Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review...

8/3/2019 Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes Evaluation of Tur

1/403

T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

MALYE ANABLM DALI

DOKTORA TEZ

VERG KANUNLARININ ANAYASAYA

UYGUNLUUNUN YARGISAL DENETM:TRKYE DEERLENDRMES

Abdullah TEKBA

Danman

Do. Dr. Zeynep ARIKAN

2007


2/403

II

YEMN METN

Doktora Tezi olarak sunduum, Vergi Kanunlarnn Anayasaya

Uygunluunun Yargsal Denetimi: Trkiye Deerlendirmesi adl almamn,tarafmdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn

yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu,

bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

...//2007

Abdullah TEKBA


3/403

III

DOKTORA TEZ SINAV TUTANAI

rencininAd ve Soyad : Abdullah TEKBAAnabilim Dal : Maliye Anabilim DalProgram : Maliye Doktora Program

Tez Konusu : Vergi Kanunlarnn Anayasaya UygunluununYargsal Denetimi: Trkiye DeerlendirmesiSnav Tarihi ve Saati :

Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn.. tarih ve . Sayl toplantsnda oluturulan jrimiztarafndan Lisansst Ynetmeliinin 30.maddesi gereince doktora tez snavnaalnmtr.

Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sre iindesavunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olanAnabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin,

BAARILI OY BRL ile DZELTME * OY OKLUU RED edilmesine ** ile karar verilmitir.

Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. ***renci snava gelmemitir. **

* Bu halde adaya 3 ay sre verilir.** Bu halde adayn kayd silinir.*** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.

EvetTez, burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fullbrightht vb.) aday olabilir.

Tez, mevcut hali ile baslabilir. Tez, gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin, basm gereklilii yoktur.

JR YELER MZA

Baarl Dzeltme Red ..

Baarl Dzeltme Red ..........


Baarl Dzeltme Red ..............



4/403

IV

ZETDoktora Tezi

Vergi Kanunlarnn Anayasaya Uygunluunun Yargsal Denetimi: TrkiyeDeerlendirmesi

Abdullah TEKBA

Dokuz Eyll niversitesiSosyal Bilimler Enstits Maliye Anabilim Dal

Gnmzde devletin en nemli gelir kayna haline gelen vergiler,gemi dnemlerde belli harcamalar karlamak iin ve dk miktarlardatahsil edilmekteydi. Kamu gelirleri iinde vergilerin nispeten daha dkmiktarlarda bulunduu gemi dnemlerde vergilendirme yetkisi kral,hkmdar gibi belli kimselerce kullanlmaktayken, kuvvetler ayrl kuramnnhayata geirilmesiyle gnmzde yasama organlar tarafndan kullanlmayabalanmtr.

Temsili demokrasinin gerei olarak ortaya kan yasama organlar,

egemenlii ve bu kapsamda vergilendirme yetkisini halk adna kullananorganlardr. Balangta hak ve zgrlklerin koruyucusu olarak grlenyasama organlarnn, devam eden srete, hak ve zgrlkleri ihlal ediciuygulamalara ynelebildii grlmtr. Bu durum, gemi dnemlerin ennemli gereklerinden biri olan siyasi iktidarn snrlandrlmas konusunun,modern alarn yasama organlar iin de geerli olduunu gstermitir.Yasama organlarnn snrlandrlmasnda deiik alternatifler iinde en uygunolannn ise, siyasi iradeden bamsz olarak ilev gren yarglar tarafndanyrtlen anayasa yargs denetimi olduu kabul edilmektedir.

Temsilsiz vergilendirme olmaz anlayna dayanan kanunilik ilkesi

gerei, vergiler esas olarak kanunlarla konulmaktadr. Normlar hiyerarisianlaynn kabulnn sonucu olarak, vergi kanunlarnn da st norm olananayasaya uygunluunun salanmas gerekmektedir. Anayasaya uygunluk,ncelikle, yasama organlarnca anayasal prosedrlere ve ilkelere uygunkanunlarn karlmasyla salanacaktr. Ancak yasama organnn bu prosedrve ilkelerden ayrlmas halinde, anayasaya aykr olarak karlan kanunlarnortadan kaldrlmalar gerekir.

Anayasaya aykr kanunlar iptal etme yetkisi, bugn pek ok lkedeolduu gibi Trkiyede de Anayasa Mahkemesi tarafndan kullanlmaktadr.Trkiyede Anayasa Mahkemesinin kurulduu 1961 ylndan beri, vergikanunlarnn Anayasaya uygunluu bu Mahkeme tarafndan denetlenmektedir.

Ancak vergi kanunlarnn denetimiyle ilgili snrlamalar dolaysyla, bukanunlardaki Anayasaya aykrlklar etkin bir ekilde giderilememitir. Busebeple, Trk Anayasa Mahkemesinin vergi hukukunun geliimine katks sonderece snrl kalmtr.

Anahtar Kelimeler: 1) Anayasaya Uygunluk 2) Anayasa Yargs Denetimi3) Vergi Hukuku 4) Vergi Kanunu 5) Trk Vergi Sistemi


5/403

V

ABSTRACTDoctorate Thesis

Judicial Review of Constitutionality of Taxing Statutes: Evaluation of TurkeyAbdullah TEKBA

Dokuz Eyll UniversityInstitute of Social Sciences

Department of Public Finance

Taxes, that are most important revenue sources of the state today,were being collected in small amounts and for only particular expenditures inthe past. In previous time periods, in which taxes were used to constitute asmall part of public revenues, the power to tax belonged to kings and/orreminiscent, however after widespread process of the separation of powersprinciple, today it belongs to legislative branch of government.

Legislative bodies that emerged as a requisition for representativedemocracy are organs that use the sovereignty and in this respect the powerto tax on behalf of the society. It is seen later those legislative bodies, thathave been considered as guardians of rights and freedoms outset, might havebeen tended to breach these rights and freedoms. This situation has shownthat putting some limitations on political power in previous periods is alsorelevant for legislative power in contemporary ages. The most appropriate oneamong alternatives to control legislative power is the constitutional reviewcarried out by independent judges.

As a requisite of legality principle that is based on no taxationwithout representation approach, the law establishes how taxes are imposed.

As a consequence of hierarchy of norms, tax laws compatibility withconstitutions should also be ensured. Compatibility with the constitution, inthe first instance, will be procured by law making process of legislative bodyin line with constitutional procedures and principles. On the other hand, if thelegislative body deflects this, laws that enacted inconsistently with theconstitution must be abolished.

Likewise other countries, in Turkey, the power to abolish laws, that areinconsistent with the constitution, is executed by Constitutional Court. Sincethe year in which Constitutional Court was established (1961), thecompatibility of laws with the constitution has been reviewed by this Court.However, due to limitations on the review of tax laws, incompatibilities inthese laws with constitution have not been eliminated effectively. For thisreason, contributions of the Turkish Constitutional Court to the developmentof tax law have been stayed at a limited level.

Key Words:1) Constitutionality 2) Judicial Review of Constitutionality3) Tax Law 4) Taxing Statute 5) Turkish Tax System


6/403

VI

VERG KANUNLARININ ANAYASAYA UYGUNLUUNUN YARGISAL

DENETM: TRKYE DEERLENDRMES

NDEKLER

YEMN METN ..........................................................................................................

TUTANAK................................................................................................................

ZET.......................................................................................................................v

ABSTRACT ..............................................................................................................v

NDEKLER..........................................................................................................v

KISALTMALAR......................................................................................................x

TABLOLAR LSTES..............................................................................................xv

EKLLER LSTES ................................................................................................ xv

GR..................................................................................................................... xv

BRNC BLM

YASAMA ALANINDA VERGLENDRME LE LGL GELMELER VE ANAYASAYARGISI

I- VERGLENDRME YETKSNN YASAMA ORGANLARINA GE,YASAMA ORGANLARININ GLENMES VE LEMLERNNDENETLENMESLE LGL GELMELER....................................................2

A- Kuvvetler Ayrl Kuramnn Geliimi .........................................................2B- Hukuk Devleti ve Sosyal Devlet Anlaynn Geliimi..................................7

C- Vergilendirme Yetkisinin Yasama Organlarna Geii...............................15

II- GENEL HATLARIYLA ANAYASA YARGISI.............................. ...................26

A- Anayasa Yargs Kavram.........................................................................26

B- Yarg Sistemleri Bakmndan Anayasa Yargs .........................................27

C- Anayasa Yargsnn Ortaya k ve Tarihsel Geliimi.............................28

1- Kuvvetler Ayrl Kuram Bakmndan Anayasa Yargs .....................28

2- Anayasa Yargsnn Ortaya k ve Tarihsel Geliimi.......................32

3- Trkiyede Anayasa Yargsnn Geliimi .............................................38

- Anayasa Yargsnn Gereklilii..................................................................41

D- Anayasa Yargs Denetimine Ynelik Eletiriler........................................44

E- Denetimi Yapan Organ Bakmndan Kanunlarn AnayasayaUygunluunun Denetlenmesi ve Anayasa Yargs Modelleri.....................55


7/403

VII

1- Ayr Bir Anayasa Mahkemesi Bulunmas (Avrupa Modeli) ..................56

2- Ayr Bir Anayasa Mahkemesi Bulunmamas (Amerikan Modeli)..........56

3- Karma Sistem.....................................................................................57

F- Anayasaya Uygunluk Denetiminin Kapsam .............................................57

1- lemin Unsurlar Bakmndan Denetimin Kapsam.............................57

a) ekil Bakmndan Denetim............................................................57

b) Esas Bakmndan Denetim ...........................................................58

ba) Esas Bakmndan Denetim Asndan Kanunun Unsurlar ......59

baa) Kanunun Sebep Unsuru..................................................59

bab) Kanunun Ama Unsuru...................................................60

bac) Kanunun Konu Unsuru....................................................61

bb) Esas Bakmndan Denetimin Snrlar .....................................63

2- lemin Nitelii Bakmndan Denetimin Kapsam.................................63

a) Olumlu lemler.............................................................................63

b) Olumsuz lemler ..........................................................................64

G- Anayasa Yargs Denetiminin Snflandrlmas.........................................65

1- Denetimin Zaman Bakmndan Snflandrma ....................................65

a) nleyici Denetim (A Priori Denetim)..............................................65

b) Dzeltici Denetim (A Posteriori Denetim) ................... ...................66

2- Denetimin zellikleri Bakmndan Snflandrlmas............................ 66

a) Dava Yoluyla Denetim (Soyut Norm Denetimi) .......... ...................67b) tiraz Yoluyla Denetim (Somut Norm Denetimi).............................67

c) Bireysel Bavuru zerine Denetim (Anayasa ikayeti) .................68

- Anayasa Yargs Denetiminde l Normlar ............................................68

1- Anayasa .............................................................................................69

2- Uluslararas Anlamalar......................................................................69

3- Hukukun Genel lkeleri........................................................................70

H- Anayasa Mahkemesi Kararlar............................................... ...................70

1- Kararlarn Trleri................ .................................................................71a) Basit Kararlar................................................................................72

b) Ara Kararlar ..................................................................................72

c) Yasama Organna ar Kararlar ................................................73

2- Kararlarn Etkileri................................................................................73

3- Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Balaycl...................................74


8/403


9/403


10/403

X

- Benzeri Mali Ykmllkler ....................................................................149

VI- TRK HUKUKUNDA VERG KANUNLARININ GENEL GRNM.......153

VII- VERG KANUNLARININ DENETMNDE KULLANILAN LNORMLAR...................................................................................................157

A- Anayasa .................................................................................................157B- Uluslararas Anlamalar .........................................................................162

C- Hukukun Genel lkeleri ...........................................................................165

VIII- VERG KANUNLARININ TAB OLDUU ANAYASAL LKELER ...............166

A- Genel lkeler ...........................................................................................167

1- Hukuk Devleti lkesi ..........................................................................167

2- Sosyal Devlet lkesi ..........................................................................170

3- Hukuki Gvenlik lkesi ......................................................................174

a) Verginin Belirlilii lkesi ...............................................................175b) Vergi Kanunlarnn Geriye Yrmezlii lkesi ..............................177

c) Kyas Yasa lkesi .....................................................................182

B- Anayasann 73 nc Maddesinden Kaynaklanan lkeler.........................184

1- Vergi Adaleti lkesi............................................................................185

a) Verginin Genellii lkesi...............................................................187

b) Vergide Eitlik lkesi....................................................................189

c) Mali Gce Gre Vergilendirme lkesi...........................................194

) Vergi Yknn Adaletli ve Dengeli Dalm lkesi.......................200

2- Verginin Kamu Giderlerinin Karl Olmas lkesi............................201

3- Verginin Kanunilii lkesi...................................................................205

NC BLM

TRK VERG KANUNLARININ ANAYASA MAHKEMES TARAFINDANDENETMNN DEERLENDRLMES

I- VERG KANUNLARININ TAB OLDUU ANAYASAL LKELERE

ANAYASA MAHKEMESNN BAKII..........................................................211A- Anayasa Mahkemesine Gre Genel lkeler.............................................216

1- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreHukuk Devleti lkesi ..........................................................................216

2- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreSosyal Devlet lkesi ..........................................................................221


11/403

XI

3- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreHukuki Gvenlik lkesi ......................................................................224

a) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Verginin Belirlilii lkesi.......................................................225

b) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Vergi Kanunlarnn Geriye Yrmezlii lkesi .....................228

c) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Kyas Yasa lkesi.............................................................239

B- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreAnayasann 73 nc Maddesinden Kaynaklanan lkeler.........................240

1- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreVergi Adaleti lkesi............................................................................240

a) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Verginin Genellii lkesi......................................................240

b) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Vergide Eitlik lkesi ...........................................................241

c) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Mali Gce Gre Vergilendirme lkesi..................................251

) Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa MahkemesineGre Vergi Yknn Adaletli ve Dengeli Dalm lkesi..............263

2- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreVerginin Kamu Giderlerinin Karl Olmas lkesi............................267

3- Vergi Kanunlarnn Denetiminde Anayasa Mahkemesine GreVerginin Kanunilii lkesi...................................................................270

II- BAVURU TRLERNE GRE VERG KANUNLARININ ANAYASAMAHKEMESNCE DENETMNN DEERLENDRLMES ........................281

A- Dava Yoluyla Yaplan Bavurularda Anayasa Mahkemesi Denetimi.......282

B- tiraz Yoluyla Yaplan Bavurularda Anayasa Mahkemesi Denetimi .......284

III- VERG TRLERNE GRE ANAYASA MAHKEMES DENETMNNDEERLENDRLMES ...............................................................................289

A- Geliri Vergilendiren Kanunlar Bakmndan Anayasa MahkemesiDenetimi.................................................................................................289

B- Tketimi Vergilendiren Kanunlar Bakmndan Anayasa MahkemesiDenetimi.................................................................................................291

C- Serveti Vergilendiren Kanunlar Bakmndan Anayasa MahkemesiDenetimi.................................................................................................292

D- Dier Vergilerle lgili Kanunlar Bakmndan Anayasa MahkemesiDenetimi.................................................................................................293


12/403

XII

IV- VERG KANUNLARININ DENETMNDE ANAYASA MAHKEMESKARARLARININ DAILIMI VE YRRLK TARHLER HAKKINDADEERLENDRME......................................................................................294

A- ptal, Ksmen ptal ve Ret Kararlar.........................................................294

B- Kararlarn Yrrlk Tarihleri ...................................................................2991- Yrrl Durdurma Kararlar...........................................................300

2- Kararlarn Yrrlk Tarihi Olarak leri Bir Tarihin Belirlenmesi .......... 303

V- VERG KANUNLARININ DENETMNDE ANAYASA MAHKEMESDENETMNN SINIRLARI ...........................................................................305

A- Dnemsel Snrlama...............................................................................306

B- Yerindelik Denetimi Yaplamamas.........................................................309

C- Bavuruyla Harekete Geme..................................................................309

- Dava Yoluna Bavuracaklarn Snrlandrlm Olmas ...........................311

D- tiraz Yoluyla Denetim Yoluna Bavurabilmek in Menfaat artnnGerekli Olmas .......................................................................................312

E- Bavuru eriiyle Bal Olma.................................................................312

F- tiraz Yoluyla Denetimde On Yllk Sre Snr ....................................... 314

G- Dava Yoluyla Denetimde Altm Gnlk Bavuru Sresi Snr...............316

- Yrtme Organna Braklm Dzenleme Alan .....................................316

VII- VERG KANUNLARI LE LGL ANAYASA MAHKEMESKARARLARININ EGEMENL KULLANAN ORGANLARZERNDEK ETKLER ..............................................................................317

A- Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Anayasa Yapm ve DeitirilmesiSrasnda Vergi le lgili Hkmlerin Oluturulmasnda Etkileri................319

B- Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Yasama Organ zerindeki Etkileri....320

C- Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Yrtme Organ zerindeki Etkileri ...330

D- Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Yarg Organlar zerindeki Etkileri:Dantay rnei .....................................................................................335

SONU ................................................................................................................356

KAYNAKA.........................................................................................................370

EKLER .................................................................................................................384


13/403


14/403


15/403

XV

EKLLER LSTES

ekil 1 : Anayasa Mahkemesi Kararlar ve Kanunlar zerindeki Etkileri............296

ekil 2 : Dava Mahkemelerinde Kanunun Anayasaya AykrlnDeerlendirilmesi.................................................................................341

ekil 3 : tiraz Yoluyla Bavurular zerine Verilen ptal Kararlar KarsndaDava Mahkemelerinin Tutumlar..........................................................344

ekil 4 : Anayasa Mahkemesince Verilen Ret Kararlarnn TemelGerekeleri ve Dava Mahkemelerinin Tutumu .................... .................350


16/403


17/403

XVII

ortaya k, tarihsel geliimi ve Trkiyede geliimi konular zerinde durulacak;

anayasa yargs denetimine ynelik eletirilere deinildikten sonra, anayasa yargs

denetiminin ileyii hakknda bilgiler verilecektir.

kinci blmde anayasa yargs denetiminin konusu olarak vergi kanunu ele

alnmtr. Bu kapsamda ikinci blmn ilk ksmlarnda vergilendirmenin anayasal

erevesi ortaya konduktan sonra, vergi koyma yetkisinin esas olarak yasama

organna ait olmasyla ilgili deerlendirilmeler yaplacak ve tarihsel srete yrtme

organlarnn glendirilmesine paralel olarak, Trkiyede yrtme organna ve baka

baz kurumlara vergilendirme yetkisinin devri ile ilgili gelimeler incelenecektir. kinci

blmn sonraki ksmlarnda genel hatlaryla vergi kanunu, vergi kanunlarnn

yaplmas, yrrle konmas ve yrrlkten kalkmas, vergi kanunlarna hakim olan

anayasal ilkeler konular zerinde durulacaktr. Aslnda vergi kanunlarnn yasama

organlarnca yaplmasyla ilgili olmas mnasebetiyle ikinci blmn tamamyla ilgili

olan ve bu blmn eitli balklarnn altnda kendisine deinilen vergininkanunilii ilkesi, bir btnlk salanmas ve teknik ynlerinin ortaya konmas

bakmndan Vergi Kanunlarnn Tabi Olduu Anayasal lkeler bal altnda ayrca

incelenmitir. Bunlara ek olarak ikinci blmde, anayasa yargs denetimi

bakmndan ayrmlarnn iyi yaplmas gereken mali ykmllk trlerine ve vergi

kanunlarnn AYM tarafndan denetiminde kullanlan l normlara ilikin bilgilere

yer verilmitir.

Trk vergi kanunlarnn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminin

sonularnn deerlendirildii nc blmde, ncelikle vergi kanunlaryla ilgili

kararlarnn nda Trk AYMnin vergilendirmeye ilikin anayasal ilkelere bakortaya konulmaya allmtr. Bu kapsamda her ilke bakmndan denetim konusu

yaplarak anayasaya uygun veya aykr bulunan uygulamalar maddeler halinde

belirtilmitir. nc blmn takip eden ksmlarnda AYM denetimi ile ilgili saysal

deerlendirmelere yer verilmitir. Bu blmde ayrca gereklilii nedeniyle, vergi

kanunlarnn denetiminin anayasa yargsna ilikin snrlamalara deinildikten sonra,

vergi kanunlaryla ilgili denetimlerde verilen kararlarn yasama, yrtme ve yarg

organlar zerindeki etkilerine deinilmitir.

alma kapsamnda kullanlan gerek vergi ile ilgili ve gerekse dier AYM

kararlarnn knyeleri almaya ek olarak listeler halinde verilmi, bu kararlar

alma iinde sadece esas saylar belirtilerek kullanlmtr.


18/403

1

BRNC BLM

YASAMA ALANINDA VERGLENDRME LE LGL GELMELER VE

ANAYASA YARGISI

Avrupada aydnlanma a ncesinde vergilendirme yetkisini elindebulunduran ve bu yetkiyi keyfi bir ekilde kullanma imkanna sahip olan

yneticilerden, bu keyfi kullanm nedeniyle birey hak ve zgrlklerine ynelecek

saldrlara kar bavurulabilecek denetim organlar bulunmamaktayd. Bu sebeple,

vergilendirme yetkisinin ktye kullanmna kar pek ok isyan balatld ve

tarihsel sre iinde bu isyanlar sonunda demokratik ve anayasal geliim

bakmndan nemli mesafelerin alnd grlmektedir. Bu mesafe talarnn en

nemlilerinden biri de, Ortaa boyunca giderek glenen ve birey hak ve

zgrlklerinin gvencesi haline gelen yasama organlardr. Balangta kral,

hkmdar, feodal bey gibi yneticiler tarafndan kullanlan egemenlii paylat

lde keyfi uygulamalar ortadan kaldrma gibi bir ilev gren yasama organlar,

bugn gelinen noktada, yrtme organlaryla ibirlii iinde egemenliin en nemli

kullanclar haline gelmilerdir. Bir dier nemli gelime olarak, egemenlii kullanan

tarafndan birey hak ve zgrlklerine ynelebilecek saldrlara kar gvence

salamak zere, kuvvetler ayrl ilkesi erevesinde ayr bir g olarak tanmlanan

yarg organlar ilev grmeye balamlardr. Bu kapsamda, yasama organlarnn

denetimi ve bylelikle kararlarnn anayasaya uygunluunun salanmas grevi

AYMne verilmitir.Anayasallama sreci iinde anayasa yargsn gerektiren ve birbiriyle ilikili

eitli gelimeler yaanmtr. Kuvvetler ayrl kuramnn hayata aktarlmasyla

yasama organlarnn glenmesi ve hukuki pozitivizmin yerlemeye balamas bu

gelimelerin ban ekmektedir. Bununla paralel olarak hukuk devleti anlaynn

geliimi ve zamanla bu anlaytaki eksikliklerin sosyal devlet anlayyla giderilmeye

balanmas dier nemli gelimelerdir. Sosyal hukuk devleti anlay ve dnya

apnda yaanan ekonomik krizler devletin ekonomiye mdahalesini gerektirmi ve

bu mdahalelerde ara olarak verginin de kullanlmas, temel hak ve zgrlklerin

korunmas asndan yasama ilemlerinin denetlenmesini nemli bir zorunluluk

olarak ortaya karmtr.


19/403


20/403

3

etmektedir. Bu itibarla, kollektif hayatn eitli sahalarnda vaki devlet mdahalesi

bizatihi asla mstebidane deildir; bilakis, Devlet mdahalesenin mevzuu ve neticesi

mevcut istibdatlar azaltmaktr1 dedikten sonra devletin de zorbala

meyledebileceini belirtmi ve bunun nlenmesi iin de bir kollektif kuvvet olan

Devletin fert iin kurtarc olmas onun da mukabil bir kuvvetle karlanmasnabaldr. Devletin temsil ettii kolektif kuvvet, dier kolektif kuvvetler tali gruplar

tarafndan frenlenmelidir. Bu tali gruplarn yalnz bana kalmas iyi deil ise de,

mevcudiyetlerine herhalde lzum vardr. te ferdi hrriyetler bu karlkl kuvvetlerin

ihtilafndan doar. Tali gruplarn ehemmiyeti bylece de gze arpmaktadr. Tali

gruplar yalnz kendi selahiyetlerine giren menfaatleri tanzim ve idareye yaramazlar.

Fert hrriyetinin zaruriartlarndan biri olmak gibi daha umumi bir rolleri de vardr2

diyerek devlet gcnn ktye kullanlmasnn nlenmesinde tali gruplarn

neminden bahsetmitir. BASTIAT, onyedi ve onsekizinci yzyllarda insan rknn

bir aznlk tarafndan ekillendirilmeye alldn belirttikten sonra, antik alar,

her yerde Msr, ran, Yunanistan veya Romada az sayda insann, eitli hile ve

entrikalarla ele geirdii g ve prestij sayesinde, beeriyeti kendi arzu ve

ihtiraslarna gre nasl kalplara dkerek ekillendirdiini anlatan bir piyes gibidir

demek suretiyle iktidarn ktye kullanmnn rneklerini vermitir3.

Daha nceki devirlerde de kuvvetler ayrlna ilikin fikirlere rastlamak

mmkndr. Uygurlarn siyasi tekilatlanmalar hakknda en nemli eser olan

Kutad-gu Bilige gre, devlet gm bir taht gibidir. Bu tahtn birbirine balanmam,

mstakil aya bulunmaktadr. ayakl bu tahtta oturan hkmdarn elinde

byk bir bak, solunda bir ac ot ve sanda ise eker bulunmaktadr. ayakstnde duran hibir ey bir tarafa meyletmez, her dz durduka taht

sallanmaz. Esere gre tahtn ana direi doruluk ve adalettir. Gm tahtn

ayandan kastn yasama, yrtme ve yarg olduu belirtilmitir. Zira eserde daha

sonra yaplan izahlarn bu gr destekledii grlmtr4. Ayn dorultuda, Aristo,

btn anayasalarda e bulunduunu, bunlarn grp dnme (meveret,

yasama), yrtme ve yarg olduunu belirttikten sonra; iyi bir kanun koyucunun

bunlarn her biri iin en iyi dzenlemeyi aramas gerektiini belirtmitir5. Bu ilevlerin

birbirinden ayrlmas ile ilgili nerilerini getirmek suretiyle Aristo, kuvvetler ayrl

kuramnn temellerini atmtr6. Ayn yndeki fikirlere Roma mparatorluu dneminin

1 Emile DURKHEIM, Ahlak ve Hukuk Kaideleri Hakknda Dersler, (ev: Hseyin Nail KUBALI),smail Akgn Matbaas, 1947, s. 20.

2 DURKHEIM, a.g.e., s. 21.3 Frederic BASTIAT, Hukuk, Liberte Yaynlar, (Franszcadan ev. Dean RUSSELL), ngilizceden

ev. Yldray Aslan), Eyll 2003, s. 43.4 Halil CN, Ahmet AKGNDZ, Trk Hukuk Tarihi, Kamu Hukuku, Konya 1989, s. 61.5 ARISTOTALES, Politika, 6. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, Kasm 2002, s. 132-133.6 KUTLU, a.g.e., s. 103.


21/403


22/403


23/403

6

sistemiyle snrlamak dncesindedir.

MONTESQUIEUda da LOCKE gibi yasamann stnl, yrtmenin

yasama tarafndan yaplan kanunlara uygun hareket etmesi gerektii

vurgulanmaktadr. Eer yrtme kanunlara aykr ilemler yaparsa, gerekte kanunyapacak, dolaysyla yasama kuvvetinin yetki alanna girecektir1.

Kuvvetler ayrl kuramnn geliiminde J.J. ROUSSEAU, Lon DUGUIT gibi

dnrlerin de katkda bulunduu grlmektedir2. DUGUIT, her organa

egemenliin bir blmnn verilmesinin bu organlar arasnda ekimelere neden

olacan, bu sebeple ayr ayr egemen kuvvet deil, birbirine yardmc

organn sz konusu olmas gerektiini belirtmitir3.

Kuvvetler ayrl anlaynn belki en nemli gerei, kuvvetin esas sahibi

olan halkn bu kuvveti kullanan organlar yetkilendirmesidir. Demokratik kurallar

sayesinde egemen g olan halk, yasama ve yrtmeyi seimle yenileyerek kendi

istemlerini devlete yanstabilmektedir. Seilmilerin siyasi istemlerinin snrn ise

anayasa ve yarg iktidar belirleyecektir4.

Kuvvetler ayrl kuramna gre yasama iktidar, halk meclislerinde ya da

halkn temsilcilerinden oluan kurulda belirmektedir. Yasama iktidar, herkes iin

geerli ve zorunlu hkmler koymakta, devletin de bu kurallara uyup uymama

konusunda bir ayrcal bulunmamaktadr5. Yasama iktidarnn koyduu kurallarla

bal olmas yannda, tm dier devlet organlarn da balamas, yasamann dier

organlar zerinde stnlk kurmas anlamna gelmez. nk yasama iktidarnnsnrlar olan yrtme ile yargnn iktidar alanlar, yasamann harekete gemesinde

ve hizaya sokulmasnda nemli ilevler kazanmlardr. Anayasal ynetim temel hak

ve zgrlklerle kiisel haklar anayasa gvencesi altna almtr. Bu yzden

yasama iktidar hak ve zgrlklere aykr dzenlemelerde bulunamaz6.

Aslnda egemenliin kullanmnn monarklardan halka gemesi karsnda

egemenlii kullanan ve bundan etkilenenlerin ayn kimseler olmas karsnda,

yasama ilemlerinin denetlenmesi pek de akla uygun grnmemektedir. Ancak

1

MONTESQUIEU, a.g.e., s. 245.2 Allan BREWER, R. CARIAS, Judicial Review in Comparative Law, Cambridge University Pres1989, s. 13-14.den aktaran Hasan TUN, Karlatrmal Anayasa Yargs (Denetimin Kapsamve Organlar), Yetkin Yaynlar, Ankara, 1997, s. 28; Lon DUGUT, Tralt de Dm11Constitutionnel, 34me Edition. Tome: 11, Paris, 1928, s. 660-882den aktaran OKTAY, a.g.m., s.339.

3 Turhan FEYZOLU, Kanunlarn Anayasa Uygunluunun Kazai Murakebesi, GnayMatbaaclk ve Gazetecilik T.A.O., Ankara, 1951, s. 120.

4 KUTLU, a.g.e., s. 123.5 Yahya K. ZABUNOLU, Devlet Kudretinin Snrlanmas, Ankara, 1963, s. 86.6 KUTLU, a.g.e., s. 134.


24/403


25/403

8

Modern devletlerin en nemli zelliklerinden biri olan hukuk devleti kavram

ondokuzuncu yzyln balarnda Alman liberalizminin temsilcileri tarafndan

kullanlmaya balanmtr1. Onsekizinci yzylda modern anlamda hukuk devleti

dncesinin gelimeye balamasyla, gcn snrlanmas balamnda bireysel

zgrlklere vurgu yaplm ve kuvvetler ayrl, temel hak ve zgrlklerin

korunmas gibi eler yzyl sonlarna doru ABD ve Fransa anayasalarnda yerini

almtr2. Bundan sonra yaanan sre, zellikle liberal ekonomi anlaynn

gerektirdii retici kesime ynelik zgrlklerin ve bu zgrlkleri korumaya ynelik

mdahalelerin grld bir dnem olmutur3.

Hukuk devletinin ondokuzuncu yzyldaki geliimi biimsel hukuk devleti

kavramna indirgenerek srmtr4. Hukuk devleti kavram kanun koyucunun mutlak

egemenliinin herhangi hukuki bir snrlamaya tabi tutulmasnn kabul edilmedii bir

grnme kavumutur5. Bu anlayta yasama faaliyetinin hukukun yegane kayna

olduu fikri etkili olmutur. Bu fikirden, modern zamanlarda neredeyse kendiliinden

doru kabul edilen ve siyasal gelimelerde nemli etkisi olan iki fikir tremitir.

Bunlardan biri, gcnn snrlandrlmas daha da yksek bir yasama organ

gerektireceinden ve bu sonsuza kadar devam edeceinden, gc

snrlanamayacak stn bir yasama organnn mevcut olmas gerektii inancdr.

Dieri ise, bu stn yasama organ tarafndan konulan her eyin ve sadece onun

iradesini ifade eden eyin kanun olduu fikridir6. BACON, HOBBES ve AUSTINden

beri stn bir yasama organnn zorunlu olarak snrsz iradesi fikri, ncemonarklarn daha sonra ise demokratik meclislerin mutlak iktidarlarnn gya

reddedilemez sebepleri olarak hizmet grmtr. Bu durumda, hukuk terimi iktidar

snrlama yerine iktidarn elinde kullanabilecei bir ara olarak anlamlandrlacaktr7.

Sadece yasama organlarnn iradesinin ifadesi olan eylerin kanun olarak

kabul edilmesi kanun anlayndaki deiimi ifade etmektedir. Eski dnemlerde

hukukun tasarml bir insan faaliyetinin sonucu olmad ve insan iradesinden

bamsz olarak var olduu kabul edilirken, onnc yzyl ve sonrasnda ise,

1 Hayrettin KESZ, Hukuk Devleti, Hukuk Devleti, (Haz. Hayrettin KESZ), HFSA HukukFelsefesi ve Sosyolojisi Arkivi Yaynlar: 4, AFA Yaynclk, Ekim 1998a, s. 17.

2 KESZ, (1998a) a.g.m., s. 18.3 Bkz. Ayferi GZE, Siyasal Dnceler ve Ynetimler, Geniletilmi 7. Bas, Beta Basm Yaym

Datm A.., stanbul, 1995, s. 382 vd.4 KESZ, (1998a) a.g.m., s. 21.5 KESZ, (1998a) a.g.m., s. 22.6 Friedrich A. HAYEK, Kanun, Yasama Faaliyeti ve zgrlk (Kurallar ve Dzen), (ev: Atilla

YAYLA), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1994, s. 137.7 HAYEK, a.g.e., s. 138.


26/403

9

Avrupa Ktasnda kanun yapma faaliyetinin tedricen ve yava yava yneticinin

tasarml ve snrsz iradesinin bir tasarrufu olarak kabul edilmeye baland

grlmektedir1. Kanun kavramnn geni bir ekilde, hem insanlar aras adil

davran kurallar ve hem de devletin ileyiini salayacak organizasyon

kurallarn kapsayacak ekilde alglanmas ve aradaki ayrmn gitgide ortadan

kalkmasyla yasama organnn her konuda kanun karabilecei anlay

yerlemitir2. Balangta adil davran kurallarn tespit etmek iin davet edilen

temsili organlar daha ok hkmet faaliyetlerine ynelik organizasyon kurallaryla

ilgilenmilerdir. Fakat hukukun uygulanmas hkmetin birinci grevi olarak

anlaldndan, hkmet faaliyetlerini yneten kurallarn hepsinin ayn isimle

adlandrlr hale gelmesi doald. Bu eilim, muhtemelen hkmetlerin, hkmetin

organizasyon kurallarna hukukun hakim olduu vakar ve itibar verme arzusundan3

ve egemenlik anlayndaki deiimden destek grmtr. Zira egemenlii Tanrdanalarak kullanan monarklarn tabi olacaklar hukuk kuralarnn verili olarak var olmas

doalken; Tanrsal egemenlik anlayndan halk egemenliine geile birlikte,

egemenlii halktan alan yasama organlarnn artk verili kurallarla bal olmas

beklenemezdi ve yasama organlar kendilerini her konuda kanun yapmaya yetkili

grmeye balamlard.

Uygulamadaki bu geliime karn, yasama organnn snrsz iktidar fikri

kolaylkla kabul grebilecek bir fikir deildi. Serbest seimlerle ibana gelen bir

ynetimin her zaman hrriyetleri tam olarak gerekletirip gerekletiremeyeceikonusu kukuluydu. yi tekilatlanm, disiplinli, tutucu bir ounluk hrriyetleri

inemek hususunda bazen mutlakiyet idarelerine bile ta kartabilecei

grlmekteydi. Bunun iin deil midir ki, ounluun istibdad istibdadlarn en

korkuncudur denmitir4. Bu sebeple keyfi idareden korunmak, zgrlkleri teminat

altna almak iin kanun hakimiyeti prensibini kabul etmek yeterli olmayacaktr. Hi

phesiz, keyfi kararlardan kanunun egemenliine gemek olduka nemli bir

ilerlemedir. Fakat unutmamaldr ki, kanun da tazyik edici olabilir. Kanun da hukuka

aykr bir ierik tayabilir. DUGUITin hakl olarak belirttii gibi, modern devletlerde

birka yz milletvekilinin oyu ile kabul edilen bir kanunu ROUSSEAUnun anladmanada genel iradenin ifadesi olarak grmek, kanunlar her trl eletirinin

1 HAYEK, a.g.e., s. 127.2 Bkz. HAYEK, a.g.e., s. 125 vd.3 HAYEK, a.g.e., s. 189.4 Thomas PANE, The Rights of Man, Part II, Chapter IV (Everymans Library Tab), 1935, s. 192

den aktaran Turhan FEYZOLU, a.g.e., s. 2.


27/403


28/403

11

gelimelerle kendini gstermi ve yasama ilemlerinin denetlenmesi gereklilii

somut olaylar nedeniyle iyice belirginlemitir. Nitekim ondokuzuncu yzyln

biimsel hukuk devletinde egemenlii kullanmakta olan sermaye sahipleri, karlarn

korumak adna devletin ekonomiye mdahalesini istemilerdir. Her ne kadar,

ekonomiye mdahaleler devleti olarak sosyal devlet grlyor olsa da, liberal

devlette de ekonomiye mdahale vardr. Nitekim ondokuzuncu yzylda devletin

ekonomiye mdahalesi retici glere yardm, onlar destekleme eklinde

gelimitir. LASKInin belirttii gibi, eskinin st ve orta snflar gibi, yeninin mlkiyet

sahipleri, ellerindeki imtiyazlar ierden ve dardan tehdit edeceklere kar devlet

iktidarn kefetmi bulunuyorlard. Liberal devletin ekonomiye mdahalesinin ilk

ekli, gmrk duvarlar ve tarifeleri ile balamtr. Bylelikle rekabetten kurtulan

sermaye kesimi byk kazanlar salamaya balamlar, ekonomiye mdahale

baka aralarla devam etmitir. Gmrk duvarlarna ek olarak mali teviklerle de bukesimler desteklenmeye devam edilmitir. Ayrca kriz dnemlerinde zor durumda

kalan iletmeler, dar boazdan kurtulabilmek iin devletin mdahalesini istemilerdir.

Devlet mdahalesinin gerek amacnn byk iletmeleri korumak deil, alan

insan gcn ve sosyal dengeyi korumak olduu iddia edilmitir ki1, bu iddia belki

de, bu mdahalelerin en ilgin tarafdr.

Yaplan bu mdahaleler sonucu, kapitalizmin gelimesiyle kartel ve tekellerin

ortaya kmas, serbest rekabet kuralnn ilemediini ve tketicinin liberal devlet

anlay iinde korunamayacan gstermitir

2

. Bunun yansra, cretli alanlarnbalattklar mcadeleler, siyasal haklardan yararlanma imkanlarnn genilemesi ve

tabana yaylmas, i ilikilerindeki deiiklikler, alanlarn rgtl hale gelmeleri

gibi gelimeler yaanmtr. Sonuta liberal devlet, ekonomik ve sosyal koullardaki

deime ve gelimelere kolaylkla ayak uyduramam, bununla birlikte, toplumun

yeni ihtiyalarn karlayacak ve daha byk ve daha radikal deiiklikleri nleyecek

baz nlemler almak zorunda kalmtr3.

Monariler karsnda nemli zaferler elde eden liberal hukuk devleti anlay,

takip eden srete yaanan bu gelimeler ve tutucu ve sosyalist evrelerden gelenar eletiriler karsnda bir meruluk krizi ierisine girmitir. Yeni dnemde savan

dourduu sonular bir yandan, toplumda oluan ve glenen snfsal kartlklar ile

yeni demokratik gelimeler dier yandan, formel hukuk devletinin doduu toplum

1 GZE, (1995) a.g.e., s. 382-383.2 GZE, (1995) a.g.e., s. 384.3 GZE, (1995) a.g.e., s. 385.


29/403

12

yapsnda temelli deiimlere yol amtr. Kanunun egemenlii kavramyla hukuk

devletini hukuk gvenlii ve nceden bilinebilirlik ilevlerine indirgeyerek kanunun

ieriinin boaltlmasna ve formelletirilmesine gtren eski anlaya artk kar

klmas gerekli hale gelmitir. nk hukuk devletinin kanunilii artk meruluun

yerini tutamamaktadr1. Meruluk iin kanunilikten teye bir eylere ihtiya

duyulmaktadr. Bu sebeple, devletin grevlerinin ne olduunun yeni batan

saptanmas, deerlendirilmesi ve tanmlanmas gerei ortaya kmtr2. Elbette bu

yeni tanmlama sonucunda devlet artk sadece belli kesimlerin karlar iin deil,

ok daha kapsaml amalarla ekonomiye mdahale edecektir.

Liberal devletin yaad krizi amak amacyla alm olduu nlemler,

zgrlklerin kiiler tarafndan kanuni snrlar iinde diledikleri gibi kullanlmasna

seyirci kalan jandarma devletin yerini sosyal yardm devletinin almas sonucunu

dourmutur. Devlet artk eitim sorununa eilecek, parasz eitim kurumlar

aacak, toplum salnn korunmas iin nlemler getirecek, hastaneler aacak,

yollar yaptracaktr3. Devletin ekonomik alandaki birlemelere kar ekonomik

bakmdan gsz olan korumas zerine kurulu bu yeni devlet anlay, gsz

lehine mdahaleci devlet anlay demekti4.

Ancak zamanla sosyal yardm devletinin sorunlar zmede yeterli olmad

grlmtr. Kanuni eitlik ilkesinin fiili eitlikle tamamlanmas gerektii inanc

yaygnlamaya balam, bunu, servet ve gelir dalmndaki adaletsizliklerin kabul

edilmeye balamas takip etmitir. Verginin sosyo-politik nitelii olduu dncesi

yava yava kamuoyunu etkilemitir5.

ki dnya sava arasndaki dnemde, sosyo-ekonomik olaylarla ilgili olarak

alnan tedbirlerin arzi ve istisnai karakter tad grlmektedir6. ki sava aras bu

dnemin en nemli gelimelerinden biri, 1929 ylnda yaanan byk ekonomik

krizdir. 1914-1918 yllar arasnda yaanan I. Dnya Sava sonras, galip devletler,

Almanyadan alacaklar sava tazminatlar ve yeni smrgelerden elde edecekleri

gelirlerle I. Dnya Savann neden olduu zararlar giderebileceklerini ve 1914

1 Hayrettin KESZ, Hukuk Devleti Olgusu, Hukuk Devleti, (Haz. Hayrettin KESZ), HFSA Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi Yaynlar: 4, AFA Yaynclk, Ekim 1998b, s. 47.

2 GZE, (1995) a.g.e., s. 384.3 GZE, (1995) a.g.e., s. 385.4 GZE, (1995) a.g.e., s. 558.5 GZE, (1995) a.g.e., s. 385-386.6 GZE, (1995) a.g.e., s. 386.


30/403

13

ncesi ekonomik dzeye ulaacaklarn tahmin etmekteydiler. Ancak sava sonras

ortaya kan gelimeler, beklentiler dorultusunda olmamtr. Savata yenilen

Almanyann yaad iktisadi bunalm sonucu ortaya kan siyasi istikrarszlklar ve

takip eden gelimeler dnyann iktisadi ve siyasi dengesini tamamen deitirecek

gelimelere sebep olmutur1.

Dier taraftan galip devletlerin ileriye ynelik beklentileri gereklememitir.

Savatan sonra savaa katlan lkelerin retimi 1914e gre te bir orannda

dm, sava, her iki tarafn ekonomisine nemli zararlar vermitir. Ekonomik

sorunlar yaplan mdahalelerle giderilemeyince, sonuta dnya, 1929 ylnn ikinci

yarsnda etkileri btn lkelerde hissedilen bir ekonomik bunalmla kar karya

kalmtr2.

Bu bunalmn almas konusunda, J. M. KEYNESin devlet mdahaleciliiningren grleri reva bulmutur. KEYNES, liberal kapitalizmin devlet

mdahalesinin snrlandrlmasn ngren braknz yapsnlar kuralnn tutarsz

olduunu savunmutur. Ona gre tketim, tasarruf ve yatrm oranndaki

dengesizlikleri gidermek amacyla devletin ekonomiyi ynlendirici politikalar

uygulamas gerekmektedir3. Bylelikle, ekonomik tevikler salama ya da sosyal

ierikli devlet mdahalelerinin ok tesinde, ekonomiyi ynlendirmek ve piyasann

salkl bir ekilde ilemesini salamak amacyla devletin ekonomiye mdahalesi

dnemi balam oluyordu.

II. Dnya Sava sonras devlet mdahalecilii bakmndan daha da

zelliklidir. Sava nedeniyle oluan skntlar ve olumsuz sonular gidermek iin

giriilen faaliyetler devletin srekli, etkili ve zincirleme nlemler almas, ekonomik

hayata srekli mdahale etmesi sonucunu dourmutur4.

Devletin grevlerindeki bu gelimeler, sonuta ekonomiye, daha kapsaml,

sistemli ve srekli mdahaleleri gerekli klmaktadr. Devlet artk pr liberalizmden

iyice uzaklam, anayasalarda ifade edildii gibi sosyal hukuk devleti olmutur5.

Hukuk devleti olarak, devlet de hukukla baldr, ancak, sosyal devlet olarak,

hukukun izdii snrlar iinde, sosyal amalarla ekonomik hayata mdahale

1 Arif ERSOY, ktisadi Dnceler Tarihi, Akyol Neriyat ve Yaynclk, zmir, 1986, s. 213.2 ERSOY, a.g.e., s. 213.3 ERSOY, a.g.e., s. 217.4 GZE, (1995) a.g.e., s. 387.5 Bkz. KESZ, (1998a) a.g.m., s. 24.


31/403


32/403

15

C- Vergilendirme Yetkisinin Yasama Organlarna Geii

Kamu hizmetlerinin temel kaynak olarak vergi gelirleri ile karlanmas

devletlerin hayatlarnda uzun bir evrimin sonucudur. Kral ve feodal beylerin herhangi

bir yurtta gibi sahip olduklar malikane ve ticaret gelirlerinin, hem kendi zgiderlerinin hem de kamu giderlerinin (yani gvenlik, dzen, bayndrlk vb.

hizmetlerin) karl olduu dnemler ortaalarn sonuna kadar srmtr. Bu

dnemlerde yneticilerin egemenliine dayanarak aldklar vergiler kendi feodal

malikane gelirleri yannda ikinci planda kalabiliyordu. Gerek vergi niteliindeki

gelirler daha ok baedirilen devletlerden alnan haralar ve uluslararas mal

hareketlerinden alnan gmrklerden ibaretti. Milli gelirin byk ksmnn tarm

faaliyetlerinden elde edildii ekonomilerde, yneticiler toprak mlkiyeti hakkna

dayanarak toplumda oluturulan artk deerin nemli bir ksmn kendilerine

alyorlard. Ancak ticaretin gelimesi ve sanayi devriminin gereklemesi tarm

dnda oluturulan deerlerin toplam milli gelirdeki payn nemli bir ekilde

artrm, o zaman devletin mlkiyet ilikisi temeline dayanmakszn, kiilerin

retimlerinden ald payn (yani vergilerin) toplam kamu gelirlerindeki pay da

ykselmi ve giderek vergiler devletin balca gelir kayna olmutur. Bu bakmdan

Batda burjuvazinin glenmesi bir yandan milli devletlerin douunu salarken, bir

yandan da vergi devletinin douuna imkan hazrlamtr1.

Vergi devletine geite, ekonomideki bu geliim ve dnmn yansra,

monarik ynetimlerin sahip olduklar vergilendirme yetkisini keyfi ve ar

kullanmalarnn da nemli etkileri olmutur. Bu keyfi ve ar kullanmn sebep

olduu ayaklanmalar neticesinde, anayasal geliimin temellerini oluturan olduka

nemli belgeler ortaya km ve bu belgelerle aama aama kral ve feodal beylerin

vergilendirme yetkileri snrlandrlrken, verginin rzaya dayanmas anlaynn

yerletii grlmtr2. Aslnda hukuk kurallarnn verili ve deitirilemez kabul

edildii, yani tabii hukukun hakim olduu bu dnemlerde, yneticilerin tebaasnn

rzasn arad ilemlerinden biri de vergilendirme ilemleri olarak kabul

edilmektedir ve parlamenter kurumlar vergilere rza elde etme ihtiyacndandomutur3. Ancak ortaa dneminde yneticilerin keyfi ve haksz vergiler

koymalar halinde, bunlar denetleyebilecek ve engelleyebilecek mekanizmalarn

1 Kenan BULUTOLU, Trk Vergi Sistemi, Cilt 1, Altnc Basl, Faklteler Matbaas, stanbul,1978, s. 2-3.

2 Bkz. Courtenay ILBERT, Legislative Methods and Forms, (Oxford, 1901), s. 208 den aktaranHAYEK, a.g.e., s. 189.

3 HAYEK, a.g.e., s. 189.


33/403

16

bulunmamas nedeniyle temel sebebi vergilendirme yetkisinin ar kullanlmas olan

pekok bakaldr hareketi gereklemitir. Bu bakaldrlar sonucu rzasz vergi

olmaz anlay daha da yerlemi ve bu anlayn sonucu olarak parlamentolarn

oluarak gitgide glenmesi ve aama aama vergilendirme yetkisini elde etmeleri

sonucu domutur1. Bu dorultuda parlamentolarn kazandklar ve kullandklar ilk

yetkinin vergilendirme yetkisi olduu grlmektedir2. Bu geliimi ortaya koymak

bakmndan pek ok nemli tarihsel olay ve belge zikredilebilir. Tarihte ilk demokrasi

savam mutlak iktidarn vergilendirme gcn snrlandrmak amac ile balamtr.

ngilterede Magna Carta Libertatumdan (Byk zgrlk Ferman, 1215)

balayarak Petition of Right (Haklar Dilekesi, 1628) ve Bill of Rightsa (Haklar

Demeci, 1688) kadar uzanan gelimeler, kraln vergilendirme iktidarnn halk

temsilcilerinin oluturduu yasama organlar yararna snrlandrlmas ile

sonulanmtr

3

. Bu belgelerden sonuncusu olan ve kralla parlamento arasnda etinmcadeleler sonucu parlamentonun stnlk salamasyla imzalanan Haklar

Demecinin (Bill of Rights, 1688) 1 inci maddesinde, parlamento tarafndan karlan

kanunlarn kral tarafndan kendi yetkisine dayanlarak iptal edilemeyecei

belirtilmitir. Bu hkm artk yasama yetkisinin parlamentoya ait olduu ve kraln

kanunlarn yrtlmesiyle grevli olduunu vurgulamaktadr. Bu maddeyle iktidar

gcnn bir paras olan yasama iktidar tamamyla parlamentonun eline gemi ve

parlamento yasama alannda mutlak otorite konumuna ykselmitir. Bylelikle

yasama alannda mutlak stn duruma geen parlamento, iktidarn en nemli yetkisi

olan vergilendirme yetkisini de eline geirmi ve krallarn bu yetkiyi keyfi ve ktyekullanmalar ihtimali sona erdirilmitir4.

Benzeri gelimeleri ABDnde de grmek mmkndr. Amerikann kefinden

sonra bu topraklara gen ve koloniler kuran kiiler, daha sonra eitli gerekelerle

birlik kurma ihtiyac duymulardr. Kolonilerin birleerek bamszlklarn

kazanmasndaki en nemli neden ise, o dnemde anavatan kabul edilen

ngilterenin koloniler zerinde vergilendirme yetkisini kendi inhisarnda grmesi

1 Mualla NCEL, Ahmet KUMRULU, Nami AAN; Vergi Hukuku, Gzden Geirilmi veYenilenmi 7. Bas, Turhan Kitabevi, Ankara 1999, s. 7.

2 NCEL, KUMRULU, AAN, a.g.e., s. 7.3 Nami AAN, Trk Anayasas Asndan Vergileme Yetkisi, Anayasa Yargs 1, Anayasa

Mahkemesi Yayn, Ankara, 1984, s. 171; Bkz. Zeynep ARIKAN, Vergilendirme Yetki ve Kullanm,Prof. Dr. Kenan BULUTOLUna Armaan, Maliye Aratrma Merkezi Konferanslar,Onyedinci Seri, Yl: 1996/1997, Emek Matbaaclk, stanbul, 1998b, s. 272 vd.; Zeynep ARIKAN,Vergilendirmede Demokrasi, Vergi Sorunlar Dergisi, Say: 115, Nisan 1998a, s. 96.

4 Cokun Can AKTAN, Dilek DLEYC, zgr SARA, Hak ve zgrlk Bildirgelerinde VergilemeYetkisinin Snrlandrlmas, Vergi, Zulm ve syan, Phoenix Yaynevi, 2002, s. 263, 264.


34/403

17

olmutur. ngilterenin bu eilimi kolonilerin tepkilerine neden olmu ve zamanla

duyulan memnuniyetsizliin doruk noktasna ulamas ile birtakm siyasi giriimler

balatlmtr. Kolonilerin balatt bu giriimlerden ilki, 17 Ekim 1765 tarihinde

gerekletirilen Pul Kanunu Kongresi olmutur. Ardndan 14 Ekim 1774 tarihindeki

lk Ktasal Kongre ve 12 Haziran 1776 tarihindeki Virginia Haklar Bildirgesi ile

sonulanan kinci Ktasal Kongre ile bu giriimler srdrlmtr1. kinci Ktasal

Kongrede alnan ve tm kolonilerin kendi anayasalarn hazrlamalar konusundaki

arya ilk olarak cevap veren Virginia kolonisi olmu ve bylece Virginia, koloni

kimliinden kurtularak bamsz bir devlet kimliine brnmtr. Virginia Devletinin

12 Haziran 1776 tarihinde hazrlad Anayasann balangcnda 16 maddeden

oluan bir Haklar Bildirgesine yer verilmitir. George MASON tarafndan hazrlanan

bu belgede genel olarak temel hak ve zgrlkler ile bunlarn nasl korunacaklar

belirtilmitir

2

. Daha sonra bu bildirge dier devletlerin anayasalarnda da aayukar aynen yer almtr3. Balang ksmndaki Haklar Bildirgesinde vergilendirme

yetkisinin kullanm ile ilgili 6 nc maddesinde u hkm bulunmaktadr4: Meclislerde

halkn temsilcisi olarak alacak kiilerin seimi serbesttir; topluma ballk ve

srekli genel ilgi beslediine dair yeterli delili olan herkesin oy hakk vardr; kamu

yarar iin, kendinin ya da setii temsilcilerin rzas olmadan, kimse ne vergi

demeye zorlanabilir, ne de mlk elinden alnabilir; ayn biimde kimse, kamu

yararn gz nnde bulundurarak kabul etmedii yasalara uymakla ykml

deildir. Bylelikletemsilsiz vergilendirme olmayaca belirtilmitir. Bu bildirinin en

nemli zellii, yeni kurulan bir devletin anayasasnn bana eklenmi bulunmas veanayasal deerde bir norm olmasnda yatmaktadr. Bu gelimeler sonucu,

ngilterenin kendi zerlerindeki vergilendirme yetkisini ortadan kaldran koloniler,

bamszlklarn ilan ederek ABD ats altnda toplanmlardr5.

Batda yzyllar boyu sren yasama organlarnn vergilendirme yetkisini elde

etme sreci, Trkiyede ondokuzuncu yzyln balarndan itibaren balam ve

yirminci yzyln ilk yarsnda sonulanmtr. Trkiyede anayasallama hareketleri

ve bu balamda vergilendirme yetkisinin monarik ve teokratik kullanmndan

demokratik kullanmna dnmesi sreci, Osmanl Devletinde ondokuzuncu

yzyln balarnda ortaya kan Sened-i ttifaktan balatlabilir. Nihayet bu

1 AKTAN, DLEYC, SARA, (2002) a.g.m., s. 265.2 AKIN, a.g.e., s. 32.3 AKTAN, DLEYC, SARA, (2002) a.g.m., s. 271.4 Janko MUSULIN, Hrriyet Bildirgeleri Magna Cartadan Avrupa nsan Haklar

Szlemesine, Belge Yaynlar, stanbul , 1983, s. 75-78.5 AKTAN, DLEYC, SARA, (2002) a.g.m., s. 265.


35/403

18

gelimeler, 1924 Anayasas ve takip eden anayasalarda verginin kanunilii

ilkesinin kabulyle hedefine ulamtr.

Kuruluundan itibaren Osmanl Devletinin teokratik zellikler gsteren bir

monarik ynetim olduu grlmektedir1

. Osmanl monarisinin teokratik nitelii,monarinin mutlak deil snrlandrlm olduunu gstermektedir2. Bu durumun az

ok demokratik bir nitelii de artrd belirtilmitir. slam dininin devlet ilerinin

grlmesinde bir yandan her eyi dini prensiplerle belirlemeye ve snrlamaya

alrken, dier taraftan bu ilerin grlmesinde halkn istek ve iradesine de nem

vermekte olmas, bu hususlarda istiareyi ngrmekte ve her eyde adaletin

stnln n plana karmakta olmas bu gr desteklemektedir3. Ancak bu

teorik yapya karn slam dininin esaslarna uyulmamas halinde, maddi hukuksal

bir yaptrmn bulunmamas bu gvenceleri zaman zaman ilevsiz brakabilmitir4.

Osmanl ynetiminin teokratik yapsnn sonucu olarak, padiah, slam

Hukukunun prensipleriyle baldr, bu prensiplerle yetkileri snrlandrlmtr; ancak,

slam Hukukunun temas etmedii ve rfi hukuk alan olarak bilinen sahada nemli

yetkilere sahip bulunmaktadr5. Nitekim Osmanl Vergi Sistemi incelendiinde; eri

vergiler ve rfi vergiler olmak zere ikili bir ayrmn bulunduu ve eri vergiler slam

dinine gre konulmakta ve bunlarn deitirilmesi mmkn deilken, rfi vergilerin

padiahn iradesi ile konulduu grlmektedir. eri vergiler; zekat, r, hara ve

cizyeden meydana gelmekte olup; Tanzimattan nceki dnemde en nemli vergiler,

aar, anam ve gmrk resminden olumaktayd6. Osmanl Vergi Sisteminin arlk

merkezini oluturan rfi vergiler ise, sava zamanlarnda alnan imdadiye-i

seferiye, bar dnemlerinde alnan imdadiye-i hazariye ve sava ihtiyalarn

karlamak iin alnan iane-i cihadiyeden olumaktayd. Daha sonra bu tr vergi

mrettebat ad altnda birletirilmi ve datma yntemiyle tahsil olunmaya

balanmtr7.

1

Bkz. Recai G. OKANDAN, Amme Hukukumuzun Anahatlar (Trkiyenin Siyasi Gelimesi),Birinci Kitap, Osmanl Devletinin Kuruluundan Yklna Kadar, HFY, Faklteler Matbaas,stanbul, 1971, s. 15.

2 Yusuf evki HAKYEMEZ, Mutlak Monarilerden Gnmze Egemenlik Kavram, Douu,Geliimi, Kavramsal erevesi ve Dnm, Sekin Yaynevi, Ankara, 2004, s. 124.

3 OKANDAN, a.g.e., s. 16.4 HAKYEMEZ, a.g.e., s. 124 vd.5 OKANDAN, a.g.e., s. 27.6 Mehmet TOSUNER, 1980 Sonras Trk Vergi Sisteminin Yaps ve Geliimi, zmir, 1989, s. 2.7 Bkz. Naci Birol MUTER, Maliye Tarihi Ders Notlar, MBF, Teksir yaynlar No: 1987-1988/1,

Manisa, s. 10-20.


36/403


37/403


38/403


39/403


40/403


41/403

24

kurumundan ve hangi ilemle gelirse gelsin, snrlandrlmasn ve denetlenmesini

gerekli klmaktadr. Dolaysyla yasama organnn yetkileri de snrsz deildir ve

karm olduu kanunlarnn hukuki geerlilii, anayasaya uygun olduu lde sz

konusu olacaktr. Bu uygunluu belirleme grevi de, yirminci yzyln anayasal

devletinin en nemli gelimelerinden biri olan, anayasa yargs tarafndan

gerekletirilecektir.

Yasama organlarnn denetlenmesi bakmndan anayasa yargs denetimine

karn siyasal denetim mekanizmalar da bulunmaktadr. Dolaysyla denetimle ilgili

iki alternatifin olduu grlmektedir. hukukla ilgili bu iki alternatiften farkl olarak,

d hukukla snrlamann da sz konusu olmas mmkndr1.

hukuk alannda snrlama dzeyde gereklemitir (ki ayn zamanda bu

dzey tarihsel snrlama srecini de ifade etmektedir). Bu erevede snrlamadzeyleri; kanunlarla snrlama, anayasa ile snrlama ve hukuk ile snrlamadr2.

Birinci aamada kanunlarla snrlama sz konusudur. Batda Magna Carta ile

Osmanl Devletinde ise Sened-i ttifak ile balayan bu srete, siyasi g tekelinin

baka glerle paylalmas eklinde ilk snrlamalar ortaya kmaktadr. Bu tr

snrlamalarn temelinde tabii hukuk dncesinin pozitif hukukun yannda olmas

gereken hukukun da aratrlmas ve hukukun bir ideale doru akmas dncesi

yatmaktadr3.

Kanunlarla snrlama uygulamas, kanunlarla ihlal edilemeyecek temel hak ve

zgrlklerin 1776 ylnda Amerika Birleik Devletleri Anayasas ve takibeden

yllarda dier lkelerin anayasalarna girmeye balamasyla geliimini srdrmtr.

Kanunlarla snrlama uygulamasnn temel getirisi, idarenin eylem ve ilemlerinin

kanunlara uygunluunun salanmas olmu, bu durum idarenin eylem ve

ilemlerinin yargsal denetime tabi tutulmas amacyla idari yargnn geliimini

salamtr4.

Anayasa ile snrlama, kuvvetler ayrl kuramnn kabul edilmesiyle,kuvvetlerin farkl ellerce kullanlmas ve birbirini dengelemesi anlaynn

1 Yaar KARAYALIN, Hukukun stnl (Kavram Baz Problemler), Hukuk Devleti, (Haz.Hayrettin KESZ), HFSA Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi Yaynlar: 4, AFA Yaynclk,Ekim 1998, s. 120.

2 KARAYALIN, a.g.m., s. 120 vd.3 KARAYALIN, a.g.m., s. 120 vd.4 KARAYALIN, a.g.m., s. 121 vd.


42/403

25

ileyebilmesi iin gelitirilmitir. Temelde anayasann stnlne dayanan anayasa

ile snrlama anlaynda, anayasa, kendinden sonra gelen normlarn kendisine

uymas gereken stn norm olarak ortaya kmaktadr. Ancak anayasa ile

snrlamann etkin olabilmesi iin anayasa yargsna ihtiya duyulmutur. Aksi

taktirde anayasann stnlnn hibir anlam olmayacaktr. Ancak burada,

anayasa yargsnda l norm olarak, sadece anayasann m kullanlaca sorusu

ile karlalmaktadr. Bu soruya olumlu cevap verilmesi halinde AYM yargcnn

anayasann lafzyla bal kalaca (bir anlamda klasik yorumla bal kalaca)

ortadadr. Byle bir durum ise, ideal hukuka ulamada nemli bir engel olarak ortaya

kabilecektir. Bu saknca siyasal iktidarn hukukla snrlandrlmas gerekliliini

ortaya karmaktadr. AYMne hukukla snrlandrma yetkisi verildii taktirde, olmas

gereken veya istenen ideal hukuk ve devlet dzeni ile yrrlkteki anayasa

arasndaki farklar, aykrlklar giderecek zm bulunmu demektir. Ancak budurumda devletin dzenini, belli sayda yksek yarglardan oluan bir mahkeme

tarafndan belirlenmesi problemi ve hatta tehlikesi ortaya kabilecektir ki1, yarglar

hkmeti olarak adlandrlabilecek bu durumun pek ok rnekleri grlmtr.

AYMne hukukla snrlama yetkisinin verilmesi yorum anlay bakmndan klasik

yorum anlayndan realist yorum anlayna geii ifade etmektedir. Siyasal

iktidar snrlandrmaya alrken yarglar hkmeti tehlikesiyle karlamamak iin,

bu konudaki kayglar giderici eitli nlemlerin alnmas gerekmektedir.

Baz farkllklara ramen hemen tm parlamenter demokrasiyi benimsemilkeler anayasaya uygunluk denetiminde ncelikle siyasal denetimi kabul

etmilerdir. Vergi hukukuna ilikin dzenlemeler geni kitleleri ilgilendirdiinden, bu

alandaki siyasal denetim daha da bir nem kazanmaktadr. Vergi kanunlarnn

siyasal denetiminde, vergi kanunlarnn brokrat-teknisyenlerce hazrlanmas,

tasarlarn kamuoyunun deiik kesimlerince tartlmas, Meclis komisyonlarnca

grlp kabul edilmesi, Meclis genel kurulunda grlp oylanmas,

Cumhurbakannca imzalanp yaymlanmas aamalarndan her biri, vergi

kanunlarnn anayasaya uygunluunun siyasal denetiminin birer halkasn

oluturmaktadr2.

1 KARAYALIN, a.g.m., s. 123.2 Yusuf KARAKO, Trk vergi Hukukunda Vergi Kanunlarnn Anayasaya Uygunluunun Yargsal

Denetimi, Anayasa Yargs 13, Anayasa Mahkemesi Yayn, Ankara, 1996, s. 250.


43/403


44/403

27

bu denetimin biim ve usullerini iermektedir1. Geni anlamda anayasa yargs ise,

anayasaya uygunluu salama amacna ynelik her trl yarg ilemi yannda,

eitli anayasal sorunlarn da yargsal usullerle zmlenmesi srecini ifade eder2.

rnein, Alman AYM anayasaya uygunluk denetimi yannda federal devlet

sisteminden doan baz sorunlar zmlemeye, temel haklarn kayb konusundakarar vermeye, anayasaya aykr partileri belirlemeye yetkili klnmtr3.

Trkiyede genel olarak dar anlamda anayasa yargs kabul edilmise de,

AYMne siyasi partilerin mali denetimi, siyasi partilerin kapatlmas, milletvekili

dokunulmazlnn kaldrlmas gibi konularda yetkiler de verilmitir4.

Anayasa yargs kavramnn ekli ve maddi adan yaplan ayrmnda da,

anayasaya uygunluu denetlemekle grevli organa, yrrlkteki hukukun tand

tm yarg grevlerine ekli anlamda anayasa yargs denilmektedir. Maddi anlamda

anayasa yargs ise, maddi anlamda anayasa problemleri alanndaki yargdr5

eklinde tanmlanmtr.

B- Yarg Sistemleri Bakmndan Anayasa Yargs

Bugnk uygulamada yargnn rgtlenmesi bakmndan iki nemli sistem

bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, Anglo-Sakson lkelerinde uygulanan yarg

birlii sistemidir. Dieri ise Almanya, Fransa, talya gibi Kara Avrupas lkelerinde

uygulanan ve Trkiyenin de dahil olduu yarg ayrl sistemidir6. Fransz

sisteminden etkilenen Kara Avrupas, idari yarg adli yarg ayrmna

dayanmaktadr. Bu sistemde iki ayr hukuk, iki ayr yarg yeri ve iki ayr yarglamausul esastr; idari yarg, adli yargnn dnda, kendisine zg kurallara ve usullere

gre yarglama yapar7. Yarg ayrl sistemini benimseyen lkelerde deiik yarg

kollar bulunmaktadr. Yarg kolu, kararlar ayn yksek mahkemede temyiz edilen

mahkemelerin oluturduu dzen olarak tanmlanabilir. Dzen iindeki yksek

mahkemeler nihai karar veren ve kararlar temyiz edilemeyen mahkemelerdir. Bu

sistemde, anayasa yargs denetimi bu ilevi gerekletirmek zere kurulmu

AYMleri tarafndan yrtlmektedir8. Yarg birlii sistemi olan Anglo-sakson

1 Ylmaz ALEFENDOLU, Anayasa Yargs ve Trk Anayasa Mahkemesi, Yetkin Yaynlar,

Ankara, 1996, s. 45.2 ATAR, (2000) a.g.e., s. 317; ALEFENDOLU, a.g.e., s. 45.3 ALEFENDOLU, a.g.e., s. 45.4 ALEFENDOLU, a.g.e., s. 45.5 Metin KIRATLI, Anayasa Yargsnda Somut Norm Denetimi: tiraz Yolu, Ankara niversitesi

Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, Ankara, 1966, s. 18.6 Kemal GZLER, Hukuka Giri, Ekin Kitabevi Yaynlar, Bursa, 1998, s. 108.7 Ylmaz ALEFENDOLU, Anayasa, Yarg ve Yksek Mahkemeler, Uluslararas Anayasa Hukuku

Kurultaynda Sunulan Bildiri, Trkiye Barolar Birlii, 9-13 Ocak 2001, Ankara, s. 781.8 Kemal GZLER, Trk Anayasa Hukuku Dersleri, Ekin Kitabevi Yaynlar, Bursa, 2000c, s. 429-

430.


45/403


46/403

29

grmtr. Yarg burada yasamann barlandrc bir arac olmaktadr1. LOCKEda

yargsal korunma yerine, halkn, meruiyetini kaybetmi ynetime kar direnme

hakk tercih edilmektedir2.

Her ne kadar yargy nc bir g olarak tanmlasa da MONTESQUIEUdada yarg aa yukar hi saylmaktadr3. Bunun da ok nemli nedenleri

bulunmaktadr. Her eyden nce yarg, yasama ve yrtmeden ok farkl bir

iktidardr. Politik yan bulunmayan yargnn tamamen politik ierikli yasama ve

yrtme ile ayn bak asndan deerlendirilmesi sz konusu olamaz.

MONTESQUIEUnun yarg karsndaki tutumu, onsekizinci ve ondokuzuncu

yzyln hukuk gr erevesinde anlalabilir bir tutumdur. Bu dnemin yerleik

kans, yargnn bir tr kyas makinesi olduu yolundadr. Yarg katksz bir

mantk olarak tanmlanr, adeta otomat yarg gr yaygndr4.

MONTESQUIEUnun kendi ifadesiyle, Yarglar, yalnzca kanunlarn szlerini

telaffuz eden dilden ibarettirler5. Yargnn politik bir kuvvet olarakdeerlendirilmemesinin sebebi, yarg alannn dier iki kuvvete oranla daha az

nemli olmasnda deil, nitelik itibariyle yarglama faaliyetinin farkllnda

aranmaldr6. MONTESQUIEUya gre yarg hkmn verirken kanunlarla bal

kalmaldr. Eer, yarg kiisel kanaatleriyle hkm verirse toplum iinde kiiler ne

gibi ykmllkler altnda olduklarn bilemezler. Halbuki, yarg kanundan

ayrlmayacak olursa, bu taktirde herkes nceden hangi hareketin yaplp hangisinin

yaplmayacan bilir ve ona gre hareket eder7.

Kuvvetler ayrl kuramnn nde gelen bu iki isminin grlerine karn,

normatif yaklamn yorumlarnda yasama, yrtme ve yarg ayn nitelikte kuvvetler

olarak alglanmaktadr. Bugn demokrasi iin kuvvetlerin ayrlmas, daha ok gittike

snrl ve bulank bir hal alan yasama ve yrtme ayrlndan ok, yarg gcnn

gittike ne kan yrtme kuvvetinden ayrlmas ile bir fonksiyon icra etmektedir. Bu

balamda Amerikan demokrasisine ayrcalkl deerini kazandran yarg erkinin

ayrlnn salanm olmasdr8.

1 KUTLU, a.g.e., s. 111.2 BOUILLON, a.g.e., s. 29.3

MONTESQUIEU, a.g.e., s. 236.4 Charles EISENMANN, La Pense Constitutionnelle de Montesquieu, Bicentenaire da LEsprit deLois, Recuell Sirey. Paris, 1952, s. 133den aktaran OKTAY, a.g.m., s. 340-341.

5 OKTAY, a.g.m., s. 341.6 OKTAY, a.g.m., s. 341.7 Nihat ERM, Umumi Amme Hukuku Dersleri, Ankara, 1942, s.179/dan aktaran Bahtiyar

AKYILMAZ, Tarihi Geliim inde ve zellikle Montesquieuda Kuvvetler Ayrl, Halil CNeArmaan, Konya, 1995, s. 56.

8 Alain TOURANE, Demokrasi Nedir?, (ev.: Olcay KUNAL), Yapkredi Kltr Yaynlar, stanbul,1997, s. 19-64den aktaran K. Haluk YAVUZ, Trkiyede Siyasal Sistem Aray ve YrtmeninGlendirilmesi , Sekin yaynlar, Ankara, 2000, 33.


47/403

30

Yargnn nc g olarak tartlabilecei belirtilse de, kuvvetler ayrl ve

buna bal olarak kontrol ve denge sisteminin nemli sonularndan biri de yasama

ve yrtme tasarruflarnn yarg tarafndan denetlenmesi olmutur1. Kuvvetler

ayrlnn hedefinde yatan dnce bir hayli negatiftir; temel ama, devlet

organlarnn denetimsiz kalmamas ve yetkilerini ktye kullanmamalar iin buorganlarda ar kuvvet younlamasnn nlenmesidir. Byle bir kuvvet

snrlandrlmas eitli yollarla kurumlatrlabilir. Geri ilk planda, klasik ayrm, yani

devlet kuvvetinin yasama, yrtme ve yargya blnmesi akla gelmektedir. Ancak,

sadece bir organda kuvvet toplanmasndan kanmak iin baka yollar da vardr:

Federasyonda kuvvet federal devlet ile federe devletler arasnda bllmektedir.

Parlamentoda muhalefetin varl iin anayasal gvenceler bulunmas, yasama ve

yrtme kuvvetlerinin temel haklara mdahale etmesi imkann ortadan kaldrmak

iin almas olanaksz gvenceler tannmas, anayasa yargs yoluyla dier btn

devlet organlarnn kuvvet denetimlerinin salanmas, ara kurululara gl bir

yaam hakk yolunun almas ve bunlarn devlet iinde kurumsal gvenceler iinde

almalar, ii ve iveren birlikleri, dinsel dernekler, basn, bilim kurulular ve buna

benzer zerk kurulular yahut cemaatler asl devlet organlarndaki kuvvet

toplanmasn frenleyebilecek kurumlardr2.

Kuvvetin snrlanmas bakmndan anayasa yargsnn yeri olduka nemlidir.

Pek ok devlette anayasa yargsnn ilemesi ile kanunlarn iptal edilebilmesi yarg

ile yasama arasndaki ayrmn kesinliini yumuatmtr. Ancak burada sorulmas

gereken bir soru bulunmaktadr: Acaba AYMnin yetkisi kuvvetler ayrlna gre salt

bir mahkemeye tannan normal bir yarg yetkisi olarak grlebilir mi

3

? Dorusu busoruya olumlu cevap verebilmek pek mmkn grnmemektedir. nk anayasa

yargs klasik kuvvetler ayrl kuram ile elimektedir. Yasama ve yrtme

birbirlerini karlkl olarak denetlemelidirler, ama nc bir organ denetleme iine

karamaz. MONTESQUIEU, kuvvetler ayrl kuramn gelitirirken yargya byle

bir ilev tanmamtr. Kuvvetler ayrl ilkesinin iyice geliip iledii zamanlarda,

yani meruti monarilerin yaygnlat dnemde yrtmeye belli bir dokunulmazlk

alan tannm ve yasamann kararlaryla bu alana mdahale edemeyecei

ngrlmtr4. te hkmdara veya onun kurduu hkmete ait bu stn

egemenlik haklar, anayasa yargs ile ilevlerini yitirecekti. Bir anayasa yargs

dncesine u tarzda kar klabilirdi: Temel haklarn zaten snrl bir etki alanvardr. Evet byle bir yarg ile temel haklar bir eit gvence altna alnmaktadr ama

1 ARSLAN, a.g.e., s. 30.2 Karl DOEHRING, Genel Devlet Kuram (Genel kamu Hukuku), ev: Ahmet MUMCU, kinci

Bask, nklap Kitabevi Yayn Sanayi ve Ticaret A.., stanbul, 2002, s. 194-195.3 DOEHRING, a.g.e., s. 198.4 E.R. HUBER, Das Kaiserreich alsEpoche verfassungsrechtlicher Entwicklung, bk.: HStR, Cilt I, 2.

Bask 1995, & 2, Yan Not 26 vd.dan aktaran DOEHRING, a.g.e., s. 232.


48/403


49/403

32

baz taknlklar yapmalar engellenemez. Bu nedenle her nn etkinliklerini

dzene sokacak ve drdnc kuvvet olarak adlandrlabilecek bir koordinatre

gereksinim vardr1. CONSTANT dneminin zelliklerini dikkate alarak drdnc

kuvvetin hkmdar olmas gerektiini ileri srmtr. Hkmdar yasamann

arln, sorunlu bir kanunun hazrlanmasn veya ilann nlemekle, hkmetin birkararn yrrle sokmayarak ve keyfi olarak verilmi bir yarg kararn af yoluyla

engelleyebilirdi2. Her ne kadar CONSTANT, drdnc g olarak hkmdar

nermise de, bu neri deerlendirilirken, henz idari yarg ve anayasa yargsnn

gelimedii bir ortamda olunduu gzden uzak tutulmamaldr. Yaplan neri,

kuvveti kimin kullanaca noktasnda isabetli olmasa da, kuvvetin fonksiyonu

bakmndan zamanna gre olduka nemli bir neridir. Gnmzde pek ok AYM

deerlendirildiinde, grm olduklar fonksiyon bakmndan drdnc kuvvet olarak

faaliyet gsterdikleri rahatlkla sylenebilecektir. rnein, bugn Alman AYMnin,

yasama, yrtme ve yarg ilemleri zerindeki denetim yetkisiyle drdnc kuvvet

olduu sylenebilecektir. Benzer ekilde Fransada kendisine tannan nemli

yetkiler nedeniyle devlet bakannn drdnc kuvvet olduu dnlebilir. Bu

rneklerden grlebilecei gibi kuvvetler ayrln temel alan sistemlerde drdnc

kuvvetin kendisini deiik klklarda gsterdii grlmektedir3.

2- Anayasa Yargsnn Ortaya k ve Tarihi Geliimi

Kuvvetler ayrl ilkesinden, anayasann stnl anlayna gei

srecinin4 pek ok nedeni bulunmaktadr. Monarik g tekelinin yklmas ve

yasama, yrtme ve yarg glerinin birbirinden ayr bamsz ve birbirini snrlayan

kuvvetler olarak ortaya kmalarn salayan ve yukarda ksaca anlatlan teorik

gelimeler, zamanla anayasal hareketlerde etkilerini gstermeye balamlardr.

Yasama organlarnn snrsz g kullanmlarnn nlenmesi ihtiyac deiik

denetim imkanlar iinde en uygun denetim yolu olarak anayasa yargs denetimini

ortaya karmtr. Onyedinci yzyldan itibaren yaplmaya balanan anayasalarda

anayasann stnl kabul edilmekte ancak, bu stnln nasl salanaca ok

ak dzenlenmemi bulunmaktayd. Bu stnln yarg denetimi ile salanmas

gerektii yolundaki ilk rnek Amerikan Yksek Mahkemesinin 1803 tarihli karardr.

Bu kararda anayasa hkmleriyle atan kanun hkmlerinin uyumazlklarda

dikkate alnmayaca sonucuna varlmtr. Bylelikle kanun hkmleri karsnda

anayasa hkmlerine stnlk tannm, normlar hiyerarisi anlay kabul edilmitir.

1 B. CONSTANT, Cour de Politique Constitutionelle, nouvelle dition par J.-P, Pags 1936, Cilt I,Blm, 1, s. 1 vd.dan aktaran DOEHRING, a.g.e., s. 199.

2 DOEHRING, a.g.e., s. 199.3 DOEHRING, a.g.e., s. 199.4 TUN, a.g.e., s. 27.


50/403

33

Pratie ilk olarak Amerikada aktarlan bu anlayn tarihi kkeninde ekli hukuk

devleti anlay vardr. ekli hukuk devleti anlay, liberal burjuva ihtilalleri ertesinde

iktidara trmanan parlamentolarn koymu olduu hukuk kurallarnn (kanunlar)

hukuk dzeni iinde ncelik ya da stnlnn salanmas araydr1. Bu arayla

ilgili en nemli katklar KELSEN tarafndan yaplmtr. KELSENe gre hukuknormlar hiyerarik yap dahilinde bir piramit olutururlar. Piramidin en stnde

anayasa yer almakta, bunu kanunlar, ynetmelikler, tzkler ve itihatlar takip

etmektedir. Yine KELSENe gre st norm dierinin geerlilik sebebidir2. Buna gre,

kural oluturan her organn, geerli kural koyabilmesi iin st norma uygun bir

ekilde kurallar oluturmas gerekmektedir3. Bu bak asndan anayasa yargs

iin temel l, normlar hiyerarisidir. Denetimin yaplabilmesi iin de yazl

anayasann varl zorunludur. Aksi, anayasallk denetiminin temel ltn tekil

eden st norm kavramnn mevcudiyetini yok eder. st normun bulunmad

ortamlarda ise, neyin neye uygunluunun denetlenecei belirsizleecektir.

Dolaysyla, alt normlarn meruluk ve hukuki geerlilik kayna olan yazl

anayasann bulunmad lkelerde, anayasa yargs denetimi

gerekleemeyecektir4.

Normlar hiyerarisi asndan bakldnda, anayasaya aykr olan ilemler

teorik olarak geersizdir. Ancak, bu geersizliin uygulamada etkili olabilmesi iin

yetkili organ veya organlar tarafndan tespit ve ilan edilmelerine ihtiya

bulunmaktadr5. Eer bu yaplmazsa, yani, byle bir tespit ve ilan sz konusu

deilse, anayasann stnlnn fiilen salanabilmesi sz konusu olamayacaktr.

Bu durumda,kanun koyucunun anayasaya uygun davranmasn salayacak aralarasahip olunmas gerekmektedir. Bu konudaki hukuki savunma aralarnn banda

anayasa yargs gelmektedir. Bamsz denetim organlarnn bulunmad bir

durumda ise, anayasallk kontrolnn yaplamayaca bir gerektir6. Yani

anayasalar yazl ve kat olsalar bile, yasama organnn tasarruflarnn anayasa

uygun olup olmad denetlenmedii srece parlamento ounluunun

snrlanabilmesi mmkn deildir ve kuvvetin ktye kullanm kuvvetle muhtemel

olacaktr7. Bylelikle anayasalarn adi kanunlardan ayrlmas ve stnlnn

1

Naz AVUOLU, Anayasa Notlar, Beta Basm Yaym Datm A.., stanbul, Aralk 1997, s.117.2 Geni bilgi iin Adnan GRZ, Hukuk Felsefesi, AHF Yayn, Ankara, 1985, s. 239-241.3 Niyazi KTEM, Hukuk Felsefesi ve Anayasa Yargs, Anayasa Yargs 8, Anayasa Mahkemesi

Yayn, Ankara, 1991, s. 267-268.4 TUN, a.g.e., s. 21.5 ERDOAN, (1997) a.g.e., s. 58.6 SARTORI, a.g.e., s. 354.7 Arend LIJPHART, ada Demokrasiler: Yirmibir lkede ounluku ve Oydamac Ynetim

rntleri, (ev: Ergun ZBUDUN Ersin ONULDURAN), Trk Demokrasi Vakf ve Siyasi limlerDernei Ortak Yayn, 1988, s. 128.


51/403

34

salanmas mmkn olabilecektir1. st norm olan anayasaya uygun olarak

kullanlan yetkiler hukuka merulatrlm yetkiler olacaktr2.

Normlar hiyerarisi anlayna uygun bir ekilde Amerikada bir yargsal

itihatta temelleri atlan anayasa yargs, Avrupa ve Trkiyede anayasallamahareketleri sonucunda anayasalarda dzenlenerek varlk kazanmtr. Ancak

anayasa yargsnn ortaya kndan nce de yneticilerin koyduklar kurallara kar

klmas sz konusu olmutur. Henz anayasa yargsnn gelimedii bu

dnemlerde, yasama yetkisini kullananlara kar zaman zaman meru bakaldr

hakknn tannd grlmektedir.

Bu konuya rnek olarak, 1215 ylnda imzalanan Magna Carta gsterilebilir.

Magna Cartann 14 nc maddesi, kraln kararlarn onaylayacak olan meclisin

kimlerden oluacan ve ne ekilde toplanacan dzenlemektedir. Nitekim daha

sonra yaanan gelimelerde, baronlar 61 inci maddeye dayanarak, kraln MagnaCartaya riayet etmesini salamak ve uygulamalarn denetlemek zere yirmibe

kiilik bir komite kurmulardr. Ayrca belge hkmlerine aykr davranlar hakknda

ikayetleri deerlendirmek zere bu komitenin drt yesinden kurulu bir alt

komisyon oluturulmutur. ikayet konusu olan hususlarn kral tarafndan

dzeltilmedii taktirde komitenin krala silahla kar koyma karar alma yetkisi tad

vurgulanmtr3. Bylelikle, baronlara, kanunlara aykr davranan krala kar direnme

hakk tannm bulunmaktadr. Bu durumda mevcut sistem iinde kral mutlak kanun

koyucu deildir. Zira byle kabul edilmi olsa, kanunlara aykr davranmak ifadesi

anlamszlaacaktr. Zira kral mutlak kanun koyucu olarak kabul edilirse, uymak

istemedii kanunu kaldrarak yerine istedii ekilde kanunlar koyabilecek, bylelikle

kanunlara uymamak gibi bir sonula karlamayacaktr. Meru bakaldr hakknn

mstesna bir rneini tayan bu yetki, daha sonralar LOCKEun son are olarak

direnme hakk fikrine zemin hazrlam gibi grnmektedir4.

Henz yasama ve yrtmeyi denetleyen yarg organlar tekil edilmediinden

(ki bu dnemde yasama ve yrtmeden ayr ayr bahsetmek de pek doru deildir)

kanunlara aykr davrann nlenmesi fiili kar koyma eklinde olabilecektir. Avrupa

tarihi bakmndan, her ne kadar kral kanunlara uygun davransa bile, askeri gcne

gvenen baronlarn krall ele geirmek iin mcadeleye girebilmesi mmkn

1 Turhan FEYZOLU, a.g.e., s. 339.2 brahim . KABOLU, Trkiyede Hukuk Devletinin Geliimi, Hukuk Devleti, (Haz. Hayrettin

KESZ), HFSA Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi Yaynlar: 4, AFA Yaynclk, Ekim 1998,s. 91.

3 H. V. WISEMAN, Manga Carta Efsanesi, (ev. Mnci KAPAN ), Ankara niversitesi HukukFakltesi 40. Yl Armaan, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar No: 21, Ankara, 1996,s. 469.

4 Bkz. WISEMAN, a.g.m., s. 469.


52/403


53/403

36

Hukuk tarihi bakmndan yeni bir aama olan anayasa yargsnn douu,

hukuka bal devlet fikriyle aklanabilir. Hukuk devletinde, Devletin btn

faaliyetlerinin, bu arada yasama ilemlerinin de hukuk kurallarna balanmas ilkesi1

anayasa yargsn bir zorunluluk olarak ortaya karmtr. Bu zorunluluk, temelde

egemenlik anlayndaki dnmn bir sonucu olarak artk sadece bireylerin deildevletin de hukuka bal hale gelmesi sonucunu dourmutur.

Her ne kadar anayasa yargs AYMlerinin kurulmas ya da yksek

mahkemelerin bu fonksiyonu icra etmeye balamalaryla ortaya kmsa da,

yasama organnn tasarruflarnn anayasaya aykr olamayaca, aykr olanlarn

hibir hkm ifade etmeyecei ve anayasaya aykr kanunlarn mahkemelerce

uygulanmayacana ilikin ilk pratik rnei, daha eski bir tarihte ngilterede grmek

mmkndr2. Hakim Edward COKE, 1610 ylnda, Dr. Bonham Vakas (Dr.

Bonhams Case) olarak adlandrlan davada, Common Law parlamenter

kanunlarn uymas gereken stn hukuk (Higher Law) olarak kabul etmitir3. COKEDoktirinini tabi hukuk dncesi ile birletirerek, ABDnde anayasa yargsnn

olumasn salayan gelimeler, koloni dnemlerine kadar gerilere giden bir

uygulamalar zincirini ifade etmektedir4.

Parlamentolarn egemenlii ele geirdii ilk dnemlerde, bu organlarn en

yksek derecede devlet organ olarak kanunlarn da geerli olup olmad hakknda

son sz syleme yetkisinin bulunduu kabul ediliyordu. Ancak ondokuzuncu

yzyln balarnda Amerikan Yksek Mahkemesi nl bir karar ile kendine

kanunlarn anayasaya uygun olup olmadn lme hakkn tand. Dayanlan temel

gereke, aksi takdirde anayasann ncelii ilkesinin gvencesiz kalaca

kaygsyd5. Yksek mahkeme bayargc Marshalln 1803 ylnda Marbury v.

Madison davasnda verdii karar bu konudaki gelimelere son noktay koymutur6.

Bu kararla, Amerikan Yksek Mahkemesi, tarihte ilk kez, kanunlarn anayasaya

uygunluunun itiraz yoluyla denetimi faaliyeti gerekletirmitir. Federal Yksek

Mahkemenin kanunlarn anayasaya uygunluunu denetleme yetkisi 1787

Anayasasnda ngrlmemitir. Ancak, Marbury v. Medison davasnda Federal

1 TKVE, a.g.e., s. 10.2 Edward McWHINNEY, Constitution-Making: Principles, Process, Practice, University of Toronto

Pres, Toronto Buffalo London, 1981, s. 111.den aktaran TUN, a.g.e., s. 29.3 Bakr ALAR, Parlamentolar ve Anayas

Date post:	06-Apr-2018
Category:	Documents
Upload:	demokratik-tuerkiye
View:	233 times
Download:	0 times

Vergi Kanunlarinin Anayasaya Uygunlugunun Yargisal Denetimi Turkiye Degerlendirmesi Judicial Review...

Documents