lesì iebgleJeCetkeÀ 150 341 3197

2) Heesì& HeÀesef}Dees iebgleJeCetkeÀ 09 92 1601

De) HejkeÀer³e mebmLee - 01 752

ye) ³egjes Yeeie Yeeb[Je} - 86 645

keÀ) HejkeÀer³e efveOeer Je Flej 8 5 204

Yeejleeleer} Lesì iebgleJeCetkeÀ –

Yeejleeleer} DeewoîeesefiekeÀ j®evee, DeewoîeesefiekeÀ OeesjCe Je efJekeÀemee®eer OeesjCes lemes®e YeejleelejepekeÀer³e yeo}ebyejesyej yeo}Ceejer DeewoîeesefiekeÀ Je J³eeHeejer OeesjCes ³eecegUs Yeejleele iebgleJeCetkeÀkeÀjleevee HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀoej KetHe keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀjleele.

Yeejleele Heg{er} keÀejCeebcegUs HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀerJej efJeHeefjle HeefjCeece Pee}e.

46

1) meeJe&peefvekeÀ #es$ee®eer cekeÌlesoejer –

Yeejleele cenÊJee®³ee meeJe&peefvekeÀ #es$ee®eer cekeÌlesoejer Demeuîeeves ³ee #es$eele HejkeÀer³eiebgleJeCegkeÀer}e HeÀejmee JeeJe veener.

2) HejkeÀer³e leb$e%eeve –

pesJne Yeejleeleer} meeJe&peefvekeÀ #es$eeleer} Goîeesieebvee HejkeÀer³e leb$e%eeve Je Yeeb[Je}e®eerDeeJeµ³ekeÀlee Demeles lesJne yengleskeÀ JesUe Yeejle Je HejkeÀer³e mejkeÀejkeÀ[tve Lesì iebgleJeCetkeÀer®eskeÀjej kesÀ}s ies}s.

3) efveJe[keÀ Yeeb[Je} OeesjCe –

Yeejleeves HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀermeeþer efveJe[keÀ OeesjCe mJeerkeÀej}s. l³eecegUs HeÀkeÌle DeHesef#ele#es$eebHewkeÀer keÀener #es$eele®e Yeejleele HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀ Dee}er.

4) ce³ee&efole iebgleJeCetkeÀ –

HejkeÀer³e kebÀHev³eebvee Yeejleele iebgleJeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer 40… l³eeveblej 51… Je veJeerve OeesjCeeleHeÀkeÌle keÀener #es$eele 74… iebgleJeCetkeÀ keÀjC³ee®eer meercee þjJeC³eele Dee}er. l³eecegUs HejkeÀer³eiebgleJeCetkeÀ ce³ee&efole jeefn}er nesleer. leer Deelee Jee{le Deens.

5) HeÀsje keÀe³eoe (Foreign Exchange Regulation Act) –

1973 He³e¥le HeÀsje keÀe³eoîeeves YeeieYeeb[Je}eJejer} veHeÀe, menYeeiee®es Yeeb[Je} Yeejleele³esCeejer HejkeÀer³e jkeÌkeÀce ³ee meJee¥Jej HeÀsje keÀe³eoîee®es efve³eb$eCe nesles. ne keÀe³eoe Heg{s 1991ceO³es jodo keÀjC³eele Dee}e.

6) keÀjeb®es DeeefLe&keÀ oj Je iebgleeiebgle –

Yeejleele kebÀHev³eeJejer} keÀjeb®es oj DeefOekeÀ Deensle Je Yeejleeleer} kebÀHeveer keÀe³eoîeeceO³esiebgleeiebgle Deens. l³eecegUs HejkeÀer³e kebÀHev³ee Yeejleele iebgleJeCetkeÀermeeþer HeÀej Glmeener vemeleele.

7) jepekeÀer³e OeesjCeeleer} DeefmLejlee –

Yeejleele ÒecegKe jepekeÀer³e He#e Goe. Yeejleer³e pevelee He#e, Fbefoje keÀe@ûeWme He#e, [eJes He#e³eeb®³ee HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀefJe<e³eer®³ee OesjCeebceO³es efJejesOeeYeeme Deens. l³eecegUs HejkeÀer³eebceO³esiebgleJeCetkeÀermeeþer efJeµJeeme efvecee&Ce nesle veener. l³eecegUs Yeejleele iebgleJeCetkeÀ keÀceer nesles.

3.7 yengje<ìêr³e kebÀHev³eeb®eer YetefcekeÀe –

ÒeemleeefJekeÀ –

DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemLeebceO³es yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®³ee efJemleejecegUs peeieeflekeÀ J³eeHeej DeeefCeDeLe&J³eJemLeeb®ee efJekeÀeme nesC³eeme ceesþe neleYeej }eie}e Deens. ÒeefmeOo DeLe&le%e efHeìj keÀj ³eeb®³ee

celes, “yengjeäêr³e kebÀHev³ee DeeefCe peeieeflekeÀ J³eeHeejeb®ee efJemleej ³ee SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet

Deensle.” Multinational and expanding world trade are two sides of the same

coins – Peher Drucker.

meO³ee efJekeÀmeveµeer} osµeebveer yengjeäêr³e kebÀHev³eebvee DeeHe}s ÒeJesµeodJeej Keg}s kesÀ}s Deens.efJeosµeer menYeeieeyejesyej®e efJeosµeer Yeeb[Je} iebgleJeCetkeÀ cenÊJee®eer ceeve}er Deens. yengjeäêr³e kebÀHev³eebveerÒel³e#e Yeeb[Je} iebgleJeCetkeÀ keÀ©ve efJeefJeOe osµeele DeeHeuîee mebmLee mLeeHeve kesÀuîee Deensle. yengjeäêr³e

47

kebÀHev³eebveer ³egOoesÊej keÀeUele G}ÁsKeveer³e Òeieleer kesÀ}er Deens. DeewoîeesefiekeÀ ¬eÀebleer, leb$e%eeve #es$eeleer}megOeejCee, JeenletkeÀ Je oUCeJeUCe #es$eele ³egOoesÊej keÀeUele Pee}s}er Jee{ ³eecegUs yengjeäêr³ekebÀHev³eebvee cenÊJe ÒeeHle Pee}s Deens.

J³eeK³ee Je DeLe& -

1) “yengjeäêr³e kebÀHeveer ner Deµeer J³eJemee³e mebmLee Demeles keÀer peer SkeÀeHes#ee DeefOekeÀ osµeebceO³es

keÀe³e&jle Demeles.”2) yengjeäêr³e kebÀHeveer®³ee J³eJemLeeHevee®es cegK³ee}³e SkeÀe osµeele (mJeosµeele) Demeles. Hejbleg Deµeer

kebÀHeveer Flej osµeele keÀe³e&jle Demeles.

Deeblejjeäêr³e Þece mebIeìvee –

Yeejleeleer} 1973 ceO³es efJeosµeer efJeefvece³e efve³eb$eCe keÀe³eoe (FERA) keÀjC³eele Dee}eDemetve ³ee keÀe³eoîeele yengjeäêr³e kebÀHeveer®eer J³eeK³ee Heg{er}ÒeceeCes kesÀ}er Deens.

“yengjeäêr³e kebÀHeveer cnCepes Deµeer kebÀHeveer keÀer efpe®³ee oesve efkebÀJee DeefOekeÀ osµeele og³³ece

µeeKee efkebÀJee J³eeHeeje®es keWÀê Demeles DeeefCe leer oesveHes#ee DeefOekeÀ osµeele keÀe³e&jle Demeles.”

yengjeäêr³e kebÀHeveer®eer Jewefµeäîes –

1) yengjeäêr³e kebÀHeveer®es cegK³ee}³e mJeosµeele Demeles cee$e ³ee kebÀHeveer®es J³eJenej DeveskeÀ osµeelemeg© Demeleele.

2) yengjeäêr³e kebÀHeveer®³ee Yeeb[Je}er mebHeÊeerle mJeosµeer veeieefjkeÀeb®ee Jeeìe ceesþe Demelees.3) yengjeäêr³e kebÀHevee®³ee J³eJemLeeHeve ceb[Ueleer} yengmebK³e meom³e mJeosµeeleer} veeieefjkeÀ

Demeleele.4) veJeerve iebgleJeCetkeÀermebyebOeer®es efveCe&³e DeeefCe Godefoäs mLeeefvekeÀ Hee}keÀ kebÀHeveerkeÀ[tve þjefJe}er

peeleele.5) yengjeäêr³e keÀHev³eeb®es DeekeÀejceeve ceesþs Demeuîeeves l³eeb®ee®e DeeefLe&keÀ J³eJenejebJej DeefOekeÀ

ÒeYeeJe Demelees.6) Deµee kebÀHev³ee efJekeÀefmele Je efJekeÀmeveµeer} osµeeleer} Òel³e#e iebgleJeCetkeÀerodJeejs GlHeeoveeJej

efve³eb$eCe þsJet µekeÀleele.7) yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®es mJe©He DeuHeefJe¬esÀleeefOekeÀeje®es Demeles. l³eecegUs GlHeeoveele DeeOegefvekeÀ

leb$ee®ee JeeHej, J³eJemLeeHeveele keÀewµeuîe, JemlegYeso DeeefCe peeefnjeleer®ee JeeHej ner yengjeäêr³ekeÀbHeveer®eer Jewefµeäîes Demeleele.

8) yengjeäêr³e kebÀHev³ee efJeosµeer Yeeb[Je} iebgleJeCetefkeÀefµeJee³e efve³ee¥le J³eeHeejele Yeeie IesT µekeÀleveenerle.

yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®es Jeieer&keÀjCe –

yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®es JeieeakeÀjCe keÀjC³eemeeþer l³ee kebÀHev³eebkeÀ[tve kesÀ}er peeCeejer keÀe³ex,kebÀHeveer®eer iebgleJeCetkeÀ, G}e{e}, efve³eb$eCe DeeefCe GlHeeove Fl³eeoer iees<ìer efJe®eejele Iesleuîee peeleele.yengjeäêr³e kebÀHev³eebkeÀ[tve kesÀ}er peeCeejer keÀe³ex efJe®eejele IesTve kebÀHev³eeb®es JeieeakeÀjCe 3 ieìeble kesÀ}speeles.

1) yengjeäêr³e mesJee kebÀHev³ee –

p³ee kebÀHev³eeb®³ee SketÀCe cenmeg}eHewkeÀer 50… Hes#ee DeefOekeÀ cenmeg} HegjefJe}suîeemesJeebHeemetve ÒeeHle neslees. l³ee kebÀHev³ee yengjeäêr³e mesJee kebÀHev³ee cnCetve DeesUKeuîee peeleele.

48

Deµee kebÀHev³eebkeÀ[tve yeBbefkebÀie mesJee, efJeÊe, efJecee, JeenletkeÀ, He³e&ìve F. mesJee ogmeN³ee osµeeleHegjefJeuîee peeleele.

2) yengjeäêr³e GlHeeokeÀ kebÀHev³ee –

p³ee yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®³ee SketÀCe cenmeg}eHewkeÀer 50… Hes#ee DeefOekeÀ cenmeg}GlHeokeÀ keÀe³ee&Heemetve ÒeeHle neslees. Deµee kebÀHev³ee GlHeeokeÀ kebÀHev³ee cnCetve DeesUKeuîeepeeleele. yengjeäêr³e kebÀHev³eebceO³es GlHeeokeÀ kebÀHev³eeb®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeles. Goe.ke@À[yejer, ®ee@keÀ}sì, keÀes}iesì, Heeceesef}Jn, meesHe, HeeBb[dme, [ve}e@He, efJeefJeOe ÒekeÀej®³eeHeeJe[jer Fl³eeoeR®ee GlHeeokeÀ kebÀHev³eebceO³es veeJe}ewefkeÀkeÀ Deens.

3) yengjeäêr³e J³eeHeejer kebÀHev³ee –

yengjeäêr³e J³eeHeej kebÀHev³ee cnCepes Deµee kebÀHev³ee keÀer p³eeb®³ee SketÀCecenmet}eHewkeÀer 50… DeefOekeÀ cenmet} J³eeHeejeHeemetve ÒeeHle neslees. ne yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®eepegvee ÒekeÀej Deens. peeieeflekeÀ efve³ee&leerHewkeÀer 60… Hes#ee DeefOekeÀ Jeeìe yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®eeDeens. Goe. ìeì, ef}Hìve, efnbotpee, ye´keÀ yeeBb[.

efJekeÀmeveµeer} osµeele yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®eer YetefcekeÀe –

peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLes®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀememeeceL³e& yengje<ìêr³e kebÀHev³eebveer cenlJee®eerYetefcekeÀe Heej Hee[}er Deens.1) yengjeäêr³e kebÀHev³eebcegUs efJekeÀmeveµeer} osµeeleer} Yeeb[Je} iebgleJeCetkeÀ, GlHeVe DeeefCe jespeieej

HeeleUer Je{C³eeme ceole Pee}er Deens.2) yengjeäêr³e kebÀHev³ee efJekeÀmeveµeer} osµeele J³eeJemeeef³ekeÀ J³eJemLeeHevee}e GÊespeve osleele.3) efJekeÀmeveµeer} osµee®³ee efve³ee&le Jee{er}e ®ee}vee osC³eemeeþer yengjeäêr³e kebÀHev³ee ceole

keÀjleele.4) yengjeäêr³e kebÀHev³eebveer keÀener Jemletb®es GlHeeove neleer Iesleuîeeves efJekeÀmeveµeer} osµee®es

Dee³eeleermeeþer ogmeN³ee osµeeJejer} DeJe}bye keÀceer nesles.5) yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®³ee J³eeHekeÀ keÀe³e&#es$eecegUs peeieeflekeÀ GlHeeove Ke®ee&leer} leHeÀeJele keÀceer

nesC³eeme ceole Pee}er Deens.6) yengjeäêr³e keÀbHev³eebcegUs DeeefLe&keÀ efJekeÀemee}e ®ee}vee efceUtve osµee®es DeewoîeesefiekeÀjCee®eer

ieleer Jee{C³eeme ceole Pee}er Deens.7) yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®³ee ÒeJesµeecegUs efJekeÀmeveµeer} osµeele J³eJemee³e He³ee&JejCeeJej DevegketÀ}

HeefjCeece nesle Deens.8) yengjeäêr³e kebÀHev³ee efJekeÀmeveµeer} osµeele DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Je pe}o DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eeb®es

ceeO³ece þjuîee Deensle.]

9) yengjeäêr³e kebÀHev³eebcegUs veJeerve ¢efäkeÀesve DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ osJeeCe – IesJeeCe Jee{C³eemeceole Pee}er Deens.

10) yengje<ìêr³e kebÀHev³eebcegUs efJekeÀmeveµeer} osµeeb®³ee J³eJenejlees}eme Òeefleÿe ÒeeHle Pee}er Deens.

Lees[keÌ³eele yengjeäêr³e kebÀHev³ee cenÊece veHeÀe efceUJeC³eemeeþer peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesleer}meJe& ÒekeÀej®³ee meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. peeieeflekeÀerkeÀjCee®es GodefoämeeO³e keÀjC³eeJej l³eeb®ee DeefOekeÀ Yej Demelees.

49

yengjeäêr³e kebÀHev³ee DeeefCe Yeejle –

Yeejle ne SkeÀ efJekeÀmeveµeer} osµe Demeuîeeves mejkeÀejves efJeosµeer Yeeb[Je} iebgleJeCetkeÀermeeþerpes OeesjCe mJeerkeÀej}s Deens. lemes®e OeesjCe yengjeäêr³e kebÀHev³eebyeeyele osKeer} mJeerkeÀej}s Deens. pece&veer,peHeeve DeeefCe DecesefjkesÀ®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele yengjeäêr³e kebÀHev³eebveer cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej Hee[}erDeens. meO³ee ³ee kebÀHev³ee Yeejle DeeefCe ®eerve®eer yeepeejHesþ keÀeyeerpe keÀjC³eemeeþer Òe³elveµeer} Deensle.YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveµeer} osµeeves DeeefLe&keÀ efJekeÀmee®es Godefoä ieeþC³eemeeþer yengjeäêr³ekebÀHev³eebvee DeeHe}s odJeej Keg}s kesÀ}s Deens.

mJeeleb$³eeveblej®³ee ÒeejbYeer®³ee keÀeUele yengjeäêr³e kebÀHev³eebveer kesÀJeU }esKeb[ - Hees}eoÒekeÀuHeele iebgleJeCetkeÀ kesÀ}er nesleer. Hejbleg De}erkeÀ[®³ee keÀeUele l³eebveer Hesìêsef}Dece®es µegOoerkeÀjCe,jmee³eves, Deew<eOe efveefce&leer, DeJepe[ ³eb$emeeceûeer®eer efveefce&leer, Hees}eo, keÀe®ee DeeefCe Flej GoîeesieeleDeeHe}e menYeeie Jee{efJe}e Deens. meO³ee yengjeäêr³e kebÀHev³eebveer Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle DeeHe}s mLeeveDeefOekeÀ®e yeUkeÀì kesÀ}s Deens. ceeieer} oesve oµekeÀele ³ee kebÀHev³eebveer DeewoîeesefiekeÀ #es$eeHewkeÀer 53.7…#es$e efve³eb$eCeeKee}er DeeCe}s Deens.

³ee yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®es SkeÀ cenÊJee®es Jewefµe<ìîe Demes keÀer ³ee J³eJemee³eemeeþer }eieCeejsYeeb[Je} Yeejleeletve®e pecee keÀjleele.

1980 veblej Yeejle mejkeÀejves GoeefjkeÀjCee®es OeesjCe mJeerkeÀejuîeecegUs efJeosµeer Yeeb[Je}iebgleJeCetkeÀer}e cenÊJe ÒeeHle Pee}s Deens. Yeejleer³e kebÀHev³eebµeer keÀjej keÀ©ve efJeosµeer iebgleJeCetkeÀerle Jee{kesÀ}er Deens. veJeerve DeeefLe&keÀ OeesjCeecegUs efJeosµeer menYeeie Jee{}e Deens. 1948 les 1988 ³ee 40Je<ee¥®³ee keÀeUele efJeosµeer menYeeieemebyebOeer ®es 12,760 keÀjej Pee}s. l³eeHewkeÀer 6,165 keÀjej1980 les 1988 ³ee 8 Je<ee¥®³ee keÀe}eJeOeerle Pee}s}s Deensle.

De}erkeÀ[®³ee keÀeUele yengjeäêr³e kebÀHev³eebveer efJekeÀmeveµeer} osµeele Jee{l³ee ojevesiebgleJeCetkeÀ kesÀuîee®es efometve ³esles. ³ee kebÀHev³eebvee SketÀCe efJeosµeer J³eeHeejeleer} Jeeìe Jee{le Deens. ³eekebÀHev³ee DeeHeuîee GlHeeovee®eer efJe¬eÀer Jee{eJeer cnCetve DeekeÀ<e&keÀ mJe©Hee®eer peeefnjele keÀjleele lemes®el³eeb®ee peeieeflekeÀ yeepeejHesþsleer} veeJe}ewefkeÀkeÀ Jee{uîeeves SketÀCe J³eJenejele l³eeb®es ÒeYeglJe Jee{le ies}sDeens. Yeejleer³e kebÀHev³eebHes#ee yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer cepeyetle Deens. Deeblejjeäêr³eopee& ÒeeHle Pee}s}e Demeuîeeves yengjeäêr³e kebÀHev³eebvee Deeblejjeäêr³e efJeÊe mebmLeebkeÀ[tve menpeHeCesefveOeer pecee keÀjlee ³eslees.

lemes®e ³ee kebÀHev³ee GlHeeoveele Del³eeOegefvekeÀ GlHeeove leb$ee®ee JeeHej DemeuîeevesGlHeeovee®ee opee& G®®e Òeefle®ee Demelees Je GlHeeove Ke®e& keÀceer Demeuîeeves GlHeeovee®eer efJe¬eÀermenpeHeCes keÀjlee ³esles. ³ee kebÀHev³ee melele GlHeeoveefJe<e³ekeÀ mebµeessOeve keÀjerle Demeuîeeves GlHeeovee®eeopee& Gb®eeJeC³eeme ceole nesles. ³ee meJe& keÀejCeebcegUs Yeejleele yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®ee efJemleej nesC³eemeceole Pee}er Deens. 1991 veblej Yeejle mejkeÀejves efJeosµeer Yeeb[Je} iebgleJeCetkeÀ DeekeÀef<e&lekeÀjC³eemeeþer efJeµes<e Òe³elve kesÀuîeecegUs yengje<ìêr³e kebÀHev³eeb®ee DeLe&J³eJemLesleer} ÒeJesµe meg}Ye Pee}eDeens.l³ee®eer keÀejCes Heg{er}ÒeceeCes ë

1) DeewoîeesefiekeÀ HejJeevee HeOoleer jodo keÀjC³eele Dee}er Deens.2) cekeÌlesoejer efve³eb$eCe keÀe³eoîee®es iebgleJeCetkeÀermebyebOeer®es efveye¥Oe GþefJeC³eele Dee}s.

50

3) leb$e%eeve, Yeeb[Je}er Jemlet Dee³eeleer®³ee meboYeaerle} OeesjCe DeeefCe HeOoleerceO³es efµeefLe}leeDeeCeC³eele Dee}er Deens.

4) DeefmlelJeeleer} kebÀHev³eebvee efJeosµeer Yeeb[Je} iebgleJeCetkeÀ 51… He³e¥le Jee{efJeC³eeme mebceleerosC³eele Dee}er Deens.

5) efJeosµeer efJeefvece³e efve³eb$eCe keÀe³eo³eeleer} lejletoer jodo keÀjC³eele Deeuîee Deensle. l³eecegUsSKeeoîee kebÀHeveerleer} efJeosµeer iebgleJeCetkeÀer®es ÒeceeCe pejer 40… Hes#ee DeefOekeÀ Deme}s lejer leerkebÀHeveer Yeejleer³e keÀHebveerÒeceeCes keÀe³e&jle jent µekeÀles.

6) efJeosµeer kebÀHev³eebvee l³eeb®³ee osµee®ee ì^s[ceeke&À (J³eeHeejer yeesOe ef®evn) mJeosµeer yeepeejHesþslemebceleer osC³eele Dee}er Deens.

1990 ®³ee oµekeÀele Yeejleeleer} efJeosµeer Yeeb[Je} iebgleJeCetkeÀ Jee{le iesuîee®es efometve ³esles.Yeejle mejkeÀejves 1990 ceO³es 666 efJeosµeer menYeeieebvee mebceleer efo}er Deens. l³eele 1992 ceO³esogHeìerves Jee{ Pee}er nesleer. meO³ee Yeejleeleer} iebgleJeCetkeÀerceO³es DecesefjkesÀ®ee Jeeìe Demetve mJeerlPe&}B[,peHeeve DeeefCe Fbi}b[keÀ[tve osKeer} iebgleJeCetkeÀ ceesþîee ÒeceeCeele nesle Deens. efJeosµeer iebgleJeCetkeÀerHewkeÀerDeefOekeÀeefOekeÀ iegbleJeCetkeÀ les}µegOoerkeÀjCe keWÀê, Jeerpe efveefce&leer, jmee³eves DeeefCe efJeoîegle GHekeÀjCeeb®eerefveefce&leer keÀjCeeN³ee Goîeesie #es$eele Pee}s}er Deens.

yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®es oes<e –

yengjeäêr³e kebÀHev³eebceO³es Heg{er} ÒekeÀej®es oes<e Demeuîee®eer ìerkeÀe kesÀ}er Deens.

1) DeefOekeÀlece veHeÀe efceUJeC³eeJej Yej –

efJekeÀmeveµeer} osµeeleer} meeOevemebHeÊeer®ee peemleerle peemle JeeHej keÀ©ve cenÊeceveHeÀe efceUefJeCes ns yengjeäêr³e kebÀHev³eeb®es ÒecegKe Godefoäs Demeles. l³eecegUs l³eeb®es DeeefLe&keÀefJekeÀeme Je GlHeVe efJelejCeele meceevelee DeeCeC³eeme og³³ece mLeeve Deens.

2) ogefce&U efJeosµeer ®e}vee®³ee meeþîeeJej leeCe –

efJekeÀmeerle osµeeleer} yengje<ìêr³e kebÀHev³ee mJeosµee®³ee }eYeemeeþer efJekeÀmeveµeer}osµeele ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Je} iebgleJeCetkeÀ keÀjleele. l³eecegUs efJeosµeer kebÀHeveer je@³euìerveHeÀe, µegukeÀ, }eYeebµee®³ee mJe©Heele efJeosµeer ®e}ve DeeHeuîee osµeele HeeþefJeleele. l³eebveerkesÀ}suîee ÒeejbefYekeÀ Yeeb[Je} iebgleJeCetkeÀerHes#ee efkeÀleer lejer DeefOekeÀ ÒeceeCeele les DeeHeuîeeosµeeleer} mebHeÊeer mJeosµeele HeeþefJeleele.

3) jespeieej efveefce&leer®eer keÀceer #ecelee –

yengjeäêr³e kebÀHev³eebkeÀ[tve efJeµes<eleë Yeeb[Je}erÒeOeeve GlHeeove #es$eele iebgleJeCetkeÀ

kesÀ}er peeles. ³ee leb$eeceO³es Þecee®ee keÀceerle – keÀceer JeeHej nesle Demeuîeeves jespeieejefveefce&leer®eer #ecelee keÀceer Demeles. lemes®e yengjeäêr³e kebÀHev³ee DeeHeuîee Goîeesieeble G®®eopee&®es leb$e%eeve DeeefCe J³eJemLeeHeveeceO³es mLeeefvekeÀ }eskeÀebvee HeÀejµeer mebOeer osle veenerle.

4) osµee®³ee meeJe&YeewcelJeele nmle#esHe –

yengjeäêr³e kebÀHev³ee mejkeÀej®es DeeefLe&keÀ OeesjCe þjefJeC³eele DeeefCe Deeblejjeäêr³e

DeeefLe&keÀ – jepekeÀer³e mebyebOeele nmle#esHe keÀjleele. lemes®e Deµee kebÀHev³ee jepekeÀer³e [eJeHes®eDeeKetve DeeHeuîee}e HeÀe³eosµeerj þjs} Deµee efJe®eeje®³ee He#ee}e meÊesJej DeeCeC³ee®ee Òe³elvekeÀjleele. yengjeäêr³e kebÀHev³ee osµeele jepekeÀer³e nmle#esHe keÀ©ve meeJe&YeewcelJeeme yeeOeeHeesnes®eJeleele.

51

5) meemke=ÀeflekeÀ nmle#esHe –

yengjeäêr³e kebÀHev³ee peeefnjele ceeiee&®ee DeJe}bye keÀ©ve osµee®³ee meebmke=ÀeflekeÀefJe®eejOeejsle nmle#esHe keÀjleele. l³eecegUs efJekeÀmeveµeer} osµeeb®eer SkeÀ mebmke=Àleer veä nesles.Deµee kebÀHev³ee peeefnjeleerJej Òe®eb[ Hewmee Ke®e& keÀ©ve ûeenkeÀebvee DeekeÀef<e&le keÀjC³ee®ee Òe³elvekeÀjleele. Deµee peeefnjeleercegUs Jemletb®³ee efkebÀceleer Jee{leele. ceeieCeerle yeo} neslees.meeOevemebHeÊeer®ee peeefnjeleermeeþer GHe³eesie kesÀ}e peelees.

6) cenÊece veHeÀe efceUJeC³ee®eer ÒeJe=Êeer –

yengjeäêr³e kebÀHev³ee GlHeeove Ke®e& keÀceerle – keÀceer keÀjC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeleGlHeeove keÀjleele. osµeebleie&le Je Deeblejjeäêr³e yeepeejHesþsleer} DeHetCe&les®ee HeÀe³eoe IesTve

peemleerle – peemle veHeÀe efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. Deµee kebÀHev³ee ûeenkeÀebkeÀ[tveDeefOekeÀ efkebÀcele Jemet} keÀ©ve Je efHeUJeCetkeÀ keÀ©ve cenÊece veHeÀe cegUJeleele.

7) J³eJenejlees}eJej ÒeefleketÀ} HeefjCeece –

yengjeäêr³e kebÀHev³eebcegUs osµee®³ee J³eJenejlees}eJej ÒeefleketÀ} HeefjCeece neslees.keÀejCe Deµee kebÀHev³ee efceUe}s}e veHeÀe mJeosµeer HeeþefJele Demeuîeeves efJeosµeer ®e}vee®³eemeeþîeeJej leeCe He[lees DeeefCe osµee®ee J³eJenejlees} ÒeefleketÀ} yevelees.

8) cekeÌlesoejerle Jee{ -

yengjeäêr³e kebÀHev³ee efJekeÀmeveµeer} osµeeleer} mLeeefvekeÀ kebÀHev³eebµeer DeefveämJe©Hee®eer mHeOee& keÀ©ve l³eeb®es DeefmlelJe mebHegäele DeeCeleele DeeefCe l³ee efJeefµeä Jemletb®³eeGlHeeoveeceO³es mJeleë®eer cekeÌlesoejer efvecee&Ce keÀjleele. SkeÀoe cekeÌlesoejer efvecee&Ce Pee}er keÀer

peemleerle – peemle veHeÀe efceUefJeC³eemeeþer ûeenkeÀeb®eer efHeUJeCetkeÀ kesÀ}er peeles.

9) keÀj ®egkeÀefJeC³ee®eer ÒeJe=Êeer –

yengjeäêr³e kebÀHev³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®es keÀj ®egkeÀefJeC³eemeeþer efJeefJeOe ceeiee¥®ee DeJe}byekeÀjleele.

10) DeeefLe&keÀ OeeskeÌ³ee®eer Yeerleer –

yengjeäêr³e kebÀHev³ee efJekeÀmeveµeer} osµeeJej DeeHe}s Je®e&mJe efvecee&Ce keÀ©ve JeDeeefLe&keÀ veekesÀyeboer keÀ©ve efJekeÀmeveµeer} osµeebkeÀ[tve J³eeHeejµeleea DeeHeuîeemeeþer meleleDevegketÀ} keÀµeer jenleer} ³eemeeþer oyeeJe DeeCeleele. lemes®e mejkeÀejves Deµee kebÀHev³eebvee $eemeosC³ee®es þjefJeuîeeme osµeeletve Yeeb[Je} keÀe{tve IesC³ee®eer OecekeÀer osleele.

DeeHe}er Òeieleer leHeemee ë

Òe. yengjeäêr³e kebÀHev³ee ³eeb®es iegCeoes<e meebiee?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

52

3.8 Òeµveceeef}keÀe ë-

Òe. 1) Þece Je Yeeb[Je}e®eer ieefleµeer}lee efveOee&efjle keÀjCeejs IeìkeÀ mHeä keÀje.2) Þeceieefleefµe}lee Je Þecee®es mLe}eblej ³eeefle} Deeblejjeäêr³e ÒeJe=Êeer mHeä keÀje.3) Jesleve SkeÀkeWÀêefYecetKelee cnCepes keÀe³e?4) HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀer®eer ÒeJe=Êeer ë ìerHe ef}ne.5) HejkeÀer³e iebgleJeCetkeÀer®es efJeefJeOe ÒekeÀej keÀesCeles?6) yengjeäêr³e kebÀHev³ee®³eemeboYee&le HejefkeÀ³e Lesì iebgleJeCetkeÀer®ee DecegYeJe efkebÀJee

keÀeceefiejer mHeä keÀje.7) Yeejlee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele yengjeäêr³e kebÀHev³ee®es cenÊJe efJeµeo keÀje.

8) yengjeäêr³e kebÀHev³ee®es HeÀe³eos – leesìs mHeä keÀej.

53

4

J³eeHeejer OeesjCes

cegkeÌle J³eeHeej DeeefCe keÀe³e&#ecelee

IeìkeÀj®evee / Heeþîe¬eÀce

4.0 Godefo<ìîes4.1 ÒemleeJevee4.2 cegkeÌle J³eeHeej DeeefCe keÀe³e&#ecelee4.3 mebj#eCeJeeo4.4 J³eeHeeje®eer J³egnj®evee DeeefCe Jee{4.5 Dee³eele - ÒeeflemLeeHeve DeewoîeesefiekeÀjCe4.6 efve³ee&le - ÒeOeeve DeewoîeesefiekeÀjCe4.7 Òeµveceeef}keÀe


keÀesCel³eener osµee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele J³eeHeejer OeesjCee®es cenÊJe Devev³emeeOeejCe Demeles.³ee Heeþele DeeHeCe J³eeHeej OeesjCe Je l³eemebyebOeerle yeeyeeR®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. ³ee Heeþe®eerGodefoäîes Heg{er}ÒeceeCes ë

1) cegkeÌle J³eeHej Je mebjef#ele J³eeHeej ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.2) Dee³eele He³ee&³eerkeÀjCe Je efve³ee&le - ÒeOeeve DeewoîeesefiekeÀjCe ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.3) J³eeHeeje®eer J³egnj®evee DeeefCe Jee{ ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes

4.1 ÒemleeJevee ë-

J³eeHeej OeesjCe ns keÀesCel³eener osµeemeeþer Del³eble cenÊJee®es Demeles keÀejCe ³ee J³eeHeejOeesjCeeJej®e Deeblejjeäêr³e J³eeHeej DeJe}byetve Demelees. Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeHeemetve Òel³eskeÀ osµe }eYeÒeeHle keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. DeeefLe&keÀ Je=Ooeroj Gb®eJeC³eemeeþer J³eeHeejele menYeeieer nesCes nerkeÀeUe®eer iejpe Deens. J³eeHeej - efJe<e³ekeÀ OeesjCe ne DeeefLe&keÀ OeesjCee®ee®e SkeÀ Yeeie Deens. DeHesef#eleHeefjCeece meeO³e keÀjC³eemeeþer ³ee OeesjCee®eer DeeKeCeer kesÀ}er peeles. ³ee OeesjCee®ee mebyebOe osµee®³eeDeeblejjeäêr³e DeeefLe&keÀ J³eJenejebµeer Demelees. J³eeHeejOeesjCee®³ee ceeO³eceeletve osµee®es yeenîe DeeefLe&keÀJ³eJenej DeeefCe l³ee Deveg<ebieeves JesieJesieÈ³ee osµeebµeer efvecee&Ce Pee}s}s DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀDeeefCe jepekeÀer³e mebyebOee®es efve³eceve DeeefCe efve³eb$eCe kesÀ}s peeles. J³eeHeejemeboYee&le efvecee&Ce Pee}suîeemecem³eeb®eer mees[JeCetkeÀ kesÀ}er peeles. J³eeHeejefJe<e³ekeÀ OeesjCee®eer DeeKeCeer DeeefCe Debce}yepeeJeCeerkeÀjC³ee®es keÀe³e& µeemevee}e keÀjeJes }eieles. osµee®³ee Debleie&le HeefjefmLeleer®ee efJe®eej keÀ©ve DeeefLe&keÀOeesjCeeµeer megmebiele Deµee J³eeHeej OeesjCee®eer DeeKeCeer kesÀ}er peeles. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer J³eeHeej nîeemeeOeveeb®ee JeeHej keÀjeJe³ee®ee Demes} lej l³eemeeþer keÀesCl³ee leb$ee®ee JeeHej keÀjeJe³ee®ee, keÀesCeles leb$e

54

osµee}e efnlekeÀejkeÀ DeeefCe keÀesCeles DeefnlekeÀejkeÀ ³ee®ee efJe®eej keÀjeJee }eielees. ³eemeeþer cegkeÌle J³eeHeejOeesjCe ³eesi³e keÀer mebjef#ele J³eeHeej OeesjCe ³eesi³e keÀer, oesneW®ee mecevJe³e ³eesi³e ³ee®ee efveCe&³e µeemevee}eI³eeJee }eielees.

4.2 cegkeÌle J³eeHeej DeeefCe keÀe³e&#ecelee

cegkeÌle J³eeHeej OeesjCee®ee HegjmkeÀej meveeleveHebLeer³e DeLe&le%eebveer kesÀ}e. cegkeÌle J³eeHeej OeesjCee}eKeg}s JîeeHeej OeesjCe Demesner cnì}s peeles. cegkeÌle nîee µeyoe®ee Deµe& efve³eb$eCe veme}s}e. HejbblegDeLe&µeem$eeceO³es cegkeÌle J³eeHeej ³ee®ee DeLe& JesieUe Deens. cegkeÌle J³eeHeej ner mebkeÀuHevee mecepetveIesC³eemeeþer DeeHeCe DeLe&le%eebveer efo}suîee J³eeK³ee HeenCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.

cegkeÌle J³eeHeeje®³ee J³eeK³ee1) cegkeÌle J³eeHeej OeesjCe Deµee ÒeCee}er}e cnì}s peeles keÀer, p³ee JemletbceO³es keÀesCel³eener

ÒekeÀej®ee YesoYeeJe kesÀ}e peele veener. DeeefCe efJeosµeer JemletbJej keÀesCelesner DeveeJeµ³ekeÀefve³eb$eCe, keÀj }eJe}s peele veener. DeeefCe osµeer Jemlet DeeefCe Goîeessieebvee keÀesCelesner efJeµes<emegefJeOee Òeoeve kesÀ}er peele veener.

- De@[ce eqmceLe

2) Òee. peieefoµe YeieJeles ³eeb®³ee celes, cegkeÌle J³eeHeej cnCepes Deµeer efmLeleer nes³e keÀer, p³eelekeÀesCeleerner meercee keÀj vemeleele. keÀesìe efveefµ®ele kesÀ}suee vemelees. efJeefvece³e efve³eb$eCee®eeDeYeeJe Demelees. GlHeeoveemeeþer DeeefLe&keÀ ceoleer®eer HeOole vemeles GlHeeove meeOeveeb®eeJeeHej Je JeeHejeJej keÀesCel³eener ÒekeÀej®es efve³eb$eCe vemeles.

Jejer} JesieJesieÈ³ee celeeJe©ve cegkeÌle J³eeHeeje®eer Jewefµeäîes Kee}er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.1) cegkeÌle J³eeHeejele osµeer Jemlet efJeosµeer Jemlet Demee Yeso kesÀ}e peele veener.2) Dee³eele - efve³ee&leJej keÀesCelesner efve³eb$eCes efkebÀJee yebOeves vemeleele.

keÀener efJe®eejJeblee®³ee celes, cegkeÌle J³eeHeej OeesjCe osµee}e }eYekeÀejkeÀ Demeles. Lej keÀeneR®³eeceles neveerkeÀejkeÀ Demeles.

cegkeÌle J³eeHeeje®³ee meceLe&veeLe& Kee}er} cegÎs ceeb[}s peeleele,1) GlHeeokeÀ meeOeveeb®ee cenÊece JeeHej2) DekeÀe³e&#ece Goîeesieeb®ee Nneme3) jeäêr³e GlHevveele Je=Ooer4) GHeYeeskeÌl³eebvee }eYe5) cekeÌlesoejer}e Hee³eyebo6) GlHeeove HeOoleerle megOeejCee7) jeäêr³e Ye´äe®eejeJej efve³eb$eCe8) osC³ee - IesC³eele megOeejCee9) jepekeÀer³e meeJe&YeewceÊJe10)jeä^Jeeoe}e cenÊJe

55

cegkeÌle J³eeHeeje®³ee efJejesOeer Kee}er} cegÎs ceeb[}s peeleele.1) DeJeemleJe ûeefnles2) ieUskeÀeHet mHeOee&3) DeewoîeesefiekeÀ efJekeÀemee}e ceejkeÀ4) Deejesi³e efJeIeelekeÀ Jemletb®eer Dee³eele5) SkeÀebieer efJekeÀeme6) efJekeÀefmele DeeefCe DeefJekeÀefmele osµeebleer} Deblej Jee{les7) jeä^Jeeoe}e cenÊJe8) jepekeÀer³e meeJe&YeewceÊJe

Deµee ÒekeÀejs DeeHeCeeme cegkeÌle J³eeHeeje®es iegCe - oes<e meebielee ³esleer}.

4.3 mebj#eCeJeeo mebjef#ele J³eeHeej ë-

cegkeÌle J³eeHeej OeesjCee®ee DevegYeJe peieeefle} yengleebµe osµeebveer Iesle}s}e Deens. efJekeÀefmele osµeJeieleUlee DeefJekeÀefmele osµeebvee cegkeÌle J³eeHeej OeesjCeebves neveer®e peemle Heesn®e}er Deens.

J³eeK³ee -mebj#eCe efJe<e³ekeÀ OeesjCe cnCepes mejkeÀej®es Demes J³eeHeejer OeesjCe nes³e keÀer, p³ee Debleie&le

osµeebleie&le Jemlet DeeefCe Goîeesieeb®es efJeosµeer mHeOexHeemetve mebj#eCe keÀjC³eemeeþer meercee µegukeÀ DeekeÀejCes,Dee³eele leesìe þjefJeCes, osµeerGoîeesieebveer DeeefLe&keÀ meene³³elee DeeefCe Flej megefJeOee Òeoeve keÀjCes efJeosµeer®e}ve efJeefvece³e J³eJenejeJej efve³eb$eCe DeeCeCes ³ee ceeiee&®ee DeJe}bye keÀ©ve efJeosµeer J³eeHeej efve³ebef$elekeÀjCes nes³e.

p³ee J³eeHeejeceO³es osµeer Goîeesieebvee HejkeÀer³e GoîeesieebHeemetve mebj#eCe efo}s peeles l³ee}emebj#eCeefveleer mebj#eCeJeeo Demes cnCeleele.osµeer Goîeesieebvee mebj#eCe osC³eemeeþer Dee³eeleerJej efJeefJeOe ceeiee¥veer efve³eb$eCe yemeJe}s peeles. lej efve³ee&leJee{erme Òeeslmeenve efo}s peeles.

mebjef#ele J³eeHeeje®es iegCe meceYe&ve Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}

DeeefLe&keÀ DeeefLe&keÀ leej

1) yeeuîeeJemLesleer} Goîeesieebvee mebj#eCe 1) mebj#eCe - meeefnl³ee®es Goîeesie2) J³eeHeejµeleea megOeejCee 2) DeeefLe&keÀ mJeb³eHetCe&leë3) meewoeµekeÌleerle Jee{ keÀjCes 3) osµee®³ee Jewefµeäîeeb®es mebJeOe&ve4) jeµeerHeleve efJejesOeer cegeqkeÌleJeeo 4) osµeeleer} Hewmee osµeele þsJeCes5) mecelees} DeeefLe&keÀ efJekeÀeme 5) ®ewveer®³ee Jemlet®³ee Dee³eeleerle keÀHeele keÀjCes.6) jespeieej Jee{7) J³eeHeejlees} DevegketÀ} keÀjCes8) mJemle Þece cegeqkeÌleJeeo9) cet}Yetle Goîeesieeb®eer GYeejCeer

10) Debleie&le yeepeejHesþs®eer Jee{11) GlHeeove Ke®ee&le meceevelee DeeCeCes

56

Jejer} meJe& iegCe mebjef#ele J³eeHeeje®es meceLe&veeLe& ³egeqkeÌleJeeo cnCetve ceeb[}s peeleele. ³eeyejesyej®e meYeće efve³ee&le keÀjCeejs keÀener ³egeqkeÌleJeeo ceeb[}s Deensle.

mebjef#ele J³eeHeeje®es oes<e Je leesìs

1) mebj#eCe OeesjCeecegUs DekeÀe³e&#ece keÀeceieej, J³eJemLeeHekeÀ DeeefCe GoîeespekeÀebvee ÒeeslmeenveefceUles.

2) mebjef#ele OeesjCeeves Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele Ieì nesles.3) Dee³eeleerJej mebj#eCe meercee µegukeÀ DeekeÀej}s lej DeveeJeµ³ekeÀ Dee³eele Jemlet}e osµeele®e He³ee&³e

efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀ}e peelees. l³eecegUs meeOeve meeceûeer}e De³eesi³e / JesieUs JeUCe}eieles.

4) p³ee Goîeesieebvee mebj#eCe ÒeeHle nesles l³eebvee jeäêr³e GlHevvee®ee peemleerle peemle efnmmee ÒeeHleneslees. l³eecegUs GlHevvee®es Demeceeve efJeYeepeve nesles.

5) mebj#eCeecegUs efJeosµeer mHeOee& veenerµeer nesles. osµeele Jemlet}e He³ee&³e GHe}yOe vemeuîeeves keÀenerGoîeesieeb®eer osµeeble cekeÌlesoejer efvecee&Ce nesles.

6) mebj#eCe OeesjCee®ee Yeeie cnCetve Dee³eeleerJej keÀ[keÀ efveye¥Oe }eo}s lej Dee³eele HetJe&leë yebonesF&}. Demes Pee}s lej meercee µegukeÀeHeemetve mejkeÀej}e GlHevve ÒeeHle nesCeej veener.


1) mebj#eCe Jeeo cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

2) mebj#eCe J³eeHeej cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

4.4 J³eeHeeje®eer J³egnj®evee DeeefCe Jee{(Strategies of trade & Growth)

HejkeÀer³e J³eeHeej DeeHeuîee osµee}e DevegketÀ} þjC³eemeeþer Dee³eele keÀceer Je efve³ee&le Jee{efJeCesDeeJeµ³ekeÀ Demeles, l³eemeeþer J³eeHeeje®eer J³egnj®evee Deµee HeOoleerves keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. Dee³eelepeemle Je efve³ee&le keÀceer Deµeer HeefjefmLeleer GodYeJeuîeeme J³eJenejlees} ÒeefleketÀ} neslees; Dee³eeleefve³ee&leerceOeer} ojer Ye©ve keÀe{C³eemeeþer efJekeÀmeveµeer} osµe efve³ee&leerme Gllespeve Je Dee³eeleHe³ee&³eerkeÀjCe - ³eeJej Yej osleele. efve³ee&le Gllespeveeme yeenîe ye®eleer DeLeJee [eJeHes®e / J³egnj®eveeDemes cnCeleele. Dee³eele He³ee&³eer keÀjCeeme Debleie&le ye®eleer DeLeJee [eJeHes®e / J³egnj®evee cnCeleele.Dee³eele He³ee&³eerkeÀjCe Je efve³ee&le Òeeslmeenve ³ee oesvner ceeiee&ves efJekeÀmeveµeer} osµeeble DeeHeuîee HejkeÀer³eJ³eeHeejele Je=Ooer / Jee{ Ie[Jetve DeeCeleele.

57

4.5 Dee³eele He³ee&³eerkeÀjCe(Import Substitution Strategy)

“p³ee Jemletb®eer DeeHeCe efJeosµeeletve Dee³eele keÀjlees, l³ee Dee³eele Jemletbvee®e mJeosµeele He³ee&³eer

Jemlet le³eej keÀjCes cnCepes Dee³eele He³ee&³eer keÀjCe nes³e.”

Dee³eele He³ee&³eer keÀjCe ³eekeÀefjlee osµee®³ee GlHeeove#ecelee ke=À<eer Je DeewoîeesefiekeÀ #es$eJee{e³e}e nJeer. pej osµeeleer} SketÀCe HegjJeþîeele Dee³eeleer®es ÒeceeCe HetJeeaHes#ee Jee{le Demes} lejDee³eele He³ee&³eerkeÀjCe OeesjCe ³eµemJeer Pee}s Deens Demes cnCelee ³eesF&}.

Dee³eele He³ee&³eerkeÀjCee®es oesve ÒecegKe GÎsµe1) osµee®³ee DeLe&J³eJemLes}e DeelceefveYe&j keÀjC³eemeeþer osµee®³ee DeewoîeesefiekeÀkeÀerkeÀjCee}e

Òeeslmeenve osCes.2) efJeosµeer ®e}vee®eer ye®ele keÀjCes.

Dee³eele He³ee&³eerkeÀjCeele GHeYeesieefve³ebvece, osµeebleie&le GlHeeoveeJej Yej, mJeosµeer leb$e%eevee®eeefJekeÀeme Je JeeHej ³eeJej Yej osC³eele ³eslees. Dee³eele He³ee&³eerkeÀjCee®ee HegjmkeÀej Je efJejesOe efJeefJeOe le%eebveerkesÀ}e Deens. HejkeÀer³e J³eeHeeje®eer J³egnj®evee cnCetve ³ee ceeiee¥®ee DeJe}bye osµe keÀjleele.


1) Dee³eele He³ee&³eerkeÀjCe DeewoîeesefiekeÀjCe mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

4.6 efve³ee&le Gllespeve(Export – oriented industrialization)

efJekeÀefmele osµeele Jemlet®³ee yeepeejHesþs®eer HeenCeer keÀ©ve DeHesef#ele yeepeeje®es mJe©HemecepeeJetve Iesle}s peeles. DeeHeejbHeeefjkeÀ Jemletb®³ee efve³ee&leer}e Gllespeve efo}s peeles. ÒeeLeefcekeÀ Jemletb®eerÒeef¬eÀ³ee DeeefCe opee& megOee©ve HeejbHeeefjkeÀ efve³ee&le Jee{efJe}er peeles. ³eemeeþer Heg{er} ceeiee¥®ee DeeJe}byekesÀ}e peelees.

1) µesleer, KeeCekeÀece Je DeewoîeesefiekeÀ mesJee F. #es$eeb®eer efveefµ®eleer kesÀ}er peeles.2) GHeYeesieeleer} Jee{ ce³ee&efole kesÀ}er peeles.3) Debleie&le efkebÀceleHeeleUer efmLej þsJeles.4) efve³ee&le#ece GoîeesieW®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe keÀjCes.5) efve³ee&le#ece Goîeesieebvee Devegoeve osCes.6) efve³ee&leer} yebOeves keÀe{tve ìekeÀCes.7) efve³ee&le#ece Goîeesieebvee Dee³eele DeewoîeesefiekeÀ keÀ®®ee cee} JeeHejC³eeme meJe}le osCes.8) efve³ee&le#ece Jemletb®³ee efkebÀceleer efmLej þsJeCes.9) J³eeHeejer kebÀHev³ee Hejosµeele mLeeHeve keÀjCes.

58

10) Deewo³eesefiekeÀ Je J³eeHeejer Òeoµe&ves Hejosµeele YejJeCes.11) efve³ee&le Òeeslmeenve ceb[Us mLeeHeve keÀjCes.


1) cegkeÌle J³eeHeej cnCepes keÀe³e cegkeÌle J³eeHeeje®es iegCeoes<e mHeä keÀje2) mebj#eCeJeeoe®³ee meceLe&veeLe& cetodos efJeµeo keÀje.3) ìerHee ef}ne

1) Dee³eele He³ee&³eer DeewoîeesefiekeÀjCe2) efve³ee&le ÒeeOeev³e DeewoîeesefiekeÀjCe3) mebj#eCeJeeo

59

5

peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee

Heeþîe¬eÀce

5.0 Gefodoäîes5.1 ÒemleeJevee5.2 peeieeflekeÀ J³eeHeejer mebIeìvee - keÀe³ex DeeefCe JîeeHeejer GoejerkeÀjCe5.3 J³eeHeejer OeesjCeeleer} celeYeso5.4 efìHme DeeefCe ie@ìdme Debleie&le yeeyeer5.5 peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer le¬eÀej efveJeejCe meefceleer5.6 Òeµveceeef}keÀe

5.0 Gefodoäîes

Heefnuîee cene³egOoeveblej DeeefCe ÒeecegK³eeves DeeefLe&keÀ cebefoveblej (1929 - 33) cegkeÌleJ³eeHeeje®es cenllJe keÀceer nesTve mebjef#ele J³eeHeej OeesjCee®es cenllJe Jee{le ies}s nesles. Deeblejjeäêr³eJ³eeHeejeceO³es Yeeie IesCeeN³ee osµeeceO³es DeeefLe&keÀ meecebpem³e Jee{erme }eieC³eemeeþer Je J³eeHeejeJejer}ke=À$eerce mJe©Hee®eer efve³eb$eCes keÀceer keÀjC³eemeeþer pes Òe³elve Pee}s l³eeletve®e ie@ì®eer (GATT) mLeeHeveePee}er. ³ee Heeþele DeeHeCe ie@ì DeeefCe peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee F. efJe<e³eer®ee DeY³eeme keÀjCeejDeenesle. ³ee Heeþe®eer Gefodoäîes Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.

1) peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìveslebie&le J³eeHeeje®es GoejerkeÀjCe DeY³eemeCes.2) le¬eÀej efveJeejCe meefceleer®ee DeY³eeme keÀjCes.3) yeewOoerkeÀ mebHeoe DeefOekeÀej ner mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.

5.1 ÒemleeJevee

peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee ns ie@ì®es efJemleeefjle mJe©He ceeve}s peeles. Yeejle ie@ì®eemebmLeeHekeÀ meom³e Demeuîeeves lees peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®ee osKeer} meom³e Deens. peeieeflekeÀJ³eeHeej mebIeìves®³ee mLeeHevescegUs peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee peemle cepeyetle nesTve mebHetCe& peeieeflekeÀjespeieej, GlHeeove DeeefCe J³eeHeejeceO³es Jee{ nesC³eeme ceole nesF&}. WTO ceO³es J³eeHeejeleJemletyejesyej®e mesJeeb®eeosKeer} meceeJesµe keÀjC³eele Dee}e Deens.

5.2 peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvee (World Trade Organisation)

Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje}e ieleer osCes, J³eeHeejeleer} cee}eÊekeÀ efve³eb$eCes mew} keÀjCes / jÎkeÀjCes. Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeµeer mebyebOeerle efJeefJeOe mecem³ee mees[efJeCes nîee keÀjerlee p³ee GATT

ie@ì®eer mLeeHevee 30 Dee@keÌìesyej 1947 ceO³es keÀjC³eele Dee}er nesleer. l³ee ie@ì®es DeefmlelJe 12ef[meWyej 1995 ceO³es mebHegäele Dee}s Je l³ee peeieer Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeµeer mebyebOeerle peeieeflekeÀ

60

J³eeHeej mebIeìves®eer mLeeHevee keÀjC³eele Dee}er. 1 peevesJeejer 1995 }e peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eermLeeHevee Pee}er.

peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer Godefoäîes

1) Jemlet Je mesJee ³eeb®³ee GlHeeoveele Je J³eeHeejele Jee{ keÀjCes.2) ÒeYeeJeer ceeieCeer Je jespeieej nîeele J³eeHekeÀ Je ÒeYeeJeer Je=Ooer keÀjCes.3) peeieeflekeÀ mebmeeOeveeb®ee ³eesi³e GHe³eesie keÀjCes.4) melele efJekeÀemee®eer mebkeÀuHevee G®e}tve OejCes.5) jenCeerceevee®³ee HeeleUerle Jee{ keÀjCes.6) He³ee&JejCee®es mebj#eCe keÀjCes.

peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer keÀe³ex

1) J³eeHeej Je ÒeµegukeÀeµeer mebyebOeerle keÀesCel³eener cegÎeJej meom³e osµeebceO³es efJe®eej efJeefvece³ekeÀjC³eekeÀefjlee SkeÀe ceb®ee®³ee mJe©Heele keÀe³e& keÀjles.

2) peeieeflekeÀ J³eeHeej keÀjej Je yengHe#eer³e keÀjej nîee®es Hee}ve, Òeµeemeve Je Heefj®ee}ve JneJesnîeekeÀefjlee mees³eer meJe}leer efvecee&Ce keÀjCes.

3) J³eeHeej – OeesjCe meceer#ece Òeef¬eÀ³esµeer mebyebefOele efve³ece }eiet keÀjCes.4) efJeefJeO³e cegoîeebJej ®e®ee& keÀ©ve l³eeb®eer mees[JeCetkeÀ keÀjCes.5) Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer Je peeieeflekeÀ yeBbkeÀ ³eeb®³eeµeer menkeÀe³e& keÀjles.6) peeieeflekeÀ mebmeeOeveeb®ee cenÊece JeeHej keÀjCes.

peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer J³eeHleer

1) efve³ee&leer®³ee efveye¥Oee®ee efve³ee&le keÀesìe2) ûeenkeÀebvee mebj#eCe osCes (Jemletb®³ee meboYee&leer})3) Deejesi³e Je He³ee&JejCe mebj#eCeemeeþer J³eeHeejeJej efve³eb$eCe

4) efJekeÀmeveµeer} osµeele yee}cepetjeb®ee keÀeceieej cnCetve – Ghe³eesie kesÀuîeeme Dee³eele LeebyeJeCes.5) Yesojefnle J³eeHeej mecelees}emeeþer lejleto keÀjCes.

peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®es cenÊJee®es keÀjej

peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee meYeemeoeb®eer ceb$eer HeeleUerJejer} yewþkeÀ oesve Je<ee&letve SkeÀoeYejles. WTO ceO³es Heg{er} cenÊJee®es keÀjej Pee}s Deensle.

1) Jemlet J³eeHeejemebyebOeer®ee yengHe#eer keÀjej (MAT)2) Jemlet J³eeHeeje®ee meJe& meeOeejCe keÀjej (MAT)3) yeeweqOokeÀ mebHeoe mebyebOeer®ee keÀjej (TRIPS)4) mesJeeb®ee keÀjej (GATS)5) µesleerefJe<e³ekeÀ menceleer keÀjej (Agreement of Agreiculture)

peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee Jejer} cenÊJee®³ee keÀjejevegmeej J³eeHeeje®es ceesþîee ÒeceeCeeleGoejerkeÀjCe Peeuîee®es efometve ³esles. meoj meJe& keÀjeje®³ee meene³³eeves cegkeÌle, Goej, mHeOee&lcekeÀ

61

J³eJemLee yeUkeÀì keÀjC³ee®es keÀe³e& peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesceeHe&Àle kesÀ}s peeF&}. HeCe ³ee®ee HeÀe³eoeÒel³eskeÀ DeLe&J³eJemLes}e efle®³ee mHeOee&lcekeÀ #ecelesJej DeJe}byetve Deens.


1) peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer Godefoäîes mHeä keÀje.__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

5.3 J³eeHeej OeesjCeeleer} celeYeso – keÀeceieejeb®ee opee& - He³ee&JejCe mebj#eCe

DecesefjkesÀmenerle efJekeÀefmele osµeebodJeejs p³eebvee HetCe& meceLe&ve ÒeeHle Pee}s Deens, Deµeer Heg{er}oesve keÀ}ces Deensle keÀer, peer Yeejle Je Flej efJekeÀmeveµeer} osµeeb®³ee J³eeHeeje}e yeeOekeÀ þjle Deensle.

Deeblejjeäêr³e Þece – ceeveob[

efJekeÀmeveµeer} osµe pees cee} efve³ee&le keÀjleele lees cee} le³eej keÀjleevee cepetjeb®es µees<eCenesles, Deµeer efJekeÀefmele osµeeb®eer Deesj[ Deens. ³ee cepetjebvee Hegjsµeer cepegjer osC³eele ³esle veener. ³eeb®³ee

yeeyeleerle DemeCeejs Þece – keÀuîeeCe keÀe³e&¬eÀce Del³euHe Deensle. lemes®e ³ee ÞeefcekeÀeb®³ee jenCeerceevee®eeopee& Del³eble keÀceer Deens. lemes®e efve³ee&le cee}e®³ee keÀejKeev³eele yee} keÀeceieejeb®ee JeeHej neslees. ceeveJeDeefOekeÀeje®es G}ÁbIeve nesles. ns efJekeÀmeveµeer} osµe Deeblejjeäêr³e ceeveob[e®es Hee}ve keÀefjle veenerle.Deµee ÒekeÀej®ee meebieeJee keÀefjle ns efJekeÀefmele osµe efJekeÀmeveµeer} osµeeletve ³esCeeN³ee Dee³eeleerJej ÒeefleyebOe}eJeleele.

Deµee ÒekeÀej®es Keesìs DeejesHe keÀ©ve ns efJekeÀefmele osµe Yeejleeletve efve³ee&le nesCeeN³ee ieeef}®es,efnjs, pe[ - peJeenj, le³eej keÀHe[s, ®ene F. Jemletb®eer efJeìbyevee keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. l³eecegUsYeejleeletve efve³ee&le nesCeeN³ee Deµee Jemletb®³ee efJe¬eÀerJej Del³eble efJeHeefjle HeefjCeece neslees.

peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®³ee SkeÀe DeeCeKeer meeceeefpekeÀ keÀ}ceecegUs efJekeÀmeveµeer} osµeeletvekeÀjC³eele ³esCeeje Dee³eele cee}eJej ÒeefleµegkeÌ} }eJeC³ee®eer lejleto Deens. ÒeefleµegukeÀ }eJeuîeecegUsefJekeÀmeveµeer} efJeoîeceeve keÀceer Deme}suîee Þece Ke®ee&®ee ÒeYeeJe veä keÀjlee ³eslees.

He³ee&JejCe mebj#eCe –He³ee&JejCe keÀ}ce ns DeeCeKeer SkeÀ keÀ}ce Deens keÀer, p³ee DeeOeejs efJekeÀefmele osµe

efJekeÀmeveµeer} osµeeb®³ee efve³ee&le – J³eeHeejele De[LeUs DeeCet µekeÀleele. efJekeÀefmele osµe JeHe³ee&JejCeJeeoer ³eeb®³ee celes efJekeÀmeveµeer} osµe DeeefLe&keÀ efJekeÀemeekeÀefjlee pes Òe³elve keÀjleele l³eecegUsceesþîee ÒeceeCeele He³ee&JejCee®eer neveer nesle Deens. lejerHeCe ns osµe He³ee&JejCe mebj#eCe keÀjC³eekeÀefjleekeÀesCeleener Òe³elve keÀjleele. He³ee&JejCe Òeot<eCeekeÀefjlee peyeeyeoej Deme}suîee nîee efJekeÀmeveµeer}osµeeb®eer / osµeebvee ob[ Je efµe#ee JneJeer.

JeemleefJekeÀ Heenlee He³ee&JejCee®eer peer ceesþer neveer Pee}er l³ee}e efJekeÀefmele osµe®e peyeeyeoejDeensle. DeewoîeesefiekeÀ ¬eÀebleer}e Heeµ®eel³e osµeele®e meg©Jeele Pee}er. He³ee&JejCee}e 75… neveerHees®eJeC³eeme les®e peyeeyeoej Deensle.

62

efJekeÀefmele osµeeb®ee ogìHHeer ceeveob[

efJekeÀefmele osµe yeN³ee®e meJe}leer Je µegukeÀ ³eeb®³eele keÀHeele keÀjC³eekeÀefjlee efJekeÀmeveµeer}osµeeJej oyeeJe DeeCeleele. lemes®e efJeefJeOe ÒekeÀej®eer efve³eb$eCes }eJetve l³eeb®³ee efve³ee&le J³eeHeejeleDe[LeUs DeeCeleele.

5.4 yeeweqOokeÀ mebHeoe DeefOekeÀej Je ie@ìmed Debleie&le yeeyeer

peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìvesle ìêrHme DeeefCe ie@ìme ³ee oesve cenÊJee®³ee yeeyeer Deensle.

ìêrHme (TRIPS)

Trade Related Intelleactual Property RightsJ³eeHeejeµeer mebyebOeerle yeewOoerkeÀ mebHelleer DeefOekeÀej

ìêrHme keÀjeje®³ee Debleie&le 7 ÒekeÀej®eer yeewOoerkeÀ mebHelleer ³esles –1) keÀe@Heer jeF&ì Je lelmebyebOeer DeefOekeÀej2) ì^s[ceeke&À3) Yeewieesef}keÀ mebkesÀle4) DeewoîeesefiekeÀ ef[PeeFve5) Hesìbì - ³eele met#ce efpeJeeCet Je jesHeìîee®es efJeefJeOe ÒekeÀej ³esleele6) mebIeefìle meefke&Àì7) J³eeHeeefjkeÀ jnm³e

ìêrHme®es Godefoä ns yeewOoerkeÀ DeefOekeÀejeb®ee og©He³eesie nesT ve³es ns Deens. ³ee DeefOekeÀejebveeog©He³eesieeHeemetve jesKeCes ns Godefoä Deens. ³ee keÀefjlee efJeefJeOe osµeeleer} mejkeÀejebceO³es efJe®eejefJeefvece³eebvee Òeeslmeenve oîeeJe³ee®es Deens.

ne keÀjej ìêrHme®eer keÀe³e&Jeener JneJeer cnCetve Gef®ele keÀe³eos le³eej keÀjCes Je Flej Ghee³e ³eespeves³eekeÀefjlee efJekeÀefmele osµeebveer 1 Je<ee&®ee meb¬eÀceCe keÀe} cnCetve osle Deens. efJekeÀmeveµeer} osµe, HetJe&³egjesHeer³e osµe Je jefµe³ee ³eebvee 5 Je<ee&®ee lej v³etveÊece efJekeÀefmele osµeebkeÀefjlee 11 Je<ee&®ee meb¬eÀceCekeÀe} osC³eele Dee}e. p³ee efJekeÀmeveµeer} osµeeceO³es Jemlet Hesìbì mebj#eCe veener l³eebvee 10 Je<ee&®eercegole osC³eele Dee}er.

keÀjejceO³es nsner mHeä kesÀ}s Deens keÀer, yeewOoerkeÀ mebHelleer DeefOekeÀejeb®³ee J³eeHeejeyeeyeele®³ee Hen}t®³eeceb[Ue®eer mLeeHevee keÀjC³eele ³esF&}. Je ns ceb[U ³ee keÀjeje®eer Dece}yepeeJeCeer Je meom³e osµeeb®³eemejkeÀejeceeHe&Àle l³ee®es efkeÀleHele Hee}ve nesle Deens ³eeyeeyele efveiejeCeer þsJes}.

mesJesleer} J³eeHeejeyeeyele®ee meeceev³e efve³ece

³eeHetJeea GATT ceO³es kesÀJeU Jemletb®³ee®e J³eeHeeje®ee meceeJesµe neslee. Hejbleg 1986 ceO³esÒeLece®e GATT ceO³es GATS ®³ee ©Heeves mesJeeb®ee meceeJesµe keÀjC³eele Dee}e.

63

mesJeeb®³ee efJeosµeer J³eeHeejeJej }eoC³eele ³esCeeN³ee ÒeefleyebOe keÀjC³eeµeer mebyebefOele ne keÀjejDeens. p³eeceO³es G®®e ÒekeÀej®³ee leb$e%eevee®eer DeeJeµ³ekeÀlee Deens. Deµee yeBbkeÀeRie, efJecee, JeenletkeÀoUCeJeUCe F. mesJeeb®ee®e ³eele meceeJesµe Deens. ³eeb®es Gllejesllej GoejerkeÀjCe JneJeer Deµeer DeHes#eeDeens.

³ee keÀjejeceO³es Keeme #es$eeb®³ee yeeyeleerle efJeµes<e DeìerHeCe osC³eele Dee}suîee Deensle. efJelleer³emesJeeb®³ee yeeyeleerle GATS leHexÀ osµeeb®³ee mejkeÀejebvee iegbleJeCetkeÀoej, peceekeÀlex Je Hee@ef}meerOeejkeÀebyeeyele ³eesi³e Ghee³e ³eespeC³ee®ee DeefOekeÀej osC³eele Dee}e Deens. lemes®e DeeefLe&keÀ J³eJemLes®eerDeKeb[lee Je mLew³e& efveOee&efjle keÀjC³ee®eener DeefOekeÀej efceUe}e Deens. ³ee meJe& Deìer WTO ÒeYeeJeerPeeuîeeJej 6 ceefnv³eeveblej }eiet keÀjC³eele ³esleer}.

J³eeJemeeef³ekeÀ mesJeeb®³ee #es$eele osµeebceOeer} mejkeÀejs meb®ee}ve o}eb®³ee efve³egkeÌleerkeÀefjleele³eej Pee}er Deensle. ie@ìmeceO³es ceb$ee}³e celeYeso otj keÀjCes Je SkeÀe mesJeeb®³ee meefceleer®eer mLeeHeveekeÀjC³ee®eer lejleto Deens.


1) J³eeHeejOeesjCeeleer} celeYeso efJeµes<eleë Þececeeveob[ Je He³ee&JejCe j#eCe ³ee meboYee&le efìHeCeef}ne.

__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

5.5 Deeblejjeäêr³e J³eeHeej mebIeìves®eer le¬eÀej efveJeejCe meefceleer –

(Dispute settlement body of WTO)

ÒemleeJevee –

Deeblejjeäêr³e J³eeHeej mebIeìves®³ee meom³e osµeeb®³ee DeefOekeÀej Je keÀle&J³e l³ee®³eeµeermebyebOeerle efJe<e³eeJej efJe®eej efJeceµe& Je celeYeso efceìefJeC³eekeÀefjlee SkeÀ efJeJeeo efceìefJeCeejer mebmLee(Disput settlement body)mLeeHeve keÀjC³eele Dee}er Deens. ³ee mebmLes}e Deeblejjeäêr³e J³eeHeejmebIeìves®³ee meom³e osµeeb®es DeefOekeÀej Je keÀle&J³e ³eemebyebOeer efvecee&Ce nesCeeN³ee le¬eÀejer mees[efJeC³ee®es/efveJeejC³ee®es keÀe³e& keÀjeJes }eieles cnCetve ³ee mebmLes}e le¬eÀej efveJeejCe meefceleer Demesner cnCeleele.

meJe&ÒeLece meom³e osµee®³ee efJeJeeo / le¬eÀej ³ee meboYee&le meom³e osµeeceO³es JeeìeIeeìerkeÀjC³ee®eer J³eJemLee Deens. ³ee meom³e osµee®³ee JeeìeIeeìer efHeÀmkeÀìuîeelej peeieeflekeÀ J³eeHeejmebIeìves®es meb®ee}ve ceO³emLeer keÀjleele. le¬eÀej keÀjCeeje osµe efJeJeeo efceìefJeCeeN³ee mebmLeskeÀ[s(Dispute settlement Body - DSB) 30 efoJemeeb®³ee Deele leerve le%eeb®eer vesceCetkeÀ keÀjC³ee®eerefJevebleer keÀ© µekeÀlees. DSB leHexÀ meele meom³eeb®eer DeeHeer} vesceC³eele ³esles. ner meefceleer ®eewkeÀµeer keÀ©veDSB }e 60 les 90 efoJemeeb®³ee Deele DeeHe}e DenJee} meeoj keÀjles. }e nîee DenJee}e yeeyeleefveCe&³e I³eeJee }eielees, Je oesvner osµeebvee lees ceev³e keÀjeJee }eielees.

64

Deeblejjeäêr³e J³eeHeej mebIeìves®³ee meom³e osµeeleer} DeefOekeÀej Je keÀle&J³es ³eemebyebOeer®eerefJeJeeo efceìefJeCeejer ÒeCee}er Jejer}ÒeceeCes keÀe³e&jle Deens.

peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer efJeJeeo efveJeejCe / le¬eÀej efveJeejCe ceb[U / ³eb$eCee

(Dispute settlement body of WTO)

peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®es efJeJeeoefveJeejCe ceb[U ne SkeÀ Del³eble cenÊeJee®ee IeìkeÀ Deens.J³eeHeejefJe<e³ekeÀ efvecee&Ce nesCeejs mebIe<e& ìeUtve DeLeJee efceìJetve Deeblejjeäêr³e J³eeHeej Je=eeqOobielekeÀjC³ee®es cenÊJee®es keÀe³e& ³ee efJeJeeo efveJeejCe ceb[Ue ceeHe&Àle kesÀ}s peeles. ³eeleer} ìHHes Heg{er} ÒeceeCesDemeleele.

1) me}Áeceme}le (Counsultation)mej meb®ee}keÀeceeHe&Àle efJeJeeo DemeCeeN³ee osµeebceO³es ®e®ee& me}Áeceme}le keÀ©ve 60 efoJemeebleÒeµve mees[efJeC³ee®ee Òe³elve kesÀ}e peelees. l³eemeeþer Flej osµeeb®³ee ®eebieuîee mebyebOee®ee JeeHejkesÀ}e peelees.

2) lep%eieì efve³egkeÌleer (DSB Establishes Panel)Jejer} HeOoleerves efJeJeeo efceì}e veener lej efJeJeeo efveJeejCe ceb[UeceeHeÀ&le lep%e ieìeb®eerefve³egkeÌleer kesÀ}er peeles.

3) lep%e meefceleer®ee DeeJeekeÀe efveOee&jerle keÀjCeslep%e meefceleerves keÀesCel³ee yeeyeeR®ee DeY³eeme keÀ©ve efµeHeÀejµeer keÀjeJe³ee®³ee Deensle ³ee®eeDeeJeekeÀe (Terms of Regerence) þjJetve efo}e peelees. ns keÀe³e& me}Áeceme}le kesÀ}speeles efkebÀJee mejmeb®ee}keÀ þjleele.

4) lep%eeb®ee DeY³eemeefJeJeeo efJe<e³eeb®ee 3 les 6 ceefnv³eeb®³ee Deele DeY³eeme HetCe& keÀjC³eele ³eslees. ³eemeeþer oesvnerHe#eeb®es cele efJe®eejele Iesle}s peeles. Deefle cenÊJee®³ee efJe<e³eeyeeyele leerve ceefnv³ee®³ee Deele nskeÀece HetCe& kesÀ}s peeles.

5) DenJee} meeojerkeÀjCelep%e meefceleer DeeHe}e DenJee} mebyebefOele osµeebvee osles. DenJee} efJeJeeo efveJeejCe ceb[UelemeJee¥vee efo}e peelees. l³eeb®es Debeflece HeefjCeece kesÀ}s peeles Je DenJee} mJeerkeÀej}e peelees.Dev³eLee le¬eÀej keÀjCeeN³ee osµee®es Hegvne SkeÀoe DeeHeer} efJe®eejele Iesle}s peeles Je DeeHeer}eJejDenJee} Iesle}e peelees.

6) Debce}yepeeJeCeermJeerke=Àle Pee}suîee DenJee}e®eer Debce}yepeeJeCeer efveOee&jerle JesUsle kesÀ}er peeles. (60 efoJemeeble)

7) ob[elcekeÀ keÀejJeeF&Pej DenJee}e®eer Debce}yepeeJeCeer keÀjC³eeme meom³e osµeeves kegÀ®ejeF& kesÀuîeeme l³eeJejob[elcekeÀ keÀejJeeF& kesÀ}er peeles.

65

DeeHe}er Òeieerle leHeemee ë

1) peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer efJeJeeo efveJeejCe – meefceleer®eer ceeefnleer Lees[keÌ³eele mHeä keÀje.

__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

5.6 Òeµveceeef}keÀe Òe.1 peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìveelebie&le J³eeHeejer GoejerkeÀjCe ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

Òe.2 J³eeHeejer OeesjCeeleer} efJeefJeOe celeYeso mHeä keÀje.Òe.3 yeeweqOokeÀ mebHeoe (TRIPS) DeeefCe J³eeHeej DeeefCe pekeÀele efJe<e³ekeÀ meeceev³e keÀjej

³eeJej efìHe ef}ne.Òe.4 peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®es Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesJejer} HeefjCeece DeY³eemee.Òe.5 peeieeflekeÀ J³eeHeej mebIeìves®eer lesje efceìJeCeejer ³eb$eCee ³eeefJe<e³eer ®e®ee& keÀje.

66

6

J³eeHeej OeesjCeeb®eer meeOeves(Instrument of Trade Policy)

IeìkeÀj®evee / Heeþîe¬eÀce

6.0 Godefoäîes6.1 ÒemleeJevee

6.2 pekeÀeleer – DeLe& DeeefCe mJe©He6.3 pekeÀeleer®es HeefjCeece6.4 He³ee&Hle pekeÀeleer®ee efmeOoeble6.5 pekeÀelemebIe efmeOoeble6.6 Òeµveceeef}keÀe


Dee³eeleerJej }eoC³eele ³esCeeN³ee keÀjejeme pekeÀele Demes cnCeleele. Dee³eele µegukeÀe}enermeceeveDeLeea µeyo cnCetve pekeÀeleer®ee JeeHej keÀjC³eele ³eslees. pekeÀeleer }eoC³eeves Deeblejjeäêr³eJ³eeHeeje®³ee j®evesle YeeweflekeÀ mJe©Hee®ee yeo} Ie[tve ³eslees. ³ee Heeþele DeeHeCe pekeÀeleer JepekeÀeleefJe<e³eer efmeOoeblee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. ³ee Heeþe®eer Godefoäîes Heg{er}ÒeceeCes1) pekeÀeleer®ee DeLe& Je pekeÀeleer®³ee ÒecegKe HeefjCeeceebefJe<e³eer meefJemlej DeY³eeme keÀjCes.2) pekeÀeleer®³ee He³ee&Hle pekeÀele efmeOoeblee®ee DeY³eeme keÀjCes.3) pekeÀelemebIe efmeOoeble ³eeefJe<e³eer DeY³eemeCes.

6.1 ÒemleeJevee ë-

Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®³ee j®evesle pekeÀeleercetUs YeeweflekeÀ mJe©Hee®es yeo} Ie[tve ³esleele.meeOeejCeleë $eÝCe pekeÀeleer Je Oeve pekeÀeleer Demes pekeÀeleer®es ÒecegKe oesve ÒekeÀej He[leele. pekeÀeleerefkebÀJee meerceeµegukeÀ ³ee®es ÒecegKe leerve ieìele JeieeakeÀjCe kesÀ}s peeles. Òee. efkebÀ[}yeie&j ³eebveer pekeÀeleer®esefkebÀcele HeefjCeece, GHeYeesie HeefjCeece, Hetve&JeeìHe HeefjCeece, J³eeHeejµeleer& HeefjCeece, Fl³eeoeR®es mHeäerkeÀjCeefo}s}s Deens. lemes®e He³ee&Hle pekeÀele Je pekeÀelemebIe Demes pekeÀeleer®es efmeOoeblener keÀener DeLe& - le%eebveerceeb[}s Deensle.

6.2 pekeÀeleer

1) pekeÀeleer®ee DeLe& DeeefCe mJe©He

J³eeK³ee -Dee³eeleeJej }eoC³eele ³esCeeN³ee keÀje}e pekeÀele Demes cnCeleele.

67

Dee³eele µegukeÀe}e®e meceeveDeLeea µeyo cnCetve pekeÀeleer®ee JeeHej keÀjC³eele ³eslees. mejkeÀej}eGlHeVe efceUefJeC³eemeeþer efkebÀJee osµeer Goîeesieebvee mebj#eCe osC³eemeeþer pekeÀeleer®ee GHe³eesie keÀjC³eele³eslees. Dee³eeleerJej pekeÀeleer }eouîeeves osµee}e Jemlet DeeefCe GlHeeove IeìkeÀeb®³ee leg}veelcekeÀefkebÀceleerceO³es yeo} Ie[Jetve DeeCelee ³eslees. l³eecegUs osµee®³ee J³eeHeej j®eveslener yeo} nesle Demelees.ogmeN³ee µeyoele meebiee³e®es Pee}s lej pekeÀeleer }eouîeeves Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®³ee j®evesle YeeweflekeÀmJe©Hee®ee yeo} Ie[tve ³eslees. pekeÀeleer®es G®®eoj Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®es DeekeÀejceeve keÀceerkeÀjleele lej pekeÀeleer®es keÀceeroj Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®es DeekeÀejceeve Jee{efJeleele. $eÝCe mJe©Hee®³eepekeÀeleer efkebÀJee Devegoeves (Subsidy) cegkeÌle J³eeHeejeHes#ee Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®³ee DeekeÀejceeveeleefJemleej Ie[tve DeeCeleele.

pesJne Jemlet osµee®³ee jepekeÀer³e meercee Dees}eb[leele lesJne J³eeHeejer OeesjCee®es SkeÀ meeOeve cnCetvepes µegukeÀ }eo}s peeles l³ee µegukeÀe®ee SkeÀ ÒekeÀej cnCepes pekeÀeleer nes³e. pekeÀeleer Dee³eele DeeefCeefve³ee&le Deµee oesvner JemletbJej }eouîee peeleele. leLeeefHe meJe&meeOeejCeHeCes osµee®es mejkeÀej l³eeb®³eeDee³eeleerJej®e pekeÀeleer }eole Demeles. l³eecegUs pekeÀeleer DeeefCe Dee³eele µgÀukeÀ ³eeb®ee SkeÀceskeÀebSsJepeer

JeeHej keÀjC³eele ³eslees. “Hejosµeele GlHeeefole nesCeeN³ee Jemlet keÀer p³ee µegukeÀ }eoCeeN³ee osµeeceO³es

³esCeej Deensle l³ee µegukeÀe}e®e ‘Dee³eele µegukeÀ’ Demes cnCeleele.”

osµeele GlHeeefole nesCeeN³ee Jemlet keÀer p³eeb®eer efJeosµeele efve³ee&le kesÀ}er peeCeej Deens l³eeJej}eoC³eele ³esCeeN³ee µegukeÀe}e efve³ee&le µegukeÀ cnCeleele.

Dee³eele DeeefCe efve³ee&le µegukeÀeefµeJee³e ogmeje SkeÀ µegukeÀe®ee ÒekeÀej cnCepes meb¬eÀceCe µegukeÀnes³e. ns µegukeÀ pesJne ogmeN³ee osµee®³ee Jemlet DeeHeuîee osµeeceOetve eflemeN³ee®e osµeele peeCeeN³eeDemeleele. Deµee JemletJej meb¬eÀceCe µegukeÀ }eoC³eele ³esles. Goe. vesHeeUves Fbi}b[ceOetve kesÀ}suîeeDee³eele DeeefCe efve³ee&le Jemlet pesJne Yeejlee®³ee meercesletve peeleele lesJne Yeejle ³ee Jemletb®³ee ÒeJesµee®³eeJe efveie&ceve mLeUeJej µegukeÀ DeekeÀejlees.

pekeÀeleer®es JeieeakeÀjCe -pekeÀeleer®es efJeefJeOe ÒekeÀej Deensle. l³eeb®es meeceev³eHeCes leerve ieìele JeieeakeÀjCe kesÀ}s peeles.

1) ieì ¬eÀceebkeÀ SkeÀ -De) efJeefµeä µegukeÀye) ceguîeevegmeejer µegukeÀkeÀ) meb³egkeÌle µegukeÀ

2) ieì ¬eÀceebkeÀ oesve -De) cenmeg}er pekeÀeleye) mebj#eCe pekeÀele

3) ieì ¬eÀceebkeÀ leerve -De) SkeÀ jkeÀevee pekeÀeleerye) yengjkeÀevee pekeÀeleer

Jejer}ÒeceeCes pekeÀeleer®es JeieeakeÀjCe kesÀuîeeveblej DeeHeCe Deelee Òel³eskeÀ ieìeleer} pekeÀeleer®es efJeµ}s<eCeHeent.

68

1) efJeefµeä µegukeÀ -

“Jemletb®es Jepeve efkebÀJee Flej ceeHe }#eele IesTve pesJne mejkeÀej efJeefµeä jkeÌkeÀce

pekeÀele cnCetve }eoles l³ee pekeÀeleer}e ‘efJeefµeä µegukeÀ’ Demes cnCeleele.” Goe. meJe&ÒekeÀej®³eeotjoµe&ve meb®eeJej l³ee®³ee efkebÀceleer }#eele ve Ieslee veieevegmeej }eo}s}s µegukeÀ. efJeefµeäµegukeÀe®eer Debce}yepeeJeCeer keÀjCes DeefOekeÀ meesHes Demeles. keÀejCe l³eeceO³es Dee³eele DeeefCe efve³ee&leJemletb®es cetuîe menpeHeCes þjefJeCes meesHes vemeles keÀejCe les l³eeb®³ee ceeieCeer Je HegjJeþîeevesþjJeCeeN³ee efkebÀceleer J³eeefleefjkeÌle keÀjej efkebÀcele, yeepeej efkebÀcele F. efkebÀceleer Demeleele. ³eeDeveskeÀ efkebÀceleer HewkeÀer pekeÀele DeekeÀejleevee ³eeHewkeÀer keÀesCeleer efkebÀcele efJe®eejele I³eeJeer nerDeJeIe[ mecem³ee Deens. l³eecegUs efJeefµe<ì pekeÀeleer®ee GHe³eesie keÀ©ve ner mecem³ee mees[efJelee³esles. keÀ}ekegÀmejer®³ee JemletbJej efJeefµeä pekeÀeleer DeekeÀejlee ³esle veenerle.

2) ceguîeevegmeejer µegukeÀ -

“pesJne Jemlet®³ee efkebÀceleer®³ee efJeefµeä ojeves pekeÀele cnCetve DeekeÀej}er peeles efle}e

‘ceguîeevegmeejer µegukeÀ’ Demes cnCeleele.” ns µegukeÀ Jemletb®es Jepeve efkebÀJee Flej ceespeceeHes }#eeleIesle veener. Jemlet®³ee YeeweflekeÀ ÒeceeCeeHes#ee Jemlet®es ceguîe ne®e ceguîeevegmeejer µegukeÀe®ee DeeOeejDeens. ceguîeevegmeejer µegukeÀ meceevelee leÊJee}e Oe©ve Deens keÀejCe DeefOekeÀ ceewuîeJeeve JemletbJejDeefOekeÀ µegukeÀ DeekeÀej}s peeles keÀejCe ³ee Jemletb®eer Dee³eele DeeefCe GHeYeesie osµeeleer} Þeerceble}eskeÀebkeÀ[tve Iesle}e peelees. ³eeG}ì keÀceer efkeÀceleer®³ee JemletJej pekeÀeleer®es DeesPes keÀceer He[les.³ee Jemlet®ee GHeYeesie osµeeleer} iejerye }eskeÀ Iesle Demeleele. JesieJesieÈ³ee osµeebveer DeekeÀej}suîeeceguîeevegmeejer µegukeÀeb®eer SkeÀceskeÀebyejesyej menpeHeCes leg}vee keÀjlee ³esles.

3) meb³egkeÌle µegukeÀ -

“pesJne osµee®es mejkeÀej Dee³eele JemletbJej Jemletb®es YeeweflekeÀ DeekeÀejceeve DeeefCe l³eeb®es

cetuîe ³eeb®ee meb³egkeÌle efJe®eej keÀ©ve µegukeÀ }eoles lesJne l³ee µegukeÀebvee ‘meb³egkeÌle µegukeÀ’ Demes

cnCeleele.” mebj#eCee®es OeesjCe DeefOekeÀ ÒeyeU keÀjeJe³ee®es Demeles lesJne mejkeÀej µegukeÀe®eekeÀcee} oj efveefµ®ele keÀjles, l³eecegUs osµeer Goîeesieebvee mebj#eCe osCeeN³ee ¢efäkeÀesveeletve nerHeOole Deeoµe& þjles.

4) mejkeÀles ÒeceeCe µegukeÀ -

“Jemletb®³ee yeo}CeeN³ee efkebÀceleervegmeej pesJne Dee³eele µegukeÀner yeo}les lesJne l³ee}e

‘mejkeÀles ÒeceeCe µegukeÀ’ Demes cnCeleele.” ns µegukeÀ efJeefµeä efkebÀJee ceguîeevegmeejer µegukeÀ DemetµekeÀles. Òel³e#e J³eJenejele yengOee les efJeefµeä µegukeÀ®e Demeles. DevveOeev³ee®³ee Dee³eeleerJejDeµeeÒekeÀej®es µegukeÀ DeekeÀejuîee®es J³eJenejeceO³es efometve ³esles.

5) cenmeg}er pekeÀele ö

“osµee®³ee mejkeÀej}e cenmeg} efceUeJee ³ee SkeÀe®e nsletves pesJne pekeÀeleer efceefµ®ele

kesÀuîee peeleele l³ee pekeÀeleeRvee ‘cenmeg} pekeÀeleer’ Demes cnCeleele.” mejkeÀej}e DeeJeµ³ekeÀDeme}s}s cenmeg} efceUeJes ³ee nsletves ³ee pekeÀeleeR®eer DeekeÀejCeer nesle Demeles. Hejbleg pejGHeYeeskeÌlee mebyebefOele Dee³eele Jemletb®eer ceeieCeer HetCe&HeCes ogmeN³ee JemletbkeÀ[s meb¬eÀefcele keÀjerle

69

Demes} lesJne DeveHes#eerle mebj#eCe HeefjCeece Ie[tve ³eslees. cnCetve cenmeg} pekeÀeleer®ee keÀenerÒeceeCeele mebj#eCe HeefjCeece vesnceer nesle Demelees. l³eecegUs µegOo mJe©Hee®³ee cenmeg}er pekeÀeleervemeleele. cenmeg}er pekeÀeleer meeceev³eHeCes Þeerceble }eskeÀeb®³ee ®ewveer®³ee JemleRJej®e }eouîeepeeleele. keÀejCe l³ee Jemletb®eer ceeieCeer De}Jeef®ekeÀ Demeles. cenmeg}e®³ee ¢äerves pekeÀeleerGlHeeokeÀ þjeJ³ee cnCetve pekeÀeleeR®es oj HeÀejmes G®®e vemeeJesle.

6) mebj#eCe pekeÀeleer -

“mJemle Dee³eeleer®³ee ieUskeÀeHet mHeOexHeemetve osµeer Goîeesieeb®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer

HejkeÀer³e Dee³eele JemletbJej p³ee pekeÀeleer }eouîee peeleele l³eebvee ‘mebj#eCe pekeÀeleer’ Demes

cnCeleele.” mebj#eCe pekeÀeleer®ee oj pemepemee Jee{le peelees, lemelemee mebj#eCe HeefjCeecenerDeefOekeÀ nesle peelees. pesJne osµeer Jemletbµeer mHeOee& keÀjCeeN³ee HejkeÀer³e Jemlet®eer Dee³eele HetCe&HeCesLeebyeles DeeefCe pekeÀeleerHeemetve kegÀþ}sner GlHevve efceUle veener. Deµee pekeÀeleeRvee HetJe& mebj#eCepekeÀeleer Demes cnCeleele. osµeer Goîeesieebvee µebYej ìkeÌkesÀ mebj#eCe efceUC³eemeeþer mebj#eCepekeÀeleer®es oj He³ee&Hle ÒeceeCeele Deme}s Heeefnpesle. pesJne pekeÀeleer®es oj He³ee&Hle HeeleUer}eHeesnes®eleele lesJne Dee³eele HetCe&HeCes yebo nesles. DeeefCe Dee³eele pekeÀeleerHeemetve keÀme}sner GlHevveefceUle veener. mejkeÀej}e pekeÀeleerHeemetve DeeJeµ³ekeÀ DemeCeejs GlHevve ve efceUCes ³eeHeefjCeeceeJ³eeefleefjkeÌle osµeer GlHeeokeÀ ke=Àleerµeer} DeeefCe osµeebleer} Goîeesieebvee mebj#eCe osCesDemee ognsjer nslet pekeÀeleer }eoC³ee®ee Demelees.

7) SkeÀ jkeÀevee pekeÀeleer -

³ee HeOoleer Debleie&le Dee³eele Jemlet DeeefCe l³ee keÀesCel³ee osµeele Dee³eele kesÀuîee peeleele³eeyeeyeleerle keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee YesoeYeso ve keÀjlee meJe&®e osµeebceOeer} meJe&®e JemletbJejkeÀe³eoîeeves SkeÀe®e ojeves pekeÀeleer DeekeÀejuîee peeleele. ner HeOole Del³eble meesHeer Deens. keÀejCe³ee pekeÀele HeOoleer®ee Deeke=ÀleeryebOe le³eej keÀjCes DeeefCe l³ee®eer Deceb}yepeeJeCeer keÀjCes meesHesDemeles.

8) yengö jkeÀevee pekeÀeleer -

yeng - jkeÀevee pekeÀeleer HeOoleerceO³es Dee³eeleer®es GiecemLeeve cnCepes®e osµe DeeefCeJemletb®es ÒekeÀej ³eeyeeyeleerle Yeso efvecee&Ce keÀ©ve oesve efkebÀJee DeefOekeÀ JesieJesieÈ³ee ojeveskeÀe³eoîeeves pekeÀeleer }eouîee peeleele. Goe. Yeejleeves 1932 ceO³es Comman wealth

preference agreement mJeerke=Àle kesÀuîeeveblej yeng ö jkeÀevee pekeÀele OeesjCe mJeerkeÀej}snesles. ³ee Debleie&keÀ keÀe@ceve JesuLe osµeebceOetve Dee³eele kesÀuîee peeCeeN³ee JemletbJej keÀceer ojpekeÀeleer DeekeÀejuîee peele nesl³ee DeeefCe Flej osµeebmeeþer pekeÀeleer®es oj DeefOekeÀ nesles.

9) meJe&meeOeejCe DeeefCe HeejbHeeefjkeÀ pekeÀeleer ö

³ee pekeÀeleer Debleie&le pekeÀeleer®³ee oesve met®eer le³eej kesÀuîee peeleele. SkeÀ met®eermeJe&meeOeejCe pekeÀeleer®eer Demeles lej ogmejer HeejbHeeefjkeÀ pekeÀeleer®eer Demeles. meJe&meeOeejCepekeÀeleer®eer met®eer keÀe³eos ceb[U le³eej keÀjles DeeefCe ³ee met®eer®³ee yeeyeleerle Demes peenerj kesÀ}s}sDemeles keÀer J³eeHeejer keÀjejevegmeej pesJne - pesJne iejpe Yeemes} lesJne - lesJne l³eele yeo}keÀjC³eele ³esleer}. pekeÀele }eoCeeje osµe DeeefCe Flej osµe ³eeb®³eeceO³es pes J³eeHeejer keÀjejnesleele l³ee keÀjejevegmeej HeejbHeeefjkeÀ pekeÀele met®eer le³eej nesle Demeles. HeejbHeeefjkeÀ met®eerceO³es

70

osµeeleer} yeo}l³ee HeefjefmLeleervegmeej yeo} keÀjlee ³esle veenerle. HeejbHeeefjkeÀ peieele met®eer®eecenÊJee®ee oes<e cnCepes ner HeOole De}Je®eerkeÀ Demeles. J³eeHeejer keÀjeje®eer cegole mebHeles efkebÀJeeGYe³e osµeele oerIe&keÀeU ®e®ee& Ie[tve ³esles lesJne®e ne yeo} µekeÌ³e Demelees.

DeeHe}er Òeieleer leHeemeeë

Òe.1. pekeÀeleer cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

Òe.2. pekeÀeleer®es JeieeakeÀjCe keÀmes kesÀ}s peeles?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

6.3 pekeÀeleer®es HeefjCeece –-

Òee. efkebÀ[}yepe&j ³eebveer pekeÀeleer®es nesCeejs HeefjCeece Heg{er} Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHe<ì kesÀ}s Deensle.

1) efkebÀcele HeefjCeece –

efJeosMeer Jemletb®eer efkeÀbcele yeouele veener Demes ie=nerle Oe©ve pekeÀele DeekeÀejCeeN³ee osMeeleerueefkeÀbceleheeleUerle pekeÀele oje®³ee hetCe& jkeÀcesSJe{er efkeÀbcele Jee{les. Jejerue DeekeÀ=leerle SJe{erefkeÀbcele Jee{ efkeÀbcele Je heefjCeece þjles. Hejbleg ns vesnceer®e Ie[le veener. keÀener JesUe pekeÀeleMegukeÀeb®³ee jkeÀceshes#ee DeefOekeÀ lej keÀener JesUe pekeÀele jkeÀceshes#ee keÀceer ÒeceeCeele efkeÀbceleJee{les. pesJne pekeÀeleercegUs keÀmeueerner efkeÀbcele Jee{le veener lesJne pekeÀeleer®ee mebhetCe& Yeejefve³ee&leojebvee menve keÀjeJee ueeielees DeeefCe pekeÀele jkeÀceshes#ee peskne keÀceer ÒeceeCeele efkeÀbceleerle

cenmetue HeefjCeece

veie mebK³ee

pekeÀele HeefjCeece

Hegve&JeeìHeHeefjCeece

efkeÀbce

le

GlHee

ovee

fHejCee

ce

GHeY

eesiee

fHejCee

ce

S

Y

P3P2

P1

S

O M1 M2 M3 M4X

71

Jee{ nesles lesJne pekeÀeleer®ee Yeej Dee³eele Je efve³ee&leojeceO³es efJeYeeieuee peelees. pekeÀeleerueeefkeÀbceleerJej nesCeeje heefjCeece ne pekeÀeleer DeekeÀejceeve DeeefCe ceeieCeer hegjJeC³ee®eer ueJeef®ekeÀlee³eeJej DeJeuebyetve Demelees.

2) mebj#ekeÀ heefjCeece -

osMeeleerue Go³eesieebvee hejkeÀer³e Go³eesieeheemetve mebj#eCe osC³eemeeþer Dee³eele pekeÀeleerDeekeÀeju³ee peeleele. DeMee Dee³eele pekeÀeleercegUs efJeosMeer Jemlet®³ee efkebÀceleer Jee{leele. efkebÀceleerJee{u³eecegUs osMeeleerue GHeYeeskeÌles Dee³eele JemletSsJepeer osMeeleerue Jemletb®ee GHeYeesie IesCes HemeblekeÀjleele. Deeke=ÀleerceO³es SJe{er efkebÀcele Demeleevee SJe{îee veiemebK³es®eer ceeieCeer kesÀueer peeles. pejDee³eele JemletJej SJe{er pekeÀele DeekeÀejueer lej Dee³eele ves keÀceer nesles DeeefCe osMeebleie&le Jemletb®eeHegjJeþe (GlHeeove) Jeªve He³e¥le Jee{les. l³eecegUs osMeebleie&le GlHeeove HeefjCeece þjlees.Lees[keÌ³eele mebj#eCe Dee³eele pekeÀeleer ueeou³eecegUs osMeer GlHeeokeÀebvee mebj#eCe efceUtveosMeebleie&le GlHeeove Jee{C³eeme ceole nesles.

3) GHeYeesie HeefjCeece -

pesJne Jemelet®³ee Dee³eeleerJej Dee³eele pekeÀele DeekeÀejueer peeles lesJne l³ee Jemlet®eer efkebÀceleJee{tve ceeieCeer keÀceer nesles DeeefCe l³ee Jemlet®ee GHeYeesie keÀceer neslees. Deeke=ÀleerceO³es (pekeÀele

HeefjCeece) pekeÀeleDeekeÀejC³eeHetJeea efkebÀceleeruee SJe{îee veiemebK³es®ee GHeYeesie Iesle nesles, pekeÀeleSJe{er DeekeÀeju³eecegUs Dee³eele Jemletb®eer efkebÀcele He³e¥le Jee{u³eecegUs Dee³eele SJe{er keÀceernesles.l³eecegUs GHeYeesie Je©ve He³e¥le keÀceer neslees. cnCepes®e GHeYeesie SJe{e keÀceer nesle Demeu³eeveslees pekeÀeleer®ee GHeYeesieeJej nesCeeje HeefjCeece þjlees. pekeÀeleercegUs GHeYeeskeÌl³ee®es meceeOeeve SJe{skeÀceer nesles. DeeefCe l³ee®ee Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeJej ÒeefleketÀue HeefjCeece neslees.

4) cenmetue HeefjCeece -

mejkeÀejuee p³ee efJeefJeOe ceeiee¥veer GlHevve ÒeeHle nesles l³eele Dee³eele – efve³ee&le pekeÀeleerHeemetveefceUCeejs GlHevve cenlJee®es Demeles. Flej osMeeletve Dee³eele kesÀu³ee peeCeeN³ee JemletbJejDeekeÀejuesu³ee pekeÀeleerme Dee³eele pekeÀele Demes cnCeleele. lej efve³ee&le nesCeeN³ee JemletbJejDeekeÀejuesu³ee pekeÀeleerme efve³ee&le pekeÀele Demes cnCeleele. Deeke=ÀleerceO³es (pekeÀele HeefjCeece)cegkeÌle J³eeHeej Demeleevee keÀmeueerner pekeÀele DeekeÀejueer peele vemeu³eeves SJe{îee efkebÀceleerle Jemlet

Dee³eele kesÀu³ee peeleele.cee$e Dee³eele – pekeÀele SJe{er DeekeÀejueer iesu³eeme mejkeÀejuee SJe{îeeDee³eeleerJej SJe{e cenmetue ÒeeHle nesF&ue. mejkeÀej®³ee cenmetueele Peeuesueer Jee{ ³ee jsKeebefkeÀle®eewkeÀìerle oMe&Jeueer Demetve lees Yeeie pekeÀeleer®ee cenmetue HeefjCeece þjlees.

5) HegveJee&ìHe HeefjCeece -

Dee³eele pekeÀeleer DeekeÀeju³eecegUs Dee³eele Jemletmeeþer DemeCeejer ceeieCeer keÀceer nesTve l³eeSsJepeerosMeele GlHeeefole Peeuesu³ee Jemlet®eer ceeieCeer Jee{les. ceeieCeer Jee{u³eecegUs efkebÀceleer Jee{tveGlHeeokeÀebvee HetJeeaHes#ee DeefOekeÀ veHeÀe efceUlees. Deeke=ÀleerceO³es (pekeÀele HeefjCeece) pekeÀeleercegUsGlHeeokeÀebvee efceUCeeje veHeÀe SJe{e Demesue. ne ueeYe GlHeeove Ke®ee&Hes#ee DeefOekeÀ GlHevvee®³eemJe©Heeleerue Demeu³eeves l³eeme efkebÀìueyepe&j ³eebveer DeeefLe&keÀ Keb[ Demes cnìbues Deens. ne meJe&DeeefLe&keÀ Keb[ GlHeeokeÀebvee ÒeeHle neslees. lemes®e pekeÀeleercegUs mejkeÀej®³ee cenmetueele jsKeebefkeÀle®eewkeÀesve SJe{er Yej He[les. cee$e GHeYeeskeÌl³eebvee pekeÀeleercegUs efkebÀcele ceespeeJeer ueeiele Demeu³eeves

72

GHeYeeskeÌl³eeb®es vegkeÀmeeve nesles. Deeke=Àleerle le³eej Peeuesu³ee ³ee ef$ekeÀesCee®³ee GlHevvee®eeosMeeleerue GlHeeokeÀebvee efkebÀJee mejkeÀejuee ueeYe efceUle veener. ³eeuee®e efkebÀ[ueyepe&j ³eebveerpekeÀeleer®ee Ke®e& Demes cnìbues Deens. l³eecegUs Deeke=Àleerle oMe&Jeuesuee ne Yeeie Hegve&JeeìHe Demetvelees ueeYe HetCe&HeCes GlHeeokeÀebvee ÒeeHle neslees.

6) J³eeHeejMeleea HeefjCeece -

Dee³eele pekeÀeleer ³eesi³e ÒeceeCeele DeekeÀeju³eeme l³ee pekeÀeleer®ee J³eeHeej MeleeaJej DevegketÀueHeefjCeece neslees³e ³ee J³eeHeejMeleea pekeÀele ueeoCeeN³ee osMeeuee DevegketÀue þjleele lej ogmeN³eeosMeeuee l³ee ÒeefleketÀue þjleele. pekeÀeleercegUs pekeÀele DeekeÀejCeeN³ee osMeeleerue GHeYeeskeÌl³eebveeJemletmeeþer DeefOekeÀ efkebÀcele oîeeJeer ueeieles. pej efve³ee&le keÀjCeeN³ee osMeeleerue Jemlet®ee HegjJeþeDeueJeef®ekeÀ Demesue DeeefCe Dee³eele keÀjCeeN³ee osMee®eer ceeieCeer ueJeef®ekeÀ Demesue lej DeMeeHeefjefmLeleerle pekeÀele DeekeÀejCeercegUs Dee³eeleerJej HeÀejmee HeefjCeece nesCeej veener cee$e efve³ee&lekeÀjCeeN³ee osMee®ee Jemlet®ee HegjJeþe HetCe& ueJeef®ekeÀ Demesue lej pekeÀele DeekeÀejCeercegUsJ³eeHeejMeleeaJej keÀmeueener HeefjCeece nesle veener.

7) mHeOee&lcekeÀ HeefjCeece -

Flej osMeeleerue Jemletb®³ee Dee³eeleerJej pekeÀele DeekeÀe©ve osMeeleerue GlHeeokeÀebvee efJeosMeermHeOexHeemetve mebj#eCe efoues peeles. Demes mebj#eCe pesJne osMeele GoîeesieOebos veJ³eeves mLeeHevePeeuesues Demeleele, l³eeb®ee HeÀejmee efJekeÀeme Peeuesuee vemeu³eeves les efJeosMeer GlHeeoveeMeer mHeOee&keÀª MekeÀle vemeleele. DeMee HeefjefmLeleerle Goîeesieebvee mebj#eCe osC³eemeeþer pekeÀeleerDeekeÀeju³ee peeleele. Hejbleg yeeu³eeJemLesle Goîeesieebvee mebj#eCe efou³eeveblej l³eebvee mebj#eCee®eer#ecelee melele meJe³e ueeietve veblej®³ee keÀeUele l³eeb®³eele mHeOee& keÀjC³ee®eer #ecelee efvecee&Ce nesleveener. l³eecegUs efJeefMeä Jemlet GlHeeoveele l³ee Goîeesiee®eer cekeÌlesoejer efvecee&Ce nesC³ee®eer Jel³eeb®³eeleerue DekeÀe³e&#ecelee Jee{C³ee®eer®e MekeÌ³elee cnCetve efkebÀ[ueyepe&j ³eebveer mHeOee&lcekeÀHeefjCeeceeme mHeOee& efJejesOeer HeefjCeece cnìues Deens.

8) GlHevve HeefjCeece -

Dee³eele JemletbJej pekeÀeleer ueeou³eecegUs Dee³eele Jemlet®³ee efkebÀceleer Jee{tve osMeeleerueveeieefjkeÀebkeÀ[tve Dee³eele JemletbSsJepeer osMeele le³eej Peeuesu³ee Jemletbvee DeefOekeÀ ceeieCeer Jee{les.DeMee Jee{uesu³ee ceeieCeer®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer osMeele ceesþîee ÒeceeCeele Yeeb[Jeue iebgleJeCetkeÀnesTve osMeebleie&le GlHeeoveHeeleUer Je jespeieej Jee{ nesTve osMee®³ee SketÀCe jeäêr³e GlHevveeleJee{ nesles. lemes®e osMeebleie&le GlHeeove Jee{tve DeMee Jemletb®eer ogmeN³ee osMeele efve³ee&le keÀªveefve³ee&leer®³ee mJeªHeele osMeeuee DeefOekeÀ GlHevve ÒeeHle nesles. Hejbleg DeMee Dee³eele pekeÀeleercegUsosMee®³ee GlHevveele pejer Jee{ nesle Demeueer lejer ogmeN³ee osMeeletve Dee³eele keÀceer Peeu³eecegUsl³ee osMeeleerue GlHeeove DeeefCe jespeieejeJej ÒeefleketÀue HeefjCeece neslees.

9) J³eJenejleesue HeefjCeece -

Dee³eele pekeÀeleercegUs osMee®³ee J³eJenejleesueeJej DevegketÀue HeefjCeece neslees. keÀejCe pekeÀeleercegUsDee³eeleer®es cetu³e keÀceer nesles. cnCepes®e pekeÀeleer®ee J³eJenejleesueeJej ®eebieuee HeefjCeece nesleesDeeefCe J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue keÀceer nesC³eeme ceole nesles.

73

DeMee jerleerves pekeÀeleer®es efJeefJeOe ÒekeÀej®es HeefjCeece nesleevee efometve ³esleele. pekeÀeleDeekeÀejCeeN³ee osMeebvee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjlee ³eslees. keÀejCe pekeÀeleercegUs osMeerGlHeeokeÀebvee mebj#eCe efceUtve l³eeb®ee efJekeÀeme neslees.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee ë

Òe.1 pekeÀeleer®ee efkebÀcele HeefjCeece DeY³eeme.

__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

Òe.2 pekeÀeleer®ee GHeYeesie HeefjCeece cnCepes keÀe³e?

__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

6.4 He³ee&Hle pekeÀeleer®ee efmeOoeble ë-

meeceev³eHeCes pesJne pekeÀeleer DeekeÀeju³ee peelele lesJne J³eeHeejMeleea DevegketÀue nesTve pekeÀeleerueeouesu³ee osMeeuee HeÀe³eoe neslees. Hejbleg pekeÀeleer®ee oj ne SkeÀ ce³ee&osle Demee³euee nJee SkeÀece³ee&osHes#ee peemle pekeÀeleer®ee oj Demesue lej pekeÀeleer ueeouesu³ee osMeeuee HeÀe³eoîeeSsJepeer vegkeÀmeevemenve keÀjeJes ueeieles. lemes®e J³eeHeeje®es HeefjCeecener KeeueeJeles. cnCetve ÒeMve Demee efvecee&Ce neslees keÀerpekeÀeleer®ee DeeoMe& oj keÀe³e DemeeJee ³eeJeªve DeLe&le%eebveer He³ee&Hle pekeÀele ner mebkeÀuHevee ceeb[ueer

He³ee&Hle pekeÀele cnCepes pekeÀeleerHeemetve osMeeuee HeÀe³eoe efceUCes efkebÀJee J³eeHeejeHeemetve osMee®eskeÀu³eeCe meeOeves nes³e.

Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves He³ee&Hle pekeÀele ner mebkeÀuHevee mHeä kesÀueer Deens.

Cloth keÀeHe[He³ee&Hle pekeÀele

Win

eoe

©

74

Jeefjue Deeke=Àleerle HetJe& pekeÀele Jeke=À ne OE DeeefCe OP Deveg¬eÀces Fbiueb[ Je Heesleg&ieerpe ³ee osMee®ee Deens.lemes®e OT ne Jeke=À pekeÀeleer®ee Gleej oMe&efJelees. 1CIC DeeefCe 2CIC Fbiueb[®es meceJe=lleerJe¬eÀ

Deensle. ‘T’ yeeRot®³ee efþkeÀeCeer Fbiueb[®ee ( 1CIC ) meceJe=Êeer Je¬eÀ IesJetve peelees. ‘h’ ³ee efyebot®³eeefþkeÀeCeer Fbiueb[®ee meJee&le peemle meceJe=lleer Je¬eÀ Heesleg&iee®³ee ÒemleeJeJe¬eÀeuee ísolees. l³eecegUs veJeerve

1OE ÒemleeJeJe¬eÀ efvecee&Ce neslees. OT js<esJej ‘h’ efyebot He³ee&Hle pekeÀele oj oMe&efJelees.FLes pekeÀeleercegUs J³eeHeejMeleea megOee©ve pekeÀeleer ueeouesu³ee osMeeuee J³eeHeejeHeemetve HeÀe³eoe

efceUeuee Heeefnpes l³eemeeþer efJe©Oo osMee®ee ÒemleeJe Je¬eÀ ogmeN³ee ÒemleeJe Je¬eÀeHes#ee keÀceer ueJeef®ekeÀDemeuee Heeefnpes.

DeLe&le%e efkebÀ[ueyepe&j ³eebveer He³ee&Hle pekeÀeleer®ee meeOee vecetvee Heg{erueÒeceeCes efouee Deens.

1

1

et

t = pekeÀeleoej, e = efJe©Oo osMee®³ee ÒemleeJe¬eÀe®ee ueJeef®ekeÀlee efyebot cnCetve efJe©Oo osMee®ee

ÒemleeJe Je¬eÀ mejUjs<esuee ísole Demesue (DeefveefM®ele ueJeef®ekeÀlee) lej He³ee&Hle pekeÀele cnCepes1

1

a³ee®ee DeLe& pekeÀeleerefMeJee³e J³eeHeejMeleea megOee© MekeÀleele, cnCetve keÀceer ueJeef®ekeÀlee (e < a) peemleJemletb®ee meceJe=lleerJe¬eÀ cnCepes G®®e HeeleUerJejerue keÀuîeeve ns He³ee&Hle pekeÀeleercegUs MekeÌ³e nesles.

efkebÀ[ueyepe&j ³eebveer Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves pekeÀeleercetUs osMeeuee HeÀe³eoe nesle veener nsoeKeJetve efoues Deens.

Jeefjue Deeke=Àleerle Fbiueb[ DeeefCe Heesleg&ieeue ³ee oesve osMeeleerue keÀeHe[ Je oeª ³ee oesveJemlet®³ee J³eeHeejele pekeÀeleerHeemetve HeÀe³eoe efceUle veener ns ÒemleeJe¬eÀe®³ee DeeOeejs oMe&efJeues Deens.DeLe&le%e kegÀ[ueyepe&j ³eeb®³ee celes pekeÀeleerHeemetve (He³ee&Hle pekeÀeleerefMeJee³e) osMeebvee J³eeHeejeHeemetveHeÀe³eoe nesle vemelees.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee ë

Òe. He³ee&Hle pekeÀele cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

75

6.5 meerceeMegukeÀ mebIee®ee efmeOoeble (Theory of customs unions)

ÒemleeJevee –

meerceeMegukeÀ mebIee®³ee efmeOoeblee®ee DeY³eeme ÒeMegukeÀ efmeOoeblee®eer SkeÀ MeeKee cnCetve kesÀuee peelees.efÜleer³e Gllecee®es SkeÀ ÒecegKe GoenjCe cnCetve ³ee mebIee®ee efveoxMe kesÀuee peelees. l³eecegUs yejs®eoel³eeefJe<e³eer®eer ®e®ee& keÀuîeeCe keÀuHeves®³ee meboYee&le nesT ueeielees. DeLee&le meerceeMegukeÀ mebIeeefJe<e³eer®eer®e®ee& ceeieerue oesve oMekeÀebHeemetve peemle nesT ueeieueer Deens. l³eeJejer} meeefnl³ee}e DeeefCemebµeesOeveHe$e ef}KeeCee}e peCet HesJe HegÀì}s Deens. keÀejCener lemes®e Ie[}s Deens. ÖeÀevme, pece&veer,Fì}er, yesefupeDece, }keÌPesce Jeie& DeeefCe vesoHe}@}me ³ee mene osµeebveer 1958 mee}er jesce mebOeer(Treaty of Rome) keÀ©ve ³egjesHeer³e DeeefLe&keÀ mecegoe³ee®eer (european economic

community) efveefce&leer keÀjC³ee®³ee efoµesves Jeeì®ee} megª kesÀ}er. DeeefCe lesJneHeemetve DeeefLe&keÀSkeÀelceerkeÀjCee®³ee ®eUJeUer®es }esCe peieYej Hemej}s Deens. DeveskeÀ DeuHeefJekeÀefmele osµeebveer DevegkeÀjCekeÀjC³ee®³ee Òe³elvee®ee SkeÀ Yeeie cnCetve Deµee®e mebOeer kesÀuîee Deensle. ³egjesHeer³e DeeefLe&keÀ mecegoe³ee®³ee³eµemJeerles®eer iJeener Jee{l³ee ÒeceeCeeleer} DevegkeÀjCeebodJeejs efceUles ³eeyeodo} µebkeÀe veener.

mebkeÀuHevee –

meerceeµegukeÀ mebIee®³ee mecem³eeb®ee DeY³eeme meeceev³eleë keÀuîeeCe Hew}t DeeefCe ³eb$eCee Hew}t ³ee oesveµeer<e&keÀeb®³ee Debleie&le kesÀ}e peelees. Heefnuîeele mebIee®³ee mLeeHevescegUs menYeeieer osµee®³ee DeeefCe SkebÀojpeiee®³ee keÀuîeeCeele nesCeejer Jee{ DeLeJee Ieì ³eeb®ee Deboepe }eJe}e peelees. ogmeN³eele meYeemeoosµeebvee DeeHeuîee ÒeµegukeÀ mebj®eveebceO³es DeeefCe efJeÊeer³e OeesjCeebceO³es keÀjeJ³ee }eieCeeN³ee yeo}eb®eeefJe®eej kesÀ}e peelees. mebIe meYeemeoeb®³ee keÀuîeeCeele Yej He[les keÀer Ieì nesles. ³ee Òeµvee®es GllejosC³ee®ee megefJeK³eele Òe³elve pe@keÀe@ye Jne³evej ³eeves J³eeHeej efveefce&leer (Trade creation) DeeefCeJ³eeHeej DeHeJeenve (Trade diversion) ³ee meboYee&le kesÀ}e.

J³eeHeej – efveefce&leer DeeefCe DeHeJeenve –

pe@keÀe@ye Jne³evej ³eeb®es meJe&ÒeLece 1950 mee}er meerceeµegukeÀ mebIee®ee Òeµve () ³ee veeJee®eeDeY³eeme ÒekeÀeefµele keÀªve ³ee efJe<e³eeJejer} ®e®ex}e ®ee}vee efo}er. Keguîee J³eeHeejecegUs Deeblejjeäêr³e¬eÀceefJeYeeieCeer DeeefCe efJeµes<eerkeÀjCe DeefOekeÀ ³eesi³e ÒekeÀejs nesF&} peeieeflekeÀ keÀuîeeCeele Yej He[les nerkeÀuHevee meJe&meeceev³e nesleer DeeefCe meerceeµegukeÀ mebIee®³ee mLeeHevescegUs mebyebefOele meYeemeo jeäêle keÀeDemesvee HeCe keÀener ÒeceeCeele J³eeHeejeleer} De[LeUs otj nesC³eeme efveefµ®ele ceole nesles. DeeefCe cnCetvemeJe& osµeebveer ÒeµegukeÀ efYebleer GYeejC³eeHes#ee keÀener osµeebveer DeeHemeeleer} ÒeµegukeÀ efYebleer cees[Ces kesÀJnenerpeeieeflekeÀ keÀuîeeCeeJej Yej ìekeÀCeejs Demeles. Demee mecepe meJe&$e Òe®eef}le neslee. keÀener KeguîeeJ³eeHeejeHes#ee kesÀJnener DeefOekeÀ efµeÿ ner keÀuHevee DeLe&µeem$e%eebvee osKeer} ceev³e nesleer.

Jne³emejves ³ee keÀuHeves}e OekeÌkeÀe efo}e. meerceeµegukeÀ mebIeecegUs peeieeflekeÀ keÀuîeeCeele Jee{ efkebÀJeeIeì keÀenerner nesT µekeÀles, Demes l³eeves meebieerle}s DeeefCe efJeefµeä mebIee®³ee mLeeHevescegUs keÀuîeeCeeleJee{ nesCeej keÀer Ieì ³eeb®eer ceespeceeHe keÀjC³eemeeþer keÀmeesìîee DeLeJee DeefYe}#eCes meebefiele}er.meerceeµegukeÀ mebIee®³ee mLeeHeves®³ee J³eeHeeje®³ee mJe©HeeJej keÀe³e HeefjCeece neslees ³ee®es efJeµ}s<eCe

keÀjC³eemeeþer l³eeves J³eeHeej – efveefce&leer DeeefCe J³eeHeej – DeHeJeenve ³ee oesve meb%ee meebefieleuîee.mebIee®³ee meYeemeoebveer HejmHejeleer} ÒeµegukeÀe®eer Dee[keÀeþer otj kesÀuîeeveblej®³ee efmLeleerle GlHeeoveDeefOekeÀ HeefjJ³e³e Deme}suîee meYeemeo osµeebceOetve keÀceer HeefjJ³e³e Deme}suîee meYeemeo osµeebkeÀ[s

76

nmleeblejerle Peeuîeeme J³eeHeej – efveefce&leer Pee}er DeeefCe keÀuîeeCeeJej IeveelcekeÀ HeefjCeece Pee}e DemescnCelee ³esles. ³ee G}ì ÒeµegukeÀ Dee[keÀeþer otj kesÀuîeeveblej GlHeove keÀceer HeefjJ³e³e Deme}suîeemebIeeyeensj®³ee osµeebSsJepeer peemle HeefjJ³e³e veme}suîee mebIeeleer} osµeele nesT }eieuîeeme J³eeHeejDeHeJeenve Pee}s Demes cnCelee ³esles.

³ee oesve HeefjJ³e³eeleer} Deblej DeeHeuîee}e GoenjCe DeeefCe Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mecepetve Ieslee³esles.

GoenjCeele kesÀJeU GlHeeoveebJej }#e keWÀefêle kesÀ}s Demetve SkeÀe efJeefµeä #e Jemletb®³ee (keÀeHe[)

ceeieCeer HetCe&HeCes De}Jeef®ekeÀ Demeuîee®es DeeefCe Heefnuîee, ogmeN³ee DeeefCe eflemeN³ee – eflevner osµeeble efmLejHeefjJ³e³ee®ee efve³ece }eiet Demeuîee®es ie=efnle Oej}s Deens. ÒeµegukeÀe®ee oj Òel³eskeÀ JesUer 100 Òeefleµeleceeve}e Deens. eflevner osµeeleer} HeefjJ³e³e Heefnuîee osµeeleer} ®e}veele yeo}tve meebefiele}e Deens.

Deeke=ÀleerceO³es He, He DeeefCe He ns Deveg¬eÀces Heefnuîee, ogmeN³ee DeeefCe eflemeN³ee osµee®es HegjJeþe Je¬eÀoeKeefJe}s Deensle. eflevner osµeeleer} HeefjJ³e³e Deveg¬eÀces 10 ©He³es, 8 ©He³es DeeefCe 6 ©He³es Òeefle ceerìjDeens. Heefnuîee osµeeves DeeHeuîee keÀeHe[ Goîeesiee}e mebj#eCe osC³eemeeþer Dee³eeleerJej 100 ÒeefleµeleµegukeÀ (Òe) }eJeuîeeme ogmeN³ee osµeeleer} keÀeHe[e®eer Òeefle ceerìj efkebÀcele 8 ©. Heemetve 16 ©. He³e¥leDeeefCe eflemeN³ee osµeeleer} 6 ©. Heemetve 12 ©. He³e¥le Jee{les. l³eecegUs De osµeele Dee³eele cegUer®e nesleveener DeeefCe mJeosµeele 10 ©. ojeves mebHetCe& GlHeeove nesles. mecepee Deelee Heefn}e DeeefCe ogmeje osµemeerceeµegukeÀ mebIe mLeeHeve keÀjleele. HeefjCeeceleë l³eeb®³eeceOeer} Dee³eele ÒeµegukeÀ meceeHle nesles. eflemeN³eeosµeeleer} cee}eJej cee$e Dee³eele ÒeµegukeÀ ®ee}t jenles. ogmeN³ee osµeeleer} keÀeHe[ (8 ©. Òeefle ceer)Deelee Heefnuîee osµeeleer} keÀeHe[eHes#ee (10 © Òeefle ceer) mJemle DemeuîeecegUs Heefnuîee osµeeleer}peemle Keef®e&keÀ GlHeeove yebo nesTve les ogmeN³ee osµeele meg© nesles. keÀceer HeefjJ³e³e Deme}suîee osµeekeÀ[s

GlHeeove nmleeblejerle PeeuîeecegUs ³ee}e J³eeHeej – efveefce&leer cnCeleele. eflemeN³ee osµeeletve HetJeea osKeer}Heefnuîee osµeele efve³ee&le nesle vemeuîeecegUs meerceeµegukeÀ mebIee®³ee mLeeHeves®ee l³ee®³ee J³eeHeejeJejHeefjCeece nesle veener. Heefnuîee osµeeves mJeosµeele cee}e®eer efveefce&leer keÀjC³eeSsJepeer ogmeN³ee osµeeletve leesDee³eele kesÀ}e cnCetve mebHelleermeeOevee®eer Þece 2 efkebÀJee jsKeebkeÀerle YeeieeSJe{er ye®ele nesles. ner ye®elecnCepes®e keÀuîeeCeele He[}s}er Yej.

J³eeHeej efveefce&leer nesle Demes} lej mebIeele DeJeµ³e ÒeJesµe keÀjeJee DeeefCe J³eeHeej – DeHeJeenve nesleDemes} lej mebIeeyeensj jeneJes. DeLee&le ³eemebyebOeer keÀesCelesner mejmekeÀì efJeOeeve keÀjCes keÀþerCe Deens.Òel³eskeÀ ÒemleeefJele meerceeµegukeÀ mebIee®ee efJe®eej mJeleb$eHeCes kesÀ}e Heeefnpes.

(He2 + He)

(He3 + He)He1He2He3

16

121086

He

De ce #e

77

DeeHeCe HeÀkeÌle GlHeeoeveeJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®ee efJe®eej kesÀ}e Hejbleg mebIe mLeeHeves®es HeefjCeeceGHeYeesieeJejner nesleele. DeeefLe&keÀ mecelees}e®³ee Òeefleceeveele DeeHeCe ceeieCeer HetCe&HeCes De}Jeef®ekeÀ DemelesDemes ie=efnle Ieªve efJeJes®eve kesÀ}s. JemlegefmLeleer cee$e leµeer vemeles. ÒeµegukeÀ keÀe{uîeecegUs meYeemeoosµeele l³ee Jemletb®³ee efkeÀceleer Ieìleele DeeefCe l³eeb®es ceeieCeerJej GlHevve HeefjCeece DeeefCe ÒeeflemLeeHeveHeefjCeece nesleele. Òees. ceer[ ³eebveer ³eebmebyebOeer G}ÁsKeveer³e efJeJes®eve kesÀ}s Deens. l³eeb®³ee celes kesÀJeU SkeÀeJemletJej nesCeeN³ee HeefjCeecee®ee efJe®eej keÀ©ve Yeeiele veener. meJe& JemletefJe<e³eer l³eeb®es DeeblejmebyebOe}#eele IesTve efJe®eej keÀjeJe }eielees. l³ee Jemlet He³ee&³eer Demet µekeÀleele efkebÀJee mebHetjkeÀ Demet µekeÀleele.

mebIe mLeeHeves®ee J³eeHeej DeìeRJej HeefjCeece neslees. osµee®ee ieì }neve Demeuîeeme J³eeHeej DeìeRJejefJeµes<e HeefjCeece nesle veener. Hejbleg ³egjesHeer³e DeeefLe&keÀ mecegoe³eemeejKee ceesþe ieì Demeuîeeme ÒeµegukeÀkeÀe{lee#eCeer®e J³eeHeejmebyebOeeceO³es cenÊJee®es yeo} Ie[tve ³esleele DeeefCe l³eeb®ee J³eeHeej DeìeRJejnerHeefjCeece neslees. J³eeHeej Deìerleer} yeo}eb®ee HeefjCeece keÀuîeeCeeJej neslees.

GlHeeove, GHeYeesie DeeefCe J³eeHej Deìer ³eebJej mebIe – mLeeHeves®ee keÀe³e HeefjCeece neslees ³ee®esefJeJes®eve kesÀ}s cnCepes meerceeµegukeÀ mebIee®³ee efmeOoelee®ee yeje®emee Yeeie HetCe& Pee}e Demes mecepee³e}enjkeÀle veener. Hejbleg GHes#ee keÀjlee ³esCeej veener Demesner keÀener HeefjCeece ye®eleerJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®eeefJe®eej JneJee³eeme nJee. Je yeepeejHesþ GHe}yOe Peeuîeeves ceesþîee Je keÀe³e&#ece GlHeeovee®es meJe& HeÀe³eosefceUt }eieleele. DeLee&le ner meeceeF&keÀ yeepeejHesþ HeÀej }neve Demet ve³es.

ogmejs meeceeF&keÀ yeepeejHesþs®ee keÀe³e&#ecelesJejner HeefjCeece neslees. DeeOeer mebjef#ele Deme}suîeeDeLe&J³eJemLee mebIeeleer} osµeemeeþer Keguîee PeeuîeecegUs GlHeeokeÀebvee Jee{l³ee mHeOex}e leeW[ oîeeJes}eieles. Fbi}b[ves ³egjesHeer³e DeeefLe&keÀ mecegoe³eele ÒeJesµe efceUefJe}e Heeefnpes, ³ee ÒeefleHeeoveeceeies ner®eYetefcekeÀe nesleer. yeepeejHesþ }neve Je mebjef#ele Deme}er lej GlHeeokeÀ DeeHe}er µeeqkeÌle DeuHeeefOekeÀejmLeeHeve keÀjC³eemeeþer Ke®e& keÀjleele. veJeerve leb$ee®ee JeeHej keÀjC³eekeÀ[s efkebÀJee veJeerve Jemlet yeepeejeleDeeCeC³eekeÀ[s l³eeb®ee efJeµes<e keÀ} vemelees. meeceeF&keÀ yeepeejHesþsle ÒeJesµe kesÀuîeeme DeeHeesDeeHe mHeOex}emeeceesjs peeJes }eieles. meYeemeo osµeebveener mHeOee&lcekeÀ efmLeleer efìketÀve jeneJeer Je Je=Ooeriele JneJeer ³ee¢äerves Òe³elve keÀjeJee }eielees.

eflemejs, meerceeµegukeÀ mebIe efkebÀJee meeceeF&keÀ yeepeejHesþ mLeeHeve kesÀuîeeves meYeemeo osµeeb®³eeDeeefLe&keÀ DeefYeJe=Ooer}e ®ee}vee efceUles. }@efìve DecesefjkeÀve meeceeF&keÀ yeepeejHesþ ³ee®e nsletves mLeeHevekeÀjC³eele Dee}er. yeensj®³ee osµeeleer} DeefmLej yeepeejebJej DeJe}byetve jeneJes }eiele veener. ne l³ee®eemeJee&le ceesþe HeÀe³eoe Demelees. GlHeeokeÀebvee HeefjceeCe ye®eleer efceUefJelee ³esleele DeeefCe mHeOexcegUskeÀe³e&#ecelee Jee{C³eeme ceole nesles.

meerceeµegukeÀ mebIe®³ee mLeeHeves®ee GlHeeove, GHeYeesie, J³eeHeej Deìer, HeefjCeece ye®eleer,GlHeeoveeleer} keÀe³e&#ecelee DeeefCe DeeefLe&keÀ DeefYeJe=Ooeroj ³eeJej keÀe³e HeefjCeece nesT µekeÀlees ³eemebyebOeerDeeHeCe kesÀ}s ns efJeJes®eve kesÀJeU DeeefLe&keÀ Hew}t ¢efämeceesj þsJetve keÀjC³eele Dee}s. meerceeµegukeÀ mebIee®eermLeeHevee ner Ieìvee cee$e jepekeÀer³e Demeles Je efle®es otjieeceer jepekeÀer³e HeefjCeece nesleele.

78


Òe. MeerceeµegukeÀ /pekeÀelemebIe cnCepes keÀe³e?

__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________


Òe.1 pekeÀele cnCepes keÀe³e? pekeÀeleer®es mJe©He mHeä keÀje.Òe.2 pekeÀeleer®es efJeefJeOe HeefjCeece DeY³eemee.Òe.3 He³ee&Hle pekeÀele efmeOoeble mHeä keÀje.Òe.4 pekeÀelemebIe efmeOoeble mHeä keÀje.

79

7

efyeiejpekeÀele yebOeves

Heeþîe¬eÀce

7.0Gefodoäîes7.1 ÒemleeJevee7.2 efyeiejyebOeves ë- YetefcekeÀe/cenlJe7.2.1 Dee³eele keÀesìe7.2.2 mJes®íe efve³ee&le yebOeves7.2.3 efve³ee&le Devegoeve (DeLe&mene³³e)7.2.4 efJe¬esÀ³e Jemlet J³eeHeej keÀjej7.2.5 DeefOeceev³e J³eeHeej keÀjej7.3 Òeµveceeef}keÀe

7.0 Gefodoäîes

osµee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es efyeiej pekeÀele yebOevee®es cenlJe Devev³emeeOeejCe Demes Deens.Deef}keÀ[s efJekeÀefmele osµeebyejesyej®e efJekeÀmeveµeer} osµe efyeiejpekeÀele yebOeves Deµee OeesjCeeb®ee DeJe}byekeÀjleevee efomeleele. ³ee Heeþele DeeHeCe ÒeecegK³eeves efyeiejpekeÀele yebOeves ³eeefJe<e³eer ®e®ee& keÀjCeejDeenesle. ³ee Heeþe®eer Gefodoäîes Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.

1) efyeiejpekeÀele yebOeveeb®eer DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeleer} YetefcekeÀe/cenlJe DeY³eemeCes.2) efve³ee&le Devegoeve Dee³eele keÀesìe ³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCes.3) efJe¬esÀ³eJemlet keÀjej ³ee®ee DeLe& Je cenlJe peevetve IesCes.

7.1 ÒemleeJevee

7.2 efyeiejpekeÀele yebOeves (DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeleer} YetefcekeÀe/efyeiejpekeÀele

yebOevee®es HeÀe³eos - leesìs)

De}erkeÀ[s DecesefjkesÀmeejKes efJekeÀmeerle osµe pekeÀeleer –Kesjerpe Flej ceeiee¥vee Flej osµeebkeÀ[tveDee³eele jesKeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Deensle. p³eeb®³ee GlHeeoveele Þecee®ee JeeHej peemle neslees DeeefCep³eeb®³ee yeeyeleerle DeuHeefJekeÀefmele osµeeble Ke®ee&®³ee ¢äerves efve³ee&leerme DevegketÀ} HeefjefmLeleer Demeles,

80

Deµee Jemlegb®³ee yeeyeleerle efJekeÀmeerle osµe Demes ceeie& JeeHejleele. l³eeyejesyej Dev³e efJekeÀefmele osµeebJejner³ee ÒekeÀej®es efveye¥Oe }eoleele. ³eecegUs pekeÀeleerle keÀHeele kesÀuîee®es HeÀe³eos veeefnmes nesleele.

efyeiejpekeÀele De[LeUs cnCepes pekeÀele efkebÀJee Dee³eeleerJej keÀj ve JeeHejlee Dev³e ceeiee¥veerDee³eeleerJej efveye¥Oe Iee}Ces. ³eele oesve ÒekeÀej meebielee ³esleer}.

Heefn}e ÒekeÀej efJekeÀmeveµeer} osµe HejkeÀer³e ®e}ve megjef#ele jeKeC³eemeeþer efkebÀJee DeeefLe&keÀefJekeÀemee®es OeesjCe cnCetve DeJe}befyeleele, ³eele Dee³eele HejJeeves, Dee³eeleerJej mebK³eelcekeÀ efveye&BOe(keÀesìe), HejkeÀer³e®e}ve efve³ece DeeefCe SkeÀe®e mebmLes ceeHe&Àle Dee³eele ³eeb®ee meceeJesµe neslees.

ogmeN³ee ÒekeÀejele efJekeÀefmele osµe efJeefJeOe ceeiee¥veer Dee³eeleerJej efveye¥Oe }eoleele. p³ee Goîeesieeb®eermHeOee&µeer}lee keÀceer Pee}er Deens efkebÀJee pes Goîeesie jepekeÀer³e o=äerves mebJesoveµeer} þjleele l³eebveemebj#eCe osCes ne Godosµe Demelees. mJes®ísves efve³ee&leerJej efveye¥Oe }eoCes, Deeblejjeäêr³e keÀjejeletve efveye¥Oe(Goe. Jem$eeb®³ee J³eeHeejeJejer} efveye¥Oe), leebef$ekeÀ mJe©Hee®es efveye¥Oe, Dee³eele Jemletb®³ee efkebÀceleer®esHeefj#eCe keÀ©ve Dee³eele efveye¥Oeemeeþer l³ee®ee JeeHej keÀjCes Demes Ghee³e ³ee ÒekeÀejele cees[leele.

efyeiejpekeÀele efveye¥OeecegUs efve³ee&le keÀjCeeN³ee osµeeb®es vegkeÀmeeve nesles®e HeCe, Dee³eele keÀjCeeN³eeosµeele ûeenkeÀebvee ceneie Jemlet I³eeJ³ee }eieleele, mejkeÀej®es pekeÀeleer®es GlHevve yeg[les,meeOevemeeceûeer®eer JeeìCeer DekeÀe³e&#ecelesves kesÀ}er peeles. DeeefCe mHeOee& keÀceer nesles.

efyeiejpekeÀele efveye¥Oee®es efJeefJeOe ceeie& Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.

1) oesve efkebÀJee peemle osµeele efJeefµeä Jemletb®eer efve³ee&le keÀceer keÀjC³ee®es keÀjej nesleele.Jem$eeb®³eeefve³ee&leer yeÎ} keÀjej ns SkeÀ GoenjCe Deens. peHeeve Je Deives³e Deeefµe³eeleer} osµe ³eeb®³eeµeerkeÀjej keÀ©ve DecesefjkeÀsves Dee³eele keÀceer kesÀ}er Deens. Deµee keÀjejebvee Sseq®íkeÀ efve³ee&le DemescnCeleele.

2) ÒeµeemekeÀer³e efveye¥Oe Deeblejjeäêr³e keÀjejele keÀener HeefjefmLeleerle Dee³eeleerJej efveye¥Oe }eolee³esleele. osµeer Goîeesieebvee Dee³eeleercegUs vegkeÀmeeve nesle Demeuîeeme leelHegjles efveye¥Oe }eoC³ee®eermeJe}le JeeHe©ve Dee³eeleerJej yebOeves Ieele}er peeleele. megjef#elelee, Deejesi³e, He³ee&JejCe JeûeenkeÀ ³ee meeþer ceevekesÀ le³eej keÀjlee ³esleele. ³eeb®ee JeeHej efJekeÀmeveµeer} osµee efJe©Oo kesÀ}epeelees. Dee³eele cee}e®es cetuîe þjJetve l³eeJej pekeÀele DeekeÀejCes DeeefCe ³ee HeOoleerle yeo}keÀjCes ne Deµee ÒekeÀej®ee efveye¥Oe Deens.keÀpe&efJe<e³ekeÀ OeesjCeele peemle J³eepe DeekeÀe©ve efkebÀJee Dee³eele ojebvee peemle Hewmee mJeleë Ke®e&keÀjeJe³eeme }eJetve Dee³eele keÀceer keÀjlee ³esles. HejkeÀer ®e}ve efve³eb$eCes ne DeeCeKeer SkeÀ ceeie&meebielee ³esF&}.

3) Dee³eeleerJej mebK³eelcekeÀ efve³eb$eCes }eo}er peeleele. efkeÀleer Dee³eele keÀjeJe³ee®eer l³ee®es ÒeceeCeþjJetve efo}s peeles. ³ee®es DeveskeÀ ÒekeÀej Deensle. SkeÀe ce³ee&osHe³e¥le Dee³eeleerJej keÀj vemeleesefkebÀJee keÀceer ojeves Demelees. ³eeHes#ee peemle Dee³eele Peeuîeeme peemle ojeves keÀj DeekeÀej}epeelees.

81

mebK³eelcekeÀ efveye¥Oee®es Heg{er} HeefjCeece nesleele.

De) osµee®ee J³eJenejlees} megOeejlees ye) osµeeleer} efkebÀceleer Jee{leele keÀ) ûeenkeÀebvee DeeHe}erKejsoer keÀceer keÀjeJeer }eieles. [) osµeeleer} Goîeesieebvee mebj#eCe efceUtve l³eeb®ee efJemleej nesleesF) efkebÀceleer Jee{uîeeves GlHevve ûeenkeÀebkeÀ[tve GlHeeokeÀebkeÀ[s JeUefJe}s peeles. HeÀ) mejkeÀejHejJeev³eeletve Dee³eelekeÀceer keÀjerle Deemeuîeeves mejkeÀej}e Dee³eele HejJeev³eeb®³ee HeÀer®es GlHevveefceUles.


Òe. DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeceO³es efyeiejpekeÀele yebOevee®es ³eesieoeve keÀe³e Deens?

__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

7.2.1 Dee³eele keÀesìe / keÀesìeHeOoleer

ÒeµegukeÀ efkebÀJee pekeÀeleerÒeceeCes®e Jeeìe keÀesìe ne ÒekeÀej J³eeHeej efve³eb$eCe þsJeC³ee®ee cenÊJee®ee ÒekeÀejDeens. Dee³eele efkebÀJee efve³ee&le kesÀuîee peeCeeN³ee Jemlet®es ÒeceeCe efveOee&efjle keÀjC³ee®³ee HeOoleerme keÀesìeefkebÀJee Jeeìe Demes cnCeleele. keÀesìeHeOole SkeÀ mebj#ekeÀ HeOole cnCetve JeeHej}s peeles. meJee&le ÒeLece1931 ceO³es ÖeÀevmeves DeeefLe&keÀ ceboerJej Ghee³e cnCetve keÀesìHeOole JeeHej}er. ÖeÀevmeves 1934 He³e¥le3000 Jemletbmeeþer Dee³eele keÀesìe þjJetve osµeeleer} Goîeesieebvee mebj#eCe osC³ee®ee Òe³elve kesÀ}e neslee.veblej®³ee keÀeUele cee$e ogefce&U Deme}suîee HejkeÀer³e ®e}vee®ee He³ee&Hle JeeHej keÀ©ve l³ee®ee og©He³eesieìeUC³eemeeþer keÀesìe HeOoleer mJeerkeÀejC³eele Dee}er Deens. ogmeN³ee cene³egOoeveblej DeveskeÀ ³egjesefHe³eve

osµeebveer J³eJenejlees}ele megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer ‘Dee³eele keÀesìe®ee’ JeeHej kesÀ}e. Dee³eelekeÀesìe ÒeceeCes®e efve³ee&le keÀesìe®ee JeeHej mebj#eCe meeOeve cnCetve kesÀ}e peelees. p³ee Jemletb®es GlHeeoveosµeele iejpes®³ee ceeveeves keÀceer nesles, Deµee Jemletb®eer Flej osµeele efve³ee&le nest ve³es efkebÀJee efve³ee&le keÀceerkeÀjeJeer ³eemeeþer efve³ee&le keÀesìe þjJetve efo}e peelees.

keÀesìe HeOoleerceO³es pejer Dee³eele DeeefCe efve³ee&le keÀesìîee®ee meceeJesµe nesle Deme}e lejermebj#eCe meeOeve cnCetve Dee³eele keÀesìîee}e®e cenÊJee®es mLeeve Deens. SkeÀe efJeefµeä keÀe}Keb[eleSKeeoîee efJeefµeä Jemlet®es efJeefµe<ì HeefjCeece Dee³eele keÀjCes ³eeme keÀesìe (Import output) DemescnCeleele.

keÀesìe HeOoleer®eer Jewefµeäîes –

1) osµee®³ee J³eJenejlees}eleer} Demecelees} keÀceer keÀjC³eemeeþer Dee³eele efve³ebef$ele keÀjCes. SKeoîeeefJeefµeä osµeeletve Jemlet®eer Dee³eele nesle DemeuîeecegUs pej osµee®ee J³eJenejlees} ÒeefleketÀ} yeve}eDemes} lej l³ee osµeeletve nesCeejer Jemlet®eer Dee³eele keÀceer keÀjC³eemeeþer Dee³eele keÀesìe keÀceer kesÀ}epeelees.

2) Flej osµeeletve nesCeeN³ee Jemletb®³ee Dee³eeleerJej efveye¥Oe Iee}tve osµeeleer} Goîeesieebvee mebj#eCeosC³eemeeþer Dee³eele keÀesìe þjJetve efo}e peelees.

3) osµeebleie&le Jemletb®eer efkebÀcele HeeleUer efmLej þsJeC³eemeeþer Dee³eele keÀesìîee®ee DeJe}bye kesÀ}e peelees.pej Flej osµeeletve DeeHeuîee osµeele ceesþîee ÒeceeCeele Jemletb®eer Dee³eele PeeuîeecegUs efkebÀcele HeeleUer

82

Iemej}er Demes} lej Deµeer efkebÀcele HeeleUer Ieme© ve³es, osµeeleer} Jemletb®³ee efkebÀceleer efmLejjeneJ³eele ³eemeeþer Dee³eele keÀesìe efveefµ®ele kesÀ}e peelees.

4) Deeblejjeäêr³e efve³ee&le keÀjeje®eer Debce}yepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer efve³ee&le keÀesìe HeOoleer®ee DeJe}byekesÀ}e peelees. Òel³eskeÀ meYeemeo osµee}e þjJetve efo}suîee efve³ee&le keÀesìîeeHes#ee Jemletb®eer DeefOekeÀefve³ee&le keÀjlee ³esle veener.

5) keÀesìe HeOoleercegUs Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeceO³es efvecee&Ce nesCeeN³ee meìdìsyeepeer®³ee J³eJenejemeHee³eyebo Iee}lee ³eslees.

6) efve³ee&le keÀesìîeecegUs efve³ee&leer³eesi³e Jemletb®es meceevelesves JeeìHe keÀjlee ³esles.7) DeeCeeryeeCeer®³ee keÀeUele keÀesìe HeOoleer SkeÀ cenÊJee®eer Ghee³e³eespevee þjles. cee$e keÀesìe HeOoleer

HeefjCeecekeÀejkeÀ þjC³eemeeþer l³ee®eer keÀe³e&Jeener keÀe³e&#ecelesves Pee}er Heeefnpes.

keÀesìe / Jeeìîee®es ÒekeÀej –

1) pekeÀele keÀesìeHetJeea®³ee keÀeUele pekeÀele efkebÀJee ÒeµegukeÀ keÀesìe HeOoleer }eskeÀefÒe³e ceeve}er peele nesleer. HejblegDe}erkeÀ[®³ee keÀeUele ³ee HeOoleer®es cenÊJe keÀceer Pee}s Deens. ³ee keÀesìe HeOoleerle efJeefµe<ìce³ee¥osHes#ee JemletmebK³es®eer Dee³eele keÀjC³eemeeþer efJeveepekeÀele eEkeÀJee veececee$e ojeves pekeÀeleDeekeÀej}s peeles. ³ee efveOee&efjle ÒeceeCeeHes#ee DeefOekeÀ mebK³esves Jemletb®eer Dee³eele keÀjeJe³ee®eer

Demeuîeeme DeefOekeÀ ojeves µegukeÀ DeekeÀej}s peeles. ³ee efþkeÀeCeer efveOee&efjle keÀesìe – HeOoleer DeeefCepekeÀeleHeOoleer SkeÀef$eleHeCes JeeHej}er peeles.³ee HeOoleercegUs J³eeHeejer pekeÀeleer®ee oj keÀceer Demeleevee ceesþîee ÒeceeCeele Jemletb®eer Dee³eele keÀ©vel³ee®eer meeþsyeepeer keÀjleele l³eecegUs J³eJenejlees}eJej ÒeefleketÀ} HeefjCeece neslees. J³eeHeejer Dee³eeleµegukeÀ vemeleevee ceesþîee ÒeceeCeele Jemletb®eer osµeele efJe¬eÀer keÀªve DeefOekeÀ veHeÀe efceUJet µekeÀleele.l³eecegUs GHeYeeskeÌl³eeb®es ceesþs vegkeÀmeeve nesles.

2) SkeÀHe#eer³e Dee³eele keÀesìe -³ee keÀesìeHeOoleerle keÀesCel³eener SkeÀe osµeeµeer yees}Ceer efkebÀJee keÀjej ve keÀjlee efJeefµe<ì

keÀe}eJeOeer (SkeÀ Je<ee&) meeþer efkeÀleer veiemebK³es®eer Dee³eele keÀje³e®eer ns efveefµ®ele kesÀ}s peeles.pesJne peieeleer} keÀesCel³eener osµeeletve Jemletb®eer Dee³eele keÀje³e®eer HejJeeveieer Demes} lej l³eemepeeieeflekeÀ keÀesìe Jeeìe cnCeleele. pesJne Dee³eele keÀjeJe³ee®³ee Jeeìîee®eer efJeYeeieCeer efJeefJeOeosµeebceO³es Deieesoj®e kesÀ}er peeles DeeefCe l³eeÒeceeCes þjJetve efo}suîee ÒeceeCeele®e l³ee l³ee osµeeletveJemlet Dee³eele kesÀuîee peeleele, lesJne l³eeme osµeefvene³e efJeYeeefpele keÀesìe Demes cnCeleele.peeieeflekeÀ keÀesìe HeOoleerceO³es Dee³eele J³eeHeejer DeeJeµ³ekeÀ DemeCeeN³ee Jemlet keÀesCel³eener osµeeletveDee³eele keÀ© µekeÀleele. cnCepes®e Jew³eeqkeÌlekeÀ efve³ee&lekeÀ osµe efkebÀJee Dee³eeleoebjemeeþer keÀesìeþjefJe}s}e vemelees.

3) Dee³eele HejJeevee -Dee³eele HejJeevee HeOoleerle Dee³eele J³eeHeeN³eebvee Jemlet®eer efJeefµeä ce³ee¥osHe³e¥le Dee³eele

keÀjC³ee®ee DeefOeke=Àle HejJeevee mejkeÀejkeÀ[tve efo}e peelees. Deµee Dee³eele HejJeevee osC³eeleDeeuîee®eer Iees<eCee ve keÀjlee l³ee efJeefµe<ì J³eeHeeN³eeme efkeÀleer veiemebK³es®eer Dee³eele keÀjlee ³esF&} nsmeebefjle}s peeles. l³eecegUs meìdìsyeepeer®³ee J³eJenejeme ®ee}vee efceUle veener. Dee³eele HejJeeveeosleevee Dee³eele J³eeHeeN³eebkeÀ[tve Depe& ceeieefJe}s peeleele. Dee}suîee Depee&®eer µeemekeÀer³e³eb$eCeskeÀ[tve keÀeUpeerHetJe&keÀ leHeemeCeer keÀ©ve ³eessi³e J³ekeÌleeRvee®e HejJeevee efceUeJee cnCetve Ye´äceeiee&®ee DeeJe}bye nesC³ee®eer µekeÌ³elee Demeles. l³eeletve®e keÀeUeyeepeej, DeefleefjkeÌle veHeÀe

83

efceUefJeC³ee®eer ÒeJe=Êeer DeeHe}s efnlemebyebOe peesHeemeC³ee®eer ÒeJe=Êeer yeeUiele peeTve keÀeUe HewmeeDeefmlelJeele ³esles.

4) efÜHe#eer³e keÀesìe -Dee³eelekeÀ osµe efve³ee&lekeÀ osµeebµeer Jemlet®³ee Dee³eele efve³ee&leer mebyebOeer DeeHeeHemeele efÜHe#eer³e

keÀjej keÀ©ve Jemlebg®³ee Dee³eele Je efve³ee&leer®ee keÀesìe efveefµ®ele keÀjleele. keÀesCel³ee efve³ee&leJ³eeHeeN³eeves keÀesCel³ee Jemlet®eer efkeÀleer efve³ee&le keÀjeJeer ns DeeHeeHemeele ®e®exodJeejs þjefJe}s peeles.efÜHe#eer³e keÀesìeHeOoleerle Dee³eele DeeefCe efve³ee&le megjUerle nesle Demeuîeeves osµeebleie&le efkebÀceleerle®e{ - Gleej nesC³ee®eer µekeÌ³elee vemeles. lemes®e efve³ee&le oje®eer cekeÌlesoejer efvecee&Ce nesC³ee®eernerµekeÌ³elee vemeles. meJe&meeOeejCeHeCes efJekeÀmeveµeer} osµeebvee efJeosµeer ®e}vee®eer melele keÀcelejleeYeemele Demeles Deµee osµeebvee efÜHe#eer³e keÀesìeHeOoleer mees³eer®eer þjles. keÀejCe Dee³eele Je efve³ee&leefve³ebef$ele þsJe}er peeles. cnCetve p³ee osµeele J³eJenejlees}ele mecelees} efvecee&Ce nesF&} Deµee

HeOoleerves Jemlet®eer Dee³eele – efve³ee&le efve³ebef$ele þsJe}er peeles. cnCetve p³ee osµeele efJeosµeer®e}vee®eer ìb®eeF& Demeles efkebÀJee efJeosµeer ®e}vee®es Hegjsmes meeþs GHe}yOe vemeleele Deµee osµeebmeeþerefÜHe#eer³e keÀesìe HeOoleer DeefOekeÀ GHe³eesieer þjles.

4) mebefceÞe keÀesìe –mJeosµeele GlHeeefole nesCeeN³ee HekeÌkeÌ³ee cee}e®eer efveefce&leer keÀjC³eemeeþer Flej osµeeletve Dee³eele

kesÀuîee peeCeeN³ee keÀ®®³ee cee}e®es ÒeceeCe efkeÀleer DemeeJes ³eeJej ce³ee&oe DeeCeC³eemeeþer JeeHejuîeepeeCeeN³ee keÀesìîeeme mebefceÞe keÀesìe Demes cnCeleele. cnCepes®e osµeele GlHeeefole nesCeeN³ee Jemlet®³eeefveefce&leermeeþer osµeebleie&le keÀ®®ee cee} DeeefCe efJeosµeer keÀ®®ee cee} JeeHej}e peele Demes} lej l³ee®esÒeceeCe efkeÀleer DemeeJes nes mejkeÀej þjefJeles ³ee HeOoleercegUs osµeebleie&le keÀ®®³ee cee}e®es GlHeeovekeÀjCeeN³ee GlHeeokeÀebvee mejkeÀejer mebj#eCe efceUles. lemes®e l³eecegUs ogefce&U DemeCeeN³ee efJeosµeer®e}vee®eer ye®ele nesles. osµeebleie&le keÀ®®³ee cee}e®ee GlHeeoveele DeefOekeÀ JeeHej Peeuîeeme efJeosµeer®e}vee®eer ye®ele nesTve osµe DeelceefveYe&j nesC³eeme ceole nesles.


Òe.1 Dee³eele keÀesìe cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

Òe.2 Dee³eele keÀesìîee®es ÒekeÀej meebiee?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

7.2.1 Dee³eele keÀesìîee®es HeefjCeece –

Òee. efkeÀ[}yepe&j ³eebveer De³eele keÀesìîee®es Heg{er} mene HeefjCeece meebefiele}s Deensle.

1) efkeÀbcele HeefjCeece –

84

Flej odsµeeletve nesCeeN³ee Jemlet®³ee Dee³eeleerJej mebK³eelcekeÀ ce³ee&oe Iee}Ces ns Dee³eele keÀesìîee®esGodefoä Demeles. Deµee Dee³eele ce³ee&oe IeeleuîeecegUs osµeeleer} Jemlet®ee HegjJeþe efve³ebef$ele nesTveJemlet®³ee efkebÀceleerle Jee{ nesles.

osµeebleie&le Jemletb®³ee efkebÀceleerle efkeÀleer Jee{ nesF&} ns Jemlet®³ee HegjJeþe DeeefCe osµeebleie&leyeepeejHesþsle l³ee Jemlet}e DemeCeejer ceeieCeer ³ee IeìkeÀebJej DeJe}byetve Demeles. lemes®e Dee³eelekeÀesìîeecegUs osµeele Dee³eele kesÀuîee peeCeeN³ee Jemlet®ee HegjJeþe efkeÀleer ÒeceeCeele efve³ebef$ele nesF&}³eeJej efkebÀcele HeeleUer DeJe}byetve Demeles.

Dee³eele keÀesìîee®ee efkeÀceleerJej nesCeeje HeefjCeece Heg{er} Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHeäkeÀjlee ³esF&}.

µespeejer} Deeke=Àleerle ne osµeebleie&le ceeieCeerJe¬eÀ Deens. cegkeÌle yeepeej J³eJemLesle efkebÀJee nermecelees} efkebÀcele efveefµ®ele nesF&}. l³eecegUs J³eeHeej veiemebK³esSJe{e nesF&} pej Dee³eelekeÀ osµeebveerDee³eele keÀesìe SJe{e efveefµ®ele kesÀ}e lej mebyebefOele HegjJeþe He$ekeÀ Demes nesF&}, DeeefCe Dee³eeleHegjJeþe ce³ee&oerle nesF&} l³eecegUs veJeerve efkebÀcele efkeÀbJee Deµeer efveefµ®ele nesF&}. cnCepes efkebÀceleHeeleUerle He³e¥le Pee}s}er Jee{ Dee³eele keÀesìîee®ee HeefjCeece Demes}.

2) GHeYeesie HeefjCeece -

pesJne Dee³eele keÀesìe efveefµ®ele neslees lesJne l³ee®ee HeefjCeece osµeebleie&le Jemlet®³eeefkebÀcele Jee{erJej neslees. l³eecegUs osµeebleie&le GHeYeesie keÀceer neslees. ns Heg{er} Deeke=Àleer®³ee meene³³eevesmHeä nesles.

D

d

SS + Q

D

D2

D1

S

ed c

O m1 m2 m3 m4 x

85

Deeke=ÀleerceO³es Dee#eeJej veie mebK³ee DeeefCe Dee#eeJej efkebÀcele oµe&Je}er Deens. cegkeÌle J³eeHeeje®³eeHeefjefmLeleerle SketÀCe osµeebleie&le Jemlet®ee GHeYeesie SJe{e Deens. pesJne Dee³eele keÀesìe SJe{eefveefµ®ele kesÀ}e peelees lesJne SketÀCe osµeebleie&le GHeYeesie SJe{e keÀceer nesF&}. GHeYeesieele Pee}s}erIeì ne Dee³eele keÀesìîee®ee GHeYeesie HeefjCeece þjlees.

3) cenmet} HeefjCeece -

Dee³eele keÀesìîee®ee cenmet}eJej nesCeeje HeefjCeece þjefJeCes Deefleµe³e efkeÀ®ekeÀì DeeefCekeÀþerCe Deens. Pej mejkeÀejves Dee³eele HejJeevee osleevee ³ee efkebÀceleer}e Jemlet®ee Dee³eele keÀesìeefveefµ®ele kesÀ}e lej Dee³eele keÀesìîeecegUs mejkeÀej®³ee cenmet}eJej Pee}s}e HeefjCeece Dee³eelekeÀesìîee®³ee GHeYeesie HeefjCeece Deeke=ÀleerceO³es cnCepes®e ³ee ®eewkeÀesveeSJe{e jener}. pees Dee³eelepekeÀeleer SJe{e Demes}. Hejbleg mejkeÀejves ef}}eJe HeOoleerves Dee³eele HejJeeves efo}s veenerle lejSkeÀlej Dee³eelekeÀ J³eeHeejer efkebÀJee efve³ee&lekeÀ J³eeHejer efkebÀJee oesIeebceO³es cenmet}er HeefjCeece efJeYeeie}epeeF&}. pej Dee³eelekeÀ J³eeHeejer mebIeefìle Demeleer} DeeefCe osµeeleer} Dee³eelekeÀ mebIeefìlevemeleer} lej Dee³eele keÀesìîee®³ee cenmet}e®ee mebHetCe& }eYe efve³ee&lekeÀ osµeebvee efceUlees DeeefCeDee³eelekeÀ Je efve³ee&lekeÀ oesvner J³eeHeejer mebIeefìle Demeleer} lej cenmet}er }eYee®ee HeefjCeeceoesIeebceO³es efJeYeeie}e peelees.

4) HegveJee&ìHeeJejer} HeefjCeece -

Dee³eele keÀesìe efveOee&efjle kesÀuîee®ee HeefjCeece GlHevvee®³ee HesÀjJeeìHeeJej neslees. pejDee³eele keÀesìe efveefµ®ele kesÀuîeecegUs Jemletb®³ee efkeÀbceleer Jee{uîee lej osµeebleie&le GlHeeokeÀebveeefkebÀceleer®ee }eYe efceUtve l³eeb®ee veHeÀe Jee{lees. cee$e GHeYeeskeÌl³eebvee DeefOekeÀ efkebÀceleerle Jemletb®eeGHeYeesie I³eeJee }eiele Demeuîeeves GHeYeeskeÌl³eeb®es vegkeÀmeeve nesles. Dee³eele keÀesìe efveefµ®elekesÀuîeecegUs GlHeeokeÀebvee HeÀe³eoe neslees lej ûeenkeÀ GHeYeeskeÌl³eeb®es vegmemeeve nesles. Dee³eelekeÀesìîee®ee HegveJee&ìHeeJej nesCeeje HeefjCeece Dee³eele keÀesìe®³ee GHeYeesie HeefjCeece Deeke=ÀleerceO³es ³ee®eewkeÀìer SJe{e Ie[tve ³eslees.

5) J³eeHeej µeleea HeefjCeece -

Dee³eele keÀesìe efveefµ®ele kesÀuîeecegUs l³ee®ee HeefjCeece osµee®³ee J³eeHeejµeleeaJej osKeer}

neslees. veJeerve J³eeHeejµeleea Dee³eele keÀesìe efveefµ®ele keÀjCeeN³ee osµeeme keÀceer – DeefOekeÀ ÒeceeCeeleDevegketÀ} þjleele. pej Dee³eele osµee®eer Jemlet®³ee Dee³eeleerceO³es cekeÌlesoejer Demes} lej l³eeosµeeme J³eeHeejµeleea DevegketÀ} þjleele. ³eeG}ì efve³ee&lekeÀ osµee®eer cekeÌlesoejer Demes} lejJ³eeHeejµeleea efve³ee&lekeÀ osµeebvee DeefOekeÀ DevegketÀ} þjleele. cnCepes®e Dee³eele keÀesìe þjefJeC³eeN³eeosµeebvee J³eeHeejµeleea ÒeefleketÀ} þjleele.

6) J³eJenejlees} HeefjCeece -

Dee³eele keÀesìîee®³ee J³eJenejlees}eJej nesCeeje HeefjCeece Dee³eele keÀesìe þjefJeC³eeN³eeosµeemeeþer DevegketÀ} þjlees. Dee³eele keÀceer keÀjCes ns Dee³eele keÀesìeefveOee&efjle keÀjC³eeceeies®e SkeÀcenÊJee®es Godefoä Demeles. l³eecegUs Dee³eele keÀesìîeecegUs J³eJenejlees}ele megOeejCee Ie[tve ³esle.keÀejCe Dee³eele keÀesìîeecegUs Flej osµeeletve nesCeejer Dee³eele keÀceer keÀjlee ³esles, l³eeSsJepeer osµeeleGlHeeove kesÀ}s peeTve osµeeleer} GlHeeokeÀebvee GlHeeove Jee{erme GÊespeve efceUles. osµee®eer

86

efve³ee&le Jee{tve DeeefCe Dee³eele keÀceer nesTve J³eJenejlees}eleer} letì keÀceer nesC³eeme Dee³eele keÀesìeceole keÀjlees.

7) Dee³eele keÀesìe efJe©Oo pekeÀeleer -

pekeÀeleerÒeceeCes®e Jemlet®³ee Dee³eeleer®eer keÀcee} ce³ee&oe Iee}C³eemeeþer Dee³eele keÀesìeefveefµ®ele kesÀuîeeme l³ee Jemlet®eer Dee³eele keÀceer nesles, l³ee efJeefµeä Jemlet®³ee efkebÀceleer Jee{leeleDeeefCe l³eecegUs l³ee Jemlet®es osµeebleie&le GlHeeove Jee{C³eeme ceole nesles.


Òe.1 Dee³eele keÀesìîee®es efJeefJeOe HeefjCeece DeY³eemee.__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

7.2.2 3) mJes®íe efve³ee&le yebOeves –

Jejer} pekeÀele De[LeUs cnCepes pekeÀele efkebÀJee Dee³eeleerJej keÀj ve JeeHejlee Dev³e ceeiee&vesDee³eeleerJej efveye¥Oe Iee}Ces. ³eeceO³es ÒeecegK³eeves oesve ÒekeÀej He[leele.1) efJekeÀmeveefµe} osµe HejkeÀer³e ®e}ve megjef#ele jeKeC³eemeeþer efkebÀJee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®es OeesjCe

cnCetve JeeHejleele. ³eele Dee³eele HejJeeves, Dee³eele keÀesìe, HejkeÀer³e ®eyeveefve³ece DeeefCe SkeÀe®emebmLesceeHe&Àle Dee³eele F. ®ee meceeJesµe neslees.

2) efJekeÀefmele osµe efJeefJeOe ceeiee¥veer Dee³eeleerJej efveye¥Oe }eoleele. p³ee OeesjCeeb®eer mHeOee&lcekeÀlee keÀceerPee}er Deens l³eebvee mebj#eCe osCes ne GÎsµe Demelees. mJes®ísves efve³ee&leerJej efveye¥Oe }eoCesDeeblejjeäêr³e keÀjejeletve efveye¥Oe (Goe. Jem$e J³eeHeejeleer} efveye¥Oe) leebef$ekeÀ mJe©Hee®es efveye¥Oe,Dee³eele Jemletb®³ee efkebÀceleer®es Heefj#eCe keÀªve Dee³eele efveye¥Oeemeeþer l³ee®ee JeeHej keÀjCes DemesGhee³e otmeN³ee ÒekeÀejele cees[leele.

efyeiejpekeÀele efveye&BOekeÀe®es Sseq®íkeÀ efve³ee&le efveye¥Oe Demes efJeefJeOe ceeie& Deensle. ³eeHewkeÀer mJes®íeefve³ee&le yebOeves ne cenÊJee®ee m$eesle ceeie& Deens.

oesve efkeÀbJee peemle osµeele efJeefµeä Jemletb®eer efve³ee&le keÀceer keÀjC³ee®es keÀjej nesleele.Jem$eeb®³ee efve³ee&leer yeodo} keÀjej ns GÊece GoenjCe nes³e. peHeeve Je Deives³e Deeefµe³eeleer} osµe³eeb®³eeµeer keÀjej keÀ©ve DecesefjkesÀves Dee³eele keÀceer kesÀ}er Deens. Deµee keÀjejebvee mJes®íe efve³ee&leyebOeves efkebÀJee Sseq®íkeÀ efve³ee&le efveye¥Oe Demes cnCeleele.


Òe. mJes®íe efve³ee&le yebOeves cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

87

7.2.3 DeLe&meene³³e/efve³ee&le Devegoeve

mJeosµeerGlHeeoveebvee DeLe&meene³³e osCes ne mebj#eCee®ee ÒekeÀej Deens. DeLee&le Dee³eeleer keÀceerkeÀjCes DeeefCe efve³ee&leer Jee{efJeCes ne l³eeceeieer} Debleerce nslet Demelees. Yengoe keÀjceeHeÀer®³ee mJe©HeelemejkeÀej ns DeLe&mene³³e osle Demeles. keÀener ÒekeÀjCeele keÀj keÀceer ojeves DeekeÀej}s peeleele. keÀOeerkeÀOeerHejosµeeleer} efJe¬eÀer efkebÀcele mJeosµeeleer} GlHeeove HeefjJ³e³eeHes#ee keÀceer Demeuîeeme, mejkeÀejHeefjJ³e³ee®ee keÀener Òeefleµele Yeej mJeleë menve keÀjles. efve³ee&le Jee{er}e Òeeslmeenve efceUeJes cnCetvemejkeÀej DeveskeÀoe efve³ee&le - }eYeebµe () ³ee mJe©Heele DeLe&mene³³e osles, efkebÀJee efkebÀcele SkeÀe efJeefµeäµeskeÀ[sJeejer IeìJetve l³eele DeefYeÒesle Deme}s}e DeeefLe&keÀ Yeej mJeleë menve keÀjles. ³eecegUs mJeosµeebleie&leefkebÀcele Ieìles DeeefCe efve³ee&le Jee{les. DeLee&le mejkeÀej®³ee efve³ee&le - efceUkeÀleerle Jee{ nesF&}. DeµeerKee$eer oslee ³esle veener. keÀejCe efkebÀcele p³ee Òeceeceele IeìefJe}er peeles, l³eeHes#ee keÀceer ÒeceeCeele efve³ee&leJee{uîeeme efceUkeÀleerle Ieì nesCes DeHeefjne³e& Demeles. leelHe³e&, mJeosµeer cee}e®³ee Hejosµeeleer}ceeieCeer®³ee }Jeef®ekeÀHeCeeJej yejsme®es DeJe}byetve Demeles. ceeieCeer De}Jeef®ekeÀ Demeuîeeme, DeLe&mene³³eosTve efkebÀcele Heg<keÀU IeìJe}er lejer efJeµes<e HeÀe³eoe nesle veener, G}ì ceeieCeer }Jeef®ekeÀ DemeuîeemeefkebÀcele Lees[er Ieì}er lejer efve³ee&le efceUkeÀleerle ®eebie}er®e megOeejCee nesles. DeLe&mene³³e efkeÀleer Je keÀmesoîeeJes ns þjefJeC³eemeeþer Hejosµeer ceeieCeer®³ee }Jeef®ekeÀHeCee®ee ³eesi³e Deboepe IesCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles.Dev³eLee DeLe&mene³³ee®ee DeHesef#ele HeefjCeece nesle veener Je lesJe{s Òe³elve Jee³ee peeleele.

Jejer} Deeke=ÀleerceO³es SkeÀe efJeefµeä Jemlet®ee peeieeflekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ ce ce oeKeefJe}e Deens. mJeosµeerHegjJeþe Je¬eÀ He He Goûe DeekeÀeje®ee oeKeefJe}e Deens. l³ee Jemlet®eer mJeosµeer yeepeejeleer} efkebÀcele De KeDemetve peeieeflekeÀ yeepeejeefle} De keÀ efkebÀceleerHes#ee DeefOekeÀ Deens. mejkeÀej mJeosµeer Goîeesiee}e ÒeefleSkeÀkeÀ keÀ Ke DeLe&meene³³e osT µekeÀles, efkebÀJee keÀKeieIe ³ee ®elegYeg&peeSJe{s SketÀCe DeLe&mene³³e osTµekeÀles. DeLe&mene³³e efkebÀcele keÀKeieIe ³ee #es$eHeÀUeFlekeÀer oîeeJeer }eieles. l³eecegUs®e mJeosµeer efkebÀcelepeeieeflekeÀ HeeleUerHe³e¥le Kee}er ³esT µekeÀles DeeefCe osµee®eer mHeOee&lcekeÀ µekeÌleer Jee{t µekeÀles. ne efJe®eejefve³ee&le - Òeeslmeenvee®³ee ¢äerves kesÀ}e Deens. GlHeeovee}e ceole keÀjC³ee®³ee ¢äerves efJe®eej kesÀ}elejer DeLe&mene³³ee®ee efnµesye lees®e ³eslees. ³ee oesvnerleer} HeÀjkeÀ cee$e }#eele Iesle}e Heeefnpes. osµeeleer}GlHeeove Jee{eJes cnCetve DeLe&meene³³e kesÀ}s, l³eeyeÎ} keÀesCeer njkeÀle Iesle veener. Hejbleg efve³ee&leerJee{efJeC³eemeeþer efkebÀJee Dee³eeleer IeìefJeC³eemeeþer DeLe&mene³³e efo}s lej ³ee IeìveskeÀ[s meeµebkeÀlesvesHeeefn}s peeles. keÀejCe l³ee®ee Òel³e#e HeefjCeece Deeblejjeäêr³e J³eeHeej Je efkebÀceleer ³eeJej neslees. ie@ì ()³ee Deeblejjeäêr³e mebIeìves®³ee efve³eceebvegmeej efve³ee&le DeLe&mene³³e kesÀ}suîee keÀesCel³eener yeo}e®eerceeefnleer l³ee mebmLeskeÀ[s HeeþJeCes yebOekeÀejkeÀ Demeles. GlHeeove DeLe&mene³³e efve³ee&le DeLe&mene³³e³eeleer} HeÀjkeÀ leebef$ekeÀ Deme}e lejer Òel³e#e J³eJenejele lemee Yeso keÀjCes keÀþerCe Demeles.

He

ie

Iece

Ke

keÀ

De He

efkeÀbcele

HeefjCeece

88

DeLe&mene³³e ne mebj#eCeÒekeÀej Deelee meJe&$e ©{ Pee}e Deens. DeveskeÀ osµeeble Jemletb®³eeefve³ee&le - Jee{erHes#ee mesJeeb®³ee efve³ee&leJee{ermeeþer ³ee ceeO³ecee®ee DeefOekeÀ ÒeYeeJeer GHe³eesie kesÀ}e peelees.keÀener GoîeesieÒeOeeve osµe veewJenve mesJee, efJeceeve mesJee, yeBbkeÀ mesJee ³eeb®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej peieYejefve³ee&le keÀjleele. Deµee mesJeeb®³ee efve³ee&leerHeemetve nesCeejer keÀceeF& Jee{eJeer cnCetve lesLeer} mejkeÀejefvejefvejeÈ³ee ÒekeÀejs DeeHeuîee efJeceeve kebÀHev³eebvee, penepe kebÀHev³eebvee DeeefCe Flej mesJee kebÀHev³eebveeDeLe&mene³³e keÀjleele. ns DeLe&mene³³e keÀOeer Òel³e#e lej keÀOeer DeÒel³e#e Demeles. efµeJee³e jeäêr³emebj#eCee®³ee ¢äerves mesJee DeeJeµ³ekeÀ Demeuîee®es efveefceÊe keÀªve DeLe&meene³³ee®es menpe meceLe&vekeÀjlee ³esles.


Òe DeLe&mene³³e efkebÀJee efve³ee&le Devegoeve ³ee®ee DeLe& meebiee.__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

7.2.4 efJe¬esÀ³eJemlet keÀjej

efkebÀceleer efmLej DemeCes ns ÒeeLeefcekeÀ Jemlet®³ee GlHeeokeÀeb®³ee DeeefCe GHeYeesiekeÀl³ee&®³ee ¢<ìerves kesÀJnenerefnlee®es þjles, Hejbleg efkebÀcele - mLew³e& Jele&ceeve mHeOee&lcekeÀ peieele keÀener®e }eYele veener ner l³eeb®eercegK³e le¬eÀej Deens. ÒeeLeefcekeÀ Jemletb®³ee efkebÀceleerle vesnceer ®e{Gleej nesle DemeuîeeCes l³eebvee efkeÀleskeÀoeleesìe menve keÀjeJee }eielees. cnCetve ÒeeLeefcekeÀ Jemletb®eer yeeye JesieUer Je efJeµes<e ceeve}er peeJeer, DeµeerGlHeeokeÀ osµeeb®eer ceeieCeer Demeles. Ient, meeKej, efìve, ®ene, keÀe@HeÀer, jyej ³eemeejK³ee Jemletb®³eeGlHeeoveeJej DeeefCe J³eeHeejeJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer Deeblej - mejkeÀej efJe¬esÀ³eJemlet keÀjej Pee}sHeeefnpesle. ner met®evee ³ee ceeieCeerletve GlHevve Pee}er. efJe¬esÀ³eJemlet keÀjej keÀejKeeveoej efve³eb$ekeÀmebIee®³ee keÀjejemeejKes Deme}s lejer oesvnerle Heg<keÀU Yeso Deens.

efJe¬esÀ³eJemlet keÀjejele meeceev³eleë mebyebefOele Jemletb®es meJe& ÒecegKe GlHeeokeÀ osµe efkebÀJee ÒecegKeGHeYeeskeÌlee osµe menYeeieer nesleele. keÀeìx}efJe<e³ekeÀ keÀjej Keepeieer J³eJemee³emebmLeeble nest µekeÀleele. lejns keÀjej kesÀJeU mejkeÀejceO³es nesleele. ne cenÊJee®ee Yeso Deens. efJe¬esÀ³eJemlet keÀjejeb®³ee ceeO³eceeves l³eeJemletb®es GlHeeove keÀjCeejs meJe& osµe DeeefCe GlHeeokeÀ SkeÀe efmLeleerle DeefveJee³e& HeCes ieesJe}s peeleele. ³eekeÀjejeb®eer DeeCeKeer oesve Yesooµe&keÀ Jewefµeäîes Deensle. SkeÀ cnCepes ³ee keÀjejevleie&le GHeYeeskeÌl³eeb®³eeefnleeb®es mebj#eCe JneJes ner keÀeUpeer Iesle}er peeles. DeeefCe l³ee ¢äerves efkebÀceleJe HegjJeþeefJe<e³ekeÀ OeesjCeþjefJeCeeN³ee meefcel³eebJej l³eebvee ÒeefleefveOeerlJe efo}s peeles. keÀeìx}ceO³es Demes cegUer®e Ie[le veener. ogmejs³ee keÀjejevJe³es ceeieCeer Je HegjJeþe ³eeb®³eele mecelees} jeKeC³eemeeþer melele Òe³elve kesÀ}e peelees. l³eecegUsGlHeeove IeìefJeCes, cee}e®eer iegCeJellee efveke=À<ì keÀjCes efkebÀJee peyej efkebÀcele DeekeÀejCes ³eemeejK³ee leerve³egkeÌl³ee Jeeo þjlelee.

ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ³ee oesvneR®³ee De}Jeef®ekeÀHeCeeletve ³ee keÀjejeb®ee pevce Pee}e Demes cnCelee³esles. ÒeeLeefcekeÀ Jemletb®³ee efkebÀceleerle melele nbieeceer yeo} nesle Demeuîeeves l³ee®es GlHeeove keÀjCeeN³eeosµeebvee leesìe neslees DeeefCe ÒeefleketÀ} J³eeHeejer Deìer mJeerkeÀejeJ³ee }eieleele. l³eebvee v³ee³e DeeefCe He³ee&Hle

89

efkebÀceleer efceUeuîee Heeefnpesle. ³ee peeefCeJesletve efJe¬esÀ³eJemlet keÀjej keÀjC³ee®eer ìce efveIee}er. HejblegefJe¬esÀ³eJemletb®³ee efkebÀceleer vesnceermeeþer Jee{efJeC³eele ³ee jeäêbvee ³eµe Dee}s veener.

efJe¬esÀ³eJemlet keÀjeje®eer Dece}yepeeJeCeer leerve lelJeeb®³ee DeeOeejs keÀjlee ³esles. Heefnuîee}e JeeìelellJe (Quota Principle) cnCeleele. l³eevegmeej Jemletb®es GlHeeove keÀjCeeN³ee meYeemeo osµeebveeefve³ee&leer®ee Jeeìe efJeYeeietve efo}e peelees. Jeme Deµee ÒekeÀejs efkebÀcele efmLej þsJeC³ee®ee Òe³elve kesÀ}epeelees. ogmeN³ee}e efµe}keÀer meeþe lelJe cnCeleele. ³ee HeOoleerle Jemlet®³ee peeieeflekeÀ efkeÀbceleer IemejleDemeleevee efle®es meeþs efJekeÀle IesC³eemeeþer DeeefCe efkebÀceleer Jee{uîee Demeleevee l³eeb®eer efJe¬eÀer keÀjC³eemeeþerSkeÀ DeefYekeÀjCe efkebÀJee ³eb$eCee GYeej}er peeles. eflemeN³ee}e yengHe#eer³e keÀjeje®es lelJe cnCeleele.l³eevegmeej efkebÀceleer SkeÀe efve³ele efkeÀceeve HeeleUerHe³e¥le Iemejuîeeme Dee³eeleoj osµe þjeefJekeÀ HeefjCeecemeeþe Kejsoer keÀjC³ee®eer nceer osleele DeeefCe lemes®e SkeÀe efve³ele keÀcee} HeeleUerHe³e¥le efkebÀceleerJee{uîeeme GlHeeokeÀ osµe þjeefJekeÀ HeefjceeCeele meeþîee®eer efJe¬eÀer keÀjC³ee®eer nceer osleele.Deeblejjeäêr³e ient keÀjeje®eer Dece}yepeeJeCeer ³ee eflemeN³ee lelJeevegmeej nesles. DeLee&le l³eeleer} meYeemeoosµe yengleebµeer efJekeÀefmele DemeuîeecegUs mecem³es®es mJe©He efkebÀef®ele efYevve Demeles. ient keÀjeje®eer DeeefCeDev³e keÀener keÀjeje®eer ceeefnleer Heg{s efo}er Deens.

leelHetJeea SkeÀ mHeäerkeÀjCe osCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. 1970 mee}eveblej®³ee keÀe}Keb[eleDeeblejjeäêr³e jeäêr³e ®e}vee®³ee cetuîeele JeejbJeej Je DeveHesef#ele yeo} PeeuîeecegUs Deeblejjeäêr³eefJe¬esÀ³eJemlet keÀjejeb®³ee Dece}yepeeJeCeerle DeveskeÀ De[®eCeer GlHevve Peeuîee Deensle.

Deeblejjeµìêr³e ient keÀjej -

ne keÀjej 1949 mee}er DeefmlelJeele Dee}e. l³eele meeceer} Pee}s}s osµe Dee³eeleoej osµeebveeHe³ee&Hle ient HegjefJeC³eeme DeeefCe efve³ee&leoej osµeebvee mecev³eeefOekeÀ DeeefCe efmLej efkebÀceleer efceUJetve osC³eemeJe®eveyeOo Pee}s. Depexefvìvee DeeefCe meeseqJnSì jefµe³ee JeieUlee yeekeÀer®es meJe& efve³ee&leoej osµe DeeefCepeJeUHeeme meJe& Dee³eeleoej osµe ³ee keÀjejele meeceer} Pee}s. ke@Àve[e, DecesefjkeÀe DeeefCe Dee@mì^sef}³ee nsÒecegKe efve³ee&leoej osµe nesles. Fbi}b[ ne ÒecegKe Dee³eeleoej osµe neslee. Òel³e#e J³eeHeej Keepeieer ceeiee¥veerkeÀjeJe³ee®es þj}s. efve³ee&leerJej efve³eb$eCe, GlHeeoveeJej efve³eb$eCe, jeKeerJe meeþe efkebÀceleer, meene³³eemeeþerþsJeeJe³ee®ee meb®e³e, J³eeHeeje®ee efJemleej DeeefCe meYeemeo jeäêb®eer celeoevee®eer HeOoleer ³ee meJe& yeeyeeR®eeleHeµeer} keÀjejele veceto keÀjC³eele Dee}e. keÀjejeb®³ee Dece}yepeeJeCeermeeþer DeeefCe lebìsmees[efJeC³eemeeþer SkeÀe Heefj<eos®eer mLeeHevee keÀjC³eele Dee}er. ne keÀjej yengHe#ee³e keÀjeje®³ee lelJeeJejDeeOeej}s}e Demeuîeeves l³eeleer} lejletoervegmeej ieJne®eer keÀcee} DeeefCe efkeÀceeve efkebÀcele JesUesJesUerþjefJeCes DeeJeµ³ekeÀ nesles.Goe. Heefnuîee Je<ee&meeþer keÀcee} efkebÀcele $1.80 Òeefle yegµes} DeeefCe efkeÀceeve efkebÀcele 1.50 Òeefleyegµes} þjefJeC³eele Dee}er veblej ³ee keÀcee} Je efkeÀceeve efkebÀceleer Lees[îeer keÀceer Pee}er. efve³ee&leoejosµeebvee þjJetve efo}suîee efkebÀceleerJej efJekeÀC³ee®eer HetCe& cegYee nesleer.

keÀjejevleie&le þj}suîee efkebÀceleer DeeefCe Keguîee yeepeejeleer} efkebÀceleer ³eele yejer®e leHeÀeJeleDemee³e®eer ieJnemeejK³ee µeslecee}e®³ee efkebÀceleer leerve - ®eej Je<ee&He³e¥le efve³ele oeje®³ee DeemeHeemeefmLej jent µekeÀleer} ne Deboepe ®egkeÀer®ee þj}e. ³eecegUs Dee³eeleoej osµeebvee melele HeÀe³eoe Pee}eDeeefCe efve³ee&leoej osµeebvee leesìe Pee}e.

90

Deeblejjeäêr³e keÀe@HeÀer keÀjej -

ne keÀjej Jeeìe lelJeeJej DeeOeej}s}e Deens. 9151 mee}er meboYe& mJe©Heele DeeefCe 1962mee}er Debeflece mJe©Heele DeefmlelJeele Dee}suîee ³ee keÀjeje®³ee Dece}yepeeJeCeerle oesve ÒekeÀej®³eeDee[®eCeer Deensle. SkeÀ cnCepes efJeefYevve osµeeble mecev³eeef³ekeÀ lelJeeJej Jeeìîee®eer efJeYeeieCeer keÀjCesDel³eble De[®eCeer®es Demeles. keÀejCe menYeeieer jeäêble SkeÀcele nesle veener. ogmejs GlHeeove, HeefjJ³e³eelenesCeeN³ee yeo}ebvee efJe®eejele IesTve Jeeìîeele yeo} keÀjCes keÀþerCe Demeles. ³ee keÀjejeb®³ee Debleie&lepeeieeflekeÀ J³eeHeeje®ee megceejs 98 Òeefleµele Yeeie meceeefJeä neslees ns ³ee®es Jewefµeäîe. yeéPeer} osµeeleGlHeeove KetHe nesle Demeuîeeves l³ee®³eekeÀ[s megceejs 40 Òeefleµele GlHeeokeÀeb®eer celes Deensle. lemes®eDecesefjkeÀe osµe ceesþe GHeYeeskeÌlee Demeuîeeves l³ee®³eekeÀ[sner megceejs 40 Òeefleµele GHeYeeskeÌl³eeb®eer celesDeensle. keÀjejeleer} yengleebµe efveCe&³eebJej ³ee oesve osµeeb®eer íeHe He[les ns GIe[ Deens. 1960 veblej®³eeJe<ee&le keÀe@HeÀer®es GlHeeove KetHe Jee{}s. Hejbleg keÀjejecegUs IemejCeeN³ee efkebÀceleeRvee LeesHeefJeC³eele ³eµeefceUe}s. DecesefjkeÀs®³ee [e@}j®ee YeeJe peeieeflekeÀ cegêe yeepeejele Ieìuîeeveblej }@efìve DecesefjkeÀveosµeebveer YeeJeJee{ ceeefiele}er.

Deeblejjeµeäêr³e meeKej keÀjejö

ne keÀjejosKeer} Jeeìe lelJeeJej DeeOeej}s}e Deens. 1937 mee}er Pee}suîee DeveskeÀ Je<ex Leb[³eeyemel³eele jeefnuîeeveblej 1968 mee}er Hegvne Hegve©peerefJele keÀjC³eele Deeuee DeeefCe veblej 1973mee}er lees mebHegäele Dee}e. 1957 mee}er DeefmlelJeele Dee}s}e 27 osµeeb®ee Deeblejjeäêr³e ìervekeÀjej efµe}keÀer meeþe leÊJeevegmeej Dece}ele DeeCe}e peelees. 1970 veblej®³ee Deefmlejlesveblejner nekeÀjej efìketÀve jeefn}e Deens, ns l³ee®es Jewefµeäîe. ³ee®es keÀejCe cnCepes efìve®ee HegjJeþe melele DeHegjeDeeefCe ceeieCeer efkeÀleer lejer peemle jeefn}er Deens.


Òe. efJe¬esÀ³e Jemlet keÀjej cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

7.2.5 DeefOeceev³e J³eeHeejer keÀjej

Keg}e J³eeHeej mebHegäele Deeuîeeveblej Òel³eskeÀ jeäê³e J³eeHeeje}e DeeHeuîee mees³eervegmeej JeUCeosC³ee®³ee nsletves pes efvejefvejeUs Ghee³e ³eespe}s, l³eele J³eeHeejer keÀjejebvee Del³eble cenÊJee®es mLeeveoîeeJes }eie}s. meO³ee peeieeflekeÀ yengleebµe J³eeHeej Deeblej mejkeÀej keÀjejevegmeej ®ee}lees. yengleskeÀkeÀjej efÜHe#eer³e Demeleele DeeefCe l³eele oesvner osµeebveer keÀesCel³ee Jemlet®ee J³eeHeej keÀjeJee DeeefCemebyebefOele osCeer - IesCeer keÀesCel³ee HeOoleerves keÀjeJeer ³ee®ee leHeµeer} efo}e Demelees. keÀener keÀjej kesÀJeUosCeer - IesCeer keÀjC³eeµeer mebyebOeerle Demeleele. efJeefvece³e mebµeesOeve keÀjej, DeefOeoeve keÀjej DeeefCeneefveHetleea keÀjej ns osC³ee - IesC³eeµeer mebyebefOele keÀjej nesle DeeefCe l³eeb®eer ceeefnleer efJeefvece³e efve³eb$eCe ³eeÒekeÀjCeele Dee}er Deens.

J³eeHeejer keÀjej efÜjHe#eer³e efkebÀJee yengHe#eer³e Demeleele. DeLee&le meJee&efOekeÀ cenÊJe HeefnuîeeÒekeÀej®³ee keÀjejebvee®e Demeles. l³eele oesvner osµe Jemletb®³ee oesve ³eeo³eebvee mebceleer osleele. ³eeoîeebleJemletb®eer veeJes, l³eeb®es HeefjCeece DeeefCe l³eeb®es cetuîes efo}er Deemeleele. ³ee ³eeoîeeb®³ee DeeOeejs Dee³eele

91

HejJeeves DeeefCe efve³ee&le HejJeeves osC³ee®es oesvner osµe ceev³e keÀjleele. Òel³e#e nesCeeje J³eeHeej Deieoer³eeoervegmeej neslees Demes veener, keÀejCe oesvner osµeebveer kesÀJeU þjefJe}suîee Jeeìîee®³ee ce³ee¥osHe³e¥leHejJeeves ceev³e kesÀ}s Demeles. leer ce³ee&oe ieeþ}er peeles®e Demes veener. Deµee keÀjejeb®³ee mene³³eeves DeveskeÀosµeebvee efÜHe#eeer³e DeefOeoeve µes<e ®ee}t J³eJeneje®³ee yeeyeleerle mecelees} þsJeC³eele ³eµe efceUe}s Deens.keÀener osµeebceOeer} ogleHeÀea J³eeHeej ³ee keÀjejebcegUs KetHe Jee{}e Deens. efÜHe#eer³e J³eeHejer keÀjejecegUs

peeieeflekeÀ J³eeHeeje®eer HeeleUer Iemejles. Keguîee J³eeHeeje®es DeeefCe Deeblejjeäêr³e Þece – efJeYeeieCeer®esHeÀe³eos Hegjsµee ÒeceeCeele efceUle veenerle. FlekesÀ Demetvener J³eHeeje®eer efÜHe#eer³e HeOoleer peieeleer} meJe&osµeeble JeeHej}er peeles.

J³eeHeejer keÀjej DeeefCe Deefle Devegie=nerle jeä^ Keb[ J³eeHeej keÀjCeeN³ee osµeebvee HejmHejebµeer nesCeeN³eeJ³eJenejeb®es efJeefvece³e keÀjC³eemeeþer mebOeer ceO³es efkebÀJee keÀjejebceO³es leerve ÒekeÀej®³ee Keb[e®ee meceeJesµekeÀjlee ³eslees.

1) leguîelee Keb[ -

³ee Keb[evegmeej keÀesCeleener osµe mJeleë®³ee veeieefjkeÀebvee DeeefCe Jemletbvee osC³eeme Je®eveyeOoDemelees. mJekeÀer³e DeeefCe HejkeÀer³e ³eele keÀesCeleener Yeso ve keÀjCes ns ³ee leguîeelee Keb[e®esJewefµeäîe cnCelee ³esles.

2) Dev³eesv³elee efkebÀJee HejmHejlee Keb[ -

³ee Keb[evegmeej keÀesCeleener osµe ogmeN³ee osµeeleer} veeiejerkeÀebvee Je Jemletbvee leer®e JeeieCetkeÀ oslees,peer ogmeje osµe Heefnuîee osµeeleer} veeieefjkeÀebvee Je Jemletbvee osle Demelees. ³ee®ee DeLe& SkeÀe osµeevesefveye¥Oe }eJe}s efkebÀJee keÀceer kesÀ}s lej ogmeN³eener osµee}e l³ee®e ÒeceeCeele efveye¥Oe }eJeeJes efkebÀJeekeÀceer keÀjeJes }eieleele.

3) DeefleDevegûeefnle jeä^ Keb[

³ee Keb[evegmeej keÀesCeleener osµe ogmeN³ee osµeeleer} veeieefjkeÀebvee Je Jemletbvee leer®e JeeieCetkeÀ oslees,peer lees Dev³e keÀesCel³eener osµeeleer} veeieefjkeÀebvee Je Jemletbvee osle Demelees. ³ee®ee DeLe& keÀesCel³eenerDev³e osµee}e SKeeoer meJe}le efo}er lej leer DeeHeesDeeHe ³ee osµee}ener osCes Yeeie He[les. ³eeeflemeN³ee Keb[e}e meJee&le DeefOekeÀ cenÊJee®es mLeeve Deens.

Deefle Devegie=nerle jeä^ ³ee®ee DeLe& p³ee}e meJee&le peemle Devegûen oeKeefJe}e peelees lees osµe Demeenesle veener. Lej Dev³e keÀesCel³eener osµee}e pees Devegûen oeKeefJe}e peelees lees ³ee osµee}enerefceUs} Demee neslees. J³eeHeejeleer} YesoeYeso Je He#eHeele veenermee keÀjCes ns ³ee Keb[e®ee meceeJesµekeÀjC³eeceeie®es ÒecegKe Godefoä Demeles. DeefleDevegie=efnle jeä^ Keb[e®es JeieeakeÀjCe leerve ÒekeÀejs

keÀjlee ³esles –

De) meµele& DeeefCe efyeveµele& DeefleDevegie=efnle jeä^ Keb[

(Conditional and Unconditional M.F.N. clause):-keÀjejele meµele& DeefleDevegie=nerle jeä^ Keb[e®ee meceeJesµe kesÀ}e Demeuîeeme, keÀesCeleener De osµe

ogmeN³ee ye osµee}e l³ee®e meJe}leer osC³ee®es DeefYeJe®eve oslees. p³ee l³eeves Deieesoj®e eflemeN³ee SKeeoîeekeÀ osµee}e efouîee Demeleer}. Hejbleg Deì ner Demeles. keÀer ogmeN³ee ye osµeeves l³ee Deieesoj keÀesCel³eener

92

Dev³e [ osµee}e efouîee Demeleer} l³ee meJe& meJe}leer De osµee}e efouîee Heeefnpesle. keÀjejele efyeveµele&DeefleDevegie=nerle jeä^ Keb[e®ee meceeJesµe Demeuîeeme, Deµee meJe& meJe}leer DeeHeesDeeHe DeeefCe keÀjejDece}ele Deeuîeeyejesyej leelkeÀeU oesvner osµeebvee efceUt }eieleele. Jejer} GoenjCeele De osµeeves keÀosµee}e efo}suîee ye osµee}e DeeefCe ye ves [ osµee}e efo}suîee meJe}leer De osµee}e mJe³ebce efceUt}eieleele.

meµele& Keb[ele kesÀJeU ce³ee&efole mebj#eCe efceUles ne ³ee®ee DeLe& mecepee Yeejleeves Þeer}bkeÀeosµeeµeer meµele& DeefleDevegie=nerle jeä^ Keb[ Deme}s}e efÜHe#eer³e keÀjej kesÀ}e Deens, lej meewoerDejsefye³ee}e Yeejleeves Þeer}bkeÀe}e efo}suîee ÒeµegukeÀ meJe}leer DeeHeesDeeHe efceUleer} Demes veener.YeejleekeÀ[tve meJe}leer efceUC³eemeeþer meewoer Dejsefye³ee}e osKeer} meJe}leer oîeeJ³ee }eieleer}. DeeefCel³ee meJe}leer leguîe DemeeJ³ee }eieleer}. meJe}leer leguîe vemeuîeeme meewoer Dejsefye³ee DeeefCe Þeer}bkeÀe³eeb®³eele YesoeYeso kesÀuîeemeejKes nesF&}. meJe& jeäêbvee leer®e JeeieCetkeÀ efo}er peeles peer Deefle Devegie=nerlejeäê}e efceUles.

ye) SkeÀHe#eer³e DeeefCe yengHe#eer³e Deefle Devegie=nerle jeä^ Keb[

(Unilateral and Multi Lateral M.F.N. clause):-Deefle Devegie=nerle jeä^ Keb[e®es meeceev³eleë efÜHe#eer³e efkebÀJee yengHe#eer³e Demes®e Demeles. Hejbleg

keÀener DeHeJeeoelcekeÀ efmLejleerle, efJeµes<eleë ³egOokeÀeUele les SkeÀHe#eer³e osKeer} Demet µekeÀles.GoenjCeeLe&, cene³egOoeveblej Pee}suîee Jee@mee& keÀjejevegmeej pece&veer ³ee efpele jeäêves pe³e Pee}suîeeefce$e jeäêbvee Deefle Devegie=nerle jeä^ cnCetve JeeieCetkeÀ efo}er Heeefnpes Demes þj}s nesles. efce$e jeäêbveercee$e pece&veer}e Deefle Devegie=nerle jeä^ cnCetve JeeieCetkeÀ osC³ee®es keÀesCeles®e yebOeve mJeerkeÀej}s veJnles.

keÀ) efveye¥efOele DeeefCe Deefveye¥efOele DeefleDevegie=nerle jeä^ Keb[

(Restricted and Unrestricted M.F.N. clause) :-³ee Keb[e®ee GHe³eesie kesÀJeU keÀener efJe<e³e, keÀener osµe DeeefCe keÀener Jemlet ³eeb®³eeHe³e¥le ce³ee&efole

þsJeuîeeme l³ee}e efveye¥efOele Deefle Devegie=ner®e jeä^ Keb[ cnCeleele. cee$e meJe& efJe<e³e, meJe& osµe DeeefCemeJe& Jemlet ³eeb®ee meceeJesµe keÀjejebleie&le nesle Demeuîeeme l³ee}e Deefveye¥efOele DeefleDevegie=nerle jeä^ Keb[cnCeleele.

efyeveµele& DeeefCe Deefveye¥efOele Deµee DeefleDevegie=nerle jeä^ Keb[e®ee meceeJesµe Deme}s}s J³eeHeejerkeÀjej efpelekeÌ³ee peemle ÒeceeCeele nesleele. l³ee ÒeceeCeele YesoeYeso efJejnerle J³eeHeeje}e ®ee}vee efceUles.DeeefCe SketÀCe Deeblejjeäêr³e J³eeHeej Jee{C³eeme ceole nesles.


Òe. J³eeHeejer keÀjej cnCepes keÀe³e?__________________________________________________

__________________________________________________

__________________________________________________

93


1) pekeÀelesÊej yebOeves cnCepes keÀe³e?2) DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeleer} efyeiejpekeÀele yebOevee®es ³eesieoeve (YetefcekeÀe) mHeä keÀje.3) mJes®íe efve³ee&le yebOeves cnCepes keÀe³e? l³ee®es efJeefJeOe HeefjCeece DeY³eemee.4) Dee³eele keÀesìe yebOeves cnCepes keÀe³e? l³ee®es efJeefJeOe HeefjCeece mHeä keÀje.5) efve³ee&le Devegoevee®es cenÊJe mHeä keÀje.

94

8

J³eJenejleesue(Balance of Payment)

Heeþîe¬eÀce

8.0 Ge fÎ<ìîe s8.1 He ´mleeJevee8.2 J³eJenejlee sue®ee r j®evee8.3 peceeKe®ee &®ee r l eÊJe s e fÜvee WoHe×le8.4 J³eJenej Demecelee suee®e s H e ´ k eÀej8.5 Òeµveceee f}keÀe

8.0 GefÎ<ìîes ë

osµee®³ee DeLe & J³eJemLe sle J³eJenejlee sue ³ee me b k eÀuHeve suee Del³e ble cenÊJe Deen s.Dee blejje<ìe r³e J³eeH eej®³ee ®euevee f J e< e³ekeÀ e fmLelee r®e s J eCe &ve keÀjC³ee®e s cenÊJee®e smeeOeve cnCepe s J³eJenejlee sue Jemle t®³ee Dee³eele e f ve³ee &l ee r y eje s y ej Flej keÀene ry eeyee R ce gUs H ejkeÀe r³ e o sµee b y eje syej osCe s-Ie sCe s e f vecee &Ce ne sle Demele s . ³ee meJe & i ee s <ìe R®e sSkeÀe f$eleHeCe s leeUsye bOeH e$ekeÀ cee b[leevee J³eeH eejlee sue Je J³eJenejlee sue ³ee oe sveme b k eÀuHevee cenÊJee®³ee þjleele. J³eJenejlee sue ³ee H eeþele DeeHeCe J³eJenej lee sueeµee re f veie[e rle yeeyee R®ee DeeHeCe DeY³eeme keÀjCeej Deene sle.

³ee Heeþe®ee r Ge fÎ<ìîe s He g{e rueHe ´ ceeCe s ë-

1. J³eJenejlee suee®ee r me bk eÀuHevee Je j®evee ³ee®ee DeY³eeme keÀjCe s .2. J³eJenejlee sue Demecelee suee®³ee e f J e e f J eOe He ´ k eÀeje b®e s DeO³e³eve keÀjCe s .3. J³eJenejlee sue Demecelee suee®ee r e f J e e f J eOe keÀejCe s peeCe tve Ie sCe s .4. J³eJenejlee sue mecelee suee rl e keÀjC³ee®³ee ¢<ìe rve s p³ee e fJ ee f J eOe He×lee r Deen sle. l³eeHe×lee R®ee DeY³eeme keÀjCe s .5. `Hee fjCeecekeÀejkeÀ DeJece tu³eve' ne r me b k eÀuHevee DeY³eemeCe s.

8.2 He´mleeJevee

J³eJenejlee sue

SkeÀe o sµee®e s o gmeN³ee o sµeeyeje s y ej®e s H e wµeelee rue o sCe s-Ie sCe s HeÀke Ìl e J³eeH eeje r J eðee b®³eeDee³eelee r-e f ve³ee &l ee r ceOe tve®e e f vecee &Ce ne sle s Deme s veene r lej Deµee Deve s k eÀ yeeyee r Deen sle

95

keÀe r , l³ee®³eece gU s osµe o gmeN³ee o sµeeuee keÀene r o sCe s ueeielee s J e l³ee®eJe sU sme o gmeN³eeo sµeele tve keÀene r GlHeVene r ³e sl e Demele s .

`J³eeH eeje r y eeyee R vee e E k eÀJee Jeðe®³ee Dee³eele e f ve³ee &l ee ruee ¢µ³e yeeyee r Deme s cnCeleele.'³ee yeeyee R®ee r vee Wo ye bojeJeje rue keÀmìceme Dee fOekeÀeN³ee bk eÀ[ s Demele s . cnCepe s DeeH eu³eeo sµeele tve e f k eÀlee r J emle t y een sj®³ee o sµeele e f ve³ee &l e Peeu³ee Deee fCe e f k eÀlee r Dee³eelePeeu³ee ³ee®ee r H e ´ l³e#e vee Wo yeIeC³eeme e f ceUle s . cnCe tve ³ee yeeyee R vee ¢µ³e yeeyee r Deme scnCeleele.

`De¢µ³e yeeyee r cnCepe s p³ee®ee r vee Wo ye bojeJeje r} keÀmìcme Dee fOekeÀeN³ee bk eÀ[s ne sleveene r . H ej ble g o sµee®³ee yeeyelee rl e osCe s Deee fCe Ie sCe s e f vecee &Ce ne sle Demele s . Goe.Jeenle tk eÀ, ye Bk eÀ Je e f J eceeme s J ee, He³e &ìve Fl³eeoe r . Goe. mecepee, DeeHeu³ee o sµeelee rueye B k e s Àve s H ejkeÀe r³ ee b vee me sJ ee e fouee r lej HejkeÀe r³ e uee s k eÀ l³ee®ee keÀene r cee s y eoueeDeeHeu³ee ye B k e s Àuee o slee rue. l³eece gU s le s DeeH eu³ee o sµee®e s GHelve Demele s.'

Dee blejje<ì ^ e r³ e J³eJenej osCe s Deee fCe ³e sCe s Deµee oe sve ieìele Jeiee a k eÀjCe ke s Àue s peele s .

B = RF - PFJ³eJenejlee sue = HejkeÀe r ³ e ³e sCe s - HejkeÀe r ³ e Ke®e &

B = J³eJenejlee sue

RF = HejkeÀe r³ e ³e sCe s

PF = HejkeÀe r³ e Ke®e &

H ee fje fmLelee r $eÝCe HeÀjkeÀe®ee r Deme sue le gìe r®ee J³eJenejlee sue Deme s cnìue s peele s.

8.3 (1) J³eJenejlee suee®ee r j®evee ëJ³eJenejlee sueele meceee fJ e<ì ke s Àu³ee peeCeeN³ee yeeyee r

(Compoments of Balance of Payment)J³eJenejlee sueele oe sve e f J eYeeie meceee f J e<ì Deensle.1. ®eeue t Keele s2. Yee b[Jeuee r Keele s

l³ee®eHe ´ ceeCe s Deee fLe & k eÀ J³eJeneje b®e s (1) JeemleJe J³eJenej Je (2) e f J eÊee r³ e J³eJenejDeme s oe sve H e ´ k eÀej ke s Àue s peeleele. Goe. Dee³eele e f ve³ee &l e. e f ve³ee &l e GlHeVe e f vecee &CekeÀjle s . leme s®e o sµeelee rue uee s k eÀ H ejkeÀe r³ ee b k eÀ[ tve Jeðe Je me s J ee Kej soe r k eÀjleele.l³eeuee DeeHeCe Dee³eele cnCelee s . lee r H ejkeÀe r³ ee bmeeþe r GlHeVe e f vecee &Ce keÀjle s . cnCe tveJeðe Je J³eJenej GlHeVe e f vecee &Ce keÀjCeej s Demeleele.

³eeGueì He wµee®³ee e E k eÀJee ®euevee®³ee mJeªHeele ne sCeej s J³eJenej e f J eÊee r³ e J³eJenejelecee s[leele. e f J eÊee r³ e J³eJenej yeN³ee®eoe Yee b[Jeuee r J³eJenej cnCe tve Dee sUKeue speeleele. n s J³eJenej osµee®³ee GlHeVeHeeleUe rJ ej He ´l³e#eHeCe s H e e fjCeece keÀjle veene rle.Je J³eJeneje b ceO³e s H eÀke Ìl e Yee b[Jeue Je Yee b[Jeuee r me b H eÊee r leme s®e o sµee®ee r o s³elee

96

³ee b®³eele yeoue ne sle Demelee s . cnCe tve GlHeVe e f vecee &Ce keÀjCeej s J³eJenej e E k eÀJeeJeemleJe J³eJenej J³eJenejlee suee®³ee ®eeue t Keel³ee b ceO³e s ³ e sl eele lej e fJ eÊee r³ e e E k eÀJeeYee b[Jeuee r J³eJenej Yee b[Jeuee r Keel³eele ³e sleele.

J³eJenejlee sue

pecee (+) Ke®e & (-)(³e sCe s) (Ke®e &)

®eeue t Keele s

Dee³eele e f ve³ee &l e1. Jemle t 1. Jemle t2. me s J ee 2. me s J ee3. nmlee blejCeo s³elee 3. nmlee blejCe o s³elee

Yee b[Jeuee r Keele s

1. Flej osµee b H e eme tve keÀpe & 1. Flej osµee b vee e foue sue s k eÀpe &, J³eepe2. HejkeÀe r³ e o sµeeceOe tve H e ´l³e#e ie b g l eJeCe t k eÀ 2. HejkeÀe r ³ e o sµeele He ´l³e#eie b g l eJeCe t k eÀ

mecee³ee speve Keele s

1. HejkeÀe r³ e mejkeÀejve s OeejCe ke s Àue suee r J e e{ 1. HejkeÀe r³ e ®eueve Deee fCemee s v³ee®ee r mejkeÀejkeÀ[ s Jee{lee r þ s J e

®e t k eÀYe tue

³e) ®eeue t Keele s®eeue t Keel³eeceO³e s oe sve ce gK³e yeeyee r Demeleele.1. ¢µ³e yeeyee r e E k eÀJee ¢µ³e Keele s .2. De¢µ³e yeeyee r e E k eÀJee De¢µ³e Keele s .

Ëo³e Keel³ee b ceO³e s J emle t®ee r Dee³eele Deee fCe e f ve³ee &l e meceee f J e<ì ne sle s l ej De¢µ³eKeel³eeceO³e s me s J e e b®e s cee s y eoue s e E k eÀJee o sCei³ee ³ee b®ee meceeJe sµe ne slee s. cnCepe s®eyeouee r o sC³ee b®ee meceeJe sµe ³ee Keel³eele ne slee s . meJe &meeOeejCeHeCe s y e B k eÀ, e f J ecee,keÀpee & J eje rue J³eepe, He³e &ìkeÀe b®ee Ke®e &, Jeenle t k eÀ µe tukeÀ Deee fCe o sCei³ee ³ee b®ee

meceeJe sµe ³ee e fJ eYeeieele ne slee s. Dee bleje<ì^ e r ³ e veeCe s e f veOee r ve s (IMF) He g{e rue yeeyee R®eemeceeJe sµe De¢µ³e yeeyee R ceO³e s ke s Àuee Deen s.

1. Jemle t b® ee r Dee bl ejje<ì ^ e r ³ e Jeenle t k eÀ, ³eeceO³e s J eenle t k eÀ keÀjleevee keÀjeJ³eeueeieCeeN³ee meeþJeCe tk eÀ Ke®e & Deee fCe Flej Ke®ee &®eene r meceeJe sµe ne slee s.

2. J³eJenej, e fµe#eCe, Deeje s i³e, Dee blejje<ì ^ e r³ e meceej bYe Fl³eeoe Rmeeþe r®ee H e ´ J e emeKe®e &

97

3. e f J ec³ee®e s nHe Ìle s Deee fCe oeJe s4. J³eepe, Ke b[, ueeYee bµe Deee fCe veHeÀe ³ee bmeejKe s ie b g l eJeCe t k eÀ GlHeVe.5. peee fnjele, oueeuee r, e fmeve s cee b®e s Yee[s, e f veJe =Êee r J e s l eve, He sì bì HeÀe r , je @³ euìe rpe

Deee fCe e f ve³elekeÀeuee r k eÀe®ee r J eie &Cee r6. osCei³ee7. Yee b[Jeuee r i e b g l eJeCe g k eÀe r J eje rue Iemeeje

ye) Yee b[Jeuee r Keele s.

keÀpe & Deee fCe Flej oeJe s Yee b[Jeuee r Keel³eele ³e sleele. Dee³eele-e fve³ee &l ee rmeeþe rk eÀjC³eele ³e sCeeje Yee b[Jeue He gjJeþe leme s®e Dee blejje<ì^ e r³e e f J eÊee r³ e me bmLee bk eÀ[tve³e sCeeje Yee b[Jeue He gjJeþe ne sCeeN³ee keÀpee &T J³eJeneje®ee meceeJe sµe ³ee Keel³eelene sleele. l³eeve gmeej Keepeiee r Yee b[Jeuee r Keele s , Dee blejje<ì^ e r ³ e me bmLee Yee b[Jeuee rKeele s Deee fCe mejkeÀeje r Yee b[Jeuee r Keele s , Deµee r e f J e e f J eOe Keelee r Yee b[Jeuee r Keel³eele³e sleele.

Keepeiee r Yee b[Jeuee r Keel³eele cenece b[Us Deee fCe J³eeH eeje r y e B k eÀe ³ee b®e s Dee bl ejje<ì^ e r³ eYee b[Jeuee r J³eJenej ³e sleele. n s J³eJenej DeuHekeÀeuee r ve Deee fCe oe rIe & k eÀeuee r ve Deme tµekeÀleele. Dee blejje<ì ^ e r³ e Yee b[Jeuee r Keel³eele peeiee fl ekeÀ ye B k eÀ, Dee blejje<ì^ e r ³ ee f J eÊeHe gjJeþe cenece b[U, Dee blejje<ì ^ e r ³ e e f J ekeÀeme me bmLee, ye B k eÀ H eÀe @j F bìjve @µeveueme sìuece Wì ³eemeejK³ee me bmLee bvee r DeuHekeÀeuee r ve Deee fCe oe rIe & k eÀeuee r ve ke s Àue su³eeYee b[Jeuee r J³eJeneje b®ee meceeJe sµe ne slee s. mejkeÀeje r Yee b[Jeuee r Keel³eele Deve goeve s,DeuHekeÀeuee r ve Deee fCe oe rIe &k eÀeuee r ve keÀpee &®e s mejkeÀeje r H e eleUe r J ej ne sCeej s J³eJenejmeceee f J e<ì Demeleele.

keÀ) mecee³ee spevee Keele s

³eeuee®e mejkeÀej®ee r me bje f#ele ceeueceÊee Deme sne r cnìue s peele s . F biue b[ Deee fCeDece s e fjke s À®³ee yeeyelee rl e H e ó sµe-osµe mJele b$e oeKeJelee ³e sleele. l³ee®e s J³eJenejmJele b$e Demeu³eeve s mejkeÀej e fveJJeU mejkeÀeje r jeKee r J e me b H eÊee r þ s J ele s . mejkeÀejle[pee s[e rve s o s³elee yeouele s . o s³ekeÀe®ee r peyeeyeoeje r mejkeÀejJej Demele s H e ´l³e sk eÀ Je< ee amejkeÀeje r jeKee r J e me bH eÊee rle yeoue ne slee s . mejkeÀeje r jeKee r J e me b H eÊee r H ejkeÀe r³ e

®eueveele yeouelee ³e sle s Deee fCe leµee r lejle to Dee blejje<ì^ e r ³e veeCe s e f veOee r (IMF)ceO³e s Deen s.

[) ®e tkeÀ Deee fCe Ye tueë

peceeKe®ee &®ee r e fl evne r Keelee r y eje sy ej Demeu³eeme, l³eece gU s mecelee sue ne slee s ne ro sµee®³ee J³eJenejlee sue mecelee suee®ee r y e eye Deen s. o sµee®³ee J³eJenejlee sue e fÜvee Woe rue sKeekeÀce & H e×lee rve s l e³eej ke s Àuee peelee s . l³eece gU s H e ´l³e sk eÀ yeeye o sCe s Deee fCe Ie sCe sy e epe tuee ³e sle s. l³eece gU s ue sKeekeÀcee &®³ee ¢<ìe rve s o sµee®e s ³ e sCe s Deee fCe Ie sCe s oe svne rmeejKe s e fomeleele.

98

DeeHeuee r He íelee r leHeemee ë

1. J³eJenej cnCepe s k eÀe³e?

2. J³eJenejlee suee®ee r e fÜvee Wo He×le cnCepe s k eÀe³e?

8.4 (2) J³eJenejlee sueelee rue peceeKe®ee &®ee r leÊJe s ëe fÜvee Wo He×le (Double Entry Book-Keeping System)

J³eJenejlee sue ve sncee r me ble guee rle Demelee s . (Balance of Payment is always

balance) keÀe sCel³eene r o sµee®³ee J³eeH eejlee sue e fÜvee WoCee r ue sKeeke ´ Àce (Double

entry Book Keeping System) He×lee rve s l e³eej ke s Àue suee Demelee s.J³eJenejlee suee®ee r cenÊJee®e s J e w e fµe<ìîe s cnCepe s l³ee®³ee oe svne r y eepe t cnCepe s®e pecee

Deee fCe Ke®e & (Receipts & Payments) meejKe s Demeleele. Deme s ne sC³ee®e sk eÀejCe cnCepe s H e ´ l³e sk eÀ yeeye o sCe s Deee fCe ³e sCe s y e epe tuee ³e sle s. l³eece gU s ue sKeekeÀce &®³ee¢<ìe rve s o sµee®e s o sCe s Deee fCe Ie sCe s meejKe s®e e fomeleele. e fÜvee Wo He×le n sJ³eJenejlee sueelee rue peceeKe®ee &®e s cenÊJee®e s lelJe Deen s.

5.4 J³eJenejlee sue Demecelee suee®e s H e ´ k eÀejHe g{e rue me g$eeve gmeej J³eJenejµe s< e mecelee sue DeY³eemelee ³e sF &ue.Jeje rue me g$eeve gmeej,

BOP = R - PR = Ske t ÀCe He ´ e Hlee r

P = Ske t ÀCe Ke®e &

J eje rue me t$eeve gmeej,

pej R>P lej BOP = 0 e E k eÀJee +ve BOP Demecelee sue

pej R>P lej BOP = 0 e E k eÀJee -ve BOP Demecelee sue

pej R=P lej BOP = 0 - Demecelee sue

Deµee He ´ k eÀej s J³eJenejlee sueelee rue He ´ eHlee r Ke®ee &®³ee Demecelee sueele tve me ble gueve e f vecee &Cene sle s. l³ee®e s H e ´ ce gKe ®eej He ´k eÀej He[leele.

1) me bj®eveelcekeÀ Demecelee sue ë

osµeele e foµeeyeensj e fvecee &Ce ne sCeeN³ee j®eveelcekeÀ yeoueele tve Dee³eele Deee fCe e f ve³ee &l eJemle b t®³ee ceeieCee r H e gjJeþîeele j®eveelcekeÀ mJeªHee®e s y eoue ne sleele. Deee fCe l³eele tveJ³eJenejlee sueele me bj®eveelcekeÀ Demecelee sue e f vecee &Ce ne slee s .

mecepee, Yeejlee®ee r p³e tì Jemle b t® ee r e f J eosµeelee rue ceeieCee r k eÀcee r Peeuee r cnCe tveYeejleeuee p³e tì GÐee s iee bl ee rue meeOevee b vee Flej e fve³ee &l e GÐee s i eele mLeevee bl eje rle

99

keÀjeJe s ueeie sue. pej le s µeke Ì³ e Peeue s veene r lej Yeejlee®³ee e f ve³ee &l ee rl e Ieì ne sF &ueDeee fCe l³ee®eJe sU suee Dee³eele He tJ e e ameejKee r®e jene rue Deee fCe J³eJenejlee sueeleDemecelee sue e f vecee &Ce ne sF &ue. ³ee Demecelee sueeuee me bj®eveelcekeÀ Demecelee sue Deme scnCeleele.

1. oe rIe &keÀeuee rve Demecelee sue ë

ne mecelee sue keÀene r ce tueYe tle keÀejCee b ce gU s e f vecee &Ce ne sle Demelee s Deee fCe lee s oe rIe & k eÀeUe fìke t Àve jenlee s. Yee b[Jeuee f vee f ce & l ee r , uee s k eÀme bK³ee Jee{, He ´ eose fµekeÀ e fJ emleej, lee b e f$ekeÀme gOeejCee, veJee f vee f ce &l ee r Fl³eeoe r . ³eemeejK³ee keÀejCee b ce gUs Demee Demecelee sue e f vecee &Cene slee s. veJee r ve e f J ekeÀmeveµee rue DeLe & J³eJemLe sle Deee fLe & k eÀ Je =×e rmeeþe r De bleie &l eye®elee r H e s#ee cee sþîee He ´ ce eCeele ie b g l eJeCe tk eÀ keÀjeJee r ueeiele s. cnCe tve Dee³eele cee sþîeeHe ´ ceeCeele ne sTve J³eJenejlee sueele Demecelee sue e f vecee &Ce ne slee s. Demee Demecelee sueSkeÀeSkeÀe r o gªmle keÀjlee ³e sle veene r . lee s oe rIe &k eÀeU e fìke t Àve jenlee s . cnCe tve l³eeueeoe rIe & k eÀeuee r ve Demecelee sue Deme s cnCeleele. l³ee®eHe ´ ceeCe s SKeeÐee o sµeeceO³e suee s k eÀme bK³ee Jee{ Je s i eeve s ne sle Deme sue lej, ³ee o sµee®ee r Dee³eele Jee{le s .

l³ee®eke sUsuee e f ve³ee &l ee rl e Ieì ne sle s Deee fCe DeLe & J³eJemLe sle ¢{ce tue (Chronic)mJeªHee®ee Demecelee sue e f vecee &Ce ne slee s.

3. DeuHekeÀeuee rve Demecelee sue ë

J³eJenejµe s< eelee rue pee s Demecelee sue DemLee³ee r e E k eÀJee leelHe gjl³ee mJeªHee®ee Demelee sl³eeme DeuHekeÀeuee r ve Demecelee sue cnCeleele. pe s Jne SKeeoe o sµe veeCe s e f veOee rmeejK³eeme bmLe s k eÀ[ tve DeuHekeÀeueemeeþe r H e wµee®ee r G®eue ne slee s l e s Jne Demee Demecelee sueGodYeJeC³ee®ee r µeke Ì ³ elee Demele s . H ej ble g pe s Jne e f J e e fµe<ì keÀeueeJeOee rl e ne r G®eue Hejleke s Àuee r peele s le s Jne Demee Demecelee sue DeeHee sDeeH e otj ne sle Demelee s . H ej ble g pej neDemecelee sue ³ee s i³e Je sU sle mee s[e fJ euee veene r lej l³ee®e s pe gveeì mJeªHee®eDemecelee sueele ªHee blej ne sle s .

4. ®eke ´ Àe r ³e Demecelee sue

J³eeH eej®ee fk e ´ À³e yeouee b®³ee H e ÝeeJeece gU s J³eJenejlee sueele ®ee f ke ´ À³e Demecelee sue e f vecee &Cene slee s. l³ee®ee r k eÀejCe s H e g{e rueHe ´ ceeCe s mee b i elee ³e sF &ue.

De.) J³eeHeej®eke ´ Àe®e s mJeªHe ë

Je s i eJe s i eÈ³ee o sµeele J³eeH eej®eke ´ À e®e s mJeªHe Je s i eJe si eUs Demele s leme s®e J³eeH eej®eke ´ À e®eekeÀeueeJeOee r Deee fCe e f vecee &Ce ne sC³ee®ee r J e sU Je s i eJe s i eÈ³ee o sµeele Je s i eJe s i eUe r Demele s .

ye.) Je s i eJe s i eÈ³ee osµeele mecelee sueemeeþe r meejK³ee®e He ´ keÀej®e s k eÀe³e & k e ´ Àce Deee fCeGHe³ee³ee spevee ke s Àu³ee peele veene rle.keÀ.) Je s i eJe s i eÈ³ee o sµeele Dee³eele ceeieCee r®ee r e E k eÀcele ueJee f®ekeÀlee Je si eJe s i eUe r Demele s .

[.) Je s i eJe s i eÈ³ee o sµeelee rue Dee³eelee r®³ee ceeieCee r®ee r GlHeVe ueJee f®ekeÀleene rJ e s i eJe s i eUe r Demele s .

100

l³ee®eHe ´ ceeCe s uee s k eÀe b®ee r H eme blee r , H e @ Àµeve, meJe³ee r, GlHeVe, Deee fLe & k eÀ H e ´ i elee r³ ee bmeejK³ee keÀejCeeve sne r ceeieCee rl e yeoue ne slee s. Dee³eele He ´ J e =Êee rl e yeoue ne slee s .keÀene r Dee³eele Jemle t b® ee r ceeieCee r J e e{le s . lej keÀene r J emle t b® ee r ceeieCee r Ieìle s . l³eece gU so sKee rue J³eJenejlee sueele Demecelee sue e f vecee &Ce ne slee s .


1. J³eJenejlee sue Demelee suee®e s e f J ee f J eOe He ´ k eÀej keÀe sCele s?

8.5 Òeµveceee f}keÀe

Òe.1 J³eJenejlee s} cnCepe s k eÀe³e mee b i e t ve J³eJenejlee s}e®ee r j®evee mHeä keÀje.Òe.2 J³eJenejlee s}e®³ee peceeKe®ee &®ee r e fÜvee WoHeOole cnCepe s k eÀe³e?Òe.3 J³eJenejlee s} Demecelee s}e®e s e f J e e f J eOe ÒekeÀej mHeä keÀje.

101

9

J³eJenejlees} ë- keÀejCes DeeefCe GHee³e

Heeþîe¬eÀce

9.0 Ge fo doäîe s9.1 ÒemleeJevee9.2 J³eJenejlee s} Demecelee s}e®ee r keÀejCe s9.3 J³eJenejlee sueelee rue Deme ble tueve o gªmle keÀjC³ee®e s GHee³e9.4 ceeµe &ue keÀve &j µele &9.5 Òeµveceee f}keÀe

9.0 Gefodoäîes

Jemle t b®³ee Dee³eele e f ve³ee &l ee r y eje s y ej®e Flej keÀene r yeeyee R ce gU s H ejkeÀe r³ eo sµeeyeje sy ej osCe s - Ie sCe s e f vecee &Ce ne sle Demele s . ³ee meJe & i ee säe R®e s SkeÀe f$eleHeCe sleeUsye boHe$ekeÀ cee b[leevee J³eeH eej lee s} Je J³eJenejlee s} ³ee me b k eÀuHevee cenlJee®³eeþjleele. ³eeJe©ve®e J³eJenej Deve g k e t À} e f k e b ÀJ ee Ò ee fl eke t À} Deen s n s mecepele s. ³eeH eeþele DeeHeCe J³eJenejlee s} mecelee s} DemeC³ee®ee r k eÀejCe s J e l³eeJeje r} GHee³e ³ee b®eeDeY³eeme keÀjCeej Deene sle. ³ee H eeþe®ee r Ge fo doäîe s H e g{e r}ÒeceeCe s ë-1) J³eJenejlee s} Demecelee s}e®ee r e f J e e f J eOe keÀejCe s DeY³eemeCe s .2) J³eJenejlee s} me ble g}e rle keÀjC³ee®³ee ¢äe rve s e f J e e f J eOe GHee³ee b®ee DeY³eeme

keÀjCe s .3) Hee fjCeecekeÀejkeÀ DeJece tuîevee®³ee ceeµe &} - }ie &j Deìe R®ee DeY³eeme keÀjCe s.

9.1 ÒemleeJevee

SkeÀ e f k e b ÀJ ee Deve s k eÀ iee säe Rlee r} yeo}e b®ee H ee fjCeece J³eJenejlee s} Demecelee s}ne sC³eeJej ne sle Demelee s.SKeeÐee IeìkeÀeceO³e s SkeÀe®e yeepe tve s peemle ÒeceeCeele e f k e b ÀJ eekeÀe³ecemJe©Hee r y eo} ne sle Demelee r} lej l³eece gU s Ò ee fl eke t À} Hee fjCeeceJ³eJenejlee s}eJej ne sle Demelee s . Ò ee fl eke t À} e fk e b ÀJ ee Deme ble t}e rle J³eJenejlee s} og©mlekeÀjC³ee®e s DeJece tuîeve n s Ò eYeeJee r meeOeve Deen s. Hee fjCeecekeÀejkeÀ DeJece tuîeveece tU sJ³eJenejlee s}e®ee r e fmLelee r me gOeejCe s µeke Ì³ e Demele s .

102

9.2 J³eJenejleesue Demeceleesuee®eer keÀejCes

SkeÀ e E k eÀJee Deve s k eÀ IeìkeÀe blee rue yeouee b ce gU s J³eJenejlee sueele Demecelee sue e f vecee &Cene sle Demelee s . n s IeìkeÀ e f ke Ìue<ì mJeªHee®e s Demeleele. l³ee b®ee SkeÀce sk eÀe b J ejne rH ee fjCeece ne sle Demelee s. J³eJenejlee sueJej e fomeCeeje He ´l³e#e Hee fjCeece He g vne Je s i eUeDemelee s . J³eJenejlee sueelee rue Demecelee suee®e s mJeªHe o sµeeiee fCekeÀ Je s i eJe s i eUs Demele s.J³eJenejlee suee®³ee j®eve s J ej Deve s k eÀ yeeyee r H e e fjCeece keÀjle Demeleele. l³eeceO³e s ¢µ³e-De¢µ³e Dee³eele - e fve³ee &l e o sµee b®e s SkeÀce s k eÀe b y eje sy ej®e s o sCe s-Ie sCe s ³ eemeejKe s IeìkeÀ³e sleele. SKeeÐee IeìkeÀe b ceO³e s SkeÀe®e yeepe tve s k eÀe³ecemJeªHee r y eouele Deme sue lejl³eece gUsne r J³eJenejlee sueele Demecelee sue e f vecee &Ce ne slee s . J³eJenejlee sueele Demecelee suee f vecee &Ce keÀjCeeje r k eÀene r H e ´ ce gKe keÀejCe s H e g{e rueHe ´ ceeCe s mee b i elee ³e slee rue.³ee®ee r e f J eYeeieCee r oe sve ieìele ke s Àuee r peele s .De. Deee fLe & keÀ keÀejCe s

ye. Deee fLe & ke s ÀÊej keÀejCe s

De. Deee fLe & keÀ keÀejCe s

1. e f JekeÀemekeÀe³ee & Jeje rue Ke®e & ë

Deve s k eÀ e f J ekeÀmeveµee rue je<ì ^ e b k eÀ[ tve peueo Deee fLe &k eÀ e f J ekeÀemeemeeþe r cee sþîeeHe ´ ceeCeeJej Ke®e & k e s Àuee peelee s. H ee fjCeecee r o sµeelee rue uee s k eÀe b®³ee ke ´ À³eµee f k e Ì l ele Jee{Ie[tve ³e sle s . Jee{l³ee ke ´ À³eµee fk e Ì l ece gUs uee s k eÀe b®³ee Dee³eele #ecele sle Jee{ ne sle s Deee fCeo sµee®ee r Dee³eele Jee{le s. cee$e ³ee®eJe sUe r o sµe e f J ekeÀemee®³ee He ´ eLee f cekeÀ DeJemLe sleDemeu³eeve s Deµee r o sµee b®ee r e fve³ee &l e#ecelee keÀcee r Demele s. ³ee®ee H ee fjCeece cnCe t veJ³eeH eejle tì e fvecee &Ce ne sle s Deee fCe keÀeuee blejeve s l³ee®e s ªHee blej J³eJenejµe s< eelee rueDemecelee sueele ne slee s .

2. J³eeHeej ®eke s ´ À ë

Deve s k eÀ o sµeelee rue Deee fLe & k eÀ Ieìvee b ceO³e s meelel³eeve s ®ee f k e ´ À³e mJeªHee®e s y eoue Ie[ tve³e sleele. DeLe &J³eJemLe sle keÀOee r l e spee r l ej keÀOee r ce boe r®ee r ®eke s ´ À melele ³e sle Demeleele.l³ee®ee Hee fjCeece me bH e tCe & peeiee fl ekeÀ DeLe &J³eJemLe s J ej ne sle Demelee s . p³ee o sµeelele spee r®ee r DeJemLee oe rIe & k eÀeU jenle s . l³ee o sµee®ee r Dee³eele Jee{le s. H ee fjCeecee r l³eeo sµee®ee r J³eeH eejle tì Jee{le s Deee fCe J³eJenejµe s< eele Demecelee sue e f vecee &Ce ne slee s.

3. Dee³eele ueJee f®ekeÀle slee rue yeoueë

pe s Jne DeeHeu³ee osµee®ee r Dee³eele ueJee f®ekeÀlee yeouele s le s Jne DeeHeuee r Dee³eelee r®ee r#ecelee yeouele s leme s®e pe sJne o sµee b®ee r Dee³eele ueJee f®ekeÀlee yeouele s le s Jne l³eeo sµee®ee r Dee³eele#ecelee yeouele Demele s lej Dee³eele ueJee f®ekeÀlee yeoueu³eece gUsSKeeÐee o sµee®ee r Dee³eele Jee{le Deme sue lej Dev³e o sµeelee rue GlHeeove, je speieej,ie b g l eCe t k eÀ Deeoe r iee s <ìe Rvee ®eeuevee e f ceUle s . Deee fCe l³ee b®ee r e f ve³ee &l e#eceleene r y eouele s .H ee fjCeecee r J³eeH eej Demecelee sue Je ve blej J³eJenej Demecelee sue e f vecee &Ce ne slee s .

103

4. yee¿e G®eue ë

pe s Jne SKeeÐee o sµeekeÀ[tve cee sþîee He ´ ceeCeeJej e fJ eo sµee r G®eue Ie sleuee r peele s le s JneYee b[Jeuee r Keel³eeJej He wme s pecee ne sle Demeue s leje rne r l³eece gU s Yee f J e<³eelee rue o s³eleecee sþîee He ´ ceeCeeJej Jee{le s. ³ee®ee H ee fjCeece cnCe tve J³eJenejµe s < eele le tì leme s®eDemecelee sue e f vecee &Ce ne slee s .

5. YeeJeJee{ ë

Deee fLe & k eÀ e f J ekeÀemeemeeþe r k e s Àue su³ee Ke®ee & ce gUs o sµeelee rue uee s k eÀe b®ee r k e ´ À³eµeke Ìlee rcee sþîee He ´ ceeCeeJej me gOeejle s . H ee fjCeecee r pevele s k eÀ[ tve o sµee r leme s®e e fJ eo sµee r J emle t b® ee rDee³eele cee sþîee He ´ ceeCeeJej ne sle s. o sµee r J emle t b®³ee kee{l³ee ceeieCee r ce gU s J emle b t® ee rì b®eeF & e f vecee &Ce ne sle s . l³eece gU s l³ee o sµee b®ee r e f ve³ee &l e IeìC³ee®ee r µeke Ì ³ elee Demele s .leme s®e Jee{l³ee ceeieCee r ce gU s o sµeele YeeJeJee{e r®ee r e fmLelee r e f vecee &Ce ne sTveDee³eeleJe =×e r ne sC³ee®ee r µeke Ì³ elee Demele s . l³eece gU sne r J³eJenejµe s< eele Demecelee suee f vecee &Ce ne slee s .

6. Jee{lee r uee s keÀme bK³ee ë

Dee f J ekeÀe fmele o sµeele uee s k eÀme bK³ee PeHeeìîeeve s J e cee sþîee He ´ ceeCeeJej Jee{le Demele s .Deµee melele Jee{CeeN³ee uee s k eÀme bK³e s ce gU s o sµee®³ee Dee³eelee rl e Jee{ ne sle s l eje fve³ee &l ee rl e Ieì ne sle s Deee fCe l³eece gU s osµeeuee J³eJenej mecelee sue e f y eIe[lee s.

7. He óµe &ve He ÝeeJe ë

He óµe &ve H e ÝeeJe n s e f J eµe s< eleë Dee f J ekeÀe fmele o sµee®³ee J³eJenejµe s < eelee rue Demecelee suee®e sk eÀejCe ne s³e. pe s Jne Dee f J ekeÀe fmele o sµe Deee fLe & k eÀ, jepekeÀe r ³ e, meeceee fpekeÀ me b b y e bOeece gU se f J ekeÀe fmele o sµee b®³ee me bH ekeÀe &l e ³e sleele le s Jne e fk ekeÀe fmele o sµee b®³ee jenCee r ceevee®eeH e ÝeeJe H e[ tve Dee f J ekeÀe fmele osµee b®ee r e f J e e f J eOe Jemle t b k eÀje rlee ceeieCee r J e e{le s l³eece gU sDee³eele Jee{le s.

8. e fJekeÀe fmele o sµee b keÀ[tve ie b gleJeCe tkeÀe r®ee DeYeeJe ë

e f J ekeÀe fmele o sµee b vee r Dee f J ekeÀe fmele o sµeele pej cee sþîee He ´ ceeCeeJej ie b g J eCe t k eÀ ke s Àuee r lejDee f J ekeÀe fmele o sµeele cee sþîee He ´ ceeCeeJej ie b g l eJeCe t k eÀ ke s Àuee r lej Dee f J ekeÀe fmele o sµeeleGÐee s i eOe bo s J ee{tve je speieej e fvee f ce & l ee r J e GlHeeoveele Jee{ ne sle s. H ee fjCeecee r e f ve³ee &l eJee{le s Deee fCe l³eece gUs J³eJenejµe s < eelee rue Demecelee sue o tj ne sT µekeÀlee s . H ej ble gDeuee r k eÀ[®³ee keÀeUele e f J ekeÀe fmele o sµe Dee f J ekeÀe fmele o sµeele ie b gl eJeCe t k eÀ keÀjC³eemeDemeceìe r þjue s Deen sle l³eece gU s Dee fJ ekeÀe fmele o sµee b®³ee J³eJenejµe s< eele Demecelee sueDee{Utve ³e slee s.

9. veeJeuee w e f keÀkeÀ ë

yeN³ee®e e fJ ekeÀmeveµee rue o sµee b vee r DeeH eu³ee ceeueee f J e< e³ee r veeJeuee w e f k e ÀkeÀlee keÀceeJeue suee rDeen s. keÀejCe l³ee o sµee ble ceeue ®ee b i euee, e fìkeÀeT, ope xoej Je Kee$ee ruee³ekeÀDemelee s Deµee r peieYej He ´ e fme×e r Peeue suee r Demele s . l³eece gU s peieelee rue yen glee bµee r

o sµeele Deµee o sµeelee rue®e ceeuee®ee r ceeieCee r k e s Àuee r peele s . Deepe Made in

104

U.S.A., Made in Japan Demee e fµeke Ì k eÀe DemeCeeN³ee ceeueeuee YejHe tjceeieCee r Deen s. l³eece gUs peieee fl ekeÀ Deve s k eÀ o sµe Deµee o sµee bk eÀ[ tve ceeuee®ee r cee sþîeeHe ´ ceeCeele Dee³eele keÀjleele. Hee fjCeecee r , Dee³eelee rl e Peeue su³ee J ee{e r ce gUsJ³eJenejµe s< eele Demecelee sue e f vecee &Ce ne slee s .

10. Deee fLe & keÀ e fJe<ecelee

Dee f J ekeÀe fmele o sµee®³ee e f J ekeÀeme ne sle Demeleevee o sµeele Deee fLe & k eÀ e f J e< ecelee Jee{le s .Deee fLe & k eÀ e f J e< ecele s ce gUs Dee f J ekeÀe fmele o sµeele Þee r ce bl ee b®ee SkeÀ Jeie & e f vecee &Ce ne slee s . neÞee r ce b l ee b®ee Jeie & H ejosµee r H e ´ J eeme keÀjCe s . H ejosµee r J emle t Dee fOekeÀ H e ´ ceeCeele JeeH ejCe sDeµee Deve s k eÀ iee s <ìe r k eÀjleele. l³eece gU s Dee f J ekeÀe fmele o sµeelee rue He wmee H ejosµeelepeelee s . o sµee®ee r H ejosµee r ceeuee®ee r Dee³eele Jee{le s Deee fCe l³ee®ee Hee fjCeece cnCe tveo sµee®³ee J³eJenejµe s < eele Demecelee sue e f vecee &Ce ne slee s .

ye. Deee fLe & keÀÊej keÀejCe s ë

1. jepekeÀe r ³ e IeìkeÀ ëo sµeele pej jepekeÀe r ³ e Dee fmLejlee Deme sue lej cee sþîee He ´ ceeCeeJej HejkeÀe r ³ e Yee b[Jeueo sµeeyeensj peeT µekeÀle s leme s®e o sµee bleie &l e ie b gl eJeCe tk eÀe r®e s H e ´ c e eCene r Ieìle peele s.H ee fjCeecee r o sµeelee rue GlHeeove He ´ e f k e ´ À³e sl e De[LeUs ³e sleele Je lee r ce boeJele s . ³eemeJee ¥®ee H ee fjCeece l³ee o sµee®³ee J³eJenejµe s < eele le gì e E k eÀJee Demecelee sue e f vecee &Cene slee s.

2. meeceee fpekeÀ IeìkeÀ ë

uee s k eÀe b®³ee meJe³ee r , DeeJe[e r, meeceee fpekeÀ ®eeuee r e fjlee r , ª{e r - Hejb H eje, meleleyeoueCeeje r H e @ Àµeve Fl³eeoe r Deve s k eÀ IeìkeÀe b®ee H e ÝeeJe o sµee®ee r Dee³eele He Ýeee f J elekeÀjleele. leme s®e uee sk eÀme bK³eeJee{, osµee r J emle t b y e eyele®e He t J e & i e ń Fl³eeoe r Deve sk eÀIeìkeÀe b ce gU sne r l³ee o sµee®³ee e f ve³ee &l e#ecele sJ ej He ÝeeJe H e[lee s. Deµee He ´ k eÀej s ³eemeeceee fpekeÀ IeìkeÀelee rue yeouee b ce gU sne r J³eJenejµe s< e Demecelee sueele Dee{Ulee s .


1. J³eJenejlee sue Demecelee suee®ee r e f J e e f J eOe keÀejCe s k eÀe sCelee r Deensle?

9.3 J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue ogªmle keÀjC³ee®es GHee³e ë

osµee®³ee J³eJenejlee sueele oe rIe &k eÀeU Deme ble guele e fìke t Àve jenle Deme sue lej le sDee blejje<ì ^ e r³ e J³eeH eejemeeþe r Deee fCe l³ee o sµee®³ee DeLe & J³eJemLe smeeþe r De³ee s i³eDemele s . J³eJenejlee sueele, pe sJne le tì Demele s, le s Jne l³ee o sµee b®³ee Jemle b t® ee r J eme s J ee b®ee r e f ve³ee &l e Dee³eelee r®³ee le gueve sve s Dee fOekeÀ Ieìle s. J³eJenejlee sueele melele le tìe E k eÀJee Dee fOeke Ì ³ e jenCe s, DeLe & J³eJemLe s®³ee ¢<ìe rve s Deee fCe Dee blejje<ì ^ e r ³ e J³eeH eeje®³ee¢<ìe rve s De³ee s i³e jenle s.

105

J³eJenejlee sueelee rue le tìe r®e s Dee fOeke Ì³ eeH e s#ee o sµee®³ee Deee fLe & k eÀ Je =×e r J ej Dee fOekeÀie bYee rj Hee fjCeece ne sle Demeleele. cnCe tve J³eJenejlee sueelee rue le tì ueJekeÀjele ueJekeÀjYeªve keÀe{C³eemeeþe r H e ´ ³ elve keÀjeJe s ueeieleele. He ´ e f l eke t Àue J³eJenejlee sue ogªmlekeÀjC³eemeeþe r e f ve³ee &l ee ruee H e ´ e s lmeenve Deee fCe Dee³eelee ruee H e ´ e fl eye bOe yeme t µeke s Àue.Deµee He ´k eÀej®³ee GHee³e ³ee spevee keÀjeJ³ee ueeieleele.

He ´ e fl eke t Àue J³eJenejlee sue o gªmle keÀjC³eemeeþe r J eeH ejC³eele ³e sCeej s GHee³e oe sveH e ´ k eÀejele mHe<ì ke s Àue s peeleele.

De. ®euevee r meeOeve s ë³eeceO³e s1. ®eueveme b k eÀe s®e2. ®euevee®³ee yee¿ece tu³eele Ieì / Nneme3. DeJece tu³eve4. e f J ee f vece³e e f ve³e b$eCe

³ee meeOevee b®ee meceeJe sµe ne slee s.

ye. ie wj®euevee r meeOeve s ë³eeceO³e s1. Dee³eele pekeÀelee r2. Dee³eele keÀe sìe3. e fve³ee &l e H e ´ e slmeenve Oee sjCe Deee fCe keÀe³e &k e ´ Àce Fl³eeoe R®ee meceeJe sµe ne slee s .

J³eJenejlee sue e fmLelee r ceO³e s me gOeejCee keÀjC³eemeeþe r ³ee speC³eele ³e sCeeN³ee ®euevee rmeeOevee b®ee ogn sje r H e e fjCeece ne sle Demelee s . ®euevee r meeOeve s SkeÀe yeepe tuee e f ve³ee &l eJe =×e rmeeþe r GHe³e g k e Ì l e ne sleele lej ogmeN³ee yeepe tuee Dee³eele keÀcee r k eÀjC³eemeeþe r ceolekeÀjleele, ®euevee r meeOevee b®ee H ee fjCeece DeHe ´l³e#eHeCe s ne sle Demelee s . lej ogmeN³eeyeepe tuee ie wj®euevee r meeOevee b®ee H ee fjCeece He ´l³e#eHeCe s ne sle Demelee s . ne Hee fjCeeceHe ÝeeJee r Demeuee leje r lee s SkeÀe bi ee r Demelee s.De. ®euevee r meeOeve sH e ´ e fl eke t Àue J³eJenejlee sue ogªmle keÀjC³eemeeþe r meeceev³eHeCe s ®euevee rmeeOeve s e f vecee &CeJee{e ruee Deee fCe Dee³eele Ieìe ruee ceole keÀjle Demeleele. keÀene r H e ´ ce gKe ®euevee rmeeOeve s H e g{e rueHe ´ ceeCe s Deen sle.

1. ®eueveme b keÀe s®e ë

J³eJenejlee sueelee rue Demecelee sue o gªmle keÀjC³eemeeþe r meveeleve DeLe &µeeðe%ee bvee r neGHee³e me g®ee f J euee ne slee. ®eueveme b k eÀe s®e cnCepe s ceneie He wmee Deee fCe H eleOee sjCemJee r k eÀeªve osµeelee rue He wµee®³ee me bK³e sle Ieì ke s Àuee r peele Demele s . l³eece gUs o sµee rJ emle b t® ee Ke®e & Deee fCe e f k eÀcelee r ceO³e s Ieì ne sle s . l³eece gU s o sµee®³ee e f ve³ee &l e Jemle te f J eo sµee r y e epeejHe sþe b ceO³e s mJemle ne sleele. cnCe tve e f J eosµee r y e epeejHe sþe b ceOee rue l³ee b®ee rceeieCee r J e e{tve o sµee®³ee ®eueveme b k eÀe s®eece gU s GlHeVe Ieì ne sTve uee sk eÀe b®ee osµee r

106

Jemle b t® ee r ceeieCee r k eÀcee r k e s Àuee r peele s . l³eece gUs peemlee rle - peemle Jemle te f ve³ee &l ee rmeeþe r GHeueyOe ne sleele Je o sµee®ee r e f ve³ee &l e Jee{C³eeme ceole ne sle s .®eueveme bk eÀe s®eece gU s o sµeelee rue uee s k eÀe b®e s GlHeVe Ieìle s l³eece gU s l³ee b®ee r Dee³eeleHe ´ J e =Êee r k eÀcee r ne sTve Dee³eele Ieìe rme ®eeuevee e f ceUle s . cnCe tve ®eueve me b k eÀe s®ekeÀejkeÀ®euevee r Oee sjCeece gUs pe s Jne e f ve³ee &l e Jee{le s Deee fCe Dee³eele keÀcee r ne sle s l e s JneJ³eJenejlee sueelee rue le tì DeeHee sDeeH e o gªmle ne sle s .

2. ®euevee®³ee yee¿e-ce tu³eele Ieì ë

He ´ e fl eke t Àue J³eJenejlee sue o gªmle keÀjC³eemeeþe r J eeH ejC³eele ³e sCeej s cenÊJee®e s meeOevecnCe tve o sµee r ®euevee®³ee yee¿e ce tu³eele Ieì keÀjC³ee®e s Oee sjCe ³eekeÀ[ s yee fIeleue speele s . pe s Jne o sµeele yeouele s e f J e e f vece³eoj Oee sjCe mJee r k eÀejue sue s Demele s le s Jne®e ³eemeeOevee b®ee JeeH ej keÀjlee ³e slee s Deee fCe ®eeuevee®³ee yee¿e ce tu³eele Ieì keÀjCe s µeke Ì³ ene sle s. SkeÀe o sµee®³ee ®euevee®e s o gmeN³ee osµeelee rue ®eueveelee rue ce tu³e pe s Jne keÀcee rne sle s l e s Jne l³ee®ee DeLe & ®euevee®³ee yee¿e ce tu³eele Nneme ne sle Deen s Demee ne slee s .

o sµee r ®euevee®³ee yee¿e ce tu³eele Nneme Peeu³eeve s o sµee r J emle t H ejkeÀe r³ ee b vee mJemleJeeìleele. l³eece gU s e f ve³ee &l e Jee{e rme ®eeuevee e f ceUsue. ³eeGueì Dee³eele Jemle t o sµee ruee s k eÀe b vee ceneie ne sleele. cnCe tve l³ee b®ee r ceeieCee r k eÀcee r ne sTve Dee³eelee rl e Ieì ne sle s.l³eece gUs J³eJenejlee sueele Demeue suee r l e tì keÀcee r ne sTve J³eJenejelee rue osµeemeeþe rDeve g k e t Àue ne sC³eeme ceole ne sle s . o sµee®ee r Dee³eele Deee fCe e f ve³ee &l e Jemle t b® ee r ceeieCee r®ee rueJee f®ekeÀlee yeN³eeH e w k eÀe r ueJee f®ekeÀ Deme sue lej ®euevee®³ee yee¿e-ce tu³eelee rueveececee$e Ieì osKee rue J³eJenejlee sueelee rue le tì menpeHeCe s o gªmle keÀjC³eeme ceolekeÀjCeeje r þjle s.

3. DeJece tu³eve ë

He ´ e fl eke t Àue J³eJenejlee sue Demeue su³ee o sµeeceO³e s J eeH ejue s peeCeej s cenÊJee®e s meeOevecnCepe s ®euevee®e s DeJece tu³eve ne s³ e. DeJece tu³eve cnCepe s k eÀe³eo sµee rje fjl³ee ®euevee®e sy ee¿ece tu³e keÀcee r k eÀjCe s ne s³ e. n s DeJece tu³eve meJe & o sµee b®³ee ®euevee®³ee yeeyelee rl ee E k eÀJee mee s v³ee®³ee me boYee &le ke s Àue sue s Demele s . H ej ble g k eÀOee r-keÀOee r k eÀene r e f veJe[keÀo sµee b®³ee ®euevee®³ee yeeyelee rl ene r k e s Àue sue s Demele s.

Goe. 6 pe tve, 1966 je spee r Yeejlee r³ e [e @uej®³ee me boYee &lee rue ce tu³e 57.5% keÀcee r

k e s Àue s ne sle s . l³eece gUs Dece s e fjkeÀve [e @uej®ee ªHe³eelee rue e f Je e f vece³e oj = 22 me Wì

S sJepee r 1 = 13.3% me Wì Demee e f vee fµ®ele keÀjC³eele Deeuee.

®euevee®³ee DeJece tu³eveece gU s e f ve³ee f celeJe = e f×meeþe r ceole ne sle s. keÀejCe HejkeÀe r ³ ee b veeDeeHeu³ee Jemle t mJemle Jeeìt ueeieleele. l³eece gU s le s DeeH eu³ee Jemle t Dee fOekeÀ H e ´ ceeCeeleKej soe r k eÀjleele. ³eeGueì HejkeÀe r ³ e Jemle t DeeH eu³ee o sµeelee rue ie ´ enkeÀe b vee o sµee rJ emle b t®³ee le gueve sle ceneie Jeeìleele. cnCe tve DeeHeue s uee s k eÀ l³ee Jemle t b v ee H eÀejµee rH eme blee r o sCeej veene rle. ³ee meJee ¥®ee SkeÀe f$eleHeCe s H e e fjCeece Demee ne slee s k eÀe re f ve³ee &l ee rl e cee sþe r J ee{ ne sle s Deee fCe Dee³eelee rue Ieì ne sle s.

107

4. e fJee fve³ece e fve³e b$eCe ë

J³eJenejlee sueelee rue Demecelee sue o gªmle keÀjC³eemeeþe r e f J e e f J eOe o sµee b ceO³e s J eeH ejC³eele³e sCeej s DeeCeKee r SkeÀ cenÊJee®e s meeOeve cnCepe s e f J ee f ve³ece e f ve³e b$eCe ne s³ e.J³eJenejlee sueelee rue Demecelee sue Kee$ee rµee rjHeCe s o tj keÀjC³eemeeþe r ³ee meeOevee b®eeJeeH ej ne slee s. ³ee H e×lee rDe bleie &l e e f J e e f vece³e e f ve³e b$eCe ce b[U e f k e b ÀJ ee ceO³eJelee a y e B k eÀe f ve³ee &l eoeje bvee l³ee b®e s H ejkeÀe r³ e ®eueveelee rue meJe & GlHeVe ceO³eJelee a y e B k e s Àk eÀ[ s peceekeÀjC³eeme mee bi ele s Deee fCe ns H ejkeÀe r ³ e ®eueve HejJeeveOeejkeÀ Dee³eeleoeje bvee e f ve³e b e f$eleojeve s J eeìle s .

cnCe tve e f J e e f ve³ece e f ve³e b$eCeeceO³e s H eÀke Ìl e Dee³eele - HejJeevee OeejkeÀe b vee®e Jemle t®ee rDee³eele keÀjC³ee®ee r H ejJeeveiee r Demele s. Dee³eelee r®ee keÀe sìene r e f vee f½ele ke s Àue sueeDemelee s . l³eece gUs o sµee®ee r Dee³eele-e fve³ee &l e GlHeVee®³ee ce³ee &o s ceO³e s®e þ sJ euee r peele sDeee fCe J³eJenejlee sue Demecelee sue e f vecee &Ce ne sT efouee peele veene r .

ye. ie wj®euevee r meeOeve s ë

ie wj®euevee r meeOevee b ceO³e s Dee³eele pekeÀelee r Deee fCe keÀe sìe ³ee b®ee H e ´ ece gK³eeve s GHe³ee s i eke s Àuee peele Demelee s. ³ee meeOevee b ce gU s e f ve³ee &l ee ruee H e ´ e slmeenve e f ceUle Demele s .Dee³eelee rl e Ieì Ie[tve ³e sle s Deee fCe o sµee r GÐee s i ee b vee me bj#eCe e f ceUtve Dee³eeleHe³ee &³ ee r k eÀjCe Deee fCe l³ee®eJe sU suee keÀene r H e ´ ceeCeele e f ve³ee &le Jee{e ruee ®eeuevee e f ceUleDemele s . l³eece gUs o sµee®³ee He ´ e fl eke t Àue J³eJenejlee sue o gªmle ne sC³eeme ceole ne sle s .

1. Dee³eele pekeÀelee r ë

He ´ e fl eye bOeelkeÀ GHee³e cnCe tve Dee³eele µe gukeÀ ³ee meeOevee b®ee JeeH ej ke s Àuee peelee s.e f veJe[keÀ Dee³eele Jemle g b J ej Dee³eele µe gukeÀ ueeou³eece gU s l³ee b®³ee DeeHeu³ee o sµeelee ruee f k eÀlee r J e e{leele. cnCe tve l³ee Jemle t b®³ee ceeieCee rl e Ieì ne sle s . pej e fve³ee &l e H ee fjCeecekeÀe³ece jenle Deme sue e E k eÀJee Jee{le Deme sue Deee fCe Dee³eelee rl e Ieì ne sle Deme sue lejosµee®³ee He ´ e f l eke t Àue J³eJenejlee sue o gªmle ne sC³eeme ceole ne sle s .

2. Dee³eele keÀe sìe ë

He ´ e fl eke t Àue J³eJenejlee sue o gªmle keÀjC³eemeeþe r Dee³eele keÀe sìe n s SkeÀ GHe³e gk e Ìl emeeOeve cnCe tve JeeH ejC³eele ³e sle s . ³ee Dee³eele keÀe sìe He×lee rle mejkeÀej Dee³eeleJemle b t® ee r H e e fjCeece e Ek eÀJee ce tu³e e f vee f½ele keÀjle s . Deee fCe le s J e{ s®e l³ee e f J e e fµe<ìkeÀeueeJeOee r ceO³e s®e Dee³eele keÀjlee ³e sle s. l³eece gU s e f J eosµeelee rue ne sCeeje r Dee³eelece³ee & e fole jeKeuee r peele s Deee fCe J³eJenejelee ruelee rue le tì l³ee He ´ ceeCeele keÀcee r k e s Àuee rpeele s .

J³eJenejlee sueelee rue Demecelee sue o gªmle keÀjC³ee®ee r SkeÀ He ´l³e#e He×lee r cnCe tveDee³eele keÀe sìe n s SkeÀ GHe³e g k e Ìl e meeOeve ceeveue s peele s . keÀe sìe He×lee r®ee ueie s®eH ee fjCeece ne slee s. H eee fnpe s Demeu³eeme Dee³eele µe tv³eeJej osKee rue DeeCelee ³e sle s .

108

3. e fve³ee &le He ´ e slmeenve Oee sjCe Deee fCe keÀe³e &ke ´ Àce ë

Jeje rue meeOevee b J³ee fl ee fjke Ìle J³eJenejlee sueele le tì Demeue suee o sµe e f ve³ee &l eH e ´ e slmeenvee®e s Oee sjCe Deee fCe keÀe³e &k e ´ Àce jeyee f J elee s . e f v e³ee &l e µe tukeÀ keÀcee r k eÀjCe s,e f ve³ee &l e GÐee s i ee b vee Deve goeve s o sCe s ³ eemeejK³ee meeOevee b®ee JeeH ej keÀªve e fve³ee &l ee rueeJe s s i e eve s ®eeuevee o slee ³e sle s. Dee³eele He³ee & ³ ee r J emle t b® e s GlHeeove keÀjCeeN³ee GÐee s i ee b veemejkeÀej Je s i eJe s i eÈ³ee He ´ k eÀej s Deee fLe & k eÀ ceole Deee fCe menkeÀe³e & k eÀªve l³ee b®³eee f J ekeÀemeemeeþe r H e ´ ³ elve keÀjle s .

H e ´ e fl eke t Àue J³eJenejlee sue o gªmle keÀjC³eemeeþe r ne r i e wj®euevee r meeOeve s Dee fOekeÀH ee fjCeecekeÀejkeÀ Demeleele. l³eece gU s ³ee meeOevee b®ee GHe³ee si e ®euevee r meeOevee bS s J epee rk e s Àuee peelee s.


1. J³eJenejlee sue ogªmle keÀjC³ee®³ee cee wuee r k eÀ H e×lee r (GHee³e) keÀe sCel³ee Deen sle.

2. DeJece tu³eve cnCepe s k eÀe³e?

9.3.1 DeJecetu³eve (Devaluation) ë

He ´ e fl eke t Àue J³eJenejlee sue Demeue su³ee o sµeeceO³e s J eeH ejue s peeCeej s cenÊJee®e s meeOevecnCepe s ®euevee®e s DeJece tu³eve ne s³ e. DeJece tu³eve cnCepe s k eÀe³eo sµee rje fjl³ee ®euevee®e sy ee¿ece tu³e keÀcee r k eÀjCe s ne s³ e.

ce tu³eNneme Deee fCe DeJece tu³eve ³ee oe sIee b®eene r ne sCeeje Hee fjCeece meejKee®e Demelee scnCepe s®e e f ve³ee &l e Jee{le s Deee fCe Dee³eele keÀcee r ne sle s l³eece gU s H e ´ e fl eke t Àue J³eJenejlee sueo sC³eemeeþe r Deve g k e t Àue ne slee s . DeeOe g e f vekeÀ keÀeUele o sµee®³ee J³eJenejlee sueele ce tueYe tlemJeªHee®ee Demecelee sue e f vecee &Ce Deeue suee Deme sue lej®e DeJece tu³eve ³ee meeOevee®ee

JeeH ej ke s Àuee peelee s . ®euevee®e s melele GOJe & ce tu³eve (Over-raluation) ne sleDeme sue lej He ´ e f l eke t Àue J³eJenejlee suee®e s le s ce tU keÀejCe Demele s .

l³eece gUs DeJece tu³eve keÀjC³eee fµeJee³e o gmeN³ee ceeie & jenle veene r. melele®³ee®euevee f J emleejece gUs o sµee®³ee ®euevee®e s GOJe & ce tu³eve ne sle Demele s . l³eece gU s ®eeue te f J e e f vece³eojeuee HejkeÀe r ³ e ®eueve mJemle ne sle s. l³ee®eyeje s y ej HejkeÀe r³ e Jemle tne r mJemlene sleele. cnCe tve Dee³eelee rl e cee sþe r J e e{ Deee fCe e f ve³ee &lee rl e cee sþe r Ieì ne sTveJ³eJenejlee sue o sµeemeeþe r H e ´ e f leke t Àue ne slee s . l³eece gU s H ejkeÀe r ³ e e f J e e f vece³e yeepeejeleyeepeejHe s ´jCee b ce gU s ®euevee b®³ee yee¿e ce tu³eele Ieì Ie[tve ³e sle s.

DeJece tu³evee®e s ³eµe ë

DeJece tu³evee®e s ³ eµe Keeuee rue yeeyee R J ej DeJeue b y e t ve Demele s .

109

1. ceeieCee r®ee r ueJee f®ekeÀlee ë (Elasticity of Demand) :

Dee³eele Deee fCe e f ve³ee &l e Jemle t b® ee r ceeieCee r®ee r ueJee f®ekeÀlee yeN³eeH e wk eÀe r Deme sue lejDeJece tu³eveeuee ve wmee f i e & k eÀH eCe s ³ eµe e f ceUle s Deee fCe DeHe s e f#ele Hee fjCeecene r e fome tve ³e slee s.H ej ble g mecepee, Dee³eele Deee fCe e f ve³ee &l e Jemle b t® ee r ceeieCee r DeueJee f®ekeÀ Deme sue lejDeJece tu³eveece gUs J³eJenejlee suee®ee r e fmLelee r DeeCeKee r J eeF &ì yevele s .

2. Dee³eele Deee fCe e fve³ee &lee r®ee r j®evee ë(Structure of Import and

Export)pej DeJece tu³eve keÀjCeeN³ee o sµee®³ee e f ve³ee &l ee r ceO³e s DeHeej b H eee fjkeÀ Jemle t Dee fOekeÀDemelee rue Deee fCe l³ee b vee peieYejele tve cee sþe r ceeieCee r Deme sue lej DeJece tu³eveece gU sJ³eeH eejµelee a ceO³e s me gOeejCee lej ne sF &ue®e Hej ble g l³ee®eyeje sy ej J³eJenejlee sueme gOeejCee ne sF &ue. Hej ble g DeJece tu³eve keÀjCeeN³ee o sµee®³ee e f ve³ee &l ee rl ee rue He ´ eLee f cekeÀJemle t b® ee YejCee Dee fOekeÀ Deme sue lej Deµee Je sU sme J³eeH eejµelee a Deee fCe J³eJenejlee sueDeJece tu³eveece gUs Dee fOekeÀ H e ´ e f l eke t Àue yevelee s .

1. De bleie &le e E keÀcele mLe w³e & ë(Internal Price Stability)

DeJece tu³evee®e s DeHe s e f#ele Hee fjCeece e fome tve ³e sC³eemeeþe r DeJece tu³eve keÀjCeeN³ee osµeeueeDe bleie &le e E k eÀcele HeeleUe rle e Ek eÀJee ®euevee®³ee Kej soe r µeee f yole mLe w³e & jeKeC³ee®ee ri ejpe Demele s . pej ns mLe w³e & jeKeue s peele veme sue lej DeJece tu³eevee®ee n sle t meeO³ene sCeej veene r . o gmeN³ee µeyoele mee b i eeJe³ee®e s Peeue s lej, Ke®e & - e Ek eÀcele j®eve sleyeoue Jne³euee vekeÀe s Deee fCe ®euevee f J emleejne r Jne³euee vekeÀe s.

H e g{e rue Hee fje fmLelee r ceO³e s o sµeelee rue Ke®e &-e f k e b Àcele j®evee yeoue tve DeJece tu³eveece gUs®euevee f J emleeje®ee r e fmLelee r e f vecee &Ce ne sF &ue.De. keÀene r J emle t b® ee r Dee³eele keÀcee r k e s Àuee r. H ej ble g l³ee b®e s o sµeelee rue GlHeeoveJee{e fJ eue s veene r lej l³ee Jemle t b® ee r ì b®eeF & e f vecee &Ce ne s sTve l³ee Jemle t b®³ee e f k e b Àcelee rl eJee{ ne sF &ue.

ye. DeJece tu³eveece gU s e f ve³ee &l ee rle Jee{ Peeuee r . H ej ble g l³ee®eJe sU suee e f ve³ee &l e-GÐee s i ee b®eeH eÀejmee e f J emleej Peeuee veene r lej osµee r ye epeeje b ceOee rue ³ee Jemle b t® ee H e gjJeþe keÀcee rne sTve ³ee Jemle b t®³ee e E k eÀcelee r J e e{lee rue.

keÀ. pej DeJece tu³eve keÀjCeeje o sµe Yee b[Jeue ìb®eeF &ie ´mle Deme sue lej l³eeueeDeeJeµ³ekeÀ Yee b[Jeuee r J emle t Dee fOekeÀ e E k eÀcelee ruee Dee³eele keÀjeJ³ee ueeieleele.l³eece gUs o sµee bl eie &l e GlHeeove Ke®e & k eÀe{tve e fk eÀcelee r ceO³e s J ee{ ne sF &ue.

[. pej Deve s k eÀ Jemle t b®³ee e f k eÀcelee r J e e{le Demelee rue lej osµee bleie &l e jenCee r ceevee®eeKe®e & J ee{ sue. l³eece gU s keÀeceieej me bIeìvee Dee fOekeÀ Je sl evee®ee r ceeieCee r k eÀjlee rueDeee fCe l³eele tve Ke®e &oeye e f vee f ce & l e ®euevee f J emleej e fvecee &Ce ne sF &ue.

110

4. Dee blejje<ìê r³e menkeÀe³e & ë(International Co-operation)

DeJece tu³evee®ee nsle t le s Jne®e meeO³e ne slee s k eÀe r l³eeJe sU sme DeJece tu³eve keÀjCeeN³eeo sµeeuee Flej osMe He ´l³e gÊej osle veene rle e E k eÀJee le s o sKee rue l³ee b®³ee ®euevee®e sDeJece tu³eve keÀjle veene r. pej Deµee leNn sve s Flej meJe & o sµe menkeÀe³e & k eÀjleDemelee rue lej DeJece tu³eve keÀjCeeN³ee osµeeuee DeJece tu³evee®e s ³ eµe e f ceUle s . ³eeGueìFlej osµene r DeeH eu³ee ®euevee®e s DeJece tu³eve keÀªve GÊej osle Deme sue lejDeJece tu³eve keÀjCeeN³ee osµee®ee DeJece tu³evee®ee H e ´ ³ elve µe tv³e ne sF &ue.

5. Flej meeOevee b yeje s yej mecevJe³e ë (Co-ordination of other

measures)pej DeJece tu³eveeyeje sy ej Dee³eele pekeÀelee r ceO³e s J ee{, e fve³ee &le µe tukeÀele Ieì, e fve³ee &l eH ejJeev³ee b®e s Goeje r k eÀjCe, Dee³eele keÀe sìe e f vee fµ®ele keÀjCe s, e f ve³ee &l e H e ´ e slmeenvekeÀe³e & k e ´ Àce jeyee fJ eCe s ³ eemeejKe s Flej GHee³e ³ee speue s lej DeJece tu³eve Ke tH eH ee fjCeecekeÀejkeÀ ne sF &ue. ³eeGueì Flej meeOevee b®ee Gueì JeeHej ke s Àuee lejDeJece tu³evee®ee H ee fjCeece e fomeCeej veene r .

DeeHeuee r He íelee r leHeemeeë

He ´ .1 Hee fjCeecekeÀejkeÀ DeJece tu³eve cnCepe s k eÀe³e?

9.4 ceeµe&ue }ve&j µele& (Marshall - Learner Condition)

He ´mleeJevee

ce tu³eIeìe rce gU s Dee fOeoeveµe s< ee®³ee e fmLelee rle me gOeejCee JneJe³ee®ee r Demeu³eemekeÀe sCel³ee µelee a H e tCe & Peeu³ee Heee fnpe sle ³eee f J e< e³ee r y ej s®e e fueKeeCe Peeue s . ceeµe &ue -keÀve &j µele & (Marshall-Learner-Condition) ner l³eeH e w k eÀe r SkeÀ cnCelee³e sF &ue.

DeLe & Dee³eelee r®³ee ceeieCee r®ee ueJee f®ekeÀH eCee ³ee b®ee r y e sje rpe SkeÀkeÀeH e s#ee Dee fOekeÀDemeu³eeme ce tu³eIeìe rce gU s l³ee o sµee®³ee Dee fOeoeveµe s < e ele me gOeejCee ne sle s Deee fCece tu³eJee{e r ce gUs e f y eIee[ GlHeVe ne slee s . ueJee f®ekeÀH eCee®ee r y e sje rpe SkeÀkeÀeH e s#ee keÀcee rYejle Demeu³eeme ce tu³eIeìe rce gU s Dee fOeoeveµe s< e e b J ej He ´ e f leke t Àue Hee fjCeece ne slee s .DeLee &le l³ee o sµeelee rue Deee fCe H ejosµeelee rue He gjJeþîee®ee ueJee f®ekeÀH eCee Deve ble e E k eÀJeeH e g < k eÀU peemle Deen s Deee fCe ce tu³eIeì keÀjC³eeHe t J e e a l³ee o sµeelee rue Dee³eelee r®e s ce tu³e

(M) e f ve³ee &l ee r®³ee ce tu³ee®³ee (X) meceeve Deen s, Deme s ie =ne rle OejeJe s ueeiele s .

l³ee o sµee®³ee J³eJenejlee sueele Peeue suee r me gOeejCee (EDX + EDI - 1) ³ee

ye w e fpekeÀ H eoe®³ee meceeve Demele s . K ce tu³eIeìe r®e s H e ´ c eeCe, (EDX), e f ve³ee &l ee r®³ee

ceeieCee r®ee ueJee f®ekeÀH eCee Deee fCe EDI Dee³eelee r®³ee ceeieCee r®ee ueJee f®ekeÀH eCee

111

oµe & e f J elee s. ce tu³eIeì keÀjC³eeHe t J e e a (X) Deee fCe (M) me ble gueve vemeu³eeme Deee fCeDee fOeoeveµe s < e le gìe r®ee Demeu³eeme ce tu³eIeìe rve bl ej Dee³eelee rl e Peeue suee r H e ´ e f l eµele Ieìne r e f ve³ee &l ee rl e Peeue su³ee H e ´ e fl eµele Jee{e r H e s#ee Dee fOekeÀ cenÊJee®ee r þjle s. ³ee®ee®eDeLe & Demee keÀe r ueJee f®ekeÀH eCee Deee fCe J³eeH eeje®e s H e e fjCeece ³ee oe svne Rvee cenÊJeDemele s .

mHe<ìe r keÀjCe ë

ceeµe &ue - keÀve &j µelee a e f J e< e³ee r Dee fOekeÀ e f J e®eej keÀª. mecepee e f ve³ee &l ee r®³ee ceeieCee r®eeueJee f®ekeÀH eCee µe tu³e Deen s. cnCepe s®e mJeo sµee r ®eueveele ne sCeeje r e f ve³ee &l e H e ´ eHlee rH e t J e & J ele jenle s . Deµee e fmLelee rle ce tu³eIeìe rce gUs Dee fOeoeve µe s < e eJej Deve g k e t Àue Hee fjCeecene sCeeje r Dee³elee R®³ee ceeieCee r®ee ueJee f®ekeÀH eCee SkeÀkeÀeH e s#ee peemle nJee. keÀejCel³eece gUs Dee³eelee r®e s Ske b Àoj ce tu³e Ieì tve Dee fOeoevee®ee r e fmLelee r Deve g k e t Àue ne sTµekeÀle s. ³eeGueì Dee³eelee r®³ee ceeieCee r®ee ueJee f®ekeÀH eCee µe tv³e Demeu³eeme,Dee³eelee r J eje rue mJekeÀe r ³ e ®eueveelee rue Ke®e & l³eeH e ´ ceeCeele Jee{lee s Deee fCe cnCe tveDee fOeoevee®ee r e fmLelee r Deve gk e t Àue ne sC³eemeeþe r e f ve³ee &l ee r®³ee ceeieCee r®ee ueJee f®ekeÀH eCeeSkeÀkeÀeH e s#ee peemle DemeCe s DeeJeµ³ekeÀ þjle s . leme s Demeu³eeme Dee³eele Ke®ee &lePeeue suee r J e e{ e fve³ee &l e H e ´ e Hlee rle Peeue su³ee Dee fOeH e ´ ceeCe Jee{e rve s Yeªve e fveIele s .

Dee³eelee r®³ee Deee fCe e f ve³ee &l ee r®³ee ceeieCee r®ee ueJee f®ekeÀH eCee SkeÀkeÀeH e s#ee keÀcee rDemeu³eeme ce tu³eIeìe rce gU s Dee fOeoeveµe s < e eJej Deve g k e t Àue Hee fjCeece ne sC³eeemeeþe r l³ee b®ee ry e sje rpe SkeÀkeÀeH e s#ee peemle Yejuee r H e ee fnpe s .

ceeµe &j }ve &j µele & ueeie t ne sC³eemeeþe r oe sve H e ´ k eÀej®ee r H e e fje fmLelee r (ie =ne rle s)Dee fmlelJeele DeeCeuee r H e ee fnpe sle.

l³eeHe w k eÀe r H e gjJeþîee®ee ueJee f®ekeÀH eCee Deve ble e E k eÀJee H e g < k eÀU Dee fOekeÀ Demeuee Heee fnpe s.n s ie =ne rle H e tCe & ne sF &ue Deµee r Kee$ee r o slee ³e sle veene r. ke = À< ee r e E k eÀJee Dev³e He ´ eLee f cekeÀGÐee s i ee b l e ie b g l eue su³ee o sµee ble H e gjJeþîee®ee ueJee f®ekeÀH eCee H e ´ e³eë keÀcee r Demelee s .e f J eµe s < ekeÀªve e Ek eÀcele Iemejuee r leje r H e gjJeþe þUkeÀHeCe s keÀcee r Peeu³eeve s Dee{Uleveene r . o sµeele He tCe & me s J e e³ee spevee®ee r e fmLelee r Demeleeveene r H e gjJeþîee®ee ueJee f®ekeÀH eCeekeÀcee r Yejlee s. H ee fjCeeceleë ceeµe &j keÀve &j µele & ueeie t ne sC³eeuee ce³ee &oe He[le s .

ceeµe &jj }ve &j µelee ale ueJee f®ekeÀH eCee®ee r y e sje rpe SkeÀkeÀen tve Dee fOekeÀ DemeeJee r SJe{ s®ecnìue s Deen s. Hej ble g Dee fOeoeve le tì cee sþe r Demeu³eeme, ne r y e sje rpe SkeÀkeÀentve H e g < k eÀUpeemle Demee³euee nJee r . lej®e ®euevece tu³e Ieìe fJ eu³ee®e s H e gj sH e gj HeÀe³eos e f c eUtµekeÀleele. ueJee f®ekeÀH eCee®e s He ´ ceeCe keÀcee r Demeu³eeme ce tu³eIeìe r®e s H e ´ c eeCe He g < k eÀUDee fOekeÀ þ sJ eeJe s ueeie sue Deee fCe ueJee f®ekeÀH eCee peemle Demeu³eeme ce tu³e Ieìe r®e s H e ´ c eeCekeÀcee r þ s J e t ve Yeeie t µeke s Àue n s GIe[ Deens.

³eee fþkeÀeCee r `ùeJee f®ekeÀH eCee®ee ve wjeµ³eJeeo'' ³ee®ee Guue sKe keÀjCe s DeeJeµ³ekeÀDeen s. He gjJeþe Jeke ´ À e b®ee ueJee f®ekeÀH eCee Deve ble Demeu³ee®ee r GoenjCe s k e Ì J e e f®ele®emeeHe[le Demeu³eece gUs ceeµe &}-}ve &j Deìe r®ee r H e Ýeee f J ekeÀlee Del³e ble o g y eUe r þjuee r .

112

Hee fjCeeceleë F.me. 1945 ve blej cnCepe s®e ³e g×e sÊej keÀeUele ce tu³eIeì keÀjCe sµeke Ì³ elee s ìeUeJe s Deme s cnCeCeeN³ee b®ee SkeÀ ieì le³eej Peeuee. ce tu³eIeìe r®ee Dee fOeoeveDemecelee sue. me gOeejC³ee®³ee ¢<ìe rve s k eÀene r®e GHe³ee s ie ne sle veene r . ³eeuee®e`ùeJee f®ekeÀH eCee Je ªHeue®ee ve wjeµ³eJeeo'' cnCeleele.

keÀene r GoenjCe s Je De boepe ë

Dece s e fjke s À®ee Dee fOeoeveµe sµe 1958 meeueeHeeme tve melele le gìe r®ee Demeu³ee®e s meJe &e f J e e fole Deen s. Hej ble g ³ ee®e s k eÀejCe ³e gje s e f H e³e o sµee b vee r 1949 meeuee r k e s Àue su³eeDeJece tu³evee®e s oe rIe & k eÀeuee r ve H ee fjCeece n s Deen s. Deuee r k eÀ[®e s DeuHekeÀeuee r veH ee fjCeecee b®e s SkeÀ GoenjCe cnCepe s F b iue b[ve s vee s Jn W y ej 1967 ceO³e s k e s Àue sue sDeJece tu³eve. ³ee DeJece tu³eveeve blej Fiue b[®³ee ®eeue t Keel³eelee rue pecee 1968

meeue®³ee Hee fnu³ee e fl ecee fnle me g ceej s $ 239 e fcee fue³eveve s Je e{l³ee Deee fCe Dee³eelee rl e

cee$e me g ceej s $ 325 e fcee fue³eveve s J e e{ Peeuee r . Dee fOeoeveµe s< e elee rue ®eeue t ue sK³ee®ee re fmLelee r DeeCeKee r KeeueeJeuee r. H ej ble g F b iue b[®³ee Dee³eelee rl e ce tu³e Deee fCe H ee fjceeCeoe svne r ¢<ìe rve s H e g < k eÀU Jee{ Peeuee r ; ³eeJeªve ceeieCee r®ee ueJee f®ekeÀH eCee peemleDemeu³ee®e s mHe<ì Peeue s .

ceeieCee r®³ee ueJee f®ekeÀH eCee®ee De boepe ueeJeC³ee®ee ³eµemJee r H e ´ ³ elve yeN³ee®eme bµee sOekeÀe b vee r k e s Àuee Deen s. ³eeH e w k eÀe r J e e @ue Deee fCe ceejJee ue sKekeÀe b vee r Dece s e fjke s Àlee rue1948-58 ³ee keÀeueKe b[elee rue Dee³eelee r®³ee ceeieCee r®ee DeY³eeme ke s Àuee Deee fCeDe boepe J³eke Ìle ke s Àue s . keÀ®®e s HeoeLe & 0.26; DeOe x ³ e b$ee f vee f ce &l e ceeue - 1.38; le³eej³e b$ee f vee f ce & l e Jemle t bmeeþe r - 5.28 ns keÀceeue ce³ee &oe oeKee fJeCeej s De boepe mee b e f i eleue s .ke s Àveve ³ee ue sKekeÀeve s ³ ee De boepee®ee r leH eemeCee r k eÀjC³ee®³ee n sle t ve s Dee³eeleueJee f®ekeÀH eCee®ee DeY³eeme ke s Àuee Deee fCe Deme s De boepe J³eke Ìle ke s Àue s.

DeeHeuee r He íelee r leHeemeeë

1. DeJece tu³evee®³ee ³eµemJee rle s®³ee ceeµe &ue-}ve &j Deìe r DeY³eemee.

9.5 He´µveceeefuekeÀe

Òe.1 J³eJenejlee s} Deme ble g}e rle DemeC³ee®ee r e f J e e f J eOe keÀejCe s mHeä keÀje.Òe.2 J³eJenejlee s}elee r} Deme ble g}ve o g©mle keÀjC³ee®e s GHee³e mHeä keÀje.Òe.3 DeJece tuîevee®³ee ³eµemJee rle s®³ee ceeµe &} - }ve &j Deìe r DeY³eemee.Òe.4 Hee fjCeecekeÀejkeÀ DeJece tuîeve cnCepe s k eÀe³e? J³eJenejlee s}elee r} le tì keÀcee r

k eÀjC³eemeeþe r le s cenÊJee®e s meeOeve keÀme s þjle s? ®e®ee & k eÀje.

113

10

HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeej(Foreign Exchange Market)

Heeþîe¬eÀce

10.0 GefÎ<ìîes10.1 He´mleeJevee10.2 HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeeje®eer DeLe& DeeefCe keÀe³ex10.3 HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeeje®es IeìkeÀ10.4 Òeµveceeef}keÀe

10.0 GefÎ<ìîes

efJeefJeOe osµeeleerue mebyebOe Deeblejje<ìer³e J³eeHeeje®³ee ceeO³eceeletve pees[ues iesues Deensle. He´l³eskeÀ osµeelemJeleb$e ®eueve DeefmlelJeele Demeles. l³eecegUs efJeefJeOe osµeele J³eeHeej ®eeueve Demeleevee ®euevee®eer osKeerueosJeeCe-IesJeeCe keÀjeJeer ueeieles. Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejele efYeVe osµeebleerue ®eueveeb®ee JeeHej kesÀuee peelees.oesve osµeeleerue efJeefvece³ee®es J³eJenej efceìJeC³ee®³ee ¢<ìerves efJeosµeer efJeefvece³e ojeme cenÊJe HeéHle PeeuesDeens. cnCetve ³ee HekeÀjCeele DeeHeCe efJeosµeer ®eueve yeepeej Je efJeosµeer efJeefve³ece oj ³eemebyebOeerle meJe&iees<ìeR®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.

³ee Heeþe®eer GefÎ<ìîes Heg{erueHećeeCes ë

1. efJeosµeer efJeefvece³e yeepeeje®ee DeLe& Je l³ee®eer keÀe³ex ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.2. efJeosµeer efJeefvece³e yeepeeje®es mJeªHe Je IeìkeÀ ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.3. efJeefvece³eoje®es efJeefJeOe efme×eble DeY³eemeCes.4. efJeefvece³e oje®³ee efJeefJeOe He´keÀejeb®³ee DeY³eeme keÀjCes.5. efJeefvece³eojeleerue OeeskesÀ Je l³ee®es J³eJemLeeHeve mecepeeJetve IesCes.

³ee Heeþeleerue cenÊJee®³ee mebkeÀuHevee1. HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeej2. efJeefvece³e oj (npej oj DeeefCe Jee³eoe oj)

10.1 HemleeJevee

efJeosµeer osCeer osC³eemeeþer efJeefJeOe HekeÀej®eer efJeµes<eerke=Àle meeOeves JeeHejueer peeleele. efJeosµeer efJeefvece³eeleoesve osµeeleerue ®eueveeb®eer Deoueeyeoue kesÀueer peeles. efJeosµeer efJeefvece³e yeepeej ns veeCesyeepeeje®es SkeÀ

114

efJeÊeer³e keWÀê Demeles. efJeosµeer efJeefvece³e yeepeejeletve efJeefJeOe HekeÀej®es ef[ueme& (Dealers) (oueeue)Demeleele. l³eeceO³es cenÊJee®eer YetefcekeÀe yeBkeÀe Heej Hee[leele. Deµee yeBkeÀebvee efJeosµeer efJeefvece³e yeBkeÀe DemescnCeleele. efJeosµeer efJeefvece³e yeepejele efJeefJeOe oueeueebceO³es efyeue yeéskeÌme&®ee meceeJesµe Demelees. efJeosµeerefJeefvece³e yeepeej ner Deµeer SkeÀ mebK³eelcekeÀ ³eb$eCee Demeles. efJeefvece³e yeepeejeleerue ceO³emLe Je oueeueefJeosµeer ®euevee®eer Kejsoer - efJekeÀer keÀªve ueeYe efceUJeleele.

10.2 HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeej DeeefCe l³ee®eer keÀe³ex ë

De. DeLe& ëHejkeÀer³e efJeefvece³e J³eJenejele GlHeVe DeeefCe mebHeÊeer®³ee nkeÌkeÀe®es SkeÀe osµee®³ee ®euevee®es HeefjJele&veogmeN³ee osµee®³ee ®euevee®³ee µeleeale keÀªve nkeÌkeÀe®es ®euevee®³ee meene³³eeves HeefjJele&ve keÀjlee ³esles. ³eeHe×leerle keÀener yeeyeeR®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.

1. Flej osµeeb®³ee DeeefCe osµeeb®³ee ®eueveeb®ee DeY³eeme keÀjCes,2. efJeefvece³e Jee{er®eer keÀejCes,3. efJeefvece³ee®³ee efþkeÀeCeer efJeefvece³e DeeefCe meceleesue cetu³e ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.

efJeefJeOe ®eueveeb®es HelemeeOeveele ªHeeblej keÀjCes, HeýeU meeOeveeb®es Hele ªHeeblej kesieJesieÈ³ee ®eueveelekeÀjCes. pemes ®eskeÀ, [êHeÌì, He@ÀkeÌme, nbg[îee, ìsefueieéHeÀ, ìevmeHeÀj, HeJeemeer ®eskeÀ, leejsves Hewmes HeeþefJeCes,yeBkesÀ®eer HeleHe$es Fl³eeoeR®ee meceeJesµe neslees. yeBkeÀe®³ee Keel³eele HejkeÀer³e ®eueve DeeefCe meeOeveebÜejs®euevee®³ee efJeefvece³e yeBkeÀ leeye[leesye keÀjleele. ®eueve YeeweflekeÀ ¢<ìîee yeoue keÀjlee ³esle veener. l³eeb®eekeÀe³eosµeerjjerl³ee mebyebefOele osµeele efJeefvece³e kesÀuee peelees. Je l³ee®eer veeWo kesÀueer peeles.

J³eeK³ee ë``p³ee yeepeejele HejkeÀer³e ®euevee®³ee Kejsoer efkeke´Àer®es J³eJenej kesÀues peeleele. l³ee yeepeejeme HejkeÀer³eefJeefvece³e yeepeej Demes cnCeleele.''

keÀe³ex ë1. ®euevee®es HeefjJele&ve keÀjCes ë

efJeosµeer efJeefvece³e yeepeeje®es HećegKe keÀe³e& cnCepes efJeefµe<ì HejkeÀer³e ®euevee®es ieénkeÀeb®³ee ceeieCeervetmeejFlej osµeeble ®eueveele HeefjJele&ve keÀjCes ns Demeles.

2. Kejsoer µekeÌleer®es DeblejCe ë

efJeefvece³e yeepeeje®es SkeÀ cenÊJee®es keÀe³e& cnCepes Kejsoer µekeÌleer®es SkeÀe osµeeletve ogmeN³ee osµeelenmleeblej keÀjCes Demeles. osµeeleu³ee osµeeleerue ke´À³eµekeÌleer®es nmleeblejCe ceO³eJeleea yeBkesÀ®³ee meceeµeesOeveieńeceeHe&Àle nesle Demeles. cee$e oesve osµeele efYeVe HekeÀej®es ®eueve DeefmlelJeele Demeu³eeves ke´À³e µekeÌleer®esDeblejCe yeBkeÀ [êHeÌì Je ®eskeÀ®³ee mene³³eeves keÀjlee ³esle veener. Deeblejje<ìêr³e HeeleUerJej meceeµeesOevee®eermJeleb$e Deµeer ³eb$eCee vemeles. l³eecegUs efJeefJeOe osµeebleerue ®euevee®es osC³eeIesC³ee®es J³eJenej efJeosµeefJeefvece³e yeepeejeceeHe&Àle®e Heej Hee[ues peeleele.

115

3. HejkeÀer³e ®eueveele keÀpe&HegjJeþeë

Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejele Yeeie IesCeeN³ee J³eeHeeN³eebvee efJeosµeer ®eueveeleerue keÀpe&HegjJeþe keÀjCes ns efJeefvece³eyeepeeje®es SkeÀ cenÊJee®es keÀe³e& Demeles. keÀejCe Dee³eele J³eeHeeN³eebvee Dee³eeleer®eer eEkeÀcele HejkeÀer³e®eueveele ÐeeJeer ueeieles. l³eemeeþer l³eeuee keÀener keÀeueeJeOeer®eer DeeJeµ³ekeÀlee Yeemeles, lej efve³ee&leJ³eeHeeN³eeme l³eeves efve³ee&le kesÀuesu³ee ceeuee®eer leelkeÀeU eEkeÀcele nJeer Demeles. Deµee JesUer Dee³eeleJ³eeHeejer efJeefvece³e yeepeejeletve HejkeÀer³e ®euevee®³ee mJeªHeele keÀpe& IesTve Dee³eeleer®eer eEkeÀcele leelkeÀeUosT µekeÀlees. Dee³eele DeeefCe efve³ee&le J³eeHeejer efYeVe osµee®es veeieefjkeÀ Demeu³eeves l³eebvee SkeÀceskeÀeb®³ee

HeleefJe<e³eer (Credit) ceeefnleer vemeles. Deµee HeefjefmLeleerle Dee³eele J³eeHeeN³eebvee efJeosµeer ®eueveeleeruekeÀpe& osCes ns efJeefvece³e yeepeeje®es cenÊJee®es keÀe³e& Demeles.

4. nceer mJeerkeÀejCes ë

Dee³eele-efve³ee&le J³eeHeejele Yeeie IesCeejs J³eeHeejer efJeefJeOe osµeebleerue Demeu³eeves l³eeb®ee SkeÀceskeÀebJejefJeéeeme vemelees. Deµee JesUer efve³ee&le J³eeHeeN³eebvee l³eebveer efve³ee&le kesÀuesu³ee ceeuee®eer leelkeÀeU eEkeÀceleefceUeJeer Deµeer DeHes#ee Demeles. l³ee®e HećeeCes Dee³eele J³eeHeejer ceeue leey³eele efceUeu³eeefµeJee³e l³ee®eereEkeÀcele osC³eeme le³eej vemeleele. Deµee JesUer Dee³eele Je efve³ee&le J³eeHeeN³eebvee l³eeb®³ee J³eJeneje®eer nceerefJeefvece³e yeepeej Iesle Demelees. efve³ee&le J³eeHeeN³eebvee l³eebveer efve³ee&le kesÀuesu³ee ceeuee®eer eEkeÀcele osC³ee®eernceer Iesleueer peeles. l³ee®eHećeeCes Dee³eele J³eeHeeN³eeme l³eeves Kejsoer kesÀuesuee ceeue Kee$eerµeerj efceUsueDeµeer nceer Iesleueer peeles. Deµee nceercegUs J³eeHeejele efJeéeemee®es JeeleeJejCe le³eej nesTve J³eeHeejJee{C³eeme ceole nesles.

5. efJeosµe efJeefvece³e yeepeejecegUs Deeblejje<ìêr³e osC³ee-IesC³ee®es J³eJenej efceìefJeC³eemeeþer meceeµeesOeve

ie=ne (Clearing House) ®eer megefJeOee GHeueyOe nesles.

6. Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee nbg[îeeb®³ee ceeieCeervegmeej HegjJeþe keÀjlee ³eslees. efJeosµeerefJeefvece³e yeBkeÀebkeÀ[tve efJeosµeer ®euevee®³ee mJeªHeeleerue efJeefvece³e He$es ieesUe keÀªve l³ee®eer efJekeÀerDee³eele J³eeHeeN³eebceO³es keÀjCes efJeefvece³e yeepeejecegUs µekeÌ³e nesles.

7. efJeefvece³e ojeleerue yeoueecegUs nesCeejs mebYeeJ³e vegkeÀmeeve ìeUC³eemeeþer efJeefvece³e yeepeej mebj#ekeÀcnCetve keÀe³e& keÀjlees. efJeosµeer efJeefvece³e yeepeejeleerue osC³ee-IesC³ee®es J³eJenej Heej Hee[C³eemeeþer efJeosµeer®eueve, meesv³ee®eer efve³ee&le Deeblejje<ìêr³e mJeªHee®³ee nbg[îee, yeBkeÀ, [êHeÌì, ìsefueieéHeÀerkeÀ ìêvmeHeÀjDeeefCe He´Jeemeer ®eskeÀ®ee JeeHej kesÀuee peelees. efJeosµe efJeefvece³ee®es J³eJenej keÀjCeeN³eeceO³es efJeefvece³eyeepeejeleerue ceO³emLe, efJeefvece³e yeBkeÀe Je ceO³eJeleea yeBkesÀ®ee HeécegK³eeves meceeJesµe neslees. osC³ee-IesC³ee®esJ³eJenej keÀjC³eemeeþer efJeefvece³e ojeuee Del³eble cenÊJee®es mLeeve Demeles. efJeosµeer efJeefvece³e ojefveefµ®ele keÀjleevee nbg[îee DeeefCe keÀpe&jesK³ee®eener efJe®eej kesÀuee peelees.

8. oesve osµeebleerue ®eueveeb®eer Deouee-yeoue keÀªve osCes ns efJeefvece³e yeepeeje®es cegK³e keÀe³e& Demeles.

DeeHeueer Heíeleer leHeemee

1. HejkeÀer³e efJeefvece³ee®ee DeLe& meebiee.

2. HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeeje®eer cenÊJee®eer keÀe³ex mHe<ì keÀje.

116

10.3 HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeeje®es IeìkeÀ ë

HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeeje®es efJeefJeOe IeìkeÀ Deensle. HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeeje®es ÒecegKe leerve cenÊJee®esIeìkeÀ Deensle.

1. ueeskeÀeb®³eeleerue DeeefCe yeBkeÀeleerue J³eJenej ë-

ueeskeÀeb®³eeleerue Je yeBkeÀeleerue J³eJenejele yeBkeÀ HeéHleerletve os³elee ueeskeÀebvee eEkeÀJee KejsoerHeemetve DeeefCeueeskeÀeb®³ee efJeke´Àerletve osle Demeles.2. yeBkeÀeceOeerue J³eJenej ë

yeBkeÀ osJeIesJeer®es J³eJenej HejkeÀer³e efJeefvece³eele keÀjles. keÀener keWÀêele ®euevee®es HeefjJele&ve keÀªve efouespeeles. keÀener keWÀêeceO³es l³ee®e osµeele (DeeblejyeBkeÀ yeepeej) eEkeÀJee osµeele oueeue lemes®e efJeosµeer®eueveemeeþer osµeebleie&le yeBkeÀe meg×e menYeeieer nesleele.3. yeBkeÀe DeeefCe ceO³eJeleea yeBkeÀeceOeerue J³eJenej ë

HejkeÀer³e ®euevee®³ee Kejsoer DeeefCe efJeke´Àer®es J³eJenej kesÀues peeleele. ceO³eJeleea yeBkeÀ HejkeÀer³e ceO³eJeleeayeBkesÀµeer J³eJenej keÀjles eEkeÀJee HejkeÀer³e mejkeÀejµeer.4. HejkeÀer³e osCeer osC³ee®eer He×le ë

osµee®³ee ®euevee®es µeleeale keÀesCee®es osCes Deens. les HejkeÀer³e osC³eeceO³es efoues peeles. cenÊJee®³ee osµeebleDecesefjkesÀ®³ee [e@uej®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. HelemeeOeveeb®ee GHe³eesie HejkeÀer³e efJeefvece³eele YejCeekeÀjC³ee®es yeBkeÀ J³eJenej keÀjle Demeles. les KeeueerueHećeeCes ë-

1. ef[ceeb[[êHeÌì2. ìsefueieeHeÀerkeÀ ìêvmeHeÀj3. nbg[îee4. yeBkesÀ®es ®eskeÀ5. He´Jeemeer ®eskeÀ6. Deeblejje<ìêr³e kesÀef[ì keÀe[& pemes ceemìj keÀe[& eEkeÀJee efJnmee keÀe[&,7. HejkeÀer³e ®euevee®eer HeeþefJeuesueer Lees[er jkeÌkeÀce - Deeblejje<ìêr³e ceveer Dee@[&j.yeBkeÀe iejpesvegmeej HejkeÀer³e efJekeÀleele l³eemeeþer HelemeeOeveeb®ee GHe³eesie ®eeuet efJeefvece³e ojevegmeej kesÀueepeelees. l³eemeeþer keÀener keÀefceµeve DeekeÀejues peeles.

DeeHe}er Òeieleer leHeemeeë

1. HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeeje®es IeìkeÀ keÀesCeles?


Òe.1 HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeej cnCepes keÀe³e? l³ee®eer keÀe³ex mHe<ì keÀje.Òe.2 HejefkeÀ³e efJeefvece³e yeepeeje®eer cegK³e keÀe³ex mHeä keÀje.Òe.3 HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeeje®es IeìkeÀ mHe<ì keÀje.

117

11

efJeefvece³e oj efmeOoeble(Exchange Rate Theories)

Heeþîe¬eÀce

11.0 Gefodoäîes11.1 ÒemleeJevee11.2 HejefkeÀ³e efJeefvece³e oj11.3 efJeefvece³e oj efme×eble ë-

11.3.1 J³eJenejleesue efme×eble11.3.2 KejsoerµekeÌleer mecelee oj efme×eble

11.4 efJeefvece³e oj He´keÀej11.5 efJeefvece³e oj OeeskesÀ ë- keÀejCes DeeefCe J³eJemLeeHeve11.6 Òeµveceeef}keÀe

11.0 Gefodoäîes ë

Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele HejefkeÀ³e ®e}veyeepeej Je HejefkeÀ³e efJeefvece³e oj ³ee mebkeÀuHeveecenÊJee®³ee Deensle. ³ee Heeþele DeeHeCe oesve osµeele Deeblejjeäêr³e J³eeHeej nesle Demeleevee oesve®e}veeb}e efmeOoeblee®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.

³ee Heeþe®eer Gefodoäîes Heg{er}ÒeceeCes ë1) efJeefvece³e oje®ee DeLe& mecepeeJetve IesCes.2) efJeefvece³e oje®³ee efJeefJeOe efmeOoeblee®ee DeY³eeme keÀjCes.3) efJeefvece³e ojeleer} OeeskesÀ, l³ee®eer keÀejCes Je J³eJemLeeHeve F. mebyeOeer ®e®ee& keÀjCes.

11.1 ÒemleeJevee ë

efJeosµeer efJeefvece³ee®eer Òeef¬eÀ³ee ner meceeµeesOevee®eer DeeefCe Oeveeosµe eqmJekeÀe©ve Debleie&le osCeerefceìefJeCes DeeefCe SkeÀe ®e}vee®³ee yeouîeele otmejs ®e}ve GHe}yOe keÀ©ve osCeejer Demeles. efJeefvece³e ojcnCepes SkeÀe ®e}vee®eer otmeN³ee ®e}veele J³ekeÌle kesÀ}s}er efkebÀcele Demeles. efJeosµeer efJeefvece³e ojemeDeeblejjeäêr³e J³eeHeejeceO³es cenÊJee®es mLeeve Deens. efJeefJeOe DeLe&le%eebveer efJeefvece³e oje®es J³eJenejlees}efmeOoeble Je KejsoerµekeÌleer mecelee oj efmeOoeble ceeb[}s Deensle. lemes®e efJeefvece³e ojeleer} OeeskesÀ Je l³ee®esJ³eJemLeeHeve keÀmes kesÀ}s peeles ³eeefJe<e³eer ®e®ee& keÀjCesner cenÊJee®es Deens.

118

11.2 HejkeÀer³e efJeefvece³e oj ë

He´mleeJeveeë

HejkeÀer³e efJeefvece³ee®ee efJe®eej oesve ¢<ìerves kesÀuee iesuee. SkeÀe ¢<ìerves HejkeÀer³e efJeefvece³ee®ee GHe³eesieHejkeÀer³e ®euevee®eer Kejsoer DeeefCe efJeke´Àer eEkeÀJee Flej osµeeb®ee ®eueveveeb®es HeefjJele&ve SkeÀe osµee®³ee®eueveele keÀjCes. lej ogmeN³ee ¢<ìerves HejkeÀer³e efJeefvece³ee®ee GHe³eesie SketÀCe J³eJenejebmeeþer oesveosµeeb®³ee meceeµeesOeveemeeþer l³eeb®³ee $eÝCeie´mlelesmeeþer cnCetve HejkeÀer³e efJeefvece³eele1. p³ee meJe& mebK³ee HejkeÀer³e osCeer megefJeOee,2. meJe& He×leer DeeefCe ³eb$eCeeb®ee Deeblejje<ìêr³e osCeer GHe³eesieemeeþer;3. Flej osµeeb®³ee ®euevee®es HeefjJele&ve SkeÀ osµee®³ee ®euevee®³ee ojeves keÀjCes, cnCetve HejkeÀer³eefJeefvece³eele l³ee He×leer®ee nl³eejs cnCetve DeeefCe mene³³eeves cnCetve GHe³eesie Deeblejje<ìêr³e osCeerosC³eemeeþer lemes®e osµee®eer osCeer otj keÀjC³eemeeþer neslees.

efJeefvece³e ojeuee®e nbg[CeeJeUer®ee oj Demesner cnCeleele. SkeÀe osµee®³ee ®euevee®³ee ceesyeou³eele efkeÀleerHejkeÀer³e ®eueve efceUles les oµe&efJeCeeje oj cnCepes efJeefvece³ee®ee oj Demes cnCelee ³esles. oesve osµeeleerueefJeefvece³ee®es J³eJenej efceìJeC³ee®³ee ¢<ìerves HejkeÀer³e efJeefvece³e ojeme cenÊJe HeéHle nesles. HejkeÀer³eefJeefvece³ee®³ee HeéfkeÀ³esle meceeµeesOevee®eer DeeefCe Oeveeosµe mJeerkeÀeªve osµeebleie&le osCeer efceìJetve DeeefCeSkeÀe ®euevee®³ee yeou³eele ogmejs ®eueve GHeueyOe keÀªve osCeejs Demeles.

HejkeÀer³e efJeefvece³e oje®ee DeLe&ë

HejkeÀer³e efJeefvece³e oj cnCepes SkeÀe ®euevee®eer ogmeN³ee ®eueveele J³ekeÌle kesÀuesueer eEkeÀcele nes³e. efJeefvece³eojecegUs oesve osµeebleerue ®eueveeb®ee HejmHejebµeer DemeCeeje mebyebOe mHe<ì neslees. efJeefvece³e oje®eer DeµeerJ³eeK³ee keÀjlee ³esles keÀer, osµeebleie&le ®euevee®³ee µeleeale HejkeÀer³e ®euevee®es SkeÀe SkeÀkeÀe®es eEkeÀcele nes³e.efJeefvece³ee®ee oj ªHe³ee DeeefCe [e@uej®ee efJe®eej keÀjlee efkeÀleer ªHe³eeceO³es [e@uej®eer Kejsoer kesÀueer

peeles. cnCetve efJeefvece³e oj ªHe³ee DeeefCe [e@uej Yeejlee®³ee (Point) Heemetve (expressed)

ªHe³es 88.35=1 DecesefjkeÀve [e@uej DecesefjkesÀuee SkeÀ ªHe³ee efceUefJeC³eemeeþer DecesefjkeÀve [e@uej.

DecesefjkesÀuee SkeÀ ªHe³ee efceUefJeC³eemeeþer 1 ªHe³ee = 0.0266 [e@uej Demes HećeeCe jenerue.

HejkeÀer³e efJeefvece³e oje®es cenÊJe

Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejele HejkeÀer³e efJeefvece³e oj ner mebkeÀuHevee Deefleµe³e cenÊJee®eer Deens l³ee®esmHe<ìerkeÀjCe Heg{erueHeceeCes ë-

1. HejkeÀer³e efJeefvece³e oje®ee SkeÀceskeÀeb®e ®eueveeb®eer JesieJesieÈ³ee osµeeb®³ee Deeblejje<ìêr³e Ke®e& DeeefCeefkebÀceleer mecepeC³eemeeþer ceole nesles. cnCetve Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®³ee He´l³e#e DeeefCe legueveelcekeÀDeekeÀeje®eer YetefcekeÀe mHe<ì nesles.

2. efJeefvece³e oj ne SkeÀ ®eueveeletve ogmeN³ee ®euevee®³ee mebj#eCeemeeþer GHe³eesieer þjles.

3. keÀesCel³eener He´keÀejs osµeebleie&le efkebÀceleer keÀceer ve keÀjlee osµee®eer efve³ee&le mJemleele keÀjlee ³esles.osµeeleerue Hewµee®es DeJecetu³eve keÀªve Hewµee®ee efJeefvece³e oj keÀceer keÀjlee ³eslees. l³eecegUs efve³ee&le Jee{les

119

DeeefCe HejkeÀer³e efJeefvece³ee®es GlHeVe Jee{les. DeHeJeeo pesJne HejkeÀer³e ceeieCeermeeþer osµee®eer efve³ee&leHetCe&HeCes De}Jeef®ekeÀ Demesue lesJne l³ee yeeyeleerle®e.


He´.1 efJeefvece³e oj cnCepes keÀe³e?

He´.2 efJeefvece³e oje®es cenÊJe meebiee.

11.3 efJeefvece³eoje®es efme×eble

11.3.1 J³eJenejleesue efme×eble11.3.2 Kejsoer µekeÌleer mecelee efme×ebleefìHe ë J³eJenejleesue efme×eble Heg{erue mene HeeveeJej Deens, ke=ÀHe³ee Hene.

11.3.2 Kejsoer µekeÌleer efkebÀJee keÀ³eµekeÌleer mecelee efme×eble

Heefnu³ee cene³eg×eveblej iegmìeJe ke@Àmeue (Gustav Cassel) ³eebveer ne efme×eble efJekeÀefmelekesÀuee. Heefnu³ee cene³eg×e®³ee keÀeUele megJeCe& ®eueve He×le mebHeg<ìele ³esJetve DeHeefjJele&veer³e keÀeieoer®eueve He×leer DeefmlelJeele Deeueer. keÀeieoer ®eueve He×leer®ee mJeerkeÀej peieeleerue yengleskeÀ meJe&®e osµeebveerkesÀu³eecegUs oesve JesieJesieÈ³ee osµeeleerue JesieJesieÈ³ee keÀeieoer ®euevee®eer osJeeCe-IesJeeCe keÀesCel³ee jerleerveskeÀjeJeer Je efJeefvece³e oj keÀmee efveef½ele keÀjeJee ³eemeeþer mJeeref[µe DeLe&µeeðe iegmleeJe He@Àmeue ³eebveerefJeefvece³e oj efveef½eleer®ee Kejsoer µekeÌleer mecelee efme×eble ceeb[uee. Heéfme× mJeeref[µe DeLe& µeeðe%eiegmleeJe ke@Àmeue ³eebveer 1918 ceO³es pees efme×eble ceeb[uee lees®e efJeefvece³e oj efveef½eleer mebyebOeer®ee

`ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×eble' (Purchasing Power parity theory of

Exchange Rate) ³ee veeJeeves DeesUKeuee peelees. ke@Àmeue ³eeb®³ee celes ®euevee®³ee KejsoerµekeÌleer #eceles®³ee DeeOeejs efJeefvece³e oje®eer efveef½eleer keÀjC³eele ³eeJeer. p³ee keÀeUele megJeCe& HeefjCeeceHe×leer®es DeefmlelJe mebgHe<ìele Deeues nesles, l³ee®e keÀeueJeOeerle, ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×eble ueeskeÀefHe³eþjle neslee.

ke@Àmeue ³eeb®³ee celes ueeskeÀebkeÀ[tve efJeosµeer ®euevee®eer ceeieCeer ner l³ee ®eueveeceO³es Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®eer#ecelee Demeu³eecegUs kesÀueer peeles. pesJne SkeÀe ®euevee®³ee SsJepeer ogmeN³ee ®euevee®eer yeoueeyeoue kesÀueerpeeles. lesJne l³ee ®eueveeceO³es DemeCeeN³ee ke´À³eµekeÌleer®eer Deoueeyeoue nesle Demeles. l³eecegUs efJeefvece³eoj ne oesve osµeeb®³ee ®eueveeceO³es DemeCeeN³ee Kejsoer µekeÌleerJeªve þjlees. pesJne oesve osµeeleerue®euevee®eer Kejsoer µekeÌleer meceeve nesles; l³ee efþkeÀeCeer meceleesue efJeefvece³e oj þjlees.

cnCepes®e `òesve DeHeefjJele&veer³e keÀeieoer ®euevee®ee efJeefvece³e oj ne meeOeejCeHeCes l³ee oesve ®euevee®³ee

Kejsoer µekeÌleer®³ee iegCeesÊejeyejesyej Demelees.'' “The rate of exchange between

two inconvertible paper currencies tends to approximatethe ratio of their purchasing power.” `òesve DeHeefjJele&veer³e keÀeieoer®euevee®ee meceleesue efJeefvece³e oj ne l³ee ®euevee®³ee keÀ³eµekeÌleerle meceevelee efvecee&Ce nesTve efveµ®ele

neslees.'' “The equilibrium rate of exchange between two in

convertible paper currencies comes to be determined by

120

equality of their purchasing power.” Goe. pej DeeHeCe Yeejle DeeefCeDecesefjkesÀ®ee efJe®eej kesÀuee lej Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, Yeejleer³eebkeÀ[tve DecesefjkeÀve [e@uej®eer ceeieCeerner DecesefjkeÀve Jemlet Kejsoer keÀjC³eemeeþer kesÀueer peeles. [e@uej®³ee Deene³³eeves efkeÀleer veiemebK³es®eerKejsoer keÀjlee ³esF&ue. ns lesLeerue eEkeÀcele HeeleUeRJej DeJeuebyetve jenerue. l³eeHeceeCes, DecesefjkeÀve ueeskeÀYeejleer³e ªHe³ee®eer ceeieCeer keÀjleevee ªHe³ee®³ee meene³³eeves efkeÀleer Yeejleer³e Jemlet Kejsoer keÀjlee³esleerue ³ee®ee efJe®eej keÀjleele. Yeejleer³e ªHe³ee®³ee meene³³eeves efkeÀleer Jemlet Kejsoer keÀjlee ³esleerue nsYeejleeleerue eEkeÀcele HeeleUerJej DeJeuebyetve jenerue DeeefCe cnCetve ke@Àmeue ³eebveer Demes cele J³ekeÌle kesÀuesDeens keÀer, DecesefjkeÀve [e@uej DeeefCe Yeejleer³e ªHe³ee ceOeerue meceleesue efJeefvece³e oje®eer efveef½eleer nerl³ee oesve ®euevee®³ee Kejsoer µekeÌleer®³ee meceevelesJej DeJeuebyetve jenerue. ke@Àmeue ³eebveer DeeHeueeke´À³eµekeÌleer mecelee efme×eble oesve ¢ef<ìkeÀesveeletve mHe<ì kesÀuee Deens.

De. efvejHes#e ¢ef<ìkeÀesve ë (Absolute Version)ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×eblee®³ee efvejHes#e ¢ef<ìkeÀesveeceO³es oesve osµee®³ee ®euevee®ee efJeefvece³e l³ee®euevee®³ee Debleie&le KejsoerµekeÌleerle Heéfleefyebefyele nesle Demelees. ³ee ¢ef<ìkeÀesveevegmeej SKeeoer Jemlet oesveefYeVe osµeele Kejsoer keÀjC³eemeeþer efkeÀleer Ke®e& keÀjeJee ueeiesue. ³eeJeªve efJeefvece oj þjefJelee ³eslees.p³ee efþkeÀeCeer oesve ®eueveeb®eer Kejsoer µekeÌleer meceeve nesles. l³ee efþkeÀeCeer oesve ®euevee®ee efJeefvece³e ojþjlees.

Goe. X Jemlet®eer Kejsoer keÀjC³eemeeþer Yeejleele 45,000 ªHe³es ueeiele Demeleerue DeeefCe efle®e JemletDecesefjkesÀle 1000 DecesefjkeÀve [e@uejuee Kejsoer keÀjlee ³esle Demesue lej Yeejleeleerue 45,000

ªHe³ee®eer Je DecesefjkesÀleerue 1000 [e@uej®eer Kejsoer µekeÌleer X Jemlet®³ee efþkeÀeCeer meceeve nesles.

cnCetve oesve ®eueveebleerue efJeefvece³e oj = 45000 ª./1000 [e@uej cnCepes®e 45 ªHe³es = 1[e@uej Demee efveef½ele nesF&ue.oesve osµeeleerue efJeefvece³e oj Heg{erue met$ee®³ee meene³³eeves þjefJelee ³eslees.

Jejerue met$eeceO³es R= pb.Qo / pa.Qo

R = Exchange Ratepb = Prices in country ‘B’ `ye' osµeeleerue l³ee Jemlet®eer eEkeÀcele

pa = Prices in Country ‘A’ `De' osµeeleerue l³ee efJeefµe<ì Jemlet®eer eEkeÀcele

Qo = Weights efJeefµe<ì veiemebK³ee

P = SKeeÐee Jemlet®eer efJeefµe<ì veiemebK³es®eer eEkeÀcele

Jejerue met$ee®³ee meene³³eeves oesve osµeebleerue efJeefvece³ee®ee oj ne l³ee oesve osµeebleerue ®euevee®³ee Debleie&leKejsoerµekeÌleerJej DeJeuebyetve Demelees. `òesve osµeebleerue ®euevee®³ee Debleie&le ke´À³eµekeÌleer®es iegCeesÊejcnCepes®e l³ee ®euevee®eer ke´À³eµekeÌleer mecelee nes³e.'' efvejHes#e ¢<ìerkeÀesveevegmeej efJeefJeOe osµeebleerue®euevee®ee meceleesue efJeefvece³e oj l³ee oesve ®euevee®³ee Kejsoer µekeÌleer®³ee meceevelesJeªve þjefJeueepeelees. ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×eblee®ee efvejHes#e o=ef<ìkeÀesve J³eeHeejecegUs Jemlet®³ee eEkeÀceleer peieeleeruemeJe& osµeele meceeve Demeleele. ³ee ienerleeJej DeeOeejuesuee Deens.

121

ye. meeHes#e ¢ef<ìkeÀesve ë (Relative Version)

ke@Àmeue ³eebveer ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×eblee®ee meeHes#e ¢ef<ìkeÀesve HetJeea®³ee ceeb[uesuee efvejHes#e¢ef<ìkeÀesveeHes#ee DeeOegefvekeÀ Demeu³eeves lees DeefOekeÀ ueeskeÀefHe³e þjuee Deens. ³ee ¢ef<ìkeÀesveeceO³es Debleie&leke´À³eµekeÌleer DeeefCe efJeefvece³e ojele keÀmes yeoue nesleele. ns mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens. meeHes#e¢ef<ìkeÀesveevegmeej meceleesue efJeefvece³e ojeleerue yeoue ns Debleie&le ke´À³eµekeÌleerleerue yeoueecegUs Ie[tve³esleele. ³ee efþkeÀeCeer HetJeea®es efJeefvece³e oj meceleesue efJeefvece³e oj cnCetve ie=nerle Oejues peeleele. DeeefCe lesoj Hee³eeYetle oj cnCetve mJeerkeÀejues peeleele DeeefCe ke´À³eµekeÌleerleerue yeoue eEkeÀcele HeeleUerleerueyeouee®³ee efveoxµebkeÀe®³ee meene³³eeves ceespeues peeleele. Je efJeefvece³e ojeleerue yeouee®es ceeHeve mebyebefOeleeEkeÀcele HeeleUerleerue yeouee®³ee iegCeesÊeje®³ee meene³³eeves keÀjlee ³esles. l³eecegUs veJeerve efJeefvece³e ojefveef½ele neslees.

meeHes#e ¢ef<ìkeÀesveevegmeej efJeefvece³e oj þjefJeC³eemeeþer Heg{erue met$ee®ee JeeHej kesÀuee peelees. ‘A’ DeeefCe

‘B’ osµeebceOeerue efJeefvece³e oj keÀmee efveef½ele kesÀuee peelees. ns Heg{erue met$ee®³ee meene³³eeves mHe<ìkeÀjlee ³esF&ue.

met$e ë R3 = Ro pb1/pbo pa1/pao ³ee met$eele

R1 = veJeerve efJeefvece³e oj / ogªmle efJeefvece³e oj

R1 = cetU eEkeÀJee pegvee meceleesue efJeefvece³e oj

pb1 = ‘B’ osµeeleerue ®eeuet eEkeÀcele efveoxµeebkeÀ

pb0 = ‘B’ osµeeleerue cetU eEkeÀcele efveoxµeebkeÀ

pa1 = ‘A’ osµeeleerue ®eeuet eEkeÀcele efveoxµeebkeÀ

pa0 = ‘A’ osµeeleerue cetU eEkeÀcele efveoxµeebkeÀ

Jejerue met$e ogmeN³ee He×leerves Heg{erueHećeeCes ceeb[lee ³esles.

Foreign Exchange Rate = (Current Period)= Base Rate x Foreign Price Index (in base period)Domestic P. Index (in base period)Domestic P. Index (in current period)

Yeejle DeeefCe DecesefjkeÀe ³eeb®³eeleerue efJeefvece³e oj keÀmee efveef½ele neslees. ns HeenC³eemeeþer Demes ie=nerle

Oeª³ee keÀer Yeejle-DecesefjkeÀe ³eeb®³eeleerue cetU®ee efJeefvece³e oj 1 ª. = 20 meWìdme DeeefCe oesvnerosµeebleerue cetU®ee eEkeÀcele efveoxµeebkeÀ 100 Deensle. mecepee veblej®³ee keÀeUele Yeejlee®ee eEkeÀceleefveoxµeebkeÀ 300 He³e¥le DeeefCe DecesefjkesÀ®ee efkebÀcele efveoxµeebkeÀ 150 He³e¥le Jee{uee Demesue lej veJeerveefJeefvece³e oj.

1ª. 20meWìdme x 150/100 x 200/300

= 20 x 1/2

= 10 meWìdme Demesue.

122

³eeJeªve Demes cnCelee ³esF&ue keÀer Yeejlee®ee eEkeÀcele efveoxµeebkeÀ DecesefjkesÀ®³ee leguevesves oesve HeìervesJee{u³eecegUs ªHe³ee®es [e@uej ceOeerue efJeefvece³e cetu³e efveceHeìerves Ieìsue DeeefCe [e@uej®es ªHe³eeleerueefJeefvece³e cetu³e oesve Heìerves Jee{u³ee®es efometve ³esF&ue.

Deµee efjleerves iegmleeJe ke@Àmeue ³eebveer DeeHeu³ee ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×eblee®³ee meene³³eeves efJeefvece³e ojkeÀmee efveef½ele kesÀuee peelees ns mHe<ì kesÀues Deens. oesve osµeebleerue ®euevee®eer ke´À³eµekeÌleer p³ee efyebotceO³esmeceeve nesles; l³eeefþkeÀeCeer meceleesue efJeefvece³e oj þjlees Demes mHe<ì kesÀues Deens. ³ee efme×ebleevegmeejoesve osµeeleerue eEkeÀcele HeeleUerceO³es pemepemes yeoue nesle peeleerue l³ee HećeeCeele ®euevee®³eeke´À³eµekeÌleerle yeoue nesTve efJeefvece³e ojele osKeerue yeoue nesleele. ke´À³eµekeÌleer efme×ebleele eEkeÀceleJee{er®ee / lespeer®ee HeefjCeece efJeefvece³e ojeJej neslees. ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×ebleevegmeej efJeefvece³e ojoesve osµeebleerue eEkeÀcele efveoxµeebkeÀeleerue HeÀjkeÀeJej DeJeuebyetve Demelees DeeefCe ke´À³eµekeÌleer mecelee ner l³eemebyebefOele osµeeleerue eEkeÀcele Jee{erJej DeJeuebyetve Demeles.

PPP = DIR - FIRPPP = keÀ³eµekeÌleer mecelee Purchasing Power Parity.

DIR = osµeebleie&le eEkeÀceleJee{er®ee oj Domestic inflation Rate

FIR = efJeosµeer eEkeÀcele Jee{er®ee oj

Foreign inflation RatepesJne osµeebleie&le efkebÀcele Jee{ yee¿e eEkeÀcele Jee{er®³ee ojeHes#ee DeefOekeÀ Demeles. (DIR > FIR)lej osµee®³ee ®euevee®es cetu³e Ieìles DeeefCe osµeebleie&le eEkeÀcele Jee{ yee¿e eEkeÀcele Jee{erHes#ee DeefOekeÀ

Demeles. (DIR < FIR) lesJne osµee®³ee ®euevee®es cetu³e Jee{les. cnCepes®e ®eueveJee{ / eEkeÀceleJee{ DeeefCe efJeefvece³e Ieì ns SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve Demeleele DeeefCe les SkeÀef$eleHeCes efveef½ele nesleele.

ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×ebleeJejerue ìerkeÀe ë

ke´À³eµekeÌleer #ecelee efme×eblee®³ee meeHes#e ¢ef<ìkeÀesveeceO³es osKeerue DeveskeÀ He´keÀej®es oes<e Deensle.He´l³e#eeleerue efJeefvece³e oj ns Kejsoer µekeÌleer mecelee efme×ebleevegmeej efveOee&efjle keÀjC³eele Deeuesu³eeefJeefvece³e ojeHes#ee efYeVe Demeleele. DeeefCe cnCetve ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×ebleeJej Heg{erue HekeÀej®eerìerkeÀe keÀjC³eele ³esles.

1. ke´À³eµekeÌleer mecelee efJeefvece³e oj ³eeceO³es Hel³e#e keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe Demelees Demes mHe<ì keÀjC³eeleDeeues Deens. He´l³e#eele cee$e Demee keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe efometve ³esle veener. lemes®e efJeefvece³e ojeJejke´À³eµekeÌleer yejesyej®e pekeÀele, meÆsyeepeer®es J³eJenej, Yeeb[Jeuee®³ee neue®eeueer Fl³eeoeR®ee osKeerueHeefjCeece nesle Demelees. Hejblet Flej IeìkeÀebkeÀ[s efme×ebleele ogue&#e keÀjC³eele Deeues Deens.

2. ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×ebleeceO³es veJeerve efJeefvece³e oj þjefJeC³eemeeþer DeeHeCeeme cetU efJeefvece³e oj /pegvee meceleesue oj ceenerle Demeuee Heeefnpes. Hejbleg HetJeea DeefmlelJeele Demeuesuee SKeeoe efJeefµe<ìefJeefvece³e oj ne®e meceleesue oj Deens Demes þjefJeCes keÀþerCe Demeles.

3. pej DeeefLe&keÀ efmLeleerle yeoue nesle veenerle Demes ie=nerle Oejues lej®e ke´À³eµekeÌleer meceleeefme×ebleevegmeej oesve osµeebleerue ®euevee®ee veJeerve efJeefvece³e oj þjefJeCes µekeÌ³e Demeles.

123

4. ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×ebleeceO³es ®eueveemeeþer kesÀueer peeCeejer ceeieCeer ner HeécegK³eeves Jemleg®³eeKejsoermeeþer®e kesÀueer peeles Demes ceeveC³eele Deeues Deens. Hejbleg Yeejleer³e veeieefjkeÀ DecesefjkeÀve /®euevee®eer ceeieCeer DecesefjkesÀle iebgleJeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer keÀjleele. l³ee®eHećeeCes DecesefjkeÀve veeieefjkeÀYeejleer³e ªHe³ee®eer ceeieCeer keÀjleele. iebgleJeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer keÀjleele. ®eueveeuee DemeCeejer ceeieCeerner Yeeb[Jeuee®eer SkeÀe osµeeletve ogmeN³ee osµeele nesCeeN³ee neue®eeueercegUs nesles ³eekeÀ[s efme×ebleele HetCe&HeCesogue&#e keÀjC³eele Deeues Deens. ne efme×eble efJeefJeOe osµeeble Yeeb[Jeuee®³ee µetv³e neue®eeueer nesleele. ³eeie=nerleeJej DeeOeejuesuee Deens.

5. osµeebleie&le eEkeÀcele HeeleUerleerue yeoueecegUs oesve osµeeb®³ee ®eueveeceOeerue efJeefvece³e ojele yeouenesleele. lemes®e efJeefvece³e ojeleerue yeouee®ee eEkeÀcele HeeleUerJej keÀesCeleener HeefjCeece nesle veener Demesefke´À³eµekeÌleer mecelee efme×ebleele mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens. Hel³e#eele cee$e eEkeÀcele HeeleUerleerueyeouee®ee efJeefvece³e ojeJej HeefjCeece nesC³eeSsJepeer efJeefvece³e ojeleerue yeouee®ee®e eEkeÀcele HeeleUerJejHeefjCeece neslees Demes efometve ³esles.

6. ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×ebleevegmeej efJeefvece³e oj þjefJeleevee Hel³e#e J³eJenejeceO³es DeveskeÀ De[®eCeer³esleele. efme×ebleele ®eueevee®eer ke´À³eµekeÌleer ceespeC³eemeeþer eEkeÀcele efveos&µeebkeÀe®ee GHe³eesie keÀjeJee Demesmetef®ele keÀjC³eele Deeues Deens. Hejbleg keÀesCel³ee eEkeÀcele efveoxµeebkeÀe®ee GHe³eesie keÀjeJee. Goe. IeeTkeÀ /þeskeÀ efkebÀcele efveos&µeebkeÀ jenCeerceevee®ee efveoxµeebkeÀ ³eeHewkeÀer keÀesCel³ee efveoxµeebkeÀe®ee GHe³eesie ®euevee®eerke´À³eµekeÌleer ceespeC³eemeeþer keÀjeJee ns þjefJeCes. DeJeIe[ Demeles. lemes®e oesve osµeeleerue eEkeÀceleefveoxµeebkeÀe®eer leguevee keÀjlee ³esle veener. keÀejCe Demes efveoxµeebkeÀ keÀe{leevee JesieJesieUer Hee³eeYetle Je<ee&®eerefveJe[ Je Jemlet®eer efveJe[ kesÀuesueer Demeles. l³eecegUs Deµee efYeVe osµeebleerue efkebÀcele efveoxµeebkeÀ efJe®eejeleIesTve ®euevee®eer Kejer ke´À³eµekeÌleer mecelee mecepet µekeÀle veener.

7. ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×eble mejkeÀej®³ee efven&mle#esHe DeeefCe cegkeÌle k³eeHeej - OeesjCee®³ee ie=nerleeJejDeeOeejuesuee Deens. Hejbleg ner ie=nerles meO³e efmLeleerle DeeJeemleJe þjueer Deensle. Heefnu³ee cene³eg×eveblejDeeblejje<ìêr³e J³eeHeejeJej mejkeÀej DeveskeÀ He´keÀej®es efveye¥Oe ueeole Deens. lemes®e pekeÀeleer, keÀesìeefveef½eleer, efve³ee&le ceole Fl³eeoer ceeiee&ves osµeer GÐeesieebvee mebj#eCe efoues peele Deens. ³ee meJe& efveye¥Oee®eeDeeblejje<ìêr³e J³eeHeejeJej DeeefCe efJeefvece³e oje®³ee efveef½eleerJej HeefjCeece nesle Deens DeeefCe cnCetveefJeefvece³e oje®eer efveef½eleer ke´À³eµekeÌleer mecelee DeeefCe eEkeÀcele HeeleUerJej kesÀueer peeles Demes cnCelee ³esleveener.

8. ke´ÀµeµekeÌleer mecelee efme×ebleeceO³es efJeefvece³e oj efveef½ele keÀjleevee J³eJenejleesueeleerue ®eeuetKeel³eeleerue J³eJenejebvee pejer cenÊJe efoues Demeues lejer Yeeb[Jeueer Keel³eekeÀ[s HetCe&HeCes ogue&#e kesÀuesDeens.

9. ³ee efme×ebleeceO³es eEkeÀcele HeeleUerleerue yeoueevegmeej efJeefvece³e ojele yeoue Ie[tve ³esleele Demes mHe<ìkeÀjC³eele Deeues Deens. cnCepes®e efJeefvece³e ojeleerue yeoue osµeebleie&le efkeÀceeve HeeleUerJej cegUer®eHeefjCeece keÀjerle veenerle Demes veceto keÀjC³eele Deeues Deens. Hejbleg les meJe&mJe ®egkeÀer®es Deens. ceeieerueDevegYeJeevegmeej Demes mHe<ì nesles keÀer efJeefvece³e oje®ee eEkeÀcele HeeleUerJej HeefjCeece nesle Demelees. eEkeÀceleHeeleUer®ee efJeefvece³e ojeJej HeefjCeece nesle vemelees ns efme× Peeues Deens.

124

10. ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×eble efmLeleerµeerue DeLe&J³eJemLesle Keje þjCeeje Deens. oesve osµeeble pesyeoue nesleele; l³eekeÀ[s efme×ebleele otue&#e keÀjC³eele Deeues Deens. ³ee efme×ebleeble efJeefvece³e ojeleerueyeoueecegUs oesve osµeeb®³ee mebyebOeeJej HeefjCeece neslees. ³ee®ee efme×ebleeuee efJemej He[uee Deens. pesJne oesveosµeeb®³ee Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeceO³es veJeerve SKeeoe eflemeje osµe He´Jesµe keÀjlees. lesJne HetJeea®³ee oesvnerosµeeb®³ee J³eeHeejeJej DeeefCe l³ee®³ee Debeflece HeefjCeece efJeefvece³e ojeJej osKeerue Peeuesuee efometve ³eslees.

11. ke´À³eµekeÌleer #ecelee efme×ebleele ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîee®eer efmLeleer DeeefCe l³ee®ee efJeefvece³e ojeJejnesCeeje HeefjCeece ³eekeÀ[s ogue&#e keÀjC³eele Deeues Deens. DeeOegefvekeÀ DeLe&µeeðe%e pes. Sce. kesÀvme ³eeb®³eeceles ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×ebleele ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®ee HeefjCeece efJe®eejele Iesleuesuee veener.

Goe. Yeejleer³e Jemlebtvee DecesefjkesÀletve ceeieCeer Jee{ueer lej HetJeea p³ee SkeÀ ªHe³eemeeþer DecesefjkeÀveveeieefjkeÀ 20 meWìdme osC³eeme le³eej nesles, l³ee SkeÀ ªHe³eemeeþer 25 meWìdme osC³eele le³eej nesleerueefkebÀJee Decesefjceve HetJeea SkeÀ ªHe³eemeeþer 20 meWìdme mJeerkeÀejle Demeleerue lej eEkeÀcele Jee{ercegUs 15meWìdme osKeerue mJeerkeÀejC³eeme le³eej nesleerue DeeefCe l³eecegUs oesve ®eueveeb®ee efJeefvece³e oj yeouesue.

12. Heé. vekeÌme& ³eeb®³ee celes ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×ebleele efJeefvece³e ojeJej HeefjCeece keÀjCeeje eEkeÀceleHeeleUerleerue yeoue ne SkeÀcesJe IeìkeÀ ceevetve Flej IeìkeÀebkeÀ[s ogue&#e kesÀues Deens. ceeieCeer kesÀJeUeEkeÀceleerJej DeJeuebyetve vemeles lej leer efceUCeejs GlHeVe DeeefCe Ke®e& ³eeceOeerue J³eeHeej®eke´ÀecegUs nesCeeN³eeyeoueebJej osKeerue DeJeuebyetve Demeles. l³eecegUs efkebÀcele HeeleUer efmLej jentve osKeerue J³eeHeejeleerueJ³eeHeej®eke´ÀecegUs nesCeeN³ee yeoueecegUs osKeerue efJeefvece³e ojele yeoue Ie[tve ³esleele.

13. osµee®³ee Dee³eele-efve³ee&le J³eeHeejeJej mejkeÀejkeÀ[tve DeveskeÀ He´keÀej®es efveye¥Oe ueeoues peeleele.Goe. Dee³eele efve³ee&le pekeÀele, Dee³eele HejJeeves, Dee³eele keÀesje DeeefCe Flej efveye¥OeecegUs Dee³eeleefve³ee&le J³eeHeejeJej HeefjCeece nesTve l³ee®ee Debeflece HeefjCeece efJeefvece³e ojeJej Peeuesuee efometve ³eslees.Hejbleg Flej IeìkeÀebkeÀ[s ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×ebleele HeÀejmes ue#e osC³eele Deeuesues veener.

ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×ebleeJej pejer Jejerue HekeÀej®es Dee#esHe Iesleues peele Demeues lejer ³ee efme×eblee®escenÊJe keÀceer uesKelee ³esle veener. keÀejCe ³ee efme×ebleeves®e efJeefvece³e ojeleerue oerIe&keÀeueerve yeouee®esmeefJemlej efJeJes®eve kesÀues Deens. ³ee efme×ebleele J³eJenejleesue keÀmee efveef½ele kesÀuee peeles. Demes mHe<ìkeÀjleevee eEkeÀcele HeeleUerleerue nesCeeN³ee yeouee®ee HeefjCeece J³eJenejleesue Je J³eJenejleesue keÀmee neslees nsmHe<ì kesÀues Deens. l³eecegUs®e oerIe&keÀeUele efJeefvece³e oj eEkeÀcele HeeleUerleerue yeoueeJej®e DeJeuebyetveDemeleele. efkeÀceleerleerue yeouee®ee efJeefvece³e ojeJej HeefjCeece neslees ns mHe<ì Peeu³eeves ³ee efme×eblee®escenÊJe ceev³e keÀjeJes ueeieles. pejer ³ee efme×eblee®³ee keÀener GefCeJee Demeu³eelejer oerIe&keÀeUele efJeefvece³eoj keÀmee efveef½ele kesÀuee peelees DeeefCe l³ee®ee J³eeHeejleesue DeeefCe J³eJenejleesue ³eeJej keÀe³e HeefjCeeceneslees ns efme×ebleele mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens. cnCetve ke´À³eµekeÌleer mecelee efme×ebleeves DeeHeueerGHe³egkeÌlelee efìkeÀJetve þsJeueer Deens.


1. KejsoerµekeÌleer mecelee efme×ebleeleerue meeHes#e ¢<ìerkeÀesve Je efvejHes#e ¢<ìerkeÀesve mHe<ì keÀje.

125

13.3.1 J³eJenejleesue efme×eble ë (Balance of Payment Theory)

cegkeÌle efJeefvece³e oj He×leerceO³es SkeÀe osµee®³ee ®euevee®es ogmeN³ee osµee®³ee ®eueveeleerue cetu³e nsJ³eJenejleesuee®³ee efmLeleerJej DeJeuebyetve Demeles Demes efJeefvece³e ojemebyebOeer®³ee J³eJenejleesue efme×ebleelemHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens. DecesefjkeÀve [e@uejmeeþer DemeCeejer Yeejleer³eeb®eer ceeieCeer ner DecesefjkeÀveJemlet, mesJee DeeefCe DecesefjkesÀleerue iebgleJeCetkeÀermeeþer kesÀueer peeles. Yejleer³eeb®eer DecesefjkeÀve [e@uejmeeþerceeieCeer ner Yeejleer³eebkeÀ[tve DecesefjkeÀve Jemlet DeeefCe mesJee DeeefCe DecesefjkesÀle nesCeeN³ee iegbleJeCetkeÀerletveJ³ekeÌle nesle Demeles. DecesefjkeÀve [e@uej®ee HegjJeþe ne Yeejleer³e Jemlet Je mesJee DeeefCe DecesefjkeÀveveeieefjkeÀebkeÀ[tve Yeejleele iebgleJeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees. l³ee®eHećeeCes DecesefjkeÀve ueeskeÀeb®eerYeejleer³e ªHe³eemeeþer ceeieCeer nesle Demeles.

pesJne Yeejlee®ee J³eJenejleesue meceleesue Demelees cnCes®e J³eJenejleesueele letì eEkeÀJee efµeuuekeÀ vemeleslesJne efJeefvece³e oj ne meceleseue efJeefvece³e oj Demelees. cee$e pesJne Yeejlee®³ee J³eJenejleesueeleefµeuuekeÀ Demeles. (cnCepes®e DecesefjkeÀveeb®eer Yeejleer³e ªHe³eemeeþer DemeCeejer ceeieCeer nerYeejleer³eebkeÀ[tve nesCeeN³ee [e@uej®³ee ceeieCeerHes#ee DeefOekeÀ Demeles.) lesJne efJeefvece³e oj Yeejleer³eªHe³ee®³ee ¢<ìerves DevegketÀue þjlees. l³eecegUs Yeejleer³e ªHe³ee DecesefjkeÀve [e@uejHe#ee [e@uejHes#eeDeefOekeÀ ceneie neslees ³eeGueì pej Yeejlee®³ee DecesefjkesÀle nesCeeN³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee efve³ee&le cetu³eeHes#eeDecesefjkesÀletve Yeejleele nesCeeN³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee Dee³eele cetu³eeHes#ee DeefOekeÀ Demesue. lej efJeefvece³e ojYeejleer³e ªHe³ee®³ee ¢<ìerves HeéfleketÀue yevelees. l³eecegUs Yeejleer³e ªHe³ee DecesefjkeÀve [e@uejHes#ee DeefOekeÀmJemle neslees. l³eecegUs efJeefvece³e ojemebyebOeer®³ee J³eJenejleesue efme×ebleevegmeej oesve osµeeleerueDeHeefjJele&veer³e keÀeieoer ®eueveHe×leer DeefmlelJeele Demeleevee efJeefvece³e oj ne efJeosµeer ®eueveeueeDemeCeejer ceeieCeer DeeefCe efJeosµeer ®euevee®ee HegjJeþe ³ee®³ee meceleesueeletve efveef½ele neslees. DecesefjkesÀ®³eeyeepetves efJe®eej kesÀu³eeme DecesefjkeÀve [e@uej DeeefCe Yeejleer³e ªHe³eeceOeerue efJeefvece³e oj ne pesJneYeejleer³eebkeÀ[tve DecesefjkeÀve [e@uejmeeþer kesÀueer peeCeejer ceeieCeer DeeefCe DecesefjkeÀve [e@uej®ee HegjJeþe³ee®³ee meceleesueeletve þjlees, Yeejlee®³ee yeepetves efJe®eej kesÀu³eeme Yeejleer³e ªHe³ee®ee HegjJeþe DeeefCeDecesefjkesÀletve ªHe³eemeeþer nesCeejer ceeieCeer ³eeb®³ee meceleesueeletve efJeefvece³e oj þjlees.

pesJne efJeefvece³e oj meblegefuele efJeefvece³e ojeHes#ee keÀceer neslees. lesJne Yeejleeme J³eJenejleesueeleeruelegìer®³ee mecem³esuee leeW[ ÐeeJes ueeieles. Deµee JesUer Yeejleeletve DecesefjkesÀle ceesþîee HećeeCeele efve³ee&lekeÀªve DeeefCe DecesefjkesÀletve Yeejleele nesCeejer Dee³eele keÀceer keÀªve J³eJenejleesueeleerue letì keÀceerkeÀjeJeer ueeiesue DeeefCe meceleesue efJeefvece³e oj He´mLeeefHele keÀjlee ³esF&ue.

³eeGueì Yeejlee®³ee J³eJenejleesueele efµeuuekeÀ Demesue lej efJeefvece³e oj meblegefuele ojeHes#ee Jej®³eeHeeleUeruee peeF&ue. l³ee®ee HeefjCeece Yeejlee®eer efve³ee&le keÀceer nesF&ue DeeefCe DecesefjkesÀletve nesCeejer Dee³eeleJee{sue, DecesefjkeÀve [e@uej DeeefCe Yeejleer³e ªHe³eeleerue efJeefvece³e oj meblegefuele efJeefvece³e oje®³ee efoµesvesJee{sue.

Lees[keÌ³eele Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, DeHeefjJele&veer³e keÀeieoer ®eueve Demeuesu³ee oesve osµeebleerue®euevee®ee efJeefvece³e oj ne l³ee ®eueveeuee Demeuesu³ee ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ³eeb®³ee meceleesueeletveefveef½ele neslees. ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeele nesCeeje keÀesCeleener yeoue efJeefvece³e ojele yeoue Ie[JetveDeeCelees DeeefCe owvebefove mJeªHeele J³eJenejleesueele meceleesue Ie[Jetve DeeCelees. efJeefvece³e oje®³eeJ³eJenejleesue efme×ebleeceO³es Demesner mHe<ì keÀjC³eele ³esles keÀer Yeejleer³e Jemlet DeeefCe mesJeebvee

126

DecesefjkesÀletve nesCeejer ceeieCeer DeeefCe DecesefjkeÀve Jemlet Je mesJeebvee Yeejleeletve nesCeejer ceeieCeer ner l³ee

osµeebleerue ceeieCeer®³ee Dev³eesv³e ueJeef®ekeÀlesJej DeeefCe SkeÀceskeÀeb®³ee (Reciprocal

Elasticities) DeeefCe SkeÀceskeÀeb®³ee osµeeble kesÀu³ee peeCeeN³ee iebgleJeCetkeÀerJej DeJeuebyetve Demeles.

efJeefvece³e ojemebyebOeer®³ee J³eJenejleesue efme×ebleeJeªve Demes mHe<ì nesles keÀer, efJeefvece³e oj ne l³eeosµeeleerue ®eueveeuee DemeCeejer ceeieCeer DeeefCe ®euevee®ee HegjJeþe ³ee®³ee meceleesueeJeªve þjle Demelees.ne efme×eble meJe&meeOeejCe ceeieCeer HegjJeþe efme×eble cnCetve osKeerue DeesUKeuee peelees. keÀejCe ³eeefme×ebleele efJeefvece³e oj ns ceeieCeer Je HegjJeþîee®es HeÀueve Demeles. l³eecegUs ®euevee®³ee ke´À³eµekeÌleer®eeefJeefvece³e oje®³ee efveef½eleerJej HeefjCeece nesle veener Demes mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens. ³ee ³ee

efme×ebleevegmeej efJeosµe efJeefvece³eemeeþer kesÀueer peeCeejer ceeieCeer ner J³eJenejleesuee®eer osCes (Debit)

yeepet Demeles lej efJeosµeer ®euevee®ee HegjJeþe ner ³esCes (Credit) yeepet Demeles. lemes®e J³eJenejleesueefJeosµeer ®euevee®eer ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ns J³eJenejleesueeJeªve þjle Demeleele. ³ee efme×ebleevegmeejceeieCeer - HegjJeþe He$ekeÀ DeeefCe l³eeb®³eeleerue efke´À³ee - HeéfleefkeÀ³esJeªve meceleesue efJeefvece³e oj þjefJeueepeelees. ³ee efme×ebleele Demesner mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens keÀer pesJne ®euevee®es cetu³e keÀceer DemeleslesJne l³ee®eer DeefOekeÀ ceeieCeer kesÀueer peeles.

l³eecegUs®e ceeieCeer JekeÀ [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s IemejCeeje Demelees. lej ogmeN³ee yeepetuee HegjJeþe Jeke´ÀJej®³ee yeepetves Jee{le iesuesuee Demelees; keÀejCe ®euevee®es cetu³e pemespemes Jee{le peeles lemee HegjJeþeJee{le peelees. efJeosµeer ®euevee®eer ceeieCeer DeeefCe efJeosµeer ®euevee®ee HegjJeþe ³ee®³ee ceceleesueeletve efJeefvece³eoj keÀmee efveef½ele kesÀuee peelees. ns Heg{erue Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mHe<ì keÀjlee ³esles.

Jejerue Deeke=Àleer ceO³es ‘ox’ De#eeJej [e@uejceOeerue ®euevee®ee HegjJeþe DeeefCe ‘oy’ De#eeJej ªHe³ee®eer

[e@uejceOeerue eEkeÀcele cnCepes®e efJeefvece³e oj oµe&efJeC³eele Deeuee Deens. ‘ss’ ne ®eueveeuee HegjJeþeJeke´À

DeeefCe ‘DD’ ne ceeieCeer Jeke´À Demetve ns oesvner JekeÀ SkeÀceskeÀebvee ‘E’ eEyeotceO³es ísoleele. l³eecegUs

‘OR’ eEkeÀJee ‘EM’ ne efJeefvece³e oj efveef½ele neslees. keÀejCe ³ee efyebotle ®euevee®eer ceeieCeer DeeefCe

HegjJeþe (OM) oesvner meceeve nesleele.

pesJne ®euevee®ee HegjJeþe ceeieCeerHes#ee DeefOekeÀ jenlees lesJne efJeefvece³e oj keÀceer neslees DeeefCe ceeieCeerHes#eeHegjJeþe keÀceer Peeuee lej efJeefvece³e oj Jee{lees. cnCepes®e efJeefvece³e ojeleerue yeoueevegmeej ®euevee®³eeceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeele yeoue nesleele. l³ee®eHećeeCes ceeieCeer HegjJeþîeeleerue yeoueevegmeej efJeefvece³eojele osKeerue yeoue Ie[tve ³esleele. Lees[keÌ³eele meJe&meeOeejCe cetu³e efme×ebleeHećeeCes®e efJeosµeer ®euevee®eerceeieCeer DeeefCe efJeosµeer ®euevee®ee HegjJeþe ³eeb®³ee meceleesueeletve efJeefvece³e oj efveefµ®ele neslees.

efme×eblee®es cenÊJe (Importance of the theory)

1. ³ee efme×ebleeuee cenÊJe HeeHle nesC³ee®es cenÊJee®es keÀejCe Demes keÀer meJe&meeOeejCe cetu³eefme×ebleeHećeeCes®e efJeefvece³e oj osKeerue oesve osµeebleerue ®eueveeuee DemeCeejer ceeieCeer DeeefCe ®euevee®eeHegjJeþe ³eeb®³eeleerue meceleesueeletve meceleesue efJeefvece³e oj þjlees, Demes ³ee efme×ebleele mHe<ì keÀjC³eeleDeeues Deens.

2. ³ee efme×ebleele Dee³eele DeeefCe efve³ee&le ³ee oesve IeìkeÀebyejesyej®e J³eJenejleesue meceeefJe<ì DemeCeeN³eeFlej IeìkeÀeb®ee HeefjCeece osKeerue efJeefvece³e oje®³ee efveef½eleerJej neslees ns mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens.

127

3. ³ee efme×ebleeJeªve Demes mHe<ì nesles keÀer J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue efJeefvece³e ojele DeuHemeeyeoue keÀªve osKeerue otj keÀjlee ³eslees. ®euevee®es DeJecetu³eve eEkeÀJee Hegvecet&u³eebkeÀve keÀªveJ³eJenejleesueeleerue Demeceleesue keÀceer keÀjlee ³eslees ns efme×ebleeletve mHe<ì Peeu³eeves ³ee efme×eblee®eerJ³eeJeneefjkeÀ GHe³egkeÌlelee Jee{ueer Deens.

efme×ebleeJejerue ìerkeÀe (Criticisms) ë

1. ³ee efme×eblee®ee cenÊJee®ee oes<e Demee keÀer efme×ebleele HetCe& mHeOex®es DeefmlelJe, ®euevee®³ee cegkeÌleneue®eeueer ³eemeejK³ee iees<ìer ie=nerle Oeju³ee Deensle. Hel³e#eele Deµeer HeefjefmLeleer DeefmlelJeelevemeu³eeves ne efme×eble DeJeemleJe þjlees.

2. ³ee efme×ebvegmeej efJeefvece³e oj DeeefCe efkebÀcele HeeleUer ³eeb®³eele keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe vemelees Demes mHe<ìkeÀjC³eele Deeues Deens. Hejbleg He´l³e#eele efJeefvece³e oj DeeefCe eEkeÀcele HeeleUerle mebyebOe Demelees.

keÀejCe eEkeÀcele HeeleUerleerue yeouee®ee J³eJenejleesueeJej DeeefCe efJeefvece³eojeJej osKeerue HeefjCeece nesleDemelees. cee$e efme×ebleele l³eekeÀ[s ogue&#e keÀjC³eele Deeues Deens.

3. efme×ebleele Demes mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens keÀer, efJeefvece³e oj ns J³eJenejleesuee®es HeÀueve Demeles.Hejbleg He´l³e#e J³eJenejeceO³es Demes efometve ³esles keÀer efJeefvece³e ojeleerue yeouee®ee J³eJenejleesueeJejHeefjCeece nesleevee efometve ³eslees. cnCepes®e J³eJenejleesue ns efJeefvece³e oje®es HeÀueve Demeles.

4. efJeefvece³e ojemebyebOeer®ee J³eJenejleesue efme×eble ne®e SkeÀ DeOe&mel³e Deens. keÀejCe J³eJenejleesue nevesnceer®e meblegefuele Demelees. l³eecegUs J³eJenejleesueele meceleesue keÀjC³eemeeþer efJeefvece³e ojele yeouekeÀjC³ee®eer DeeJeµ³ekeÀlee vemeles.

5. ³ee efme×ebleele osµeebleie&le eEkeÀcele HeeleUer®ee efJeefvece³e ojeJej DeeefCe µesJeìer J³eJenejleesueeJejosKeerue HeefjCeece neslees. cee$e efJeefvece³e ojemebyebOeer®³ee J³eJenejleesue efme×ebleele osµeebleie&le eEkeÀceleHeeleUeruee HeÀejmes cenÊJe osC³eele Deeuesues veener. Hejbleg eEkeÀcele HeeleUerleerue yeoueecegUs efJeefvece³e ojeleosKeerue yeoue Ie[tve ³eslees. DeeefCe µesJeìer J³eJenejleesueeJej osKeerue HeefjCeece nesle Demelees. cee$eefme×ebleele l³eekeÀ[s HetCe&HeCes ogue&#e keÀjC³eele Deeues Deens.

6. ³ee efme×ebleele Demes mHe<ì keÀjC³eele Deeues Deens keÀer pesJne osµee®ee J³eJenejleesue meceleesue Demelee

s lesJne meblegefuele efJeefvece³e oj efveef½ele neslees. Hel³e#eele J³eJenejleesue keÀOeer®e meceleesue Demet µekeÀleveener.

lees SkeÀ lej efµeuekeÀer®ee eEkeÀJee legìer®ee J³eJenejleesue Demelees cnCepes®e meblegefuele J³eJenejleesuekeÌJeef®ele®e efometve ³eslees. Hel³e#eele efJeefvece³e oj ne legìer®³ee eEkeÀJee efµeuekeÀer J³eJenejleesueecegUsDeefmlelJeele Deeuesues efometve ³esleele.


1. J³eJenejleesue efme×eble cnCepes keÀe³e?

128

11.4 HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeeje®es He´keÀej ë

HejkeÀer³e efJeefvece³ee®ee GÎsµe ne Deens keÀer, yeepeejele J³eJenej keÀjCes. l³ee®es JeieeakeÀjCe npej yeepeejDeeefCe Jee³eoe yeepeej Demes Demes kesÀues peeles.

1. npej yeepeej (Spot Market) ëHejkeÀer³e efJeefvece³ee®eer osJeeCe-IesJeeCeer®es J³eJenej l³ee efþkeÀeCeer 24 leemeeble kesÀues peeleele.DeuHekeÀeueeJeOeerle efJeosµeer ®euevee®eer Kejsoer efJeke´Àer keÀjC³eemeeþer efJeefvece³ee®ee pees oj efveefµ®ele kesÀueepeelees. l³ee efJeefvece³e ojeme npej yeepeej oj cnCeleele. npej ojele efJeke´Àer®ee oj DeeefCe Kejsoer®eeoj oesvner JesieJesieUs Demeleele. npej ojele kesÀyeueoj, DeblejCeoj, ìHeeue DeblejCe oj ³eeb®ee meceeJesµeneslees. p³ee JesUsme HejkeÀer³e ®euevee®ee Kejsoeroej HejkeÀer³e ®euevee®eer eEkeÀcele osµeebleie&le ®eueveeceO³esyeBkesÀle pecee keÀjles. lesJne l³eeb®³ee pecee Keel³eeJej npej ojeves jkeÌkeÀce pecee kesÀueer peeles.

2. Jee³eos yeepeej ëJele&ceeve keÀeUele He´®eefuele ojeves YeefJe<³eemeeþer ueeieCeejer eEkeÀJee keÀjeJe³ee®eer Kesjoer-efJeke´Àer Hejosµeer®euevee®³ee efJeefµe<ì yeepeejele keÀjleele, lesJne l³ee yeepeejele `Jee³eoe yeepeej' Demes cnCeleele. Jee³eosyeepeejele J³eepeoj cenÊJee®ee Demelees. osµe leejCeeJej DeefOekeÀ J³eepe oslees. lesJne ®euevee®ee Jee³eoeoj keÀceer Demelees. pej Kejsoer®ee YeefJe<³ekeÀeueerve keÀeueeJeOeer DeefOekeÀ Demesue lej keÀmej oj eEkeÀJeeefJeefvece³ee®eer eEkeÀcele DeefOekeÀ jenles. `Jele&ceevekeÀeUele þjuesu³ee p³ee ojeves YeefJe<³ekeÀeUele Kejsoer -efJeke´Àer nesCeej Demesue lej l³eeme Jee³eoe oj Demes cnCeleele.'

efJeefvece³e yeepeejeuee efve³eb$eCe vemeu³eeme ceesþîee HećeeCeele efJeefvece³e ojele ®e{Gleej nesleele. l³eecegUsDee³eele-efve³ee&leerle Deefveefµ®elelee efvecee&Ce nesles. Deµee efmLeleerle YeefJe<³eele HejkeÀer³e ®euevee®eer KejsoereEkeÀJee efJeke´Àer keÀjeJeer ueeieCeej Demesue lej Dee³eele-efve³ee&le J³eeHeejer leer Kejsoer efJeke´Àer Jele&ceevekeÀeUele®ekeÀjleele.

HejkeÀer³e ®euevee®eer DemeCeejer ceeieCeer ner Jemlet Je mesJeeb®eer Dee³eele keÀjCeejs Dee³eele J³eeHeejer DeeefCemeÆsyeepeer®es J³eJenej keÀjCeeN³ee oueeueebkeÀ[tve kesÀueer peeles. ns oueeue HejkeÀer³e ®euevee®eer KejsoerJele&ceevekeÀeUele keÀjleele Je YeefJe<³eele efJeke´Àer keÀjleele. lemes®e HejkeÀer³e ®eueveeb®ee HegjJeþe Jemlet JemesJeeb®eer efve³ee&le keÀjCeejs J³eeHeejer DeeefCe oueebueebkeÀ[tve kesÀueer peeles. l³eeJesUsme YeefJe<³eele Jee³eoe ojIemejC³ee®eer µekeÌ³elee Demeles. lesJne Jele&ceevekeÀeUele ceesþîee HećeeCeele HejkeÀer³e ®euevee®eer efJeke´Àer kesÀueerpeeles. l³eeJesUsme Jee³eoe yeepeejeleerue oueeue Je meÆsyeepe efkebÀceleerleerue yeoueevegmeej DeeHeDeeHeu³eepeJeUerle efJeosµeer ®euevee®es ªHeeblej SkeÀe osµeeletve ogmeN³ee osµeele keÀjleele.DeeHeueer Heíeleer leHeemee

1. HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeeje®es IeìkeÀ mHe<ì keÀje.

2. HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeeje®es He´keÀej nesCeles?

129

11.5 efJeefvece³eoj OeeskesÀ ë keÀejCes Je J³eJemLeeHeve

ÒemleeJevee ë HejkeÀer³e ®euevee®³ee DeY³eemeele SkeÀe osµee®³ee ®euevee®eer osJeIesJe otmeN³ee osµee®³ee®eueveeyejesyej keÀjC³eemebyebOeer DeY³eeme kesÀuee peelees.

HejkeÀer³e ®eueve yeepeejele HejkeÀer³e ®euevee®eer Kejsoer efJeke´Àer nesles. eEkeÀJee kee³eÐee®es J³eJenej nesleele.p³eeb®³eekeÀ[s HejkeÀer³e ®eueve Deens les efJeke´sÀles DeeefCe p³eebvee HejkeÀer³e ®euevee®eer iejpe Deens les ieénkeÀyeepeejele SkeÀ$e ³esleele DeeefCe ceeieCeer Je HegjJeþîeeJeªve ®euevee®ee efJeefvece³eoj þjlees. 1993 HeemetveYeejleele ìHH³eeìHH³eeves HejkeÀer³e ®eueve yeepeej efvecee&Ce Peeuee Deens.

yeouel³ee efJeefvece³eojecegUs vegkeÀmeeve nesC³ee®ee OeeskeÀe ìeUC³eemeeþer kee³eos J³eJenej kesÀues peeles. ³eeletveJee³eos yeepeej efvecee&Ce neslees. Heg{®³ee leejKesuee Kejsoer keÀjC³eemeeþer DeeOeer®³ee leejKesuee efveef½eleefJeefvece³e ojeves keÀjej kesÀuee peelees. Goe. SkeÀe Dee³eele oejeuee SkeÀe ceefnv³eeveblej HejkeÀer³e ®eueveÐeeJe³ee®es Deens. lees efJekesÀl³eeµeer Deepe þjeefJekeÀ ojeves SkeÀe ceefnv³eeveblej HejkeÀer³e ®eueve Kejsoer®eekeÀjej keÀjlees. efJeefvece³eoj ³esLesner ceeieCeer Je HegjJeþe ³ee lelJeeHećeeCes þjlees. pej Heg{s HejkeÀer³e®euevee®ee legìJe[e efvecee&Ce nesF&ue Demes Jeeìues lej Jee³eos yeepeejele HejefkeÀ³e ®eueve He®eefuele ojeHes#eepeemle ojeves Kejsoer kesÀues peeF&ue. jespe®³ee npej efJeefvece³eojeHes#ee Jee³eos yeepeejeleerue oj peemlejenerue. Deµee HeÀjkeÀeuee Heérceer³ece Demes cnCeleele. Gueì HeefjefmLeleerle Jee³eos yeepeejeleerue oj keÀceerjenerue. ³ee HeÀjkeÀeuee keÀmej / JeìeJe oj Demes cnCeleele. efHećeer³ece Je keÀmej oj ns ìkeÌkesÀJeejerlemeebefieleues peeleele. Deµee J³eJenejele meÆs yeepeer nesT ve³es ³eemeeþer ³eeJej efve³eb$eCes Demeleele.Yeejleele Dee³eele Je efve³ee&le ³eeb®³ee HekeÌkeÌ³ee J³eJenejebmeeþer®e yeBkeÀe Jee³eoeves HejkeÀer³e ®eueve efJekeÀleeleJe efJekeÀle Iesleele.

vesnceer®³ee yeepeejele HejkeÀer³e ®eueve efkekeÀle IesTve Jee³eos yeepeejele efJekeÀCes eEkeÀJee ³eeefJeª×J³eJenejebvee ``mJe@He J³eJenej'' Demes cnCeleele. Jee³eos yeepeejele J³eJenej keÀjleevee Deµeer DeoueeyeouekeÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles.

oesve efþkeÀeCe®³ee yeepeejele efJeefvece³e ojele HeÀjkeÀ He[uee lej pesLes HejkeÀer³e ®euevee®ee oj keÀceer Deens.lesLetve HejkeÀer³e ®eueve efJekeÀle IesCes Je pesLes peemle oj Deens lesLes efJekeÀues peeles Deµee J³eJenejebvee

``DeeJeexì^spe'' Demes veeJe efoues peeles. ³eecegUs meJe& efþkeÀeCeer oj meceeve nesleele.DeeHeueer Heíeleer leHeemee

He´.1 mJe@He Je ®eueveosJeeCeIesJeeCe cnCepes keÀe³e?


Òe.1 efJeefvece³eoje®ee J³eJenejleesue efme×eble mHe<ì keÀje.Òe.2 efJeefvece³eoje®ee KejsoerµekeÌleer mecelee efme×eble mHe<ì keÀje.Òe.3 npej oj Je Jee³eoe oj ³ee efJeefvece³ee®³ee mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.Òe.4 HejkeÀer³e efJeefvece³eoj peesKeerces®eer keÀejCes Je J³eJemLeeHekeÀ ³eeefJe<e³eer ®e®ee& keÀje.

130

12

Deeblejje<ìêr³e ceewefêkeÀ He×le(INTERNATIONAL MONETARY SYSTEMS)

Heeþîe¬eÀceë

12.0 GefÎ<ìîes12.1 He´mleeJevee12.2 megJeCe&HeefjceeCe He×leer®ee Dee{eJee12.3 ye´sìve Jeg[dme He×le12.4 efJeefvece³e oj ë

12.3.1 efmLej efJeefvece³e oj HeOole12.3.2 yeo}lee /}Jeef®ekeÀ efJeefvece³e oj HeOole


12.0 GefÎ<ìîes Objectives ë

³ee Heeþele Deeblejje<ìêr³e ®eueveJ³eJemLee keÀµee He´keÀej®eer Deens. efJeefvece³e oj keÀmes efveef½ele nesleele.Deeblejje<ìêr³e HeeleUerJej keÀesCeleer efJeefÊe³e Deeefj<ìîes efvecee&Ce nesleele. efJeefvece³e oje®³ee meboYee&leDeeblejje<ìêr³e veeCes efveefOe®eer keÀesCeleer YetefcekeÀe Demeles, Deeblejje<ìêr³e jesKelee F. mebyebOeer®ee DeY³eemekeÀjCeej Deenesle.

³ee Heeþe®eer GefÎ<ìîes Heg{erue HećeeCes Deensle.1. megJeCe&ceeve He×le Je yes´ìve Jeg[dme He×leer®ee DeY³eeme keÀjCes.2. efJeefvece³e oj Je l³eeb®es HekeÀej DeY³eemeCes.3. efJeÊeer³e Deeefj<ì DeLe&, keÀejCes Je GHee³e DeY³eemeCes.4. Deeblejje<ìêr³e jesKelee ³ee mebkeÀuHeves®ee DeY³eeme keÀjCes.5. Deeblejje<ìêr³e veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe - ³ee yeeyele ceeefnleer IesCes.

12.1 HemleeJevee Introduction :

keÀesCelesner je<ì^ meJe& He´keÀej®³ee Jemleg Je mesJee mJeleë DeeJeµ³ekeÀ lesJe{îee HećeeCeele Je keÀe³ece mJeªHeerefvecee&Ce keÀª µekeÀle veener. ³eeletve®e Deeblejje<ìêr³e mlejeJej Jemlegb®eer Je mesJeeb®eer osJeeCe-IesJeeCekeÀjC³ee®eer iejpe efvecee&Ce nesles. l³eeletve Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®ee pevce neslees Deeblejje<ìêr³e DeeefLe&keÀJe J³eeHeej efJe<e³ekeÀ mebyebOe efvecee&Ce nesleele. ³eelener yeouel³ee HeefjefmLeleervegmeej J³eeHeej efJe<e³ekeÀOeesjCeele yeoueeb®eer DeeJeµ³ekeÀlee efvecee&Ce nesles. ³ee He´keÀejele DeeHeCe Deeblejje<ìêr³e ceewefêkeÀ He×leer Jel³ee mebyebOeer efJeefJeOe mebkeÀuHeveeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. megJeCe&ceeve He×le, yesìve Jet[dme He×le,

131

efmLej - yeoueles Je lejlee efJeefvece³e oj l³ee meboYee&le ceO³eJeleea yeBkeÀ Je Deeblejje<ìêr³e veeCesefveOeer®eerYetefcekeÀe efJeÊeer³e Deeefj<ìîes, l³eeHeemetve efJekeÀmeveµeerue osµeebveer I³eeJe³ee®ee Oe[e F.®ee Dee{eJee IesCeejDeenesle. ³eeyejesyej®e HetJe& Deeefµe³eeF& osµeeleerue efJeefvece³e ojeJej 1973 Je 1980 meeueer lesuee®³eeeEkeÀceleer Ye[keÀu³eecegUs Peeuesuee HeefjCeece ³ee®eener DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.

12.2 megJeCe&ceevee®³ee Debleie&le efJeefvece³e oj ëmegJeCe&ceeve He×leerle Hel³eskeÀ ®euevee®es cetu³e megJeCee&le efveef½ele keÀjerle Demeu³eecegUs Hel³eskeÀ osµee®³eemegJeCee&®³ee Dee³eeleerme Je efve³ee&leeme HetCe&HeCes ceeskeÀUerkeÀ Demeles. keÀesCelesner efveye¥Oe vemeu³eecegUspeieeleerue meJe& osµeeb®eer ®eueves HejmHejebµeer SkeÀe meceeve ogJ³eeves pees[uesueer Demeleele. megJeCe&ceeeve He×leerceO³es megJeCee&®ee mece®ísokeÀ ogJee ns cenÊJee®es ue#eCe Demeles. Deepe peieele SkeÀener osµeele megJeCe&ceeveHe×leer DeefmlelJeele veener, lejer Jele&ceeve efJeefvece³e oj mecepeeJetve IesC³eemeeþer Je ®eebieu³ee He×leervesDeekeÀueve nesC³eemeeþer ³ee He×leerle efJeefvece³e oj keÀmee þjlees ns DeY³eemeCes cenÊJee®es Deens.

pesJne osµeeceO³es megJeCe&ceeve He×leer ®eeuet Demeles lesJne oesve osµeeleerue efJeefvece³e oj ne ìebkeÀmeeU

ojeJej (Mint per rate) DeJeuebyetve Demelees Je ne oj SkeÀe HećeeCekeÀe YeesJeleer IeesìeUleDemelees. DeeefCe ne HeceeCekeÀ oesvner ®euevee®³ee SkeÀe ®euevee®³ee megJeCe&cee$eeb®³ee iegCeesÊejeJejDeeOeejuesuee Demelees.

ìekeÀmeeU mecelee oje®ee efme×eble ë

Mint Parity TheorymegJeCe&ceeve ®eueve He×leerle pesJne peieeleerue meJe& osµeebceO³es Hel³e#e meesv³ee®eer veeCeer ®eueveele nesleerlesJne efJeefvece³e oj þjefJeC³eemeeþer peer He×leer JeeHejueer peele nesleer efleuee `ìebkeÀmeeU mecelee' DemescnCeleele. pesJne oesve osµe megJeCe& Oeelet®ee ®eueveele GHe³eesie keÀjerle Demeleele lesJne SkeÀe osµeeleeruemeesv³ee®³ee veeC³eeleerue µeg× meesv³ee®³ee Jepeveeyejesyej ogmeN³ee osµeeleerue eflelekeÌ³ee®e megJeCee&le efkeÀleerveeCeer yemeleele, ³eeuee ìekeÀmeeU mecelee oj Demes cnCeleele.

Goe. Yeejleer³e ªHe³eeceO³es 5 ie@ce megJeCe& Je [e@uej®³ee veeC³eele 25 ie´@ce megJeCe& Demesue lej 1 [e@uejyejesyej Yeejleer³e 5 ªHe³es Demee efJeefvece³e oj þjsue.

meg$e ë ìekeÀmeeU mecelee oj = SkeÀe osµee®³ee ®eueveeleerue µeg× megJeCe&ogmeN³ee osµee®³ee ®eueveeleerue µeg× megJeCe&

Heew[ebceOeerue µeg× megJeCe&

= [e@uejceOeerue µeg× megJeCe&

113.00 . 4.86 = 4.8623.22

= 4.86 Demee efJeefvece³e oj þjsue.

megJeCe& eEyeog - (The Gold Points)megJeCe&ceeve He×leerle efJeefvece³e oj ne ìebkeÀmeeU mecelee ojeJej DeeOeeefjle Demelees. ìekeÀmeeU meceleeoj ne efmLej Demelees. Hejvleg Hel³e#e efJeefvece³e oj ne ³ee YeesJeleer IeesìeUle Demelees. ®eueveemeeþerDemeuesueer ceeieCeer Je HegjJeþe mece-meceeve Demesue lej efJeefvece³e oj ìebkeÀmeeU mecelee oj meceeve

132

jenerue. pej ceeieCeer - HegjJeþe mece-meceeve vemeleerue lej He´l³e#e efJeefvece³e ojele ®e{-Gleej p³eekeÀ#esle nesleele l³eebvee megJeCe& efve³ee&le efyebot Je megJeCe& Dee³eele eEyeot Demes cnCeleele.

megJeCe& efve³ee&le efyebot ë (Gold Export Point)

ìebkeÀmeeU mecelee ojeHes#ee efJeefvece³e oj Jej mejkeÀuee lejer lees SkeÀe efJeefµeä efyebot®³ee HeueerkeÀ[s peeJetµekeÀle veener. keÀejCe ner keÀceeue ce³ee&oe Deesueeb[u³eeme Dee³eeleoej megJeCee&®eer efve³ee&le megª keÀjleerue.efJeefvece³e ojele nesCeeN³ee HeefjJele&vee®eer G®®elece meercee cnCepes®e megJeCe& efve³ee&le efyebot nes³e.

megJeCe& Dee³eele efyebot (Gold Import Point) ë

efJeefvece³e ojeleerue yeouee®eer v³etvelece meercee cnCepes Dee³eele efyebot nes³e. ìebkeÀmeeU mecelee ojeHes#eeefJeefvece³e oj Keeueer Iemejuee, lej lees efkeÀleer Keeueer peeF&ue ³eeuee peer ce³ee&oe Demeles l³eeuee megJeCe&

DeeHeueer Heíeleer leHeemee ë

1. megJeCe&ceeve He×leer®ee Dee{eJee I³ee.

12.3 yesìve - Jeg[dme He×leer®ee Nneme (Collapse of Bretton woods system)

HeéosefµekeÀlee Jeeo GHeÀeUtve ³esC³eeme keÀener HećeeCeele Deeblejje<ìêr³e ceewefêkeÀ J³eJemLeener keÀejCeerYetleþjueer. Heefnu³ee cene³eg×e®³ee keÀeUele megJeCe& HeefjceeCee®ee l³eeie peieeleerue yeN³ee®e osµeebveer kesÀuee. lejDecesefjkeÀe meejK³ee keÀener osµeebveer Heefnu³ee peeieeflekeÀ cene³eg×eveblej Hegvne megJeCe& Heefjceevee®ee mJeerkeÀejkesÀuee. lemes®e Heefnu³ee cene³eg×eveblej®³ee keÀeUele DeveskeÀ osµeebveer yeouel³ee efJeefvece³e oje®es OeesjCenermJeerkeÀejues.

yeouel³ee efJeefvece³e ojecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee HejkeÀer³e ®eueve yeepeejeleerue DeefmLej HeefjefmLeleerJejlees[iee keÀe{C³eemeeþer yesìve-Jeg[dme ³esLes peguew 1944 meeueer 44 osµeeb®eer Heefj<eo IesC³eele Deeueer.yes´ìve-Jeg[dme Heefj<eosvegmeej ®eueve J³eJemLesmeeþer megJeCe& Oeeleg SsJepeer DecesefjkeÀve [e@uej®eer efveJe[skeÀjC³eele Deeueer.

lemes®e J³eeHeej DeeefCe efJeÊe ³ee®³ee yeeyeleerle osµeebvee efve³eceeb®eer mebefnlee Ieeuetve efoueer. J³eeHeejleesuemecem³esJej ceele keÀjC³eemeeþer GHee³e ³eespevee meg®eJeC³eele Deeu³ee. yesìve Jeg[dme He×leervegmeej meJe&®e®eueves DecesefjkeÀve [e@uejuee efmLej efJeefvece³e ojeuee He×leervegmeej meJe&®e ®eueves DecesefjkeÀve [e@uejueeefmLej efJeefvece³e ojeuee efKeUJetve þsJeuesueer nesleer. cee$e keÀeueeblejeves ye´sìve-Jeg[dme He×leer keÀesmeUueer.cee$e ye´sìve - Jeg[dme He×leerves Deeblejje<ìêr³e mlejeJej SkeÀ cenÊJee®eer ceewefìkeÀ mebmLee Go³eeme Deeueer

DeeefCe l³ee®e yejesyej Deeblejje<ìêr³e veeCes efveefOe (IMF) megª Peeueer. IMF ®eer keÀe³e&Jeener 1 cee®e&1947 meeueer Peeueer. efJeefvece³e ojeleerue mHeOee&lcekeÀ IemejCe LeebyeJeCes, HejkeÀer³e ®eueveeJejerue yebOeves

keÀceer keÀjCes ns IMP ®es cenÊJee®es keÀe³e&.

peeieeflekeÀ HeeleUerJej l³eeveblej DeveskeÀ ceewefêkeÀ megOeejCee keÀjC³eele Deeu³ee®es efometve ³esles. 1971-72 veblej efJeefvece³e efkeÀueveHeemetve yejs®emes osµe l³ee efJeefvece³e ojekeÀ[s JeUues. DeLee&le ne lejuelee

133

efJeefvece³e oj cnCepes efve³ebef$ele oj nes³e. IMF ®³ee mLeeHevesveblej megªJeeleerue Deeblejje<ìêr³ejesKeles®³ee ¢<ìerves He³elve keÀjC³eele Deeues.

IMF ®³ee meom³e mLeeHevesmeeþer SDR He×leer 1970 ®³ee oµekeÀele megª keÀjC³eele Deeueer.

Deµee He´keÀejs megJeCe& jeKeerJe He×leer®es G®®eeìve keÀjC³eele Deeues. S.D.R. ®³ee mJeªHeele meom³eosµeebvee l³eeb®³ee ®euevee®es cetu³e DeeefCe keÀesìe jeKetve þsJeC³eeme HejJeeveieer efouesueer Deens.

1981 meeuee Heemetve SkeÀ cenÊJee®ee yeoue S.D.R. ®³ee yeeyeleerle keÀjC³eele Deeuee. lees cnCepes

S.D.R. OeejCe keÀjC³ee®eer ce³ee&oe HetCe&HeCes keÀe{tve ìekeÀC³eele Deeueer.

(7.6) 2. efmLej efJeefvece³e oj efJeª× yeoueles efJeefvece³e oj ëHejkeÀer³e efJeefvece³e oj efmLej eEkeÀJee yeoueles Demeleele. oesvneR®esner HeÀe³eos DeeefCe leesìs Demeleele. l³eeb®eer®e®ee& KeeueerueHećeeCes ë-

12.4.1 efmLej efJeefvece³e oj ë

efmLej efJeefvece³e ojele meJe& HejkeÀer³e efJeefvece³e J³eJenej osµee®³ee efJeÊeer³e DeefOekeÀejele efJeefvece³e oje®³eeefþkeÀeCeer þjJetve Iesleues peeleele. efJeefvece³e oj efmLej þsJeC³eemeeþer keÀe³eÐeeves HejkeÀer³e ®eueve yeepeejeleceO³emLe cnCetve efJeÊeer³e DeefOekeÀejele ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîee®eer HeeskeÀUer Yeªve keÀe{C³eemeeþerceO³eJeleea yeBkesÀle ®eueve jeKeerJe þsJeues peeles. `pesJne HejkeÀer³e ®euevee®eer osJeeCe-IesJeeCe mejkeÀejveskeÀe³eÐeevegmeej þjefJeuesu³ee efJeefvece³e ojevegmeej kesÀueer peeles. lesJne l³ee ojeme efmLej efJeefvece³e ojcnCeleele.'1. efmLej efJeefvece³e ojeyeeyeleerle ë efmLej eEkeÀJee efmLej efJeefvece³e oje®³ee yeepet®es ³egefkeÌleJeeo ë

1. keÀe@ceve ®euevee®ee DeeOeejë

sJesieJesieÈ³ee osµeeleerue efmLej efJeefvece³e oje®ee DeeOeej keÀe@ceve ®euevee®ee Demelees. keÀejCe keÀe@ceve®euevee®es cetu³e efveef½ele Demeles. l³eecegUs J³eeHeejele Jee{ DeeefCe GlHeeove DeeefCe DeeefLe&keÀ Jee{er®eepeueo oj meeO³e neslees. HeefjCeeceer HejkeÀer³e J³eeHeej DeekeÀef<e&le nesTve Jemlet®³ee eEkeÀceleer J³eeHeejeyejesyejmeebefieleu³ee eEkeÀJee YeekeÀerle kesÀu³ee peeleele. pee@vmeve ³eeb®³ee celes efJeefvece³e ojecegUs Deeblejje<ìêr³eSkeÀelcelee meeO³e keÀjC³eeme ceole nesles.

2. efµemleeruee GÊespeve ë

efmLej efJeefvece³e ojecegUs efJeÊeer³e yeeyeleerle efµemle ueeJeC³eeme ceole nesles. He´Jeen ³eesi³e efoµesvesJeUefJeC³eemeeþer efJeÊeer³e DeeefCe jepekeÀes<eer³e OeesjCe keÀeUpeerHetJe&keÀ jeyeefJeues peeles. efJeµes<eleëDeLe&J³eJemLesleerue ®eueveJee{er®³ee He´Je=Êeeruee DeeUe IeeueC³eemeeþer GHe³eesieer þjles.

3. ®eueveele ®e{-Gleej nesle veener.

efmLej efJeefvece³e oje®³ee He×leervegmeej ®euevee®³ee Ieìer®eer eEkeÀJee Jee{er®eer µekeÌ³elee vemeles. l³eecegUsosµeebleie&le ®euevee®eer cepeyetle Jee{ nesles DeeefCe osµeele DeeefLe&keÀ mLew³e& efvecee&Ce nesles.

134

4. Yeeb[Jeue DeeefCe DebleëHe´Jeen DeekeÀ<e&Ceë

efmLej efJeefvece³e ojecegUs oerIe&keÀeU Yeeb[Jeuee®ee HeJeen ®eeuet jenlees. lees DeLe& J³eJemLesuee mene³³ekeÀþjlees. efmLej efJeefvece³e ojele peyeeyeoejer DeeefCe Deefveef½elelee vemeles.

5. meÆsyeepeer GHeke´ÀceeJej efve³eb$eCe ë

efmLej efJeefvece³e oj Demesue lej meÆsyeepeeruee He´sjCee efceUle veener. osµee®eer efJeÊeer³e HeĆeeueer meÆsyeepeerueeDe³eµemJeer þjefJeles. l³eecegUs meÆsyeepeeruee keÀesCeleener JeeJe jenele veener.

6. ueneve osµeebvee GHe³egkeÌle ë

pee@vmeve ³eeb®³ee celes, efmLej efJeefvece³e OeesjCe ueneve osµeebvee Deefleµe³e GHe³egkeÌle þjles. keÀejCe osµeeb®³eeyeeyeleerle yeouel³ee efJeefvece³e ojecegUs ®eueveJee{ DeeefCe cetu³eNneme nesTve efJeefvece³e oj He[leele.

7. oeef³elJe eEkeÀJee Yeej ë

efmLej efJeefvece³e ojecegUs Jemlet®³ee Dee³eele DeeefCe efve³ee&leerle HejkeÀer³e oeef³elJe efvecee&Ce nesles. Ke®ee&cegUsGlHeVe efvecee&Ce nesles.

8. veeCes DeeefCe Yeeb[Jeue yeepeeje®ee efJekeÀeme ë

efmLej efJeefvece³e ojecegUs veeCes DeeefCe Yeeb[Jeue yeepeeje®ee efJekeÀeme neslees. osµeeceO³es Yeeb[Jeuee®ee He´Jeen.

9. yengefJeOe J³eeHeeje®eer GYeejCeer ë

efmLej efJeefvece³e ojecegUs Deefveefµ®eles®es JeeleeJejCe vemeles. l³eecegUs osµee®³ee yengefJeOe efJekeÀeme neslees.

10. Deeblejje<ìêr³e efJeÊeer³e menkeÀe³e& ë

efmLej efJeefvece³e oj He×leercegUs Deeblejje<ìêr³e efJeefÊe³e menkeÀe³ee&®eer GYeejCeer nesles. keÀeceele

megjUerleHeCee efvecee&Ce neslees. HeefjCeeceer pemes, IMF, IBRD, ³egjesHeyeepeej Fl³eeoeR®eeHeefjCeecekeÀejkeÀ efJekeÀeme neslees.

11. efJekeÀmeveµeerue osµeeuee mLew³e& ë

efJekeÀmeveefµeue osµe efmLej efJeefvece³e ojeuee HeéOeev³e osleele. efmLej efJeefvece³eemeeþer DeeefLe&keÀ efJekeÀe³ee®esefve³eespeve kesÀues peeles. HejkeÀer³e Yeeb[Jeuee®ee osµeebleie&le HeJeen megjUerleHeCes jenC³eemeeþer efmLejefJeefvece³e oj cenÊJee®ee þjlees.

12. osµeebleie&le mebyebOe Jee{er®es cenÊJe ë

efmLej efJeefvece³e ojecegUs osµeele mebOeer DeeefCe He´sjCee efvecee&Ce nesles. l³eecegUs osµeebleie&le mebyebOe DeeHeesDeeHemegOeejleele.

Lees[keÌ³eele efmLej efJeefvece³e ojecegUs oesve osµeeceOeerue Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeme mLew³e& HeéHle nesles Jel³eecegUs osµeebleie&le DeeefLe&keÀ mLew³e& jeKeC³eemeeþer ceole nesles. efmLej efJeefvece³e ojecegUs efveefµ®eleles®esDeeefCe efJeéeemee®es JeeleeJejCe efvecee&Ce nesTve Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejele Jee{ nesles. efJeµes<eleë Fbiueb[,peHeeve ³eemeejKes osµe Hejje<ìêr³e J³eeHeejeJej ceesþîee HećeeCeeJej DeJeuebyetve Demeleele. l³eeb®³ee ¢<ìerves

135

Demes JeeleeJejCe DemeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. efJeefvece³e oj DeefmLej Demeu³eeme Deµee osµeeb®³ee Hejje<ìêr³eJ³eHeejeJej HeéfleketÀue HeefjCeece nesTve DeeefLe&keÀ Heíeleer®³ee ceeiee&le De[LeUs ³esC³ee®eer µekeÌlelee Demeles.DecesefjkeÀe, He. pece&veer, peHeeve, HeÀevme, Fbiueb[ ³ee osµeebveer DeeHeeHemeeleerue J³eeHeejele ®euevee®esefJeefvece³e oj efmLej þsJeC³eemeeþer ùetJe´ keÀjej' ³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve®e kesÀuee Deens. efmLej efJeefvece³eojecegUs J³eeHeeN³eevee Dee³eleerkeÀefjlee efkeÀleer efkebÀcele ÐeeJeer ueeiesue Je efve³ee&leerHeemetve efkeÀleer GlHeVeefceUsue ³ee ®eer efveef½ele keÀuHevee ³esT µekeÀles. oerIe&keÀeueerve iegbleJeCegkeÀer®³ee ¢<ìervesner efmLej efJeefvece³eoj Deeblejje<ìêr³e #es$eele Hees<ekeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjlees. Deeblejje<ìer³e J³eeHeje®eer l³eecegUs efvejesieerJee{ nesles. efmLej efJeefvece³e ojecegUs meÆsyeepeer®³ee J³eJenejebvee DeeUe yemelees. l³eecegUs Yeeb[Jeuee®³eeYe³eHeó G·eCeeuee Hee³eyebo Ieeleue peelees. mìefue¥ie#es$e, [e@uej#es$e, ³egjes #es$e ³eemeejK³ee ®eueve#es$eeleerue Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®³ee ¢ef<ìves efmLej efJeefvece³e oj ³eesi³e þjleele. efJekeÀmeveµeerue osµeDeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeJej ceesþîee HeceeCeeJej DeJeuebyetve Demeleele. l³eebveemJeleë®e efve³ee&le J³eeHeej Jee{efJeC³ee®eer iejpe Demeles. DeµeeJesUer efmLej efJeefvece³e ojecegUs efvecee&CenesCeejs mLew³ee&®es Je efveef½eleles®es JeeleeJejCe l³eeb®³ee ¢<ìerves Hees<ekeÀ þjles.

ye. efmLej efJeefvece³e OeesjCee®³ee efJejesOeeleerue ³egefkeÌleJeeo ë

efJeefvece³e OeesjCee®³ee efJejesOeele Heg{erue ³egefkeÌleJeeo ceeb[ues peeleele.

1. GefÎ<ìeb®ee l³eeie ë

efmLej efJeefvece³e oje®³ee HeefjCeeceer DeLe&J³eJemLesle meeOeejCe eEkeÀcele HeeleUer®es mLew³e& DeeefCe HetCe&jespeieeje®³ee cenÊJee®³ee GefÎ<ìeb®ee l³eeie kesÀuee peelees. Goe. J³eJenej leesuee®es DeefOeJe³ejenC³eemeeþer osµeebleie&le eEkeÀcele Jee{er®es OeesjCe DeJeuebefyeues peeles. l³eecegUs osµeele meeceeefpekeÀ Ke®e&ceesþîee HećeeCeele Jee{lees. DeeefCe efJeÊeer³e mJeeleb$³eeJej ieoe ³esles.

2. DeveHesef#ele J³el³e³e ë

efmLej efJeefvece³e oje®³ee He×leercegUs osµeebleie&le DeLe&J³eJemLesle DeveHesef#ele J³el³ee®³ee HeefjCeeceerJ³eJenejleesue meceleesue yeoueuee peelees.

3. HejkeÀer³e ®euevee®es jeKeerJe þsJeerle ceesþs DeesPes ë

efmLej efJeefvece³e oj He×leercegUs osµee®es HejkeÀer³e efJeefvece³e ceesþîee HeceeCeele jeKeerJe þsJeues peeles.l³eecegUs HejkeÀer³e efJeefvece³ee®³ee DeHetCe&lescegUs DeeHeesDeeHe®e osµeeuee l³ee mecem³esuee leeW[ ÐeeJes ueeieles.l³eecegUs HejkeÀer³e efJeefvece³ee®³ee jeKeerJe þsJeer®es ceesþs DeesPes menve keÀjeJes ueeieles.

4. JeemleJe eEkeÀcele HeefjCeece mebyebOeeuee DeHe³eµe ë

efmLej efJeefvece³e oj He×leercegUs JessieJesieÈ³ee osµeeb®es ®eueveeceO³es Ke®e& eEkeÀceleer®es JeemleJe ef®e$e efomeleveener. oesvner osµeeb®ee HeJeen JesieJesieÈ³ee DeeefLe&keÀ OeesjCee vegmeej ®eeuelees.

5. DemLew³e& DeeefCe Deefveefµ®elelee ë

efmLej efJeefvece³e ojecegUs Deefveef½elelee DeeefCe DemLew³ee&®es keÀejCe ³eecegUs Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®eeDeekeÀej keÀceer neslees. DeeefCe iebgleJeCetkeÀ keÀceerlekeÀceer HeeleUerJej nesles.

136

6. iegbleeiebgleer®eer He×le ë

efmLej efJeefvece³e ojecegUs DeefOekeÀ iebgleeiebgle nesles. keÀejCe G®®e keÀewµeu³ee®³ee J³ekeÌleer®³ee iegCeeb®eeGHe³eesie keÀªve Iesleuee peelees. l³ee JesUer l³ee®ee GHe³eesie neslee. Hejbleg l³eecegUs l³ee HeefjCeeceerDeefveef½elelee efvecee&Ce nesles. ³ee He×leer®eer ner SkeÀ ®etkeÀ Deens DeeefCe leer Deceueele DeeCeueer peeles.

7. vesnceer®e µekeÌ³e vemeCesë

oerIe&keÀeUele efmLej efJeefvece³e oj efìkeÀefJeCes µekeÌ³e veener. keÀejCe oerIe&keÀeUele J³eJenejleesuee®³eemecem³ee DeeefCe Deeblejje<ìêr³e Jemletb®³ee eEkeÀceleer yeoueleele. l³eecegUs osµeeuee Deeblejje<ìêr³e efJeefvece³eojele yeoue keÀjeJee ueeielees.

8. J³eJenejleesueeleerue Demeceleesue ë

efmLej efJeefvece³e oj He×le J³eJenej leesueeleerue Demeceleesuee®eer mecem³ee mees[efJeC³eeuee ceole keÀjerleveener. ne leelHegjlee GHee³e Deens. keÀe³ecemJeªHeer GHee³e veener.

1. Deeblejje<ìêr³e mecem³eebJej Jee{les DeJeuebefyelJe ë

efmLej efJeefvece³e oj He×leercegUs osµe ceesþîee HećeeCeeJej Deeblejje<ìêr³e mebmLeebJej ceoleermeeþer DeeefCekeÀpee&meeþer peemle DeJeuebyetve jenlees.

10. Deeblejje<ìêr³e os³eles®eer mecem³ee ë

efmLej efJeefvece³e oje®ee nslet J³eJenejleesueeleerue meceleesue þsJeC³eemeeþer HejkeÀer³e efJeefvece³ee®ee jeKeerJemeeþe ceesþîee HećeeCeele þsJeeJee ueeielees. l³eecegUs Deeblejje<ìêr³e ®euevee®es os³elee ceeieCeercegUs Jee{les.DeefOekeÀ ceeieCeercegUs osCes Jee{les ¿ee mecem³ee efvecee&Ce nesleele. cnCetve Demee ³egefkeÌleJeeo kesÀuee peelees keÀer,osµeeves ueJeef®ekeÀ efJeefvece³e oj þsJeeJee.

12.4.2 yeoueles eEkeÀJee ueJeef®ekeÀ efJeefvece³e oj ë

yeoueles, ueJeef®ekeÀ eEkeÀJee lejles efJeefvece³e oj ns yeepeejeleerue Hejosµeer ®euevee®eer ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe³eeb®³ee meceleesueeletve efveef½ele kesÀues peeleele. mejkeÀej®ee efJeefvece³e oj efveef½eleerle He´l³e#e eEkeÀJeeDeHe´l³e#e nmle#esHe vemelees. pej efJeefvece³e oj yeepeejeleerue ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeeJeªve þjleDemeleerue lej osµee®³ee J³eJenejleesueele DeeHeesDeeHe meceleesue HemLeeefHele neslees. yeouel³ee efJeefvece³eojecegUs Deeblejje<ìêr³e J³eJenejleesueele mejkeÀej®³ee keÀesCel³eener nmle#esHeeefµeJee³e meceleesue HeéHleneslees. l³eecegUs Demes cnCelee ³esles keÀer, pesJne Hejosµeer ®euevee®ee efJeefvece³e oj mejkeÀejer nmle#esHeeHeemetveve þjlee yeepeejeleerue Hejosµeer ®euevee®eer ceeieCeer DeeefCe Hejosµeer ®euevee®ee HegjJeþe ³eeb®³eemeceleesueeletve þjlees, lesJne l³eeme yeoueles efJeefvece³e oj cnCeleele.

De. yeouel³ee efJeefvece³e oje®es HeÀe³eos ë

yeouel³ee efJeefvece³e oje®es HeÀe³eos eEkeÀJee yeepet®es ³egefkeÌleJeeo Heg{erueHećeeCes ë

1. meeOeer ke=Àleer ë

yeouel³ee efJeefvece³e He×leerle ke=Àleer keÀjC³ee®eer ³eb$eCee Deefleµe³e meeOeer Deens. efJeefvece³e oj cegkeÌleHeCesDeeefCe DeeHeesDeeHe HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeejele ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeecegUs neslees. l³eecegUs osµee®eerogefce&Ulee eEkeÀJee DeefOekeÌ³e keÀceer nesles.

137

2. megjUerle le[pees[ ë

J³eJenej leesueele megjUerHeCes DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀefjl³ee pegUJetve Iesleues peeles. J³eJenej leesueeJej leeCe³esle veener. lemes®e J³eJenejleesuee®³ee keÀþerCe efmLeleeruee leeCe mJeerkeÀejuee peelees.

3. DeeHeesDeeHe Demeceleesue ogªmle ë

yeouel³ee efJeefvece³e oj He×leercegUs J³eJenejleesueeleerue Demecelees DeeHeesDeeHe DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀjerl³eeogªmle neslees. l³eecegUs meesv³ee®³ee He´Jeene®eer iejpe Yeemele veener. eEkeÀJee osµee®es Yeeb[Jeue Deele eEkeÀJeeyeensj peeles.

4. HejkeÀer³e efJeefvece³ee®³ee jeKeerJeles®eer iejpe veener ë

yeouelee efJeefvece³e oj DeeHeesDeeHe meceleesue HeeleUerJej ³eslees. l³eemeeþer HejkeÀer³e efJeefvece³e mesJes®eer iejpeveener. osµee®³ee J³eJenejleesueeleerue letì Yeªve keÀe{C³eemeeþer HejkeÀer³e ®eueve mebyebOeele ®euevee®ee cetu³eNneme neslees. l³eecegUs ®euevee®es DeefOekeÌ³e mJeerkeÀejues peeles. DeeefCe J³eJenejleesuee®ee meceleesue DeeHeesDeeHemeceleesue HeeleUerJej ³eslees.

5. osµeebleie&le DeeefLe&keÀ OeesjCes mJe³ebHetCe& ë

mejkeÀej®es O³es³e DeeOegefvekeÀ keÀu³eeCee®es Demeles l³eemeeþer HetCe& jespeieej Jee{eryejesyej Jee{er®³ee ojelemLew³e& efvecee&Ce keÀjCes ns Demeles. les O³es³e ueJeef®ekeÀ efJeefvece³e ojecegUs meeO³e nesles. ³esLes efmLej efJeefvece³eoje®es GefÎ<ì meg×e HetCe& nesles.

6. Deeblejje<ìêr³e os³eles®eer mecem³ee yeoueles ë

ueJeef®ekeÀ efJeefvece³e ojecegUs HejkeÀer³e efJeefvece³ee®eer DeHetCe&les®eer mecem³ee efvecee&Ce nesles. l³eecegUs HejkeÀer³eefJeefvece³e HegjJeþîeele meÆsyeepeer efvecee&Ce nesles. Keepeieer os³eles®eer iejpe meceeOeevekeÀejkeÀ nesles. l³eecegUsDeeblejje<ìêr³e os³eles mecem³ee yeoueles eEkeÀJee keÀceer nesles.

7. DeuHekeÀeUele efveOeer®es keÀpe& DeeefCe GmeveJeej keÀceer ë

HejkeÀer³e efJeefvece³e oj cegkeÌleHeCes yeoueu³eecegUs DeuHekeÀeUemeeþer J³eJenejleesuee®³ee Demeceleesuee®³eemecem³esmeekeÀle& DeeefCe GmeCeJeejer®eer iejpe Yeemeve veener.

8. DeeefLe&keÀ ¢<ìîee efmLej efJeefvece³e oj ë

yeouel³ee efJeefvece³e ojecegUs HejkeÀer³e ®euevee®ee meeþe þsJeC³eemeeþer iejpe veener. l³eecegUs DeeefLe&keÀ¢<ìerves efmLej efJeefvece³e oje®eer leguevee keÀjlee ³esles.

9. efJeÊeer³e OeesjCee®es HeefjCeece ë

yeouel³ee efJeefvece³e oj He×leercegUs efJeÊeer³e OeesjCee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee Jee{les. l³eecegUs osµee®eerefve³ee&le Jee{C³ee®eer µekeÌ³elee efvecee&Ce nesles. l³eecegUs J³eepeojele Ieì nesles. efve³ee&le Jemlebt®³eeGlHeeoveebvee DeeefCe Yeeb[Jeuee®³ee yee¿e He´Jeeneuee GÊespeve efceUles. l³eecegUs osµeebleie&le eEkeÀceleerJee{leele. GlHeVe DeeefCe jespeieej Jee{lees. pesJne osµeele ®eueveJe=×er®eer mecem³ee efvecee&Ce nesles, lesJneJ³eepee®ee oj Jee{lees. efJeefÊe³e OeesjCeeuee ner He×le HeefjCeecekeÀejkeÀ þjles.

138

10. Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®eer GYeejCeer ë

yeouel³ee efJeefvece³e oj He×leervegmeej vewmeefie&keÀ HeeleUer DeeHeesDeeHe le[pees[ nesTve ogªmle nesles efkebÀJeejeKeueer peeles. les osµee®³ee ®euevee®³ee DeefOekeÀ cetu³ee®³ee eEkeÀJee cetu³eeKeeueer OeeskeÀeoe³ekeÀ vemeles.

11. legueveelcekeÀ HeÀe³eos ë

efJeefvece³e ojele vesnceer®e meceleesue Demelees. l³ee®es HeÀe³eos keÀje®³ee DeekeÀejCeermeeþer, eEkeÀceleþjefJeC³eemeeþer þjeefJekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle osµeeuee legueveelcekeÀ HeÀe³eos efceUleele.

Lees[keÌ³eele yeouel³ee efJeefvece³e ojecegUs Deeblejje<ìêr³e J³eJenejleesue mejkeÀej®³ee keÀesCel³eenernmle#esHeeefµeJee³e meceleesue HeeHle neslees, ogmeN³ee cene³eg×eveblej®³ee keÀeUeleerue DevegYeJe Heenlee kesÀJeUefmLej efJeefvece³e ojecegUs®e Deeblejje<ìêr³e J³eJenejele Jee{ nesles Demes veener lej Gueì yeouel³eeefJeefvece³e ojecegUs Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeleerue yeoueeb®eer HeJe=Êeer menpe keÀUtve ³esT µekeÀles.

oerIe&keÀeueerve Deeblejje<ìêr³e iebgleJeCegkeÀermeeþer kesÀJeU efmLej efJeefvece³e oj SJe{er®e iees<ì Hegjsµeer vemeleslej Flejner DeveskeÀ IeìkeÀebJej oerIe&keÀeueerve iebgleJeCetkeÀ DeJeuebyetve jenles. Goe. keÀ®®³ee ceeuee®eerGHeueyOelee, iebgleJeCetkeÀ keÀjC³ee®eer mebOeer, iebgleJeCegkeÀerHeemetve nesCeeje ueeYe, jepekeÀer³e mLew³e&, jepekeÀer³eJe DeeefLe&keÀ GefÎ<ìîes Fl³eeoer efJeefvece³e oje®eer efmLejlee ns®e `mìefue¥ie #es$e', `[e@uej #es$e',`³egjes#es$e' ³ee meejK³ee #es$eeceOeerue osµeeb®³ee HejmHej J³eeHeej Jee{er®es DeeJeµ³ekeÀ Je SkeÀcesJe keÀejCeDemet µekeÀle veener. l³eeefµeJee³e Flejner DeveskeÀ keÀejCes J³eeHeejJee{erme Demet µekeÀleele. efmLej efJeefvece³eojeb®³ee HeefjefmLeleerlener Deeblejje<ìer³e J³eeHeejele meÆsyeepeer®es J³eJenej nesCeej veenerle Deµeer Kee$eeroslee ³esle veener.

yeouel³ee efJeefvece³e oje®³ee efJejesOeeyeeyele ë

yeouel³ee efJeefvece³e oj OeesjCeeb®³ee efJejesOeer Heg{erue ³egefkeÌleJeeo keÀjC³eele ³esleele.

1. meeOeveeb®eer ®etkeÀer®eer Jee{Ceer ë

yeouel³ee efJeefvece³e ojecegUs HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeejeuee mebyebefOeleebvee meceleesue efJeefvece³e ojeefJe<e³eer³eesi³e ceeie&oµe&ve efceUle veener. l³eecegUs osµeeleerue meeOeveebyejesyej JeeìCeer®ee efveCe&³e ®egkeÀer®ee þjlees.

2. mejkeÀej®eer ceO³emLeer ë

yeouel³ee efJeefvece³e oj J³eJenejecegUs HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeejele mejkeÀej He´l³e#e nmle#esHe keÀjerleveener. efJeefvece³e oj Jee{u³eeme mejkeÀej ®eueveefJe<e³ekeÀ DeeefCe jepekeÀes<eer³e OeesjCe jeyeefJeles. Goe.pesJne osµeebleie&le ye®ele peemle Demeles. lesJne HejkeÀer³e osµeele efveJJeU iebgleJeCetkeÀ Deceueele DeeCeueerpeeles. efJeefvece³e ojecegUs Yeeb[Jeuee®ee yee¿e He´Jeen keÀceer neslees. cnCetve mejkeÀej®es DeHe´l³e#e HeefjCeeceGHe³eesieer þjCeej veenerle. ogmejs HeefjCeece mejkeÀej efJeefvece³e oj mecepeeJetve Iesle veener. cnCepesefJeefvece³e oj le³eej kesÀuee peelees eEkeÀJee keÀeJesyeepeHeCee kesÀuee peelees. HeefjCeeceer He´l³eskeÀ osµeeb®es DevegketÀueefJeefvece³e oj ogmeN³ee osµeeyejesyej, efvecee&Ce keÀjC³ee®es He³elve kesÀues iesues veenerle lej DejepekeÀle ceepesue.

l³ee®ee HeefjCeece IeeTkeÀHeCeeJej (Retaliation) DeeefCe efJeefvece³e oje®es ³eg×ele nesF&ue.

139

3. efJeefvece³ee®eer peyeeyeoejer DeeefCe Deefveef½elelee ë

yeouel³ee efJeefvece³e ojecegUs efJekeÀefmele osµeele OeeskesÀ DeeefCe Deefveef½elelee Jee{erme ueeietve Deeblejje<ìêr³eJ³eeHeej DeeefCe Yeeb[Jeuee®³ee neue®eeueerJej HeéfleketÀue HeefjCeece neslees lemes®e DeeefLe&keÀ OeesjCeeJejnerHeéfleketÀue HeefjCeece neslees.

4. yeouel³ee efJeefvece³eojecegUs oerIe&keÀeueerve efJeosµeer iebgleJeCetkeÀerJej DeeefCe Yeeb[Jeuee®³ee neue®eeueerJejHeefjCeece neslees. yeouel³ee efJeefvece³eojecegUs Dee³eele Je efve³ee&le J³eeHeejer oerIe&keÀeueerve keÀjej keÀjC³eemele³eej nesle veenerle.

5. yeouel³ee efJeefvece³e ojecegUs J³eeHeejeceO³es DeefmLejlee Jee{erme ueeieles. l³eecegUs Deeblejje<ìêr³eJ³eeHeejeJej HeefleketÀue HeefjCeece nesTve osµee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele De[LeUs efvecee&Ce Peeues Deensle.

6. yeouel³ee efJeefvece³e ojecegUs YeeJeJee{er®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles.

meejebµe ë

efmLej Je yeouel³ee efJeefvece³eoje®es keÀener HeÀe³eos Je leesìs Deensle. yeouel³ee efJeefvece³e He×leer®eer iejpeDeens keÀe? l³eeuee Deeblejje<ìêr³e veeCes efJeOeer efmLejlee GHeueyOe keÀªve osFue keÀe?


He´.1 mLeerj efJeefvece³e oj cnCepes keÀe³e?

He´.2 yeouel³ee efJeefvece³e ojHe×leer®eer J³eeK³ee meebiee.


Òe.1 metJe&CeHeefjceeCe He×le cnCepes keÀe³e?Òe.2 ìebkeÀmee} meceleeoj efmeOoeble mHeä keÀje.Òe.3 efJeefvece³e oj He×leer®ee Go³e ³ee meboYee&leerue ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer YetefcekeÀe Je ceewefêkeÀ OeesjCe

³eeefJe<e³eer ®e®ee& keÀje.Òe.4 mLeerj efJeefvece³e efJeª× yeouel³ee efJeefvece³e oj ³eeefJe<e³eer ®e®ee& keÀje.Òe.5 yeouel³ee efJeefvece³eoje®es HeÀe³eos - leesìs mHe<ì keÀje.

140

13

Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer DeeefCe Deeblejjeäêr³e

jesKelee

Heeþîe¬eÀce

13.0 Gefodoäîes13.1 ÒemleeJevee13.2 (De) Deeblejje<ìêr³e jesKelee

(ye) Deeblejje<ìêr³e veeCes efveOeer13.3 efmLej efJeefvece³e oj efJe©Oo yeo}les efJeefvece³e oj13.4 keWÀefê³e/ceO³eJeleea yeBkesÀ®eer YetefcekeÀe13.5 ®e}ve/efJeÊeer³e Deeefj<ì - DeLe& DeeefCe HeefjCeece13.6 ®e}ve DeeefjäîeeHeemetve efJekeÀmeveµeerue osµeebveer Iesleuesuee Oe[e13.7 Òeµveceeef}keÀe

13.0 Gefodoäîes ë

Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer mLeeHevee ne Deeblejjeäêr³e peeieeflekeÀ DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&®³eeJeeì®ee}erleer} SkeÀ cenÊJee®ee SsefleneefmekeÀ ìHHee ceeve}e peelees. ³ee Heeþele DeeHeCe Deeblejjeäêr³eveeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe lemes®e efJeÊeer³e Deeefj<ì F. IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.

³ee Heeþe®eer Gefodoäîes Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.1) Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe/cenÊJe DeY³eemeCes.2) Deeblejjeäêr³e jesKelee ner mebkeÀuHevee mecepeeJetve IesCes.3) efJeÊeer³e Deeefjäîe nîee mebkeÀuHevee efJekeÀmeveµeer} osµeeb®³ee meboYee&le DeY³eeme keÀjCes.

13.1 ÒemleeJevee ë

efJeefvece³eojele mLew³e& ÒemLeeefHele keÀjCes ns Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®es ÒecegKe Gefodoäîe Deens.meYeemeoosµeele ®e}veÒeCee}er efJekeÀefmele keÀ©ve osµee®³ee J³eeHeejele Jee{ Ie[Jetve DeeCeCes neveeCesefveOeer®³ee mLeeHeCes®ee cegK³e Godosµe Deens. Deeblejjeäêr³e jesKeles®eer mecem³ee mees[JeC³eemeeþerDeeblejjeäêr³e veeCesefveOeer Òe³elve keÀjles. Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele meJe&®e jeäêbvee ®e}veDeeefjäîeebveemeeceesjs peeJes }eiele Deens. l³eecegUs peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesJej ÒeefleketÀ} HeefjCeece nesle Deens.meenpeerkeÀ®e ®e}ve Deeefjäîee®eer mecem³ee, mees[JeC³eemeeþer Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀecenÊJee®eer þjles.

141

13.2 (De) Deeblejje<ìêr³e jesKelee (International Liquidity)

Deeblejje<ìêr³e jeKeerJe Je Deeblejje<ìêr³e jesKelee ¿ee meb%ee meceeveeLeea vemetve `Deeblejje<ìêr³e jesKelee nsDeeblejje<ìêr³e jeKeerJeeb®es Jewefµe<ìîes Deens.'

Deeblejje<ìêr³e jeKeerJe cnCepes efJeefYeVe je<ìêleerue HećegKe ®euevee®ee meeþe nes³e. efJeosµeer ®eueveeuee®eefJeosµeer efJeefvece³e Demesner cnCeleele.

J³eeK³ee ë

1. efkeÀLe neme& efHeÀu[®³ee celes, ``Deeblejje<ìêr³e jesKeles®ee DeLe& megJeCe&, [e@uej, mìefue¥ie, HeeQ[ F&.efJeosµeer ®euevee®³ee osCeer HesÀ[C³eemeeþer ³eesi³e GHe³eesie keÀmee kesÀuee peeT µekeÀlees.''

Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer (IMF) :-

2. IMF:- ``µeesOeveµes<eeleerue letì Yeªve keÀe{C³eekeÀefjlee osµeeb®³ee ceewefêkeÀ meÊesHeeµeer GHeueyOeDemeuesu³ee meeOeve mebHeÊeer®ee Deeblejje<ìêr³e jesKelesle meceeJesµe neslees.''

Deeblejje<ìêr³e jesKelesle Heg{erue meeOeveeb®ee meceeJesµe nelees.1. osµeeleerue ceewefêkeÀ meÊes peJeU Demeuesuee megJeCe& efveOeer.2. He´l³eskeÀ osµeeuee mJeerkeÀejCeer³e Demeuesuee efJeosµeer efJeefvece³ee®ee meeþe cnCepes efJeosµeer osCeerHesÀ[C³eekeÀefjlee p³eeb®ee meJe&$e mJeerkeÀej neslees.3. efJeefYeVe osµeebkeÀ[tve keÀpe& IesC³ee®eer #ecelee

Deeblejje<ìêr³e jesKeles®eer DeeJeµ³ekeÀlee ë

1. efJeosµeer J³eeHeeje®ee efJemleejJe=×er

iesu³ee keÀener Je<ee&Heemetve Deeblejje<ìêr³e efJekeÀmeveµeerue osµeeb®ee J³eeHeej Jee{uee Deens. HejvlegDeeblejje<ìêr³e jesKelesle l³ee HećeeCeele Jee{ Peeueer veener. cnCetve jesKeles®³ee HegjJeþîeele Jee{ keÀjCesDeeJeµ³ekeÀ Deens.

2. DecesefjkeÀve [e@ueme&®es cenÊJe keÀceer Peeues

[e@uej mebkeÀìele meeHe[u³eecegUs [e@ueme&®eer mene³³elee Je cenÊJe yejs®e keÀceer Peeues. l³eecegUs jesKeles®³eeFlej meeOeveeb®es cenÊJe Jee{ues.

3. DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee veJeerve ³eespeveeë

iesu³ee keÀener Je<ee¥le Deeefµe³ee, DeeefHe´ÀkeÀe, oef#eCe DecesefjkeÀe Fl³eeoer efJekeÀmeveµeerue osµeebvee DeeHeu³eeDeeefLe&keÀ efJekeÀemeekeÀefjlee efJekeÀefmele Je mebHeVe osµee®³ee ®eueveeb®eer peemle HećeeCeele DeeJeµ³ekeÀlee Yeemetueeieueer. l³eecegUs Deeblejje<ìêr³e jesKeles®eer ceeieCeer Jee{ueer.

Deeblejje<ìêr³e jesKelesle mecem³ee efvecee&Ce nesC³ee®eer keÀejCes ë

1. Deeblejje<ìêr³e jesKeles®eer DeHe³ee&Hlelee2. peieeleerue megJeCe& GlHeeove Je peeieeflekeÀ cegêekeÀes<e ¿eele nesCeejer Del³euHe Je=×er.

142

3. efJekeÀmeveµeerue osµeeb®³ee melele Jee{le peeCeeN³ee iejpee,4. [e@uej Je HeeQ[ mìefue¥ie mebkeÀì5. lesuemebkeÀì (ketÀ[ Dee@F&ue)6. megJeCee¥®ee DeefOekeÀebµe efnmmee7. efJekeÀefmele je<ìêb®ee keÀþesj efveCe&³e


He´.1 Deeblejje<ìêr³e jesKelee cnCepes keÀe³e? Deeblejje<ìêr³e jesKelesleerue meeOeveeb®eer ceeefnleer efuene.

13.2 (ye) Deeblejje<ìêr³e veeCes efveOeer ë YetefcekeÀe ë (Role of IMF)

Deeblejje<ìêr³e veeCes efveOeer ner Deeblejje<ìêr³e ®eueve efJe<e³ekeÀ mebmLee Demetve ³eeme efveOeer Demesner cnìues

peeles. yesìve-Jeg[dme keÀjejeKeeueer 44 osµeebveer 1944 ceO³es IMF ®eer mLeeHevee kesÀueer. peeieeflekeÀJ³eeHeeje®ee efJemleej DeeefCe meblegefuele Je=×er Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee ¢<ìerves meYeemeo je<ìêle DeeefLe&keÀ JeefJeÊeer³e menkeÀe³e& Jee{erme ueeieC³eemeeþer ³ee mebmLes®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. 1 cee®e& 1947Heemetve Deeblejje<ìêr³e veeCes efveOeerves keÀe³e& keÀjC³eeme megªJeele kesÀueer petve 1996 ceO³es 181 meYeemeonesles.

keÀe³e&/YetefcekeÀe ë

1. Deeblejje<ìêr³e ®eueveefJe<e³ekeÀ menkeÀe³e& ëefJeefJeOe osµeebceO³es ®eueve efJe<e³ekeÀ menkeÀe³e& HemLeeefHele keÀjCes ns cenÊJee®es keÀe³e& Deens. peieeleerueosµeele ®eueveefJe<e³ekeÀ menkeÀe³ee&®ee Demeuesu³ee DeYeeJe ns ogmeN³ee cene³eg×e®es HećegKe keÀejCe nesles.YeefJe<³eele ³eg× ìeUC³eemeeþer Deeblejje<ìêr³e ®eueveefJe<e³ekeÀ menkeÀe³e& Jee{JeCes iejpes®es Deens.

2. HejkeÀer³e efJeefvece³e ojele mLew³e& jeKeCes ëogmeN³ee cene³eg×eHetJeea HejkeÀer³e efJeefvece³e ojele ceesþîee HećeeCeele DemLew³e& Demeu³ee®es efomeles. efJeefvece³eojeleerue DemLew³ee&®ee Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeJej HeefleketÀue HeefjCeece Ie[tve Deeuee. DemLew³e& otj

keÀjC³eemeeþer IMF ®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.

3. yengHe#eer³e J³eeHeej J³eJemLee osCes, mLeeHeve keÀjCes ëHetJeea®³ee pegv³ee efÜHe#eer³e keÀejeje®³ee peeieer yengHe#eer³e J³eeHeej J³eJemLee mLeeHeve keÀjCes ner cenÊJee®eerYetefcekeÀe Deens. Deeblejje<ìêr³e J³eeHeeje®³ee cegkeÌle He´Jeeneme efÜHe#eer³e keÀjejecegUs De[LeUe ³esleDemeu³eecegUs ner veJeerve J³eJemLee efvecee&Ce keÀjC³eele Deeueer.

4. efJeefvece³e efve³eb$eCes otj keÀjCes ëogmeN³ee cene³eg×eHetJeea peJeUpeJeU He´l³eskeÀ osµeeves DeeHeuee efJeefvece³e oj efJeefµe<ì HeeleUerueejeKeC³eemeeþer efJeefvece³e efve³eb$eCee®ee DeJeuebye kesÀuee neslee. l³ee®ee Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeJej HeefleketÀueHeefjCeece Peeuesuee neslee. l³eecegUs Deµeer efJeefvece³e efve³eb$eCes otj keÀjeJeer ueeieleele.

5. Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejele Heéslmeenve osCes ëDeeblejje<ìêr³e J³eeHeejeme p³eecegUs ce³ee&oe He[leele Demes De[LeUs otj keÀªve Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejemeHeéslmeenve efoues peeles.

143

6. DeuHekeÀeueerve efJeÊeer³e ceole ëmeYeemeo je<ìêbvee J³eeHeejeleerue legì keÀceer keÀjC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ DemeCeejer DeuHekeÀeueerve efJeÊeer³eceole osles. ®euevee®eer Deoueeyeoue kesÀueer peeles.

7. efJeefJeOe Hele megefJeOee ëefJeefJeOe Hele megefJeOee efou³eecegUs l³ee®ee HeÀe³eoe De[®eCeerle Deeuesu³ee meYeemeo je<ìêbvee ceesþîeeHećeeCeele Peeuee Deens.

8. meYeemeo osµeeb®eer ceO³eJeleea yeBkeÀ ëJ³eeHeejer yeBkeÀeb®es efve³eb$eCe keÀjC³eemeeþer osµeebleie&le HeeleUerJej pemes ceO³eJeleea yeBkeÀ Demeles, lemes®eDeeblejje<ìêr³e mlejeJej veeCes efveOeer keÀe³e& keÀjles. osµeeb-osµeebceOeerue osCeer efceìJeC³ee®es keÀe³e& veeCes efveOeerceeHe&Àle kesÀues peeles. DeLee&le veeCes efveOeer®es meuues meYeemeo osµeebmeeþer ceeie&oµe&keÀ Demeleele.

9. Kegu³ee DeLe&J³eJemLesleme ®eeuevee ë

J³eeHeej yebOeves cegkeÌle jneJesle ³eemeeþer IMF HeéjbYeeHeemetve Hel³e#eµeerue Deens. efJeefvece³e ojeleerue yebOevesotj keÀjCes, J³eeHeejeJejerue yebOeves otj keÀªve Kegueer DeLe&J³eJemLee Peeu³eeme peeieeflekeÀ J³eeHeej Jee{tvel³ee®ee HeÀe³eoe meJe& je<ìêbvee nesF&ue.

10. meYeemeo je<ìêle DeelceefJeµJeeme efvecee&Ce keÀjCes ëmeYeemeo je<ìêbvee meeOeve meecegieér GHeueyOe keÀªve osTve meYeemeo je<ìêble DeelceefJeµJeeme efvecee&CekeÀjCes. Deeblejje<ìêr³e veeCes efveOeer J³eJenej leesue ogªmle keÀjC³eemeeþer mebOeer GHeueyOe keÀª osles.

13.3 efmLej efJeefvece³e oj efJeª× yeoueles efJeefvece³e oj ë

HejefkeÀ³e efJeefvece³e oj efmLej eEkeÀJee yeoueles Demeleele. oesvneR®esner HeÀe³eos DeeefCe leesìs Demeleele. l³eeb®eer®e®ee& KeeueerueHećeeCes ë

De. efmLej efJeefvece³e oj ë

efmLej efJeefvece³e ojele meJe& HejkeÀer³e efJeefvece³e J³eJenej osµee®³ee efJeÊeer³e DeefOekeÀejele efJeefvece³e oje®³eeefþkeÀeCeer þjJetve Iesleues peeleele. efJeefvece³e oj efmLej þsJeC³eemeeþer keÀe³eÐeeves HejkeÀer³e ®eueve yeepeejeleceO³emLe cnCetve efJeÊeer³e DeefOekeÀejele ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîee®eer HeeskeÀUer Yeªve keÀe{C³eemeeþerceO³eJeleea yeBkesÀle ®eueve jeKeerJe þsJeues peeles. `pesJne HejkeÀer³e ®euevee®eer osJeeCe-IesJeeCe mejkeÀejveskeÀe³eÐeevegmeej þjefJeuesu³ee efJeefvece³e ojevegmeej kesÀueer peeles. lesJne l³ee ojeme efmLej efJeefvece³e ojcnCeleele.'

1. efmLej efJeefvece³e ojeyeeyeleerle ë efmLej eEkeÀJee efmLej efJeefvece³e oje®³ee yeepet®es ³egefkeÌleJeeo ë1. keÀe@ceve ®euevee®ee DeeOeejëJesieJesieÈ³ee osµeeleerue efmLej efJeefvece³e oje®ee DeeOeej keÀe@ceve ®euevee®ee Demelees. keÀejCe keÀe@ceve®euevee®es cetu³e efveef½ele Demeles. l³eecegUs J³eeHeejele Jee{ DeeefCe GlHeeove DeeefCe DeeefLe&keÀ Jee{er®eepeueo oj meeO³e neslees. HeefjCeeceer HejkeÀer³e J³eeHeej DeekeÀef<e&le nesTve Jemlet®³ee eEkeÀceleer J³eeHeejeyejesyej

144

meebefieleu³ee eEkeÀJee YeekeÀerle kesÀu³ee peeleele. pee@vmeve ³eeb®³ee celes efJeefvece³e ojecegUs Deeblejje<ìêr³eSkeÀelcelee meeO³e keÀjC³eeme ceole nesles.

2. efµemleer}e GÊespeve ëefmLej efJeefvece³e ojecegUs efJeÊeer³e yeeyeleerle efµemle }eJeC³eeme ceole nesles. ÒeJeen ³eesi³e efoµesvesJeUefJeC³eemeeþer efJeÊeer³e DeeefCe jepekeÀes<eer³e OeesjCe keÀeUpeerHetJe&keÀ jeyeefJe}s peeles. efJeµes<eleëDeLe&J³eJemLesleer} ®e}veJee{er®³ee ÒeJe=Êeer}e DeeUe Iee}C³eemeeþer GHe³eesieer þjles.

3. ®e}veele ®e{ Gleej nesle veener ëefmLej efJeefvece³e oje®³ee HeOoleervegmeej ®e}vee®³ee Ieìer®eer efkebÀJee Jee{er®eer µekeÌ³elee vemeles. l³eecegUsosµeebleie&le ®e}vee®eer cepeyetle Jee{ nesles DeeefCe osµeele DeeefLe&keÀ mLew³e& efvecee&Ce nesles.

4. Yeeb[Je} DeeefCe DebleëÒeJeen DeekeÀ<e&Ce ëefmLej efJeefvece³e ojecegUs oerIe&keÀeU Yeeb[Je}e®ee ÒeJeen ®ee}t jenlees. lees DeLe&J³eJemLes}e mene³³ekeÀþjlees. efmLej efJeefvece³e ojele peyeeyeoejer DeeefCe Deefveefµ®elelee vemeles.

5. meìdìsyeepeer GHe¬eÀceeJej efve³eb$eCe ëefmLej efJeefvece³e oj Demes} lej meìdìsyeepeer}e ÒesjCee efceUle veener. osµee®eer efJeÊeer³e ÒeCee}ermeìdìsyeepeer}e De³eµemJeer þjefJeles. l³eecegUs meìdìsyeepeer}e keÀesCeleener JeeJe jenele veener.

6. }neve osµeebvee GHe³egkeÌle ëpee@vmeve ³eeb®³ee celes, efmLej efJeefvece³e OeesjCe }neve osµeebvee Deefleµe³e GHe³egkeÌle þjles. keÀejCe osµeeb®³eeyeeyeleerle yeo}l³ee efJeefvece³e ojecegUs ®e}veJee{ DeeefCe cetuîeNneme nesTve efJeefvece³e oj He[leele.

7. oeef³elJe efkebÀJee Yeej ëefmLej efJeefvece³e ojecegUs Jemlet®³ee Dee³eele DeeefCe efve³ee&leerle HejkeÀer³e oeef³elJe efvecee&Ce nesles. Ke®ee&cegUsGlHevve efvecee&Ce nesles.

8. veeCes DeeefCe Yeeb[Je} yeepeeje®ee efJekeÀeme ëefmLej efJeefvece³e ojecegUs veeCes DeeefCe Yeeb[Je} yeepeeje®ee efJekeÀeme neslees. osµeeceO³es Yeeb[Je}e®ee ÒeJeen

9. yengefJeÐee J³eeHeeje®eer GYeejCeer ëefmLej efJeefvece³e ojecegUs Deefveefµ®eles®es JeeleeJejCe vemeles. l³eecegUs osµee®ee yengefJeÐe efJekeÀeme neslees.

10. Deeblejjeäêr³e efJeÊeer³e menkeÀe³e& ëefmLej efJeefvece³e oj HeOoleercegUs Deeblejjeäêr³e efJeÊeer³e menkeÀe³ee&®eer GYeejCeer nesles. keÀeceelemegjUerleHeCee efvecee&Ce neslees. HeefjCeeceer pemes, IMF, IBRD ³egjyeepeej Fl³eeoeR®ee HeefjCeecekeÀejkeÀefJekeÀeme neslees.

145

11. efJekeÀmeveµeer} osµee}e mLew³e& ëefJekeÀmeveµeer} osµe efmLej efJeefvece³e oje}e ÒeeOeev³e osleele. efmLej efJeefvece³eemeeþer DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®esefve³eespeve kesÀ}s peeles. HejkeÀer³e Yeeb[Je}e®ee osµeebleie&le ÒeJeen megjUerleHeCes jenC³eemeeþer efmLejefJeefvece³e oj cenÊJee®ee þjlees.

12. osµeebleie&le mebyebOe Jee{er®es cenÊJe ëefmLej efJeefvece³e ojecegUs osµeele mebOeer DeeefCe ÒesjCee efvecee&Ce nesles. l³eecegUs osµeebleie&le mebyebOe DeeHeesDeeHemegOeejleele.

Lees[keÌ³eele efmLej efJeefvece³e ojecegUs oesve osµeebceOeer} Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeme mLew³e& ÒeeHlenesles Je l³eecegUs osµeebleie&le DeeefLe&keÀ mLew³e& jeKeC³eemeeþer ceole nesles. efmLej efJeefvece³e ojecegUsefveefµ®eleles®es DeeefCe efJeµJeemee®es JeeleeJejCe efvecee&Ce nesTve Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele Jee{ nesles.efJeµes<eleë Fbi}b[, peHeeve, ³eebmeejKes osµe Hejjeäêr³e J³eeHeejeJej ceesþîee ÒeceeCeeJej DeJe}byetveDemeleele. l³eeb®³ee ¢äerves Demes JeeleeJejCe DemeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. efJeefvece³e oj DeeqmLej DemeuîeemeDeµee osµeeb®³ee Hejjeäêr³e J³eeHeejeJej ÒeefleketÀ} HeefjCeece nesTve DeeefLe&keÀ Òeieleer®³ee ceeiee&le De[LeUs³esC³ee®eer µekeÌ³elee Demeles. DecesefjkeÀe, He. pece&veer, peHeeve, ÖeÀevme, Fbi}b[ ³ee osµeebveer DeeHeeHemeeleer}J³eeHeejele ®e}vee®es efJeefvece³e oj efmLej þsJeC³eemeeþer }tJe´ keÀjej ³ee ¢efäkeÀesveeletve®e kesÀ}e Deens.efmLej efJeefvece³e ojecegUs J³eeHeeN³eebvee Dee³eeleerkeÀjerlee efkeÀleer efkebÀcele oîeeJeer }eies} Je efve³ee&leerHeemetveefkeÀleer GlHevve efceUs} ³ee®eer efveefµ®ele keÀuHevee ³esT µekeÀles. oerIe&keÀe}erve iebgleJeCegkeÀer®³ee ¢äervesnerefmLej efJeefvece³e oj Deeblejjeäêr³e #es$eele Hees<ekeÀ JeeleeJeCe efvecee&Ce keÀjlees. Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®eerl³eecegUs efvejesieer Jee{ nesles. efmLej efJeefvece³e ojecegUs meìdìsyeepeer®³ee J³eJenejebvee DeeUe yemelees.l³eecegUs Yeeb[Je}e®³ee Ye³eÒeo G[d[eCee}e Hee³eyebo Ieele}e peelees. mìef}¥ie#es$e, [e@}j#es$e, ³egjes#es$e³eemeejK³ee ®e}ve #es$eeleer} Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®³ee ¢äerves efmLej efJeefvece³e oj ³eesi³e þjleele.efJekeÀmeveµeer} osµe DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeJej ceesþîee ÒeceeCeeJej DeJe}byetveDemeleele. l³eebvee mJeleë®e efve³ee&le J³eeHeej Jee{efJeC³ee®eer iejpe Demeles. DeµeeJesUer efmLej efJeefvece³eojecegUs efvecee&Ce nesCeejs mLew³ee&®es Je efveefµ®eleles®es JeeleeJejCe l³eeb®³ee ¢äerves Hees<ekeÀ þjles.

ye) efmLej efJeefvece³e OeesjCee®³ee efJejesOeeleer} ³egkeÌleerJeeo ëefJeefvece³e OeesjCee®³ee efJejesOeeleer} Heg{er} ³egkeÌleerJeeo ceeb[}s peeleele.

1. GefÎäeb®ee l³eeie ëefmLej efJeefvece³e oje®³ee HeefjCeeceer DeLe&J³eJemLesle meeOeejCe efkebÀcele HeeleUer®es mLew³e& DeeefCe HetCe&jespeieeje®³ee cenÊJee®³ee GefÎäeb®ee l³eeie kesÀ}e peelees. Goe. J³eJenej lees}e®es GefÎäîejenC³eemeeþer osµeebleie&le efkebÀcele Jee{er®es OeesjCe DeJe}befye}s peeles. l³eecegUs osµeele meeceeefpekeÀ Ke®e&ceesþîee ÒeceeCeele Jee{lees DeeefCe efJeÊeer³e mJeeleb$³eeJej ieoe ³esles.

2. DeveHesef#ele J³el³e³e ëefmLej efJeefvece³e oje®³ee HeOoleercegUs osµeebleie&le DeLe&J³eJemLesle DeveHesef#ele J³el³ee®³ee HeefjCeeceerJ³eJenejlees} mecelees} yeo}}e peelees.

146

3. HejkeÀer³e ®e}vee®es jeKeerJe þsJeerle ceesþs DeesPes ëefmLej efJeefvece³e oj HeOoleercegUs osµee®es HejkeÀer³e efJeefvece³e ceesþîee ÒeceeCeele jeKeerJe þsJe}s peeles.l³eecegUs HejkeÀer³e efJeefvece³ee®³ee DeHetCe&lescegUs DeeHeesDeeHe®e osµee}e l³ee mecem³es}e leeW[ oîeeJes }eieles.l³eecegUs HejkeÀer³e efJeefvece³ee®³ee jeKeerJe þsJeer®es ceesþs DeesPes menve keÀjeJes }eieles.

4. JeemleJe efkebÀcele HeefjCeece mebyebOee}e DeHe³eµe ëefmLej efJeefvece³e oj HeOoleercegUs JesieJesieÈ³ee osµeeb®es ®e}veeceO³es Ke®e& efkebÀceleer®es JeemleJe ef®e$e efomeleveener. oesvner osµee®ee ÒeJeen JesieJesieÈ³ee DeeefLe&keÀ OeesjCeevegmeej ®ee}lees.

5. DemLew³e& DeeefCe Deefveefµ®elelee ëefmLej efJeefvece³e ojecegUs Deefveefµ®elelee DeeefCe DemLew³ee&®es keÀejCe ³eecegUs Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®eeDeekeÀej keÀceer neslees. DeeefCe iegbleJeCegkeÀ keÀceerlekeÀceer HeeleUerJej nesles.

6. iebgleeiebgleer®eer HeOole ëefmLej efJeefvece³e ojecegUs DeefOekeÀ iebgleeiebgle nesles. keÀejCe G®®e keÀesµeuîee®³ee J³ekeÌleer®³ee iegCeeb®eeGHe³eesie keÀ©ve Iesle}e peelees. l³ee JesUer l³ee®ee GHe³eesie neslee. Hejbleg l³eecegUs l³ee HeefjCeeceerDeefveefµ®elelee efvecee&Ce nesles. ³ee HeOoleer®eer ner SkeÀ ®etkeÀ Deens DeeefCe leer Dece}ele DeeCe}er peeles.

7. vesnceer®e µekeÌ³e vemeCes ëoerIe&keÀeUele efmLej efJeefvece³e oj efìkeÀefJeCes µekeÌ³e veener. keÀejCe oerIe&keÀeUele J³eJenejlees}e®³eemecem³ee DeeefCe Deeblejjeäêr³e efJeefvece³e ojele yeo} keÀjeJee }eielees.

8. J³eJenejlees}eleer} Demecelees} ëefmLej efJeefvece³e oj HeOole J³eJenej lees}eleer} Demecelees}e®eer mecem³ee mees[efJeC³ee}e ceole keÀjerleveener. ne leelHetjlee GHee³e Deens. keÀe³ecemJe©Heer GHee³e veener.

9. Deeblejjeäêr³e mecem³eebJej Jee{les DeJe}befyelJe ëefmLej efJeefvece³e oj HeOoleercegUs osµe ceesþîee ÒeceeCeeJej Deeblejjeäêr³e mebmLeebJej ceoleermeeþer DeeefCekeÀpee&meeþer peemle DeJe}byetve jenlees.

10. Deeblejjeäêr³e os³eles®eer mecem³ee ëefmLej efJeefvece³e oje®ee nslet J³eJenej lees}eleer} mecelees}®e þsJeC³eemeeþer HejkeÀer³e efJeefvece³ee®ee jeKeerJemeeþe ceesþîee ÒeceeCeele þsJeeJee }eielees. l³eecegUs Deeblejjeäêr³e ®e}vee®eer os³elee ceeieCeercegUs Jee{les.DeeefOekeÀ ceeieCeercegUs osCes Jee{les. nîee mecem³ee efvecee&Ce nesleele. cnCetve Demee ³egeqkeÌleJeeo kesÀ}e peeleeskeÀer, osµeeves }Jeef®ekeÀ efJeefvece³e oj þsJeeJee.

ye) yeo}les efkebÀJee }Jeef®ekeÀ efJeefvece³e oj ë

yeo}les }Jeef®ekeÀ efkebÀJee lejles efJeefvece³e oj ns yeepeejeleer} Hejosµeer ®e}vee®eer ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe³eeb®³ee mecelees}eletve efveefµ®ele kesÀ}s peeleele. mejkeÀej®ee efJeefvece³e oj efveefµ®eleerle Òel³e#e efkebÀJeeDeÒel³e#e nmle#esHe vemelees. pej efJeefvece³e oj yeepeejeleer} ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeeJe©ve Demeleer} lejosµee®³ee J³eJenejlees}ele DeeHeesDeeHe mecelees} ÒemLeeefHele neslees. l³eecegUs Demes cnCelee ³esles keÀer, pesJneHejosµeer ®e}vee®ee efJeefvece³e oj mejkeÀejer nmle#esHeeHeemetve ve þjlee yeepeejeleer} Hejosµeer ®e}vee®eer

147

ceeieCeer DeeefCe Hejosµeer ®e}vee®ee HegjJeþe ³eeb®³ee mecelees}eletve þjlees, lesJne l³eeme yeo}les efJeefvece³eoj cnCeleele.

De) yeo}l³ee efJeefvece³e oje®es HeÀe³eos ë

1. meeOeer ke=Àleer ëyeo}l³ee efJeefvece³e oj HeOoleerle ke=Àleer keÀjC³ee®eer ³eb$eCee Deefleµe³e meeOeer Deens. efJeefvece³e oj cegkeÌleHeCesDeeefCe DeeHeesDeeHe HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeejele ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeecegUs neslees. l³eecegUs osµee®eerogefce&Ulee efkebÀJee DeefOekeÌ³e keÀceer nesles.

2. megjUerle le[pees[ ëJ³eJenejlees}ele megjUerleHeCes DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀefjl³ee pegUJetve Iesle}s peeles. J³eJenej lees}eJejleeCe ³esle veener. lemes®e J³eJenej lees}e®³ee keÀþerCe efmLeleerle leeCe mJeerkeÀej}e peelees.

3. DeeHeesDeeHe Demecelees} og©mle ëyeo}l³ee efJeefvece³e oj HeOoleercegUs J³eJenej lees}eleer} Demecelees} DeeHeesDeeHe DeeefCeHeefjCeecekeÀejkeÀjerl³ee og©mle neslees. l³eecegUs meesv³ee®³ee ÒeJeene®eer iejpe Yeemele veener. efkebÀJee osµee®esYeeb[Je} Deele efkebÀJee yeensj peeles.

4. HejkeÀer³e efJeefvece³ee®³ee jeKeerJeles®eer iejpe veener ëyeo}lee efJeefvece³e oj DeeHeesDeeHe mecelees} HeeleUerJej ³eslees. l³eemeeþer HejkeÀer³e efJeefvece³e mesJes®eer iejpeveener. osµee®³ee J³eJenej lees}eleer} letì Ye©ve keÀe{C³eemeeþer HejkeÀer³e ®e}ve mebyebOeele mJeerkeÀej}speeles. DeeefCe J³eJenejlees}e®ee mecelees} DeeHeesDeeHe mecelees} HeeleUerJej ³eslees.

5. osµeebleie&le DeeefLe&keÀ OeesjCes mJe³ebHetCe& ëmejkeÀej®es O³es³e DeeOegefvekeÀ keÀuîeeCee®es Demeles l³eemeeþer HetCe& jespeieej Jee{eryejesyej Jee{er®³ee ojelemLew³e& efvecee&Ce keÀjCes ns Demeles. les O³es³e }Jeef®ekeÀ efJeefvece³e ojecegUs meeO³e nesles. ³esLes efmLej efJeefvece³eoje®es GefÎä megOoe HetCe& nesles.

6. Deeblejjeäêr³e os³eles®eer mecem³ee yeo}les ë}Jeef®ekeÀ efJeefvece³e ojecegUs HejkeÀer³e efJeefvece³ee®eer DeHetCe&les®eer mecem³ee efvecee&Ce nesles. l³eecegUs HejkeÀer³eefJeefvece³e HegjJeþîeele meìdìsyeepeer efvecee&Ce nesles. Keepeieer os³eles®eer iejpe meceeOeevekeÀejkeÀ nesles. l³eecegUsDeeblejjeäêr³e os³eles®eer mecem³ee yeo}les efkebÀJee keÀceer nesles.

7. DeuHekeÀeUele efveOeer®es keÀpe& DeeefCe GmeveJeej keÀceer ëHejkeÀer³e efJeefvece³e oj cegkeÌleHeCes yeo}uîeecegUs DeuHekeÀeUemeeþer J³eJenejlees}e®³ee Demecelees}e®³eemecem³esmeeþer keÀpe& DeeefCe GmeCeJeejer®eer iejpe Yeemele veener.

8. DeeefLe&keÀ ¢äîee efmLej efJeefvece³e oj ëyeo}l³ee efJeefvece³e ojecegUs HejkeÀer³e ®e}vee®ee meeþe þsJeC³ee®eer iejpe veener. l³eecegUs DeeefLe&keÀ ¢äervesefmLej efJeefvece³e oje®eer leg}vee keÀjlee ³esles.

148

9. efJeÊeer³e OeesjCee®es HeefjCeece ëyeo}l³ee efJeefvece³e oj HeOoleercegUs efJeÊeer³e OeesjCee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee Jee{les. l³eecegUs osµeeleerefve³ee&le Jee{C³ee®eer µekeÌ³elee efvecee&Ce nesles. l³eecegUs J³eepeojele Ieì nesles. efve³ee&le Jemletb®³eeGlHeeoveebvee DeeefCe Yeeb[Je}e®³ee yeenîe ÒeJeene}e GÊespeve efceUles. l³eecegUs osµeebleie&le efkeÀbceleerJee{leele. GlHevve DeeefCe jespeieej Jee{lees. pesJne osµeele ®e}veJe=Ooer®eer mecem³ee efvecee&Ce nesles, lesJneJ³eepee®ee oj Jee{lees. efJeÊeer³e OeesjCee}e ner HeOole HeefjCeecekeÀejkeÀ þjles.

10. Deeblejjeäêr³e J³eeHeeje®eer GYeejCeer ëyepe}l³ee efJeefvece³e oj HeOleervegmeej vewmeefie&keÀ HeeleUer DeeHeesDeeHe le[pees[ nesTve og©mle nesles efkebÀJeejeKe}er peeles. les osµee®³ee ®e}vee®³ee DeefOekeÀ cetuîee®³ee efkebÀJee cetuîeeKee}er OeeskeÀeoe³ekeÀ vemeles.

11. leg}veelcekeÀ HeÀe³eos ëefJeefvece³e ojele vesnceer®e mecelees} Demelees. l³ee®es HeÀe³eos keÀje®³ee DeekeÀejCeermeeþer, efkebÀceleþjefJeC³eemeeþer þjeefJekeÀ Jemletb®³ee yeeyeleerle osµee}e leg}veelcekeÀ HeÀe³eos efceUleele.

Lees[keÌ³eele yeo}l³ee efJeefvece³e ojecegUs Deeblejjeäêr³e J³eJenejlees} mejkeÀej®³ee keÀesCel³eenernmle#esHeeefµeJee³e mecelees} ÒeeHle neslees, ogmeN³ee cene³egOoeveblej®³ee keÀeUeleer} DevegYeJe Heenlee kesÀJeUefmLej efJeefvece³e ojecegUs®e Deeblejjeäêr³e J³eJenejele Jee{ nesles Deens veener lej G}ì yeo}l³eeefJeefvece³e ojecegUs Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeleer} yeo}eb®eer ÒeJe=Êeer menpe keÀUtve ³esT µekeÀles.oerIe&keÀe}erve Deeblejjeäêr³e iegbleJeCegkeÀermeeþer kesÀJeU efmLej efJeefvece³e oj SJe{er®e ieesä Hegjsµeer vemeleslej Flejner DeveskeÀ IeìkeÀebJej oerIe&keÀe}erve iebgleJeCetkeÀ DeJe}byetve jenles. Goe. keÀ®®ee cee}e®eerGHe}yOelee, iebgleJeCegkeÀ keÀjC³ee®eer mebOeer, iebgleJeCegkeÀerHeemetve nesCeeje }eYe, jepekeÀer³e mLew³e&, jepekeÀer³eJe DeeefLe&keÀ GefÎäîes Fl³eeoer. efJeefvece³e oje®eer efmLejlee ns®e mìef}¥ie #es$e, [e@}j #es$e, ³egjes #es$e³eemeejK³ee #es$eeceOeer} osµeeb®³ee HejmHej J³eeHeej Jee{er®es DeeJeµ³ekeÀ Je SkeÀcesJe keÀejCe Demet µekeÀleveener. l³eeefµeJee³e Flejner DeveskeÀ keÀejCes J³eeHeejJee{erme Demet µekeÀleele. efmLej efJeefvece³e ojeb®³eeHeefjefmLeleerlener Deeblejjeäêr³e J³eeHeejele meìdìsyeepeer®es J³eJenej nesCeej ceenerle Deµeer Kee$eer oslee ³esleveener.

ye) yeo}l³ee efJeefvece³e oje®³ee efJejesOeeyeeyele ë

yeo}l³ee efJeefvece³e oj OeesjCeeb®³ee efJejesOeer Heg{er} ³egeqkeÌleJeeo keÀjC³eele ³esleele.1. meeOeveeb®eer ®etkeÀer®eer Jee{Ceer ëyeo}l³ee efJeefvece³e ojecegUs HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeejele mebyebefOeleebvee mecelees} efJeefvece³e ojeefJe<e³eer³eesi³e ceeie&oµe&ve efceUle veener. l³eecegUs osµeeleer} meeOeveebyejesyej JeeìCeer®ee efveCe&³e ®egkeÀer®ee þjlees.

2. mejkeÀej®eer ceO³emLeer ëyeo}l³ee efJeefvece³e oj J³eJenejecegUs HejkeÀer³e efJeefvece³e yeepeejele mejkeÀej Òel³e#e nmle#esHe keÀjerleveener. efJeefvece³e oj Jee{uîeeme mejkeÀej ®e}veefJe<e³ekeÀ DeeefCe jepekeÀes<eer³e OeesjCe jeyeefJeles. Goe.pesJne osµeebleie&le ye®ele peemle Demeles, lesJne HejkeÀer³e osµeele efveJJeU iebgleJeCetkeÀ Dece}ele DeeCe}erpeeles. efJeefvece³e ojecegUs Yeeb[Je}e®ee yeenîe ÒeJeen keÀceer neslees cnCetve mejkeÀej®es DeÒel³e#e HeefjCeeceGHe³eesieer þjCeej veenerle. oHemejs HeefjCeece mejkeÀej efJeefvece³e oj mecepeeJetve Iesle veener cnCepesefJeefvece³e oj le³eej kesÀ}e peelees efkebÀJee keÀeJes}epeHeCee kesÀ}e peelees. HeefjCeeceer Òel³eskeÀ osµeeb®es DevegketÀ}

149

efJeefvece³e oj ogmeN³ee osµeeyejesyej efvecee&Ce keÀjC³ee®es Òe³elve kesÀ}s ies}s veenerle lej DejepekeÀlee ceepes}.l³ee®ee HeefjCeece IeeTkeÀHeCeeJej DeeefCe efJeefvece³e oje®es ³egOoele nesF&}.

3. efJeefvece³ee®eer peyeeyeoejer DeeefCe Deefveefµ®elelee ëyeo}l³ee efJeefvece³e ojecegUs efJekeÀefmele osµeele OeeskesÀ DeeefCe Deefveefµ®elelee Jee{erme }eietve Deeblejjeäêr³eJ³eeHeej DeeefCe Yeeb[Je}e®³ee ne}®ee}erJej ÒeefleketÀ} HeefjCeece neslees. lemes®e DeeefLe&keÀ OeesjCeeJejnerÒeefleketÀ} HeefjCeece neslees.

4. yeo}l³ee efJeefvece³e ojecegUs efoIe&keÀe}erve efJeosµeer iebgleJeCegkeÀerJej DeeefCe Yeeb[Je}e®³ee ne}®ee}erJejHeefjCeece neslees. yeo}l³ee efJeefvece³eojecegUs Dee³eele Je efve³ee&le J³eeHeejer oerIe&keÀe}erve keÀjej keÀjC³eemele³eej nesle veenerle.

5. yeo}l³ee efJeefvece³e ojecegUs J³eeHeejeceO³es DeeefmLejlee Jee{erme }eieles l³eecegUs Deeblejjeäêr³eJ³eeHeejeJej ÒeefleketÀ} HeefjCeece nesTve osµee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeele De[LeUs efvecee&Ce Pee}s Deensle.

6. yeo}l³ee efJeefvece³e ojecegUs YeeJeJee{er®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles.

meejebµe ë-

efmLej Je yeo}l³ee efJeefvece³eoje®es keÀener HeÀe³eos Je leesìs Deensle. yeo}l³ee efJeefvece³e HeOoleer®eeriejpe Deens keÀe? l³ee}e Deeblejjeäêr³e veeCesefveOeer efmLejlee GHe}yOe keÀ©ve osF} keÀe?


1. efmLej efJeefvece³e oj cnCepes keÀe³e?

2. yeo}l³ee efJeefvece³e oj HeOoleer®eer J³eeK³ee meebiee.


1. efJeefvece³e oje®³ee meboYee&leerue Deeblejje<ìêr³e veeCesefveOeer®eer YetefcekeÀe Lees[keÌ³eele efJeµeo keÀª

13.4 keÀ) keWÀêer³e DeefOekeÀes<ee®es keÀe³e& / YetefcekeÀe Role of Central Banks

keWÀefê³e DeefOekeÀesmee®eer J³eeK³ee

1) ne@ì^s ë keWÀêer³e DeefOekeÀes<e DeefOekeÀes<eeb®ee DeefOekeÀes<e Demetve Flej DeefOekeÀes<eebmeeþer Debeflece $eÝCeoeleecnCetve keÀe³e& keÀjlees.

2) ke´ÀeTLej ë p³ee HeceeCes Flej DeefOekeÀes<eeb®ee pevelesµeer mebyebOe Demelees, l³ee®eHeceeCes keWÀêer³eDeefOekeÀes<eeb®ee Flej DeefOekeÀes<eebµeer mebyebOe Demelees.

keWÀefê³e DeefOekeÀeje®eer keÀe³ex/YetefcekeÀe ë

1. ®eueveJee{ efve³eb$eCe ë efJeefvece³e oj efmLej jneJee, efJeefvece³e oje mebyebOeer ³eesi³e leer YetefcekeÀekeÀesCel³eener osµee®³ee ceO³eJeleer& yeBkesÀuee ÐeeJeer ueeieles l³eemeeþer osµeebleie&le ®eueveJee{ efve³eb$eCeDeeJeµ³ekeÀ Demeles l³eemeeþer ceO³eJeleea yeBkeÀ Heleefve³eb$eCee®³ee meeOeveeb®ee JeeHej keÀjCes.

150

2. HeleHegjJeþîee®es efve³eceve keÀjCes ëDeLe&J³eJemLesleerue HeleHegjJeþîeeme efve³eceve keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles keÀejCe l³eeletve®e ®eueveJee{DeLeJee ®eueveIeì efvecee&Ce nesT µekeÀles. l³eevegmeej efJeefvece³e ojeJej HeefjCeece nesT ve³es cnCetveceO³eJeleea yeBkeÀ Hele HegjJeþîee®es efve³eceve keÀjles.

3. efkekeÀemeemeeþer efJeÊe HegjJeþe ë meJe&meeceev³e efJeÊeer³e mLew³e& jeKeCes Je ®eueveJee{er®³ee oeyeeuee DeeUeIeeueC³eemeeþer keÀjC³eele Deeuesu³ee GHee³e ³eespevee yejesyej®e efjPeJe& yeBkesÀves µesleer Je GÐeesie #es$eeueeefJeÊeer³e megefJeOee HegjJeC³eemeeþer efJeµes<e efJeÊeer³e mebmLee mLeeHeve keÀjC³eeme ceole kesÀueer Deens. mejkeÀejeryeBkeÀe Je HelemebmLee Üejs efjPeJe& yeBkesÀves µesleermeeþer DeuHe, ceO³ece Je oerIe&keÀeueerve efJeÊeHegjJeþe kesÀueeDeens.

4. He$ecegêe efveie&cevee®ee SkeÀeefOekeÀej ëkeWÀêer³e DeefOekeÀes<eeves efveie&efcele kesÀuesu³ee He$e®eueveeuee keÀe³eosµeerj ceev³elee Deens. DeveskeÀ osµeele He$e®eueve efveie&cevee®³ee Jesie JesieÈ³ee He×leer Deensle. Yeejleele efkeÀceeve efveOeer He×leer®ee DeJeuebye keÀjC³eeleDeeuee Deens.

5. mejkeÀej®ee DeefOekeÀes<e ëHe´l³eskeÀ osµeeleerue keWÀêer³e DeefOekeÀes<e DeeHeu³ee mejkeÀej®eer Spebì DeeefCe meuueeieej cnCetve keÀe³e& HeejHee[lees. J³eeHeejer DeefOekeÀes<e pevelesmeeþer keÀe³e& Heej Hee[lees. mejkeÀej®eer jesKe meebYeeUCes, meeJe&peefvekeÀkeÀpee&®eer J³eJemLee keÀjCes, mejkeÀejuee meuuee osCes, Ke®ee&®es µeesOeve keÀjCes.

6. DeefOekeÀes<ee®ee DeefOekeÀes<e ëDeefOekeÀes<ee®ee DeefOekeÀes<e cnCetve keWÀêer³e DeefOekeÀes<e keÀe³e& Heej Hee[lees. keWÀêer³e DeefOekeÀes<eeueeDeefOekeÀes<ee®eer peveveer cnìues peeles. skeWÀêer³e DeefYekeÀes<e Flej DeefOekeÀes<eeb®ee mHeOe&keÀ vemetve ceoleveermeDeens.

7. Deeblejje<ìêr³e mebIeìveebµeer menkeÀe³e& ë efoJemeW efoJeme Deeblejje<ìêr³e menkeÀe³e& Jee{le Deens. He´l³eskeÀje<ìêuee Flej je<ìêb®eer ceole I³eeJeer ueeieles. keWÀêer³e DeefOekeÀes<e Deeblejje<ìêr³e mebIeìveebµeer mebyebOeHe´mLeeefHele keÀjlees.

8. DeekeÀ[sJeejer ieesUe keÀjCesëkeWÀefê³e DeefOekeÀes<e cegêe, DeefOekeÀes<eCe, Deeblejje<ìêr³e J³eeHeej, meeJe&peefvekeÀ Dee³eJ³e³e, µesleer, GÐeesie,J³eeHeej Je efve³eespeve Fl³eeoer mebyebOeer ceeefnleer ieesUe keÀjlees Je He´keÀeefµele keÀjlees. l³eecegUs keWÀêer³eDeefOekeÀes<eeuee met®evee DeefOekeÀes<e cnìues peeles.

9. He´l³e³e efve³eb$eCe ë µee@ ³eeb®³ee celes, He´l³e³e efve³eb$eCe DeefOekeÀes<ee®es meJee&le cenÊJee®es keÀe³e& Deens, pejJ³eeHeejer DeefOekeÀes<eebveer peemle HećeeCeele He´l³e³e efveefce&leer kesÀueer lej l³ee®es Deefve<ì HeefjCeeceDeLe&J³eJemLesJej nesleele. DeeefLe&keÀ mLew³e& He´mLeeefHele keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves DeefOekeÀes<e J³eeHeejerDeefOekeÀes<eeb®³ee He´l³e³e efveefce&leerJej efve³eb$eCe þsJelees. He´l³e³e efve³eb$eCeemeeþer keWÀêer³e DeefOekeÀes<emebK³eelcekeÀ DeeefCe iegCeelcekeÀ oesvner meeOeveeb®ee DeJeuebye keÀjles.

DeeHeueer Heíeleer leHemee ë

151

1. keWÀêer³e DeefOekeÀes<ee®eer YetefcekeÀe / keÀe³ex efJeµeo keÀje.

13.5 ®eueve / efJeÊeer³e Deeefj<ìCurrency crises - Meaning & Effects :

Deeblejje<ìêr³e yeepeejele meJe&®e je<ìebvee efJeÊeer³e / ®eueve Deeefj<ìebvee meeceesjs peeJes ueeieles.``®eueve Deeefj<ì cnCepes ®euevee®es cetu³e peeieeflekeÀ yeepeejHesþsle keÀceer nesCes nes³e.''DeeleeHe³e&vle efJeefJeOe osµeebvee mene HekeÀej®³ee ®eueveer Deeefj<ìebvee meeceesjs peeJes ueeieues Deens.

1. 1990-1994 ce@efkeÌmekeÀes2. 1997-1999 oef#eCe Deeefµe³ee3. 1991-2001 mepeXefìvee

HetJe& Deeefµe³eeF& osµeebceO³es 1973-1980 meeueer ³ee osµeebceO³es ke´tÀ[ lesuee®³ee eEkeÀceleer Ye[keÀu³eecegUsefJeÊeer³e mebkeÀì Dees{Jeues. l³ee®es Deefleµe³e HeéfleketÀue HeefjCeece l³ee je<ìê®³ee efJeefvece³e ojeJej Peeues.DeLe&J³eJemLee efJemkeÀUerle Peeu³ee. ³eeletve ceeie& keÀe{C³eemeeþer mej efJeumecemeve ³eebveer 1980 ceO³esSkeÀ ue#³e þsJeues. ³ee efmLeleerle osµee®ee efJeefvece³e oj keÀmee DemeeJee ³ee mebyebOeer l³eebveer DeeHeues celeceeb[ues ®eueveer Deeefj<ìîee®³ee keÀeUele p³ee osµeeJej efJeÊeer³e Deeefj<ì Dees{Jeues Deens l³ee osµee®ee

efJeefvece³e oj Flej osµee®³ee efJeefvece³e ojeHes#ee mLetueHeCes 10% peemle jeefnue ³eekeÀ[s ue#e þsJeeJes.cee$e ns GefÎ<ìîe [esÈ³eemeceesj þsJeleevee yeepeejeleerue ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîee®ee Heeflemeeo, lemes®eyeepeejeleerue ®euevee®ee Heéflemeeo keÀmee Deens? ns ner ue#eele I³eeJes ueeieles. keÀejCe efJeefvece³e oj ³eeoesve IeìkeÀeJej DeJeuebyetve Demelees. ³eemeeþer DeewÐeesefiekeÀ ¢<ìîee Heíele je<ì^s Je DeHeíele je<ì^s ³eeb®ee SkeÀ

mecegoe³e (Zone) le³eej keÀjeJee ueeiesue. l³eevegmeej efJeÊeer³e / ®eueveer Deeefj<ìeJej ceelekeÀjC³eemeeþer J³etnj®evee le³eej keÀjeJeer.

1980 meeueer efJeefvece³e oj [e@uej®³ee yejesyejerves ³esve ceO³es DeeefCe [e@uej Je pece&ve yeBkeÀ Demee keÀjej

keÀjC³eele Deeuee. l³eecegUs mecegoe³eele (Zone) ceO³es DemeCeeN³ee je<ìêbveer DeeHeuee efJeefvece³e ojefmLej DemeeJee Demes ceev³e kesÀuee. l³eecegUs HejkeÀer³e je<ìêb®³ee ³eeoer ceO³es ³esCeeN³ee p³ee lesue efvecee&CekeÀjCeeN³ee je<ìêbvee efJeefvece³e oj ceev³e Peeuee veener l³eecegUs lesuee®³ee ye@uej®eer eEkeÀceleer Jee{u³ee.

lesuee®³ee efkebÀceleer Ye[keÀu³eecegUs Je efmLej efJeefvece³e oj lesue efvecee&Ce keÀjCeeN³ee osµeebveer Deceev³ekesÀu³eecegUs Deeblejje<ìêr³e veeCes efveOeerves Deµee osµeebmeceesj HemleeJe þsJeuee keÀer, pes DeuHeefJekeÀefmeleDeensle l³eeb®eer Jewefµe<ìîes ue#eele IesTve, l³eeb®es meg#ce DeY³eeme keÀªve, l³eebvee ceeie&oµe&ve keÀªve,l³eebvee lesuee®³ee eEkeÀceleer Ye[keÀu³eecegUs l³eeb®³ee DeLe&J³eJemLesJej nesCeeN³ee HeéfleketÀue HeefjCeeceeletve

yeensj He[C³eeme ceole keÀjCes iejpes®es Deens. l³eemeeþer mLetue je<ìêr³e GlHeeoveele GDP ceO³es Jee{keÀjCes, jespeieejele Jee{ keÀjCes, ®eueve efve³eb$eCe, efJeefvece³e oj, J³eepe oj Flej yeeyeleerle mLew³e&He´mLeeefHele keÀjC³eemeeþer He³elve keÀjCes.

®eueveer Deeefj<ìîee®es HeefjCeece ë Effects of Currency Crises

152

DeewÐeesefiekeÀ ¢<ìîee Heíele osµe Je DeHeíele osµe ³eeb®³ee DeLe&J³eJemLesJej ®eueveer Deeefj<ìîee®es JesieJesieUsHeefjCeece Peeues. les Heg{erue HećeeCes ë

1. DeewÐeesefiekeÀ ¢<ìîee Heiele osµeele Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeuee mebj#eCe efceUeues, cee$e efJekeÀemejesOekegbÀefþle Jee{ Ie[tve Deeueer cnCepes®e G®®e yesjespeieejer men DeeefLe&keÀ Jee{ Ie[tve Deeueer.2. ³egjesefHe³eve je<ìêble (efJeµes<eleë peHeeve) meb³egkeÌle je<ìêle cepetjer®³ee Je jespeieejer®³ee ojele Jee{Peeueer. cee$e oesvner osµeeb®³ee efJeefvece³e ojele efYeVelee efometve Deeueer.3. ®euevee®es DeJecetu³eve Peeues.4. DeuHeefJekeÀefmele osµeele oeefjêîee®eer cetUs KeesueJej ªpeC³eeme ceole Peeueer.5. HetJeea®es ³egjesHeceO³es j®eveelcekeÀ megOeejCesceO³es De[LeUs efvecee&Ce Peeues.6. cegkeÌle J³eeHeej OeesjCeeJej ce³ee&oe Deeu³ee.7. peeieeflekeÀ J³eeHeejele Demeceleesue efvecee&Ce Peeuee.®eueveer Deeefj<ìîee®es efJeefJeOe DeLe&J³eJemLeebJej Peeuesues HeefjCeece GlHeVe, jespeieej, efJelejCe, efJeefvece³eoj F. Jej ceesþîee HećeeCeele Peeues.


1. ®eueveer Deeefj<ìîee®es HeefjCeece efuene.

13.6 ®eueveer Deeefj<ìeHeemetve efJekeÀmeveµeerue osµeebveer Iesleuesue Oe[e.

(Lessons of Developing country crises)

efJekeÀmeveµeerue osµeebveer ®eueveer Deeefj<ìîeebHeemetve DeeHeu³ee DeLe&J³eJemLee megjef#ele þsJeC³eemeeþer Heg{erueceeiee¥veer He´³elve kesÀues.

1. efJeefvece³e oj efveef½ele keÀjC³eele Deeues.2. Heleefve³eb$eCeeJej ce³ee&oe þsJeC³eele Deeu³ee.3. peeieeflekeÀ ®eueveer Deeefj<ìîe efvecee&Ce nesT ve³es cnCetve peeieeflekeÀ yeBkesÀ®³ee ceoleerves He´³elve kesÀues

peeT ueeieues.4. GHeueyOe meeOeve mebHelleer®ee He³ee&Hle JeeHej keÀjC³eeJej Yej efouee.5. peeieeflekeÀ yeepeejHesþ ner SkeÀ kebgÀìbgye Deens ner mebkeÀuHevee ceev³e keÀjC³eele Deeueer.

6. efJeefJeOe je<ìêbveer DeeefLe&keÀ ieì / mecegoe³e (Economic Zone) efvecee&Ce keÀjC³eeJej Yejefouee.

1973-80 ³ee keÀeUeleerue keÀ®®³ee lesuee®³ee efkebÀceleer®ee efJeefvece³e ojeJej Peeuesuee HeefjCeece, l³eeletveDeLe&J³eJemLee efJemkeÀUerle Peeu³ee, lees DevegYeJe ue#eele IesTve efJekeÀmeveµeerue osµeebveer Jejerue GHee³eeb®eeDeJeuebye kesÀuee.


He´. ®eueveer Deeefj<ìîeebHeemetve efJekeÀmeveµeerue osµeebveer Iesleuesuee Oe[e ë efìHee efuene.

153

13.7 He´µveceeefuekeÀe ë

Òe.1 Deeblejje<ìêr³e veeCesefveOeer®eer GefÎ<ìîes DeeefCe keÀe³ex mHe<ì keÀje.Òe.2 Deeblejje<ìêr³e jesKeles®eer mecem³ee otj keÀjC³eemeboYee&le Deeblejje<ìêr³e veCesefveefOe®eer YetefcekeÀe

mHe<ì keÀje.Òe.3 ®eueveDeeefj<ìîe cnCepes keÀe³e? meebietve l³ee®es HeefjCeece DeY³eemee.Òe.4 1973 les 1980 ojc³eeve keÀ®®³ee lesuee®³ee eEkeÀceleer YejuîeecegUs efJeefvece³e ojele Pee}s}e

yeo} DeY³eemee.Òe.5 efJekeÀmeveµeerue osµeebveer ®eueve Deeefj<ìîeebHeemetve Iesleuesuee Oe[e - efìHe ef}ne.

154

14

DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeECONOMIC INTEGRATION

Heeþîe¬eÀce

14.0 GefÎ<ìîes14.1 He´mleeJevee14.2 DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®ee DeLe& DeeefCe HeÀe³eos14.3 DeeefLe&keÀ SkeÀelcekeÀerjCe He´keÀej14.4 meerceeµegukeÀ mebIee®ee efme×eble14.5 Òeµveceeef}keÀe

14.0 GefÎ<ìîes ë

Deeblejje<ìêr³e DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& DeeefCe efJeefÊe³e He×le ³eeceO³es DeeblejmebyebOe Deens. efJekeÀefmeleosµeekeÀ[tve efJekeÀmeveµeerue osµeele ceoleer®ee HeJeen Jee{eJee. efJekeÀmeveµeerue osµeeleerue GlHeeoveefveefce&leerJej DevegketÀue HeefjCeece JneJee ³ee¢<ìerves DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe iejpe Yeemet ueeieueer l³ee®e Deveg<ebieevespeeieeflekeÀ J³eeHeejHesþsle efJeefJeOe J³eeHeejKeeleer efvecee&Ce Peeueer. ³ee He´keÀjCeele DeeHeCe DeeefLe&keÀSkeÀelceerkeÀjCe Je J³eeHeejKeeleer ³eeefJe<e³eer DeY³eeme keÀjCeej Deenesle.

³ee Heeþe®eer GefÎ<ìîes Heg{erueHećeeCes ë1. DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee DeY³eemeCes2. DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®eer efJeefJeOe He´keÀejeb®ee DeY³eeme keÀjCes.3. peeieeflekeÀ J³eeHeej Hesþsleerue efJeefJeOe J³eeHeejer ieìeb®ee DeY³eeme Je cetu³eceeHeCe keÀjCes. (meeke&À,meeHeÌlee DeeefCe veeHeÌlee F.)

14.1 HemleeJevee ë

peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue meJe& osµe Deepe efJeYesoer J³eeHeejer OeesjCe DeJeuebyeleele. efJeefJeOe HekeÀej®³eeDeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeecegUs osµeeleerue J³eeHeejer yebOeves efJeµes<eleë pekeÀele yebOeves keÀceer nesleele cnCetveJ³eeHeej Je=×ermeeþer DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®eer DeeJeµ³ekeÀlee Deens.

14.2 DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®ee DeLe& DeeefCe HeÀe³eos ë

DeLe& ë ``HeéosefµekeÀ DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe cnCepes efJekeÀmeveµeerue osµeeleerue J³eeHeej Jee{er®eer SkeÀ

DeveesKeer /DeefYeveJe keÀuHevee nes³e.'' ³egjesefHe³eve DeeefLe&keÀ mebIeìvesÜejs ³ee osµeebvee ³eµemJeer nesC³eemeeþer

155

DeekeÀef<e&le kesÀues peeles, ³ee®ee DeLe& ³ee #es$eeleerue J³eeHeejJee{ nesC³eeme ceole nesles. menYeeieer osµeeleveefJeve leb$e%eeve, leebef$ekeÀ veJeefveefce&leer®eer DeceueyepeeJeCeer Je DeeOegefvekeÀ DeewÐeesefiekeÀjCe lemes®eGlHeeoveeleerue efceleJ³e³elee efceUJeC³eemeeþer DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe iejpes®es Demeles.

HeÀe³eos ë

DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeecegUs keÀener mekeÀejelcekeÀ HeÀe³eos menYeeieer osµeebvee nesleele les Heg{erueHećeeCes -1. DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeecegUs yeepeejHesþs®ee efJemleej nesTve menYeeieer osµeeleerue Debleie&le Je yeefn&ieleDeµeer GlHeeoveeleerue efceleJ³e³eÊee Jee{ueer peeles.2. efJemle=le yeepeejHesþscegUs GlHeeoveeceO³es efJeµes<eerkeÀjCe keÀjlee ³esles HeefjCeeceer DeeOegefvekeÀ DeewÐeesefiekeÀefJekeÀeme Ie[tve ³eslees. Depetvener Deeblejje<ìêr³e J³eeHeejeceO³es legueveelcekeÀ ueeYe efceUJeC³eemeeþeriebgleJeCetkeÀer®ee HeJeen GÐeesieekeÀ[s JeUefJeC³eemeeþer menYeeieer osµeebvee Heéslmeenve efceUles.3. DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeecegUs HejefkeÀ³e J³eeHeeje®³ee efoµesves Je j®elesle lemes®e Jemlet®ee Ke®e& DeeefCeeEkeÀcele j®evee ³eeceO³es mekeÀejelcekeÀ (DevegketÀue) HeefjCeece Ie[tve ³eslees.4. DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeecegUs vewmeefie&keÀ meeOevemeecegieér®ee He³ee&Hle JeeHej. DeeOegefvekeÀ leb$e%eevee®eeJeeHej, Je peeieeflekeÀ mHeOexuee leeW[ osCes µekeÌ³e nesles.5. GlHeeove DeeefCe GHe³eesie ³eecegUs menYeeieer osµeele meeceev³e keÀu³eeCe meeOelee ³esles.


He´.1 DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe cnCepes keÀe³e?

14.3 SkeÀelkeÀerkeÀjCee®es He´keÀej ë-

ogmeN³ee cene³eg×eveblej, peieeleerue osµeebveer HeeosefµekeÀ HeeleUerJej menkeÀe³e& keÀjC³ee®es DeeefCe

DeLe&J³eJemLeeb®es HejmHejebµeer SkeÀelceerkeÀjCe (Integration) keÀjC³ee®es DeveskeÀ He³elve kesÀuesDeensle. l³ee®es Keeueerue He´keÀej meebielee ³esleele.

1. DeeefLe&keÀ mebIe (Economic Union)

2. meerceeµegukeÀ mebIe (Customs Union)

3. Keguee J³eeHeej #es$e (Free Trade Area)

4. #es$eer³e eEkeÀJee DeebefµekeÀ SkeÀelceerkeÀjCe (Sectoral Partial Integration)

5. DeefOeceev³e J³eeHeej (Preferential Trading)

6. oerIe&keÀeueerve J³eeHeejer keÀjej (Long- term Trade Agreement)

1. Heefnu³ee HekeÀejele DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe HetCe&HeCes Peeuesues Demeles. veblej®³ee He´keÀejeleSkeÀelceerkeÀjCee®es DeeefCe menkeÀe³ee&®es HećeeCe ke´Àceµeë keÀceer nesle peelees. µesJeì®³ee oesve HekeÀejele kesÀJeUefµeefLeue mJeªHeele menkeÀe³e& kesÀues peeles.

DeeefLe&keÀ mebIe ner HeefjHetCe& SkeÀelceerkeÀjCee®eer yeeye cnCelee ³esF&ue. yeBveeruekeÌme mebIe (Benelux

Union) DeeefCe ³egjesHeer³e meeceeF&keÀ yeepeejHesþ (European Common Market)ner DeeefLe&keÀ mebIee®eer oesve GÊece GoenjCes nesle. ceeCemeeb®³ee, Yeeb[Jeuee®³ee DeeefCe mesJeeb®³ee cegkeÌle

156

neue®eeueerJej efveye¥Oe IeeueCeejs keÀe³eos meceeHle keÀjCes, meeceeF&keÀ JeenletkeÀ J³eJemLee keÀjCes,ke=Àef<eefJe<e³ekeÀ meceeve OeesjCes DeeKeCes, DeeefLe&keÀ OeesjCeeble mecevJe³e mLeeefHele keÀjCes. DeeefCe SkeÀe efJekeÀemeyeBkesÀ®eer efveefce&leer keÀjCes. ³ee Hee³eeYetle lelJeebJej DeeefLe&keÀ mebIeeb®eer GYeejCeer kesÀueer peeles. ³ee He´keÀejelemeYeemeo osµeebvee DeeHeu³ee mJeosµeebleie&le DeeefLe&keÀ OeesjCeebvee HetCe& cegj[ IeeueeJeer ueeieles, keÀejCe mebHetCe&#es$eele µesJeìer SkeÀ®e OeesjCe ueeiet nesles.

2. meerceeµegukeÀ mebIe ³ee ogmeN³ee He´keÀejele oesve eEkeÀJee DeefOekeÀ osµe DeeHeu³ee efYeVe #es$ee®³ee peeieer

SkeÀ®e meerceeµegukeÀ #es$e (Customs Territory) mLeeHeve keÀjleele. ³eecegUs SkeÀ lejmeYeemeo osµeebvee HejmHej J³eeHeejeJejerue HeµegukeÀ DeeefCe Flej efveye¥Oe Del³eble keÀceer eEkeÀJee meceeHlekeÀjeJes ueeieleele DeeefCe ogmejs, mebIeeyeensj®³ee osµeebµeer nesCeeN³ee J³eeHeejeJej meceeve He´µegukeÀ eEkeÀJeemeejKes efveye¥Oe ueeJeeJes ueeieleele.

3. Keguee J³eeHeej #es$e ³ee eflemeN³ee HekeÀejele SkeÀelceerkeÀjCee®es mJeªHe DeefOekeÀ mewue Demeles.

meYeemeo osµe DeeHemeele nesCeeN³ee J³eeHeejeJejerue yengleebµe DeeefCe Flej efveye¥Oe keÀceer keÀjleele eEkeÀJeemeceeHle keÀjleele. cee$e He´l³eskeÀ osµeeuee #es$eeyeensjerue Dev³e osµeeµeer nesCeeN³ee J³eeHeejeJej F®ísvesHe´µegukeÀ eEkeÀJee efveye¥Oe ueeJeC³ee®es mJeeleb$³e Demeles. meerceeµegukeÀ mebIe DeeefCe Keguee J³eeHeej#es$e ³eeleDeblej cnCepes Heefnu³ee He´keÀejele meYeemeo osµe yee¿e peieeµeer nesCeeN³ee J³eeHeejeyeeyele meeceeF&keÀ OeesjCemJeerkeÀejleele. lej ogmeN³ee He´keÀejele DeeHemeeleerue J³eeHeej Keguee þsJeleele. DeeefCe yee¿e peieeµeernesCeeN³ee J³eeHeejeJej JesieJesieUs DeeefCe mJeleb$e He´µegukeÀ oj Deceueele DeeCeleele. ³egjesHeer³e mJeleb$e

J³eeHeej mebIe (Europen free Trade Association or EFTA) DeeefCe ue@efìve

DecesefjkeÀve mJeleb$e J³eeHeej (Latin American Free Trade or LAFTA) nerKeguee J³eeHeej #es$ee®eer GoenjCes nesle.

4. #es$eer³e eEkeÀJee DeebefµekeÀ SkeÀelceerkeÀjCe ³ee ®eJeL³ee HekeÀejele SKeeÐee eEkeÀJee keÀener efJeefJeOe

Jemlebt®eer meeceeF&keÀ yeepeejHesþ mLeeHeve kesÀueer peeles. ³egjesHeer³e keÀesUmee DeeefCe Heesueeo mecegoe³e.

(European Coal and steel Community) DeeefCe ³egjesHeer³e DeCegµekeÌleermecegoe³e ner DeebefµekeÀ SkeÀelceerkeÀjCee®eer GoenjCes nesle.

5. DeefOeceev³e J³eeHeej ³ee HekeÀejele meYeemeo osµe HeµegukeÀ DeeefCe Flej HeefjceeCeelcekeÀ efveye¥Oe

³eeyeeyeleerle HejmHej DeefOekeÀ Goej OeesjCe mJeerkeÀejleele. HetJeea®es meeceép³e DeefOeceeve (Imperial

Preference) DeeefCe meÐee®es je<ì^ketÀue DeefOeceeve (Commonwealth

Preference) ns ³ee HekeÀej®es DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&®es GÊece GoenjCe nes³e. ³egjesHeerve DeeefLe&keÀ

menkeÀe³e& mebIeìvee (Organisation European Economic

Cooperation - OEEC) DeeefCe ³egjesHeer³e menkeÀe³e& DeeefCe efJekeÀeme mebIeìvee

(Organisation for European Co-operation andDevelopment - OECD) ner DeueerkeÀ[erue GoenjCes nesle. DeefOeceev³elescegUsJ³eeHeeje®³ee OejCeerJej efveef½ele HeefjCeece neslees DeeefCe cnCetve l³ee®es cenÊJe efìketÀve Deens.

oerIe&keÀeueerve J³eeHeejer keÀjej ³ee µesJeì®³ee HekeÀejele oesve osµe keÀener efJeke´sÀ³e Jemletb®³ee

J³eeHeejeyeeyele efÜHe#eer³e keÀjej keÀjleele. keÀjejeb®eer cegole 1 les 5 Je<ee¥He³e¥le eEkeÀJee DeeCeKeer peemle

157

Demet µekeÀles. ³eecegUs peeieeflekeÀ yeepeejeleerue Ieìvee DeeefCe ®e{Gleej ³eeb®³ee og<HeefjCeeceeHeemetve oesvnerosµeebvee mebj#eCe efceUles. GlHeeovee®³ee ³eespevee DeeKelee ³esleele. DeeefCe efyeveOeeskeÀ HetCe& keÀjlee ³esleele.DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&®ee ne Del³eble efµeefLeue He´keÀej cnCelee ³esF&ue.

Jej JeCe&ve kesÀuesu³ee DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&®³ee He´keÀejele keÀesCel³ee lejer mJeªHeele YesoYeeJeDeefYeHe´sle Demeu³ee®es mHe<ìHeCes efomeles. je<ìkegÀue DeefOeceeveele YesoYeeJe Deens. meerceeµegukeÀ mebIe DeeefCeKeguee J³eeHeej #es$e ³eele lej 100 Heéfleµele DeefOeceeve eEkeÀJee Hemebleer Deens. cegK³e cnCepes HeµegukeÀ

DeeefCe J³eeHeejefJe<e³ekeÀ meeceev³e keÀjej (GATT) ³ee peeieeflekeÀ mebIeìves}e keÀesCel³eener HekeÀej®esDeefOeceeve eEkeÀJee YesoYeeJe ceev³e veener. DeeefCe Deµee J³eJemLeebceO³es Yeeie IesCeejs yengleskeÀ osµe cee$e He´.J³ee. mee. keÀ. ®es meYeemeo Deensle. cnCetve®e He´.J³ee.mee.keÀ.ves Deµee YesoYeeJeHetCe& J³eJem³eebJej vesnceerìerkeÀe kesÀueer Deens. Kejs cnCepes, DeefOeceeve oeKeefJeCeejer keÀesCeleerner veJeerve J³eJemLee

(Arrangement) efvecee&Ce keÀª ve³es Deµeer leekeÀero He´.J³ee.mee.keÀ.ves efoueer nesleer. Hejbleg veblejDeveskeÀ HećegKe je<ìêbkeÀ[tve o[HeCes Deeu³eecegUs He´.J³ee.mee. keÀjejele keÀener megOeejCee keÀjC³eeleDeeu³ee. l³eevegmeej DeuHeefkekeÀefmele osµeebvee megOeejCee keÀjC³eele Deeu³ee. l³eevegmeej DeuHeefJekeÀefmeleosµeebvee DeefOeceeve oeKeefJeCeeN³ee J³eJemLeebvee DeeefCe efJekeÀmeveµeerue osµeebveer DeeHemeele mLeeHeve kesÀuesu³eeDeefOeceeve J³eJemLeebvee ceev³elee osC³eele Deeueer. lemes®e He. J³ee. mee. keÀ. ®ee YesoYeeJeeuee mHe<ì efJejesOeDemeuee lejer meerceeµegukeÀ mebIe eEkeÀJee Keguee J³eeHeej #es$e mLeeHeve keÀjC³ee®eer HejJeeveieer oesve DeìeRJejosC³eele Deeueer. SkeÀ cnCepes, l³ee J³eJemLes®³ee Debleie&le®e meYeemeo osµeeb®ee yengleebµe J³eeHeej nesleDemeuee Heeefnpes DeeefCe ogmejs, HeµegukeÀ HetCe&HeCes keÀe{tve ìekeÀC³eemeeþer þjeefJekeÀ DeJeOeeR®ee SkeÀkeÀe³e&ke´Àce DeeKeuee iesuee Heeefnpes. ³egjesHeer³e keÀesUmee DeeefCe Hees}eo mecegoe³e (ECSC) ³ee ³egjesHeer³eJ³eJemLesle ce³ee&efole Jemlebt®ee meceeJesµe Demeu³eeves DeeefCe ³egjesHeer³e Kegu³ee J³eeHeej mebIe

(E.F.T.A.) ³ee mebIeìvesves µesleceeueeuee keÀjejevegmeej keÀUues Demeu³eeves He´.J³ee.mee.keÀ.ves DeejbYeer³ee oesvner J³eJemLeebvee ceev³elee efoueer veJnleer. Hejbleg yeN³ee®e JeeìeIeeìer Peeu³ee DeeefCe l³eeveblej He´. J³e.mee. keÀ. ves DeejbYeer ³ee oesvner J³eJemLeebvee ceev³elee efoueer veJnleer. (ÒeµegukeÀ J³eeHeejer meecegoeef³ekeÀkeÀjej He´.J³ee.mee.keÀ)

DeeoMe& J³eJemLes®³ee, peeieeflekeÀ HeeleUerJejerue DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& ne®e mebHetCe& cenÊece DeeefLe&keÀkeÀu³eeCe meeOeCeeje `Heefnuee GÊece' GHee³e cnCelee ³eslees. Hejbleg DeMeer DeJemLee GYeejCes meO³ee lejerMekeÌ³e vemeu³ee®es GIe[ Deens. cnCetve yengleebMe je<ì^s Deelee Heéosef#ekeÀ HeeleUerJej pecesue lesJe{îeeHećeeCeele DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& keÀjC³ee®ee efÜleer³e GÊece GHee³ee mJeerkeÀejerle Deens. DeeefCe He´. J³ee. mee.keÀ. ner mebIeìvee veeKegMeerves keÀe Demesvee, HeCe mebceleer osle Deens. HeéosefMekeÀ HeeleUerJejerue DeeefLe&keÀmenkeÀe³e& Deelee kesÀJeU J³eeHeejeHe³e¥le meerefcele jeefnues vemetve DeefOeoevee®³ee #es$eelener megª Peeues Deens.DeMee DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&®es DeeefCe l³eele DeefYeHe´sle Demeuesu³ee SkeÀelceerkeÀjCee®es HeÀe³eos keÀe³e DeeefCel³ee®es DeLe&Meeðe keÀe³e ³eeb®ee efJe®eej Peeuee Heeefnpes.

DeeHeueer Heíeleer DeY³eemee.

1. DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®es efJeefJeOe HekeÀej keÀesCeles?

158

14.4 meerceeMegukeÀ mebIeeb®ee efme×eble (Theory of Customs Unions)

meercee MegukeÀ mebIeeb®³ee efme×eblee®ee DeY³eeme He´MegukeÀ efme×eblee®eer SkeÀ MeeKee cnCetve kesÀuee peelees.`èfÜleer³e GÊecee®es'' SkeÀ HećegKe GoenjCe cnCetve ³ee mebIeeb®ee efveoxMe kesÀuee peelees. l³eecegUs yejs®eoel³eeefJe<e³eer®eer ®e®ee& keÀu³eeCe keÀuHeves®³ee meboYee&le nesT ueeieles. DeLee&le meerceeMegukeÀ mebIeeefJe<e³eer®eer®e®ee& ceeieerue oesve oMekeÀebHeemetve peemle nesT ueeieueer Deens. l³eeJejerue meeefnl³eeuee DeeefCe mebMeesOeveefueKeeCeeue pevet HesJe HegÀìues Deens. keÀejCener lesme®e Ie[ues Deens. He´Àevme, pece&veer, Fìueer, yesefupe³ece,

uekeÌPesyeie& DeeefCe vesojue@v[dme ³ee mene osMeebveer 1958 meeueer jesce mebOeer (Tredty of

Rome) keÀªve ³egjesHeer DeeefLe&keÀ mecegoe³ee®eer (European Economic

Community) efveefce&leer keÀjC³ee®³ee efoMesves Jeeì®eeue megª kesÀueer. DeeefCe lesJneHeemetve DeeefLe&keÀSkeÀelcekeÀerkeÀjCee®³ee peUJeUer®es ueesCe peieYej Hemejues Deens. DeveskeÀ DeuHeefJekeÀefmele osMeebveerDevegkeÀjCe keÀjC³ee®³ee He´³elvee®ee SkeÀ Yeeie cnCetves DeMee®e mebOeer kesÀu³ee Deensle. ³egjesHeer³e DeeefLe&keÀmecegoe³ee®³ee ³eMeefmJeles®eer iJeener Jee{l³ee HećeeCeeleerue DevegkeÀjCeebÜejs efceUles, ³eeyeÎue MebkeÀe veener.

meerceeMegukeÀ mebIeeb®³ee mecem³eeb®ee DeY³eeme meeceev³eleë keÀu³eeCe Hewuet DeeefCe ³eb$eCee Hewuet ³eeoesve Meer<e&keÀeb®³ee Debleie&le kesÀuee peelees. Heefnu³eele mebIee®³ee mLeeHevescegUs menYeeieer osMeeb®³ee DeeefCeSkebÀoj peiee®³ee keÀu³eeCeele nesCeejer Jee{ DeLeJee Ieì ³eeb®ee Deboepe ueeJeuee peelees. ogmeN³eelemeYeemeo osMeebvee DeeHeu³ee He´MegukeÀ mebj®eveebceO³es DeeefCe efJeÊeer³e OeesjCeebceO³es keÀjeJ³ee ueeieCeeN³eeyeoueeb®ee efJe®eej kesÀuee peelees. mebIe meYeemeoe®³ee keÀu³eeCeele Yej He[les keÀer Ieì nesles, ³ee He´Mvee®es

GÊej osC³ee®ee megefJeK³eele He³elve pe@keÀe@ye Jne³evej ³eeves `J³eeHeej efveefce&leer' (Trade

Creation) DeeefCe (Trade diversion) ³ee meboYee&le kesÀuee.

J³eeHeej efveefce&leer DeeefCe DeHeJeenve

pe@keÀe@ye Jne³evej ³eeb®es meJe&He´Lece 1950 meeueer `meerceeMegukeÀ mebIee®ee He´Mve' (The

Coustoms union Issued) ³ee veeJee®ee DeY³eeme He´keÀeefMele keÀªve ³ee efJe<e³eeJejerue®e®exuee ®eeuevee efoueer. Kegu³ee J³eeHeeN³eecegUs Deeblejje<ìêr³e ÞeceefJeYeeieCeer DeeefCe efJeMes<eerkeÀjCe DeefOekeÀ³eesi³e He´keÀejs nesF&ue peeieeflekeÀ keÀu³eeCeele Yej He[les ner keÀuHevee meJe&meeceev³e nesleer DeeefCe meerceeMegukeÀmebIeeb®³ee mLeeHevescegUs mebyebefOele meYeemeo je<ìêble keÀe Demesvee HeCe keÀener HećeeCeele J³eeHeejeleerueDe[LeUs otj nesC³eeme efveef½ele ceole nesles DeeefCe cnCetve meJe& osMeeveer He´MegukeÀ efYebleer GYeejC³eeHes#eekeÀener osMeebveer DeeHemeeleerue He´MegukeÀ efYebleer cees[Ces kesÀJnener peeieeflekeÀ keÀu³eeCeeJej Yej ìekeÀCeejsDemeles. Demee mecepe meJe&$e He®eefuele neslee. keÀener Kegu³ee J³eeHeejeHes#ee kesÀJnener DeefOekeÀ Þes<þ nerkeÀuHevee DeLe&Meeðe%eebvee osKeerue ceev³e nesleer.

Jne³evejves ³ee keÀuHevesuee OekeÌkeÀe efouee meerceeMegukeÀ mebIeecegUs peeieeflekeÀ keÀu³eeCeele Jee{ eEkeÀJeeIeì keÀenerner nesT MekeÀles, Demes l³eeves meebefieleues DeeefCe efJeefMe<ì mebIee®³ee mLeeHevescegUs keÀu³eeCeeleJee{ nesCeej keÀer Ieì ³ee®es ceespeceeHe keÀjC³eemeeþer keÀmeesìîee DeLeJee DeefYeue#eCes meebefieleueer

meerceeMegukeÀ mebIee®³ee mLeeHeves®³ee J³eeHeeje®³ee mJeªHeeJej (Pattern) keÀe³e HeefjCeece neslees ³ee®esefJeMues<eCe keÀjC³eemeeþer l³eeves J³eeHeej-efveefce&leer DeeefCe J³eeHeej - DeHeJeenve ³ee oesve meb%ee meebefieleu³ee.mebIee®³ee meYeemeoebveer HejmHejeleerue He´MegukeÀe®eer Dee[keÀeþer otj kesÀu³eeveblej®³ee efmLeleerle GlHeeoveHeefjJ³e³e Demeuesu³ee meYeemeo osMeebceOetve keÀceer HeefjJ³e³e Demeuesu³ee meYeemeo osMeebkeÀ[s nmleebleefjle

159

Peeu³eeme J³eeHeej - efveefce&leer Peeueer DeeefCe keÀu³eeCeeJej IeveelcekeÀ HeefjCeece Peeuee Demes cnCelee ³esles.³eeGueì He´MegukeÀ Dee[keÀeþer otj kesÀu³eeveblej GlHeeove keÀceer HeefjJ³e³e Demeuesu³ee mebIeeyeensj®³eeosMeebSsJepeer peemle HeefjJ³e³e vemeuesu³ee mebIeeleerue osMeeble nesT ueeieu³eeme J³eeHeej DeHeJeenve PeeuesDemes cnCelee ³esles.

³ee oesve HeefjJ³e³eeleerue Deblej DeeHeu³eeueee GoenjCe DeeefCe Deeke=Àleer®³ee meene³³eeves mecepetve Ieslee³esles. GoenjCeele kesÀJeU GlHeeoveeJej ue#e keWÀefêle kesÀues Demetve SkeÀe efJeefMe<ì #e Jemlebt®³ee (keÀeHe[)ceeieCeer HetCe&HeCes DeueJeef®ekeÀ Demeu³ee®es DeeefCe Heefnu³ee, ogmeN³ee DeeefCe eflemeN³ee eflevner osMeeble efmLejHeefjJ³e³ee®ee efve³ece ueeiet Demeu³ee®es ie=nerle Oejues Deens. He´MegukeÀe®ee oj He´l³eskeÀ JesUer 100 HeéfleMeleceeveuee Deens. eflevner osMeebleerue HeefjJ³e³e Heefnu³ee osMeeleerue ®eueveele yeouetve meebefieleuee Deens.Deeke=Àleer ceO³es He1, He2, DeeefCe He3 ns Devegke´Àce Heefnu³ee, ogmeN³ee DeeefCe eflemeN³ee osMee®es HegjJeþe Jeke´ÀoeKeefJeues Deensle. eflevner osMeebleerue HeefjJ³e³e Devegke´Àces 10 ªHe³es, 8 ªHe³es DeeefCe 6 ªHe³es Heéfleceerìj Deens. Heefnu³ee osMeeves DeeHeu³ee keÀeHe[ GÐeesieeuee mebj#eCe osC³eemeeþer Dee³eeleeRJej 100HeéfleMele MegukeÀ (He´) ueeJeu³eeme ogmeN³ee osMeeleerue keÀeHe[e®eer Heéfle ceerìj eEkeÀcele 8 ª. Heemetve 16ª. He³e¥le DeeefCe eflemeN³ee osMeeleerue 6 ª. Heemetve 18 ª. He³e¥le Jee{les. l³eecegUs De osMeele Dee³eelecegUer®eb nesle veener DeeefCe mJeosMeele 10 ª. ojeves mebHetCe& GlHeeove nesles. mecepee Deelee Heefnuee DeeefCeogmeje osMe meerceeMegukeÀ mebIe mLeeHeve keÀjleele. HeefjCeeceleë l³eeb®³eeceOeerue Dee³eele He´MegukeÀ meceeHlenesles. eflemeN³ee osMeeleerue ceeueeJej cee$e Dee³eele He´MegukeÀ ®eeuet jenles. ogmeN³ee osMeeleerue keÀeHe[ (8ª. Heéfleceerìj) Deelee Heefnu³ee osMeeleerue keÀeHe[eHes#ee (10 ª. Heéfle ceerìj) mJemle Demeu³eecegUsHeefnu³ee osMeeleerue peemle Keef®e&keÀ GlHeeove yebo nesTve les ogmeN³ee osMeele megª nesles. keÀceer HeefjJ³e³eDemeuesu³ee osMeekeÀ[s GlHeeove nmleebleefjle Peeu³eecegUs ³eeuee J³eeHeej-efveefce&leer cnCeleele. eflemeN³eeosMeeletve HetJeea osKeerue Heefnu³ee osMeele efve³ee&le nesle vemeu³eecegUs meerceeMegukeÀ mebIee®³ee mLeeHeves®eel³ee®³ee J³eeHeeJej HeefjCeece nesle veener. Heefnu³ee osMeeves mJeosMeele ceeuee®eer efveefce&leer keÀjC³eeSsJepeer

ogmeN³ee osMeeletve lees Dee³eele kesÀuee cnCetve mebHeÊeer meeOeveeb®eb Dece x 2 eEkeÀJee jsKeebefkeÀle YeeieeSsJe{erye®ele nesles. ner ye®ele cnCepes®e keÀu³eeCeele He[uesueer Yej. J³eeHeej - efveefce&leer nesle Demesue lej mebIeeleDeJeM³e He´JesMe keÀjeJee DeeefCe J³eeHeej-DeHeJeenve nesle Demesue lej mebIeeyeensj jeneJes. DeLee&le ³eemebyebOeerkeÀesCelesner mejmekeÀì efJeOeeve keÀjCes keÀþerCe Deens. He´l³eskeÀ He´mleeefJele meerceeMegukeÀ mebIee®ee efJe®eejmJeleb$eHeCes kesÀuee Heeefnpes.

DeeHeCe kesÀJeU GlHeeoveeJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®ee efJe®eej kesÀuee. Hejbleg mebIe mLeeHeves®es HeefjCeeceGHeYeesieeJejner nesleele. DeebefMekeÀ meceleesuee®ee Heéfleceevee®ee DeeHeueer ceeieCeer HetCe&HeCes DeueJeef®ekeÀ DemelesDemes ie=nerle Oeªve efJeJes®eve kesÀues. JemlegefmLeleer cee$e leMeer vemeles. HeMegukeÀ keÀe{u³eecegUs meYeemeoosMeele l³ee Jemletb®³ee efkebÀceleer Ieìleele DeeefCe l³eeb®es ceeieCeerJej GlHeVe HeefjCeece DeeefCe HeéflemLeeHeveHeefjCeece nesleele. Heés. ceer[ ³eebveer ³eemebyebOeer GuuesKeveer³e efJeJes®eve kesÀues Deens. l³eeb®³ee celes kesÀJeU SkeÀeJemletJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®ee efJe®eej keÀªve Yeeiele veener. meJe& JemlebtefJe<e³eer l³eeb®es DeeblejmebyebOeue#eele IesTve efJe®eej keÀjeJee ueeielees. l³ee Jemlet He³ee&³eer Demet MekeÀleele eEkeÀJee mebHetjkeÀ DemetMekeÀleele. keÀener JemlebtHeemetve efceUCeejs GHeYeeskeÌl³ee®es meblees<eeefOekeÌ³e peemle lej FlejebHeemetve keÀceer DemetMekeÀles. efMeJee³e He´l³eskeÀ JemletJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®eer meeOeer yesjerpe-JepeeyeekeÀer keÀjlee ³esle veener,efmLeleer l³eeHes#ee Heg<keÀU iebgleeiebgleer®eer Demeles.

mebIe - mLeeHeves®ee J³eeHeej DeìeRJej osKeerue HeefjCeece neslees. osMeeb®ee ieì ueneve Demeu³eemeJ³eeHeej DeìeRJej efJeMes<e HeefjCeece nesle veener. Hejbleg ³egjesHeer³e DeeefLe&keÀ mecegoe³eemeejKee ceesþe ieì

160

Demeu³eeme He´MegukeÀ keÀe{lee #eCeer®e J³eeHeej-mebyebOeeceO³es cenÊJee®es yeoueeb®ee HeefjCeece keÀu³eeCeeJejneslees. DeeHeCe GoenjCes DeeefCe Deeke=Àl³ee ³eeb®³ee meene³³eeves DeejbYeer p³ee leerve osMeeb®ee efJe®eej kesÀueeDeens. l³eeHewkeÀer mebIeele HeJesMe keÀjCeeN³ee Heefnu³ee oesve osMeeb®³ee meeceeF&keÀ J³eeHeej Deìer DevegketÀuenesleele DeeefCe mebIeeyeensj jenCeeN³ee eflemeN³ee osMee®³ee cnCepes®e yee¿e peiee®³ee J³eeHeej Deìer HeéfleketÀuenesleele ns GIe[ Deens. DeLee&le mebIeele DemeCeeN³ee oesve osMeeb®³ee HejmHej J³eeHeej - DeìermegOeejleerue®e Demes veener. l³ee SkeÀeuee DevegketÀue DeeefCe ogmeN³eeuee HeefleketÀue jent MekeÀleele.

GlHeeove GHeYeesie DeeefCe J³eeHeej Deìer ³eebJej mebIe mLeeHeves®ee keÀe³e HeefjCeece neslees ³ee®esefJeJes®eve kesÀues cnCepes meerceeMegukeÀ mebIeeb®³ee efme×evlee®ee yeje®emee Yeeie HetCe& Peeuee Demes mecepee³eueenjkeÀle veener. Hejbleg GHes#ee keÀjlee ³esCeej veener Demesner keÀener HeefjCeece Deensle. SkeÀ cnCepes mebIe

mLeeHeves®ee HeefjCeece ye®eleerJej (Scale economics) nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®ee efJe®eejJneJe³eeme nJee. yeepeejHesþ ueneve Demeu³eeme GlHeeove ceesþîee DeeefCe keÀe³e&#ece HeceeCeele keÀjlee ³esleveener. meeceeF&keÀ yeepeejHesþ GHeueyOe Peeu³eeves ceesþîee Je keÀe³e&#ece GlHeeovee®es meJe& HeÀe³eos efceUtueeieleele. DeLee&le ner meeceeF&keÀ yeepeejHesþ HeÀej ueneve Demet ve³es. DeuHeefJekeÀefmele osMeeb®³ee ¢<ìerves ³eecegÐeeuee cenÊJe Deens. keÀceer ke´À³eMekeÌleer Demeuesu³ee ueneve ieìebveer meeceeF&keÀ yeepeejHesþe mLeeHevekeÀjC³eele efJeMes<e nMeerue veener. ceesþs ieì SkeÀ$e Demeu³eeme ueeYe nesT MekeÀlees ne l³ee®ee DeLe&.

ogmejs, meeceeF&keÀ yeepeejHesþs®ee keÀe³e&#ecelesJejner HeefjCeece neslees. DeeOeer mebjef#ele Demeuesu³eeDeLe&J³eJemLee mebIeeleerue osMeemeeþer Kegu³ee Peeu³eecegUs GlHeeokeÀebvee Jee{l³ee mHeOexuee leeW[ ÐeeJesueeieles. Fbiueb[ves ³egjesHeer³e DeeefLe&keÀ mecegoe³eele He´JesMe efceUefJeuee Heeefnpes. ³ee HeéfleHeeoveeceeies ner®eYetefcekeÀe nesleer. yeepeejHesþ ueneve Je mebjef#ele Demeueer lej GlHeeokeÀ DeeHeueer MekeÌleer DeuHeeefOekeÀejmLeeHeve keÀjC³eemeeþer Ke®e& keÀjleele. veJeerve leb$eeb®ee JeeHej keÀjC³eekeÀ[s eEkeÀJee veJeerve Jemlet yeepeejeleDeeCeC³eekeÀ[s l³eeb®ee efJeMes<e keÀue vemelees. meeceeF&keÀ yeepeejHesþsle He´JesMe kesÀu³eeme DeeHeesDeeHe mHeOexueemeeceesjs peeJes ueeieles. meYeemeo osMeebveener mHeOee&lcekeÀ efmLeleer efìketÀve jeneJeer Je Je=OoeRiele JneJeer ³ee

¢<ìerves He³elve keÀjeJee ueeielees. efJeMJemle (Trusts) eEkeÀJee keÀejKeeveoej efve³eb$ekeÀ mebIe

(Cartels) ³eeb®eer mLeeHevee nesT ve³es cnCetve keÀe³eos keÀjeJes ueeieleele. jesce mebOeerle DeMee HekeÀej®eskeÀuece IeeueC³eele Deeues Deens.

eflemejs, meerceeMegukeÀ mebIe eEkeÀJee meeceeF&keÀ yeepeejHesþ mLeeHeve kesÀu³eeves meYeemeo osMeeb®³eeDeeefLe&keÀ DeefYeJe=×eruee ®eeuevee efceUles. ue@efìve DecesefjkeÀve meeceeF&keÀ yeepeejHesþ ³ee®e nsletves mLeeHevekeÀjC³eele Deeueer. yeensj®³ee osMeebleerue DeefmLej yeepeejebJej DeJeuebyetve jeneJes ueeiele veener. ne l³ee®eemeJee&le ceesþe HeÀe³eoe. GlHeeokeÀebvee HeefjceeCe ye®eleer efceUefJelee ³esleele DeeefCe mHeOexcegUs keÀe³e&#eceleeJee{C³eeme ceole nesles. HeMegukeÀ efYebleer®³ee Dee[ mebj#eCee®ee ueeYe efceUsue ³ee DeeMesves Yeeb[Jeuee®eeDebleHe´Jeen osKeerue megª nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. DeveskeÀ uesKekeÀ ³egjesHe®³ee JesieJeeve DeefYeJe=ef×oje®esÞes³e lesLeer} meeceeF&keÀ yeepeejHesþs}e osleele. cee$e keÀesCel³eener Deµee IeìveskeÀ[s peeieeflekeÀ¢ef<ìkeÀesveeletve Heeefnues Heeefnpes. meYeemeo osMeeb®ee DeefYeJe=ef×Jej SkeÀerkeÀ[s Jee{le Demeleevee ogmejerkeÀ[sJ³eeHeej - DeHeJeenve nesTve efyeiej meYeemeo osMeeb®ee DeefYeJe=ef×Jej Ieìle Demesue, DeeefCe l³eeb®eeefJekeÀeme efOecee nesle Demesue lej ner Ieìvee meceLe&veer³e þjle veener. GlHeVee®³ee kesÀJeU nmleelejCeeletveIe[tve Deeuesueer DeefYeJe=×er efJe<ecelee Jee{efJeC³eeme keÀejCeerYetle þjles. l³eecegUs peeieeflekeÀ keÀu³eeCeele Jee{nesC³eeSsJepeer Ieì®e nesles. meeceeF&keÀ yeepeejHesþeb®³ee ³eMeekeÀjerlee SkeÀ DeeCeKeer iees<ì DeeJeM³ekeÀDemeu³ee®es Heés. n@jer pee@vmeve ³eebveer cnìues Deens Je leer cnCepes He´MegukeÀ IeìefJeu³ee®es HeÀe³eos Jee{erJeHeefjJenve Ke®e& eEkeÀJee meebmke=ÀeflekeÀ De[LeUs ³eemeejK³ee iees<ìeRveer efve<HeÝeeJeer JneJe³eeme vekeÀesle.

161

GoenjCeeLe&, Yeejle, Lee³eueB[, efHeÀefueHeeF&vme, keÀesefj³ee DeeefCe v³etPeerueB[ ³ee osMee®³ee meeceeF&keÀyeepeejHesþs®eer ³eMemJeerlee MebkeÀemHeo Demet MekeÀles. meerceeMegukeÀ mebIee®³ee mLeeHeves®ee GlHeeove,GHeYeesie, J³eeHeejDeìer HeefjCeece ye®eleer, GlHeeoveeleerue keÀe³e&#ecelee DeeefCe DeeefLe&keÀ DeefYeJe=ef×oj ³eeJejkeÀe³e HeefjCeece nesT MekeÀlees ³eemebyebOeer DeeHeCe efJeJes®eve kesÀues. ns efJeJes®eve kesÀJeU DeeefLe&keÀ Hewuet ¢<ìermeceesj þsJetve keÀjC³eele Deeues. meerceeMetu³e mebIee®eer mLeeHevee ner Ieìvee cee$e jepekeÀer³e Demeles Je efle®esotjieeceer jepekeÀer³e HeefjCeece nesleele. GoenjCeeLe& ³egjesHeer³e DeeefLe&keÀ mecegoe³eeleerue osMeeb®eer ceeieerueJeerme Je<ee¥leerue Heieleer ie´sì, efyeìve®ee l³eele 1973 meeueer Peeuesue HeJesMe DeeefCe petve 1975 ceO³esefyeéfìMe pevelesves meJe&celee®³ee ceeO³eceeves l³eeJej kesÀuesues efMekeÌkeÀeceesle&ye ³ee meJe& Ieìvee leMee jepekeÀer³e®e

Deensle. l³ee®es He³e&Jemeeve meb³egkeÌle je<ì^ ³egjesHe®eer (United States of Europe)mLeeHevee nesC³eele Peeues lej veJeue veener. ceie veJ³ee ³egjesHeuee DecesefjkeÀe DeeefCe meesefJnSì mebIe ³ee oesveosMeebMeer meceeve HeeleUerJej J³eJenej keÀjlee ³esF&ue.


1. meerceeMegukeÀ mebIe cnCepes keÀe³e?

2. meerceµegukeÀe®es efmLeleerLeer} HeefjCeece keÀesCeles?


Òe.1 DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCe cnCepes keÀe³e& meebietve l³ee®es efJeefJeOe HeÀe³eos mHe<ì keÀje.Òe.2 DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®es efJeefJeOe He´keÀej mHe<ì keÀje.Òe.3 meerceeµegukeÀ efmeOoeble mHeä keÀje.Òe.4 pekeÀelemebIee®³ee efmLeleerµeerue HeefjCeeceebefJe<e³eer ®e®ee& keÀje.

162

15

J³eeHeejerieìeb®es DevegYeJe Je ceguîeceeHeve

Heeþîe¬eÀce

15.0 GefÎäîes15.1 ÒemleeJevee15.2 J³eeHeejer ieì

15.2.1 GÊej DecesefjkeÀve cegkeÌle J³eeHeej #es$e (NAFTA)

15.2.2 oef#eCe DecesefjkeÀve cegkeÌle J³eeHeej #es$e (SAFTA)

15.2.3 HeéosefµekeÀ menkeÀe³ee&meeþer oef#eCe Deeefµe³eeF& mebIeìvee (SAARC)15.3 Òeµveceeef}keÀe

15.0 GefÎäîes ë

Deeblejjeäêr³e J³eeHeejeceO³es DeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCeeyejesyej®e J³eeHeejer ieìeb®es cenlJeDevev³emeeOeejCe Demes Deens. efJekeÀmeveµeer} osµeeleer} efveefce&leerJej DevegketÀ} HeefjCeece JneJee ³ee¢äervesDeeefLe&keÀ SkeÀelceerkeÀjCee®eer iejpe Yeemet }eie}er l³ee®e Devegmebieeves peeieeflekeÀ J³eeHeejHesþsle efJeefJeOeDeeblejjeäêr³e J³eeHeejerieì efvecee&Ce Pee}s. ³ee Heeþele DeeHeCe cenÊJee®³ee Deµee efJeefJeOe J³eeHeejerieìeb®eer®e®ee& keÀjCeej Deenesle.

³ee Heeþe®eer GefÎäîes Heg{er}ÒeceeCes meebielee ³esleer}.1) peeieeflekeÀ J³eeHeejer Hesþsleer} efJeefJeOe J³eeHeejerieìeb®ee DeY³eeme keÀjCes.2) GÊej DecesefjkeÀve cegkeÌle J³eeHeejer#es$e (NAFTA) ³ee J³eeHeejer ieìe®ee DeY³eeme keÀjCes.3) peeieeflekeÀ J³eeHeejer Hesþsleer} J³eeHeejerieì cnCetve meeke&À (SAARC) ®eer YetefcekeÀe

DeY³eemeCes.

15.1 ÒemleeJevee ëDeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjC³eemeeþer ÒeeosµeerkeÀ DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& keÀjC³ee®³ee nsletves p³ee

mebmLee®eer mLeeHevee keÀjC³eele Dee}er l³eeceO³es ÒeecegK³eeves veeHeÌlee, meeHeÌlee Je meeke&À ³ee J³eeHeejer ieìeb®eeG}ÁsKe kesÀ}e peelees. ³egjesefHe³eve ³egefve³eve DeeefCe veeHeÌlee GÊej DecesefjkeÀve cegkeÌle J³eeHeejer #es$e, nsJ³eeHeejer ieì cegK³elJeskeÀ©ve, efJekeÀefmele osµee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee nsletves mLeeHeve nesleele lejmeeke&À ÒeeosefµekeÀ menkeÀe³ee&meeþer oef#eCe Deeefµe³eeF& mebIeìvee Deµee ÒekeÀej®es J³eeHeejer ieì efJekeÀmeveµeer}osµeeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®³ee nsletves mLeeHeve efkebÀJee efvecee&Ce nesleele. Lees[keÌ³eele peeieeflekeÀ J³eeHeejerHesþsle DeeefLe&keÀ menkeÀe³ee&®³ee nsletves J³eeHeejer ieìeb®es ³eesieoeve cenlJeHetCe& Deens.

163

15.2 J³eeHeejer ieì

15.2.1GÊej DecesefjkeÀve cegkeÌle J³eeHeejer #es$e (NAFTA)

DecesefjkeÀe YetleHetJe& je<ìHeleer efyeue efkeÌuebìve ¿eeb®³ee Heg{ekeÀejeves ``veeHeÌìe''®eer efveefce&leer Peeueer. nemecePeeslee eEkeÀJee keÀjej DecesefjkeÀe, ke@Àve[e Je cesefkeÌmekeÀes ¿ee leerve osMeeb®³ee SkeÀe veJ³ee meeceL³e&Jeeve#es$eer³e mebIeìves®ee efvecee&lee Deens. SkeÀe veJ³ee meeceL³e&Jeeve #es$eer mebIeìves®ee efvecee&lee Deens. ¿ee

keÀjejecegUs keÀ[J³ee DeMee DebleefJe&jesOe Demeuesu³ee meb³egkeÌle jep³e DecesefjkeÀe (USA) veJepeerJeve HeeHlePeeues Deens. veeHeÌì ueeiet Peeu³eeveblej DecesefjkesÀ®ee 65 ìkeÌkesÀ ceeue keÀesCel³eener HekeÀej®es Dee³eeleMegukeÀ ve ueeielee cesefkeÌmekeÀes®³ee yeepeejHesþsle efJekeÀuee peeF&ue. ¿eeefMeJee³e Yeeb[Jeue iebgleJeCetkeÀerJejeruemeJe& efve³eb$eCes keÀceMeë nìefJeC³eele ³esleerue.veeHeÌìe Debleie&le DecesefjkeÀe, ke@Àve[e Je cesefkeÌmekeÀes ns osMe J³eeHeejeJej Demeuesueer meJe& efve³eb$eCes nìJetvecegkeÌle J³eeHeej #es$e yeveleerue. meebHele veeHeÌìe cnCepes meJee&le ceesþs cegkeÌle J³eeHeej #es$e ceeveues peeles.HeéosefMekeÀ DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& Jee{JeC³ee®ee He³elvee®ee SkeÀ Yeeie cnCetve ³ee mebIeìveskeÀ[s Heenlee ³esF&ue.

GÊej DecesefjkeÀer osMe SkeÀceskeÀebkeÀ[tve p³ee Jemlet efJekeÀle Iesleele l³ee ³eb$emeecetieér, JeenletkeÀ meecetieérDeMee mJeªHee®³ee Yeeb[Jeueer Jemlet Demeleele. ³ee Jemlet efve³ee&le keÀjCeeN³ee osMeeJej mebIeìvescegUsHeefjCeece nesle Demelees. Yeejlee®³ee yeeyeleerle DeMeer MekeÌ³elee veener. DecesefjkesÀ®eer meb³egkeÌle mebmLeevesmees[u³eeme Flej osMeebMeer Yeejlee®ee ceesþe J³eeHeej veener. DecesefjkesÀ®³ee meb³egkeÌle mebmLeevee®ee efJe®eejkesÀu³eeme Yeejle DecesefjkesÀkeÀ[s p³ee Jemlebt®eer efve³ee&le keÀjlees DeMee Jemlet mebIeìvesleerue Flej osMeDecesefjkesÀ®³ee meb³egkeÌle mebmLeevee HegjJeerle veenerle. l³eecegUs ³ee mebIeìves®ee Yeejlee®³ee efve³ee&leerJejHeéfleketÀue HeefjCeece nesle veener. mebIeìvesleerue osMeebveer DeeHemeele J³eeHeej Ketuee kesÀu³eecegUs Yeejlee®esvegkeÀmeeve nesC³ee®eer MekeÌ³elee veener lej HeÀe³eoe nesC³ee®eer MekeÌ³elee Deens.


He´Mve 1. ``veeHeÌìe'' (NAFTA) Jej efìHee efuene.

15.2.2 oef#eCe DecesefjkeÀve cegkeÌle J³eeHeejer #es$e (SAFTA)

meeke&À DeefOeceev³e (DeefOekeÀ Hemebleer) J³eeHeej keÀjej (meeHeÌìe)

(Preferential Trading Agreement - SAFTA)meeke&À osMeeb®³ee Debleie&le J³eeHeej menkeÀe³e& Jee{eJes cnCetve 7 ef[meWyej 1995 Heemetve keÀjej ueeietkeÀjC³eele Deeuee. Deeblej#es$eer³e J³eeHeeje®ee He´meej keÀjCeejer meeHeÌìe ner ieþerle mebmLee Deens. ¿eemebmLes®ee GÎsMe ne meeke&ÀceOeerue osMeeb®³ee J³eeHeejele ³esCeejs De[LeUs J³eJeefmLeleHeCes efveJeejCes.

De) meeke&À DeefOeceev³e J³eeHeej keÀjeje®eer GefÎäîes (SAPTA) Heg{erueHećeeCes -

1. meeke&À®³ee meom³e osMeeb®ee nUtnUt J³eeHeej efJemleej keÀjCes.2. ``meeke&À'' osMeeleerue De[LeUs keÀe{tve ìekeÀCes.3. meom³e osMeele DeeefLe&keÀ menkeÀe³e& Debleie&le J³eeHeeje®eer mLew³ee&efOeef<ìle GYeejCeer keÀjCes.

ye) SAFTA ®³ee He´Meemevee®eer leÊJes ë

meeHeÌìe (SAFTA) ®³ee He´Meemevee®eer leÊJes Heg{erueHećeeCes ë1. HejmHej mecePeesl³ee®³ee DeeOeejs SkeÀef$ele meceevelesves meYeemeo osMeebvee HeÀe³eos efceUJetve osCes.

164

2. keÀjejeHećeeCes ìHH³eeìHH³eeves megOeejCee HejmHej menkeÀe³ee&letve le[pees[er keÀjCes. keÀ®®ee ceeue DeeefCeDeOe&efme× GlHeeefole Jemlebtvee Debleie&le meJeuele efoueer peeles.

keÀ) pekeÀeleer ë

pekeÀeleerle meJeuele efoueer peeles. pekeÀeleer lemes®e pekeÀeleerefMeJee³e JesieÈ³ee ceeiee&®ee DeJeuebye kesÀueepeelees. pekeÀeleerJej GHee³ee ³eespevee®es ceeie& cnCepes1. efve³ee&le#es$eele J³eeHeeje®³ee megefJeOee GHeueyOe keÀªve osCes.2. efve³ee&le HegjJeþe, efJecee DeeefCe yeepeeje®eer ceeefnleer GHeueyOe keÀªve osCes.3. leebef$ekeÀ ceole GHeueyOe keÀªve osCes. GÐeesiee®eer mLeeHevee, efve³ee&leermeeþer ke=À<eer He´keÀuHe GYeejCesFl³eeoer.4. oerIe&keÀeUe®ee keÀjej keÀjCes.5. pekeÀeleer®es De[LeUs otj keÀjCes. l³eemeeþer He´MegukeÀ cegkeÌle keÀjCes, efve³ee&le Jemlebtvee pekeÀeleerHeemetvemetì osCes F.

[) J³eJenejleesue ë

J³eJenejleesuee®ee iebYeerj He´Mve efvecee&Ce Peeu³eeme efve³ee&le Jee{efJeC³eemeeþer meJeuele osCes.menYeeieer meefceleer keÀjej DeeefCe efJeYeeieCeer®³ee DebceueyepeeJeCeer®ee Dee{eJee IesF&ue. lemes®e HeÀe³eos meJe&osMeebvee meceeve efoues peeleerue. efouesu³ee meJeueleer keÀe{tve IesCes eEkeÀJee l³eele yeoue keÀjC³eemeeþer Debleie&lemeuuee cemeuele keÀjCes ns Hel³eskeÀ leerve Je<ee¥veer kesÀues peeF&ue.

meeke&ÀJej ìerkeÀe (Criticismson SAARC) ëJ³eeHeeje®³ee GoejerkeÀjCeeceO³es meeke&À osMeebMeer megjJeele ®eebieueer Peeueer. Hejbleg l³eebvee DeveskeÀ mecem³eebveeleeW[ ÐeeJes ueeieues.

1. keÀener Jemlegbyejesyej osMeebleie&le J³eeHeejele ceesþîee pekeÀeleer®eer meJeuele HetCe& keÀjlee Deeueer veenereEkeÀJee Heesnes®eueer veener.

2. ¿ee HeéosefMekeÀ mebIee®ee HejkeÀer³e peeieeflekeÀ J³eeHeejele Deieoer ueneve efnmmee Deens. l³eecegUsmebIeìvesleerue osMeeb®es Flej osMeebyejesyej Dee³eele-efve³ee&leer®es DeefOekeÀ mebyebOe Deensle.

3. mebIeìvesleerue meom³e osMeele oeefjêîe, yeskeÀejer, DeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³ee ³ee mecem³ee Deensle.l³eecegUs HejmHej efJeÊeer³e mene³³e keÀjCes keÀþerCe Deens.

4. Yeejle DeeefCe HeeefkeÀmleeve ³ee oesve osMeele jepekeÀer³e Jewcevem³e Demeu³eeves HejmHejele efJeOee³ekeÀmenkeÀe³e& efvecee&Ce nesCes keÀþerCe Deens.

5. Yeejle ne DeekeÀejeves, DeeefLe&keÀ¢<ìîee ueeskeÀmebK³esves Flej meom³e osMeebceO³es ceesþe Deens. Flejmeom³e osMeebHes#ee ceesþe Deens. Flej meom³e osMeebvee Yeejlee®³ee Je®e&mJee®es Ye³e Jeeìles.

6. leebef$ekeÀ meefceleerÜejs JeenletkeÀ, peceerve DeeefCe peueJeenletkeÀ megefJeOee meom³e osMeele GHeueyOePeeueer veener. cnCetve meom³e osMeeleerue meom³e osMeele GHeueyOe Peeueer veener. cnCetve meom³eosMeeleerue J³eeHeej efJekeÀefmele Peeuee veener.

7. meom³e osMeeb®eer HeleHegjJeþîee®eer meeOeves JessieJesieUer Deensle lees SkeÀ cenÊJee®ee De[LeUeosMeeb®³ee J³eeHeeje®³ee efJekeÀemeeuee efvecee&Ce neslees.

8. Jemlet®ee J³eeHeej yeskeÀe³eoe DeeefCe DeJ³eJene³e& Demeu³eeme meom³e osMeele J³eeHeejele De[LeUs³esleele.

165

meÐee ``meeke&À'' l³ee®es GefÎ<ì meeÐe keÀjC³eele cenÊJeHetCe&efjl³ee Heíeleer keÀjC³eele DeHe³eMeer þjueeDeens. meom³e osMeebceOeerue mebyebOee®es ®eebieues JeeleeJejCe jeefnues veener. meeke&À®es YeefJeleJ³e DebOeejce³eJeeìles.

Hesìêsefue³ece efve³ee&lekeÀ osMeeb®es mebIeìve (DeesHeskeÀ)

(Organization of the Petroleum exporting Countries = OPEC)lesue efve³ee&lekeÀ osMeeb®³ee mebIeìves®eer (OPEC) mLeeHevee efve³ee&le keÀjCeeN³ee osMeebceO³es lesueGlHeeove keÀjC³ee®es keÀe³e& HeécegK³eeves yengGÎsMeer³e kebÀHev³ee ceeHe&Àle®e keÀjC³eele ³esles. DeesHeskeÀ®³eemLeeHevesHetJeea Heemetve®e lesue kebÀHev³ee lesuee®³ee efve³ee&leerÜejs mJeleë®³ee osMeebvee mebHeVe yeveefJele Deensle.DeesHeskeÀ®³ee efve³eceevegmeej keÀesCel³eener je<ìêuee mebIeìves®ee meom³e yeveefJeC³eekeÀefjlee lesuee®es Meg×efve³ee&lekeÀ je<ì^ DemeeJe³eeme nJes; lemes®e je<ìê®es lesue.


He´.1 oef#eCe DecesefjkeÀve cegkeÌle yeepeej #es$e (SAFTA) cnCepes keÀe³e?

15.2.3 HeeosefMekeÀ menkeÀe³ee&meeþer oef#eCe DeeefMe³eeF& mebIeìvee (meeke&À)

(South Asian Association for Regional Co-operation - SAARC)

ef[meWyej 1985 ceO³es oef#eCe DeeefMe³eeF& HeéosefMekeÀ menkeÀe³e& mebIeìves®eer mLeeHevee Peeueer. ³eemebIeìsvesle meele osMe keÀe³ecemJeªHeer meom³e Deensle. Yeejle, yeebieuee osMe, HeeefkeÀmleeve, vesHeeU,ÞeeruebkeÀe, Yetleeve DeeefCe ceeueefoJe ³ee osMeebe®ee meceeJesMe neslees. ³ee mebIeìves®es cegK³e keÀe³ee&ue³e vesHeeU®eerjepeOeeveer keÀeþceeb[t ³esLes Deens ``meeke&À''®es meJe& meYeemeo osµe ÒeecegK³eeves ke=À<eerÒeOeeve osµecnCetveDeesUKe}s peeleele.

HeéosefMekeÀ menkeÀe³ee&meeþer oef#eCe DeeefMe³eeF& mebIeìvee (meeke&À) ³eebveer Debleie&le mHeOee& veekeÀejueer DemetveJ³eeHeeje®³ee Meleeale megOeejCee kesÀueer Deens. pej OeesjCee®ee mJeleë®eer DeesUKe efJekeÀefmele keÀjCes JeJ³eJenej keÀjCes, lej HeéosefMekeÀ J³eJenejele efÜHe#eer³e Meleeale efJemleej keÀjCes, ner cenÊJee®eer lelJesDeensle.

meeke&À®es mebIeìve mJeªHe (Organisation of SAARC)meeke&À®³ee keÀe³e&keÀejer ceb[Ueves ``G®®e OeesjCe'' þjefJeues Deens. l³eevegmeej meYeemeo osMeeb®³eemejkeÀej®ee HećegKe Ieìvesvegmeej keÀe³e&keÀejer ceb[UeJej Demelees. keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®eer yewþkeÀ oesveJe<ee&letve SkeÀoe nesles efJeosMe J³eeHeej mebef®eJeeb®eer mLee³eer meefceleer Demeles.ner meefceleer ceeieerue keÀe³ee&®ee Dee{eJee IesTve veJeerve ³eespevee cebpetj keÀªve l³ee®eer keÀe³e&Jeener keÀjles.meeke&À®³ee keÀecekeÀepee®³ee ¢äerves SketÀCe 11 meefcel³ee keÀe³e&jle Deensle.

leebef$ekeÀ meefceleer ë

³ee meefceleerceO³es meom³e osMeeb®³ee HeefleefveOeer®ee meceeJesMe Demelees. ³ee meefceleerJej meeke&À®³ee OeesjCee®eerDebceueyepeeJeCeer, mecevJe³e DeeefCe osKejsKe ner peyeeyeoejer Demeles. meYeeemeo osMeeb®³eemeeþer IeìvesvegmeejHeg{erue keÀe³e& kesÀueer peeleele.

166

HeéosefMekeÀ menkeÀe³ee&meeþer oef#eCe DeeefMe³eeF& mebIeìvee (meeke&À) cegK³e O³es³e ceeveJeer DeeefCe YeeweflekeÀmeeOevemebHeÊeer®ee DeefOekeÀeefOekeÀ GHe³eesie keÀªve meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme meeO³e keÀjCes.

meeke&À®eer GefÎ<ì ë (Objectives of SAARC)

meeke&À mebIeìves®³ee ®eeì&j keÀuece I ceO³es Heg{erue GefÎ<ì efoueer Deensle.

1. oef#eCe DeeefMe³eeleerue ueeskeÀeb®³ee meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ keÀu³eeCeele megOeejCee keÀjCes DeeefCe l³eeb®³eepeerJeveceevee®ee opee& megOeejCes.2. DeeefLe&keÀ Jee{er®ee Jesie Jee{efJeCes, HeósMeeleerue meeceeefpekeÀ Heieleer DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ efJekeÀeme meeOeCes,meJe& J³ekeÌleeRvee Deelcemevceeveeves peieC³ee®eer mebOeer osCes DeeefCe l³eeb®³ee #eceles®ee HetCe& GHe³eesie keÀªveIesCes=3. oef#eCe DeeefMe³eeleerue osMeeceO³es meecegoeef³ejerl³ee DeelceefveYe&jlee Jee{Jetve leer yeUkeÀì keÀjCes.4. SkeÀceskeÀeb®³ee mecem³ee mecepeeJetve IesTve SkeÀceskeÀebJejerue efJeMJeeme Jee{efJeCes.5. meYeemeo osMeeb®³ee efJekeÀemee®ee Jesie Jee{efJeC³eemeeþer SkeÀceskeÀebleerue DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ,meebmke=ÀeflekeÀ, leebef$ekeÀ DeeefCe efJe%eeve #es$eeleerue menkeÀe³e& Jee{efJeCes.6. meceeve efnlemebyebOeer He´MveebJej Deeblejje<ìêr³e ceb®eeJej DeeHeeHemeeleerue menkeÀe³e& Jee{efJeCes.7. meceeve GefÎ<ì DeeefCe nslet Demeuesu³ee Deeblejje<ìêr³e DeeefCe HeeosefMekeÀ mebIeìvesyejesyej menkeÀe³e&keÀjCes.

lelJes (Principales)

®eeì&j (Charter) ®³ee efve³ece 11 ceO³es Keeueerue leÊJeeb®ee meceeJesMe kesÀuee Deens.J³eJenejleesue

1. mebIeìves®³ee DeejeKe[îeeceO³es menkeÀe³e& keÀjC³eemeboYee&le cnCepes®e meeJe&Yeewce mecelee, HeéosefµekeÀDeyeeefOelelee, jepekeÀer³e mJeeleb$³e, Flej osµeeb®³ee osµeebleie&le J³eJenejele DeefueHlelee yeeUieCes DeeefCeSkeÀceskeÀeb®es HeÀe³eos HeenCes.2. Demes menkeÀe³e& efÜHe#eer³e eEkeÀJee DeveskeÀ He#eer³e yebOevee®³ee efJejesOeer vemesue.3. DeµeemenkeÀe³ee&le Demebielelesyejesyej efÜHe#eer³e DeeefCe yengHe#eer³e yebOeves vemeleerue.meeke&À osµeeb®es DeeefLe&keÀ mebyebOe DeeefCe J³eeHeejJee{erme ceesþe JeeJe Deens. ns osµe peeieeflekeÀ J³eeHeejele Flejosµeebyejesyej mHeOee& keÀª µekeÀleerue. meeke&À®³ee meom³e osµeele.1. HeéfleefveOeer®³ee #es$eele keÀe³e&ke´Àce DeeefCe He´keÀuHeeb®eer GYeejCeer keÀjCes.2. cegK³e He´keÀuHeeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.3. He´keÀuHe keÀefceìer®ee DenJeeue mLee³eer meefceleeruee meeoj keÀjCes.

meeke&À®³ee leebef$ekeÀ meefceleer®ee mebyebOe ë

1. ke=À<eer 2. He³ee&JejCe 3. efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve 4. oUCeJeUCe 5 Deejesi³e DeeefCe ueeskeÀmebK³ee 6.ieéceerCe efJekeÀeme 7. He³e&ìve Fl³eeoeRµeer Demelees.meeke&Àves 2001 les 2010 ns oµekeÀ yeeuekeÀu³eeCeemeeþer jeyeefJeC³ee®es þjefJeues Deens.

meeke&À®³ee meYeemeo osµeeb®³ee HećegKee®eer Je<ee&letve SkeÀoe yewþkeÀ Dee³eesefpele kesÀueer peeles. meeke&À®eer HeefnueeryewþkeÀ 1985 ceO³es yeebieuee osµee®eer jepeOeeveer {ekeÀe ³esLes Yejueer nesleer ogmejer yewþkeÀ 1986 ceO³es

167

yeWieueesj, ³esLes eflemejer yewþkeÀ vesHeeU®eer jepeOeeveer keÀeþceeb[t ³esLes 1987 ceO³es, ®eewLeer yewþkeÀFmueeceeyeeo ³esLes 1988 ceO³es Yejueer nesleer. veblej®³ee keÀeUele cee$e HeéfleJe<eea yewþkeÀ Dee³eesefpelekeÀjC³eeSsJepeer oesve Je<ee&letve SkeÀoe yewþkeÀer®es Dee³eespeve keÀjC³eele Deeues nesles. Hee®eJeer yewþkeÀ ceeues ³esLes1990 ceO³es, meneJeer keÀesuebyees ³esLes 1991 ceO³es Yejueer nesleer. lesjeJeer yewþkeÀ 2005 ceO³es {ekeÀe³esLes Heej Hee[ueer.

peevesJeejer 2004 ceO³es Fmueeceeyeeo ³esLes Yejuesueer meeke&À efµeKej yewþkeÀ SsefleneefmekeÀ mecepeC³eele³esles. ¿ee mebcesueveele Yeejle Je HeeefkeÀmleeve ns oesve osµe HejmHejebpeJeU Deeues. meele osµeeb®³ee ¿eemebcesueveele Iees<eCeeHe$e peenerj keÀjC³eele Deeues. ¿ee oesvner osµeebveer SkeÀef$eleHeCes DeeblekeÀJeeoe®eeyeboesyemle keÀjC³ee®eer Iees<eCee kesÀueer lemes®e ``Kegu³ee J³eeHeejeyeeyele'' ner menceleer oµe&efJeC³eele Deeueer.¿ee Iees<eCee He$eeleerue HećegKe cegÎs Heg{erue HećeeCes -

1. oef#eCe Deeefµe³ee SkeÀ µeebleerHetCe& Je efmLej #es$e yeveefJeCes2. efJeJeeo; celeefYeVelee Je mebIe<e& ¿eeJej µeebleles®³ee GHee³e ³eespevee keÀjCes.3. meeJe&YeewefcekeÀlee, meceevelee, #es$eer³e DeKeb[lee Je je<ìêb®es mJeeleb$³e ¿eeb®³ee DeeOeejeJej mecebpeme

µespeejer cnCetve jenCes Je efJekeÀeme meeOeCes.4. µeðeðeeb®ee JeeHej ve keÀjCes, Flejeb®³ee keÀejYeejele nmle#esHe ve keÀjCes. lemes®e ogmeN³ee osµee®³ee

Yeeveie[erle ve He[Ces ¿eeJej peesj osC³eele Deeuee.5. meeke&À®³ee íesìîee íesìîee osµeeb®³ee efJeµes<e mecem³eeb yeÎue peeieªkeÀ jenCes.

meeke&À®³ee meJe&meeOeejCe lejletoer (SAARC)1. meeke&ÀceOeerue osµe keÀesCeleener efveCe&³e SkeÀceleeves Iesleele.2. mebIeìvesle efJeJeeÐe cegÎs ìeUues peeleele.

Yeejlee®ee meeke&À osµeebµeer J³eeHeej

(India’s Trade with SAARC)Yeejleeves vesHeeU, yeebieueeosµe, Yetleeve Je ÞeeruebkessÀyejesyej efÜHe#eer³e keÀjej kesÀues Deensle. `meeke&À'®³eemeYeemeo osµeeble Yeejle YeewieesefuekeÀ Je DeeefLe&keÀ ¢<ìîee Heiele Demeu³eeves meeke&À®³ee J³eeHeejeceO³esYeejlee®ee Jeeìe meJee&efOekeÀ Deens. Yeejlee®ee meeke&À osµeebµeer DemeCeeje J³eeHeejleesue ne melele DevegketÀueDeens. 1980 ceO³es Yeejleeletve meeke&À®³ee Flej osµeele Peeuesu³ee efve³ee&leer®es cetu³e 307 oµeue#eDecesefjkeÀve [e@ueme& lej Dee³eeleer®es cetu³e 141 oµeue#e DecesefjkeÀve [e@ueme& nesles 1987-1988ceO³es Yeejleeletve meeke&À®³ee Flej osµeele Peeuesu³ee efveefce&leer®es cetu³e 406 oµeue#e DecesefjkeÀve [e@ueme&lej Dee³eeleer®es cetu³e 98 oµeue#e [e@ueme& nesles Je Yeejlee®³ee J³eeHeejele 408 oµeue#e [e@ueme&®eerefµeuuekeÀ nesleer. 1998-99 ceO³es Yeejlee®es meeke&À osµeele Deemeuesu³ee efve³ee&leer®es cetu³e 7187oµeue#e [e@ueme& nesles DeeefCe Yeejlee®³ee meeke&À osµeebµeer DemeCeeje J³eeHeej 5240 oµeue#e [e@ueme&SJe{e efµeuekeÀer neslee. cnCepes J³eeHeejleesue DevegketÀue neslee.

Yeejlee®³ee efve³ee&leerHewkeÀer meJee&efOekeÀ efve³ee&le yeebieueeosµeele Je l³eeveblej ÞeeruebkesÀle Peeueer Deens.

Yeejlee®³ee meeke&À meom³e osµeeµeer DemeCeeN³ee J³eeHeejeyeeyele Demes efometve ³esles eEkeÀJee efve<keÀ<e& ³esleele keÀer1. Yeejlee®ee J³eeHeejleesue melele DevegketÀue Deens.

168

2. Yeejlee®ee meeke&À osµeebµeer DemeCeeje efve³ee&le J³eeHeej 1980 ceO³es 307 oµeue#e [e@ueme& Jeªve1998-99 ceO³es 7187 oµeue#e [e@ueme& He³e¥le Jee{uee.3. Yeejlee®³ee SketÀCe efve³ee&leerle meJee&efOekeÀ efve³ee&le yeebieuee osµeele nesles.4. Yetleeve Je ceeueoerJe osµeele Peeuesu³ee efve³ee&leer®es cetu³e Deefleµe³e keÀceer efometve ³esles.5. efve³ee&leerHećeeCes Dee³eeleer®ee meg×e ceeueoerJe®ee Jeeìe Deefleµe³e keÀceer neslee.6. ÞeeruebkeÀe®³ee DemeCeeN³ee J³eeHeeje®ee efJe®eej kesÀu³eeme Yeejleeletve nesCeeN³ee efve³ee&leer®es cetu³e Dee³eelecetu³eebHes#ee vesnceer®e DeefOekeÀ jeefnues Deens.


1. meeke&À®eer GefÎ<ìîes keÀesCeleer?

2. meeke&ÀJej Lees[keÌ³eele efìHe efuene.


Òe.1 DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeleer} efJeefJeOe J³eeHeejer ieìeb®eer YetefcekeÀe Lees[keÌ³eele mHeä keÀje.Òe.2 veeHeÌlee (NAFTA) Jej efìHe ef}ne.Òe.3 meeHeÌlee (SAFTA) Jej efìHe ef}ne.Òe.4 meeke&À (SAARC) Jej efìHe ef}ne.

Date post:	02-Oct-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	2 times
Download:	0 times

SYBA - International Economics - Theory & Policy.€¦ · Title: Microsoft Word - SYBA -...

Documents