Η δηδαζθαιία ηεο ηζηνξίαο ζηελ ε/θ θνηλφηεηα ηεο Κχπξνπ (επηέκβξεο 2010)

Παξέκβαζε ζην θφξνπκ ηζηνξηθψλ ηνπ εξεπλεηηθνχ θέληξνπ POST ζηε λεθξή δψλε,

15/7/2010,

κεηαθξάζηεθε ζηα ειιεληθά γηα δεκνζίεπζε ζην Καιέκη ηεχρνο 13, επηέκβξεο

2010

ηνπ Γξεγφξε Ισάλλνπ

Η διδαζκαλία ηης ιζηορίας ζηην ε/κ κοινόηηηα ηης Κύπροσ (Σεπηέμβρης 2010)

Σν 2003 είρα νινθιεξψζεη ηηο ζπνπδέο κνπ ζηε Γηεζλή Ιζηνξία ζην LSE ζην

Ηλσκέλν Βαζίιεην θαη επέζηξεςα ζηελ Κχπξν γηα λα θαηαρσξήζσ ην πηπρίν κνπ

ζηελ ΚΓ θαη λα θάλσ αίηεζε γηα λα δηδάμσ ηζηνξία ζηελ δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε.

Δθεί πιεξνθνξήζεθα φηη απηφ δελ ήηαλ δπλαηφ θαη φηη ζα έπξεπε λα εμνκνηψζσ ην

πηπρίν κνπ απφ ην Παλεπηζηήκην ηνπ Λνλδίλνπ κε απηφ πνπ παξαρσξεί ην

Παλεπηζηήκην Κχπξνπ.

Ση ελλνείηε; ξψηεζα ηε κεζήιηθε δεκφζηα ππάιιειν.

Κνηηάμηε, κνπ είπε, πψο ζα δηδάμεηε ηζηνξία φηαλ δελ μέξεηε ηελ ειιεληθή γιψζζα;

Μα μέξσ ειιεληθά, απάληεζα, είλαη ε πξψηε κνπ γιψζζα.

Ναη, αιιά ζπνπδάζαηε ζηελ Αγγιία. Πξέπεη λα παξαθνινπζήζεηε καζήκαηα ζηα λέα

θαη αξραία ειιεληθά θαη ιαηηληθά ζην Παλεπηζηήκην Κχπξνπ.

Μα δελ θάλσ αίηεζε γηα λα δηδάμσ νχηε λέα νχηε αξραία ειιεληθά νχηε ιαηηληθά,

απάληεζα. Κάλσ αίηεζε γηα λα δηδάμσ ηζηνξία, απηφ είλαη ην αληηθείκελφ κνπ.

Γελ ππάξρεη ηέηνην πξάγκα, απάληεζε. Πξέπεη λα γίλεηε θηιφινγνο. Σφηε ζα

δηδάζθεηε φια ηα θηινινγηθά καζήκαηα.

Αξλήζεθα θαη πξνρψξεζα ζε κεηαπηπρηαθέο θαη κεηά δηδαθηνξηθέο ζπνπδέο ζηελ

Πνιηηηθή Κνηλσληνινγία θαη πάιη ζην Η.Β.

Αθνχ εμήγεζα φηη δελ είκαη - ηππηθά νκηινχληεο - ηζηνξηθφο, δελ έρσ δειαδή ην

δηθαίσκα λα δηδάμσ ηζηνξία, κπνξψ λα μεθηλήζσ ηελ παξνπζίαζή κνπ ζηελ νπνία ζα

αλαθεξζψ ζηηο πνιηηηθέο θαη θνηλσληνινγηθέο ζπλέπεηεο ηνπ εζλνθεληξηζκνχ ζην ε/θ

εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα γεληθά θαη εηδηθφηεξα ζηε δηδαζθαιία ηεο ηζηνξίαο, θαζψο θαη

ζην ζπλερηδφκελν αγψλα γηα ηελ ππέξβαζή ηνπ κε ζηφρν ηνλ εθζπγρξνληζκφ, ηελ

θνηλσληθή πξφνδν θαη ηελ εηξήλε. Απηή ε παξνπζίαζε φπσο ήδε κπνξείηε λα

θαηαιάβεηε δελ ζα είλαη απιψο αθαδεκατθή, αιιά επίζεο θαη πην ζεκαληηθά πνιηηηθή

θαη αθηηβηζηηθή.

Α. Ο εθνοκενηριζμός ζηο επίκενηρο ηης διδαζκαλίας ηης ιζηορίας

Σν γεγνλφο φηη ε ηζηνξία δελ γίλεηαη αληηιεπηή σο πιήξσο απηφλνκε επηζηήκε αιιά

ππάγεηαη ζηηο ειιεληθέο ζπνπδέο/θηινινγία, ζπληζηά, θαηά ηε γλψκε κνπ, ηε δνκηθή

βάζε ηνπ εζλνθεληξηζκνχ ζην ε/θ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ζηελ νιφηεηά ηνπ. Απηφ

είλαη έλα θαηλφκελν ηνπ ειιελφθσλνπ θφζκνπ, θαζψο ζηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο νη

ζπνπδέο γιψζζαο θαη ινγνηερλίαο δηαρσξίδνληαη πιήξσο απφ ηηο ζπνπδέο ηζηνξίαο.

Καη παξφηη νη ζπλέπεηεο απηήο ηεο ελνπνίεζεο δπν μερσξηζηψλ

θιάδσλ/επηζηεκνληθψλ πεδίσλ είλαη πην ζνβαξέο ζηε δεκνηηθή θαη κέζε εθπαίδεπζε,

κε ηελ έλλνηα φηη ην παξειζφλ εμεηάδεηαη θαη γίλεηαη θαηαλνεηφ κέζα απφ έλα εζληθφ

θαθφ, νη ξίδεο ηνπ πξνβιήκαηνο, γηα λα είκαζηε εηιηθξηλείο, βξίζθνληαη ζηελ

ειιελφθσλε αθαδεκία. Παξά ηηο κηθξέο ηνπο δηαθνξέο, ην Παλεπηζηήκην Κχπξνπ

αθνινπζεί ην ζχζηεκα ησλ ειιεληθψλ παλεπηζηεκίσλ θαη απαηηεί απφ ηνπο

πξνπηπρηαθνχο θνηηεηέο ηνπ λα παίξλνπλ κηα ζεηξά καζεκάησλ ζηα λέα θαη αξραία

ειιεληθά θαη ιαηηληθά σο κέξνο ηνπ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ. Σαπηφρξνλα απαηηεί

απφ ηνπο θνηηεηέο ησλ Νέσλ θαη Αξραίσλ Διιεληθψλ λα παίξλνπλ κηα ζεηξά

καζεκάησλ ζηελ ηζηνξία σο κέξνο ηνπ δηθνχ ηνπο πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ. Καη ζην

ηέινο ηεο εκέξαο ηνπο ζεσξεί φινπο θηινιφγνπο. Παξφηη γίλεηαη θάπνηνπ είδνπο

εμεηδίθεπζε, απηφ δελ ιακβάλεηαη θαη' αλάγθε θαη ζπλήζσο ππφςε αξγφηεξα, φηαλ

απηνί νη θηιφινγνη πξνζιακβάλνληαη γηα λα δηδάμνπλ Διιεληθά ή Ιζηνξία φρη

ζχκθσλα κε ηελ θαηεχζπλζε ησλ ζπνπδψλ ηνπο ζην πξνπηπρηαθφ επίπεδν, αιιά κε

ηηο γεληθφηεξεο αλάγθεο ηνπ ε/θ ζπζηήκαηνο κέζεο εθπαίδεπζεο.

Όηαλ ήγεηξα απηφ ην δήηεκα ζε έλα ζπλέδξην ζρεηηθά κε ηε δηαδηθαζία ηεο

εθπαηδεπηηθήο κεηαξξχζκηζεο ην 2008, πήξα απφ κηα εθπαηδεπηηθφ κέζεο

εθπαίδεπζεο ηελ απάληεζε φηη “νη θηιφινγνη είλαη ηζηνξηθνί θαη νη ηζηνξηθνί είλαη

θηιφινγνη”, ελψ νη πνιηηηθνί αθαδεκατθνί (απηνί πνπ εκπιέθνληαλ ζηελ εθπαηδεπηηθή

κεηαξξχζκηζε) παξέκεηλαλ ζησπεινί. Φαίλεηαη φηη απηή ε αλάκεημε ηεο ειιεληθήο

ινγνηερλίαο θαη ηεο ηζηνξίαο πεξλά πάλσ θάησ σο έλα απηαπφδεηθην δεδνκέλν θαη

φηη δελ έρεη πνηέ ακθηζβεηεζεί ζνβαξά, νχηε αθφκα θαη απφ εθείλν ην ζρεηηθά

ξηδνζπαζηηθφ καληθέζην γηα ηελ εθπαηδεπηηθή κεηαξξχζκηζε ηνπ 2004 πνπ

πηνζεηήζεθε απφ ηελ θπβέξλεζε Παπαδφπνπινπ θαη πνπ ππνηίζεηαη βξίζθεηαη ζε

δηαδηθαζία εθαξκνγήο απφ ηελ ζεκεξηλή θπβέξλεζε Υξηζηφθηα. Γηαηί επηκέλσ ζε

απηφ; Δπεηδή απηή ε ππαγσγή ηεο ηζηνξίαο ζηηο ειιεληθέο ζπνπδέο έρεη νληνινγηθέο,

επηζηεκνινγηθέο θαη πνιηηηθέο ζπλέπεηεο. Απηφκαηα ηνπνζεηεί ηελ ηδέα ηνπ

ειιεληθνχ θφζκνπ ζην επίθεληξν ηνπ ηζηνξηθνχ πεδίνπ, βιέπνληαο κε άιια ιφγηα

επξχηεξεο θαη παγθφζκηεο θαη πεξηθεξεηαθέο ηζηνξηθέο εμειίμεηο κφλν ή θπξίσο ζε

ζρέζε κε ηνλ “Διιεληζκφ”. Απφ επηζηεκνινγηθήο πιεπξάο απηφ ζηελεχεη ην πεδίν

ηεο ηζηνξίαο θαζηζηψληαο ην κνλνζεκαηηθφ θαη κνλνδηάζηαην θαη πην ζεκαληηθά

αγλνεί ηηο ζπγθεθξηκέλεο κεζνδνινγίεο ηεο επηζηήκεο ηεο ηζηνξίαο φπσο νη

πνιιαπιέο πεγέο θαη ε ζπζηεκαηηθή αλάιπζε, πνπ πεξηνξίδνληαη ζε κεξηθά θιαζηθά

θείκελα θαη ηε ινγνηερληθή ηνπο ζπδήηεζε. Σέινο, απφ πνιηηηθήο πιεπξάο απηφ

νδεγεί ζε κηα ζπλεηδεηή θαη αζπλείδεηε ζχγρπζε κεηαμχ ησλ εζληθψλ κχζσλ θαη ησλ

ηζηνξηθψλ δεδνκέλσλ θαη αλαπαξάγεη ηελ αληθαλφηεηα λα ζθεθηεί θαλείο πέξαλ ησλ

φξσλ ηεο “Δζληθήο Ιζηνξίαο” - απηήο ηεο ηδενινγίαο θξαηηθήο θαηαζθεπήο ηεο

Δπξψπεο ηνπ 19νπ αηψλα. Η ππαγσγή ηεο ηζηνξίαο ζην πεδίν ηεο εζληθήο θνπιηνχξαο

πξνσζεί ηελ ελζσκάησζε κπζηθψλ ζηνηρείσλ ζηελ ηζηνξηθή αθήγεζε ζπρλά κε έλα

“αζψν”, ζρεδφλ αλεπαίζζεην ηξφπν κέζα απφ ηε ινγνηερληθή αδεία θαη ηηο

επξεκαηηθέο γισζζηθέο κνξθέο.

Πεξλψληαο απφ ηε δηαλνεηηθή ζηελ νληνινγηθή βάζε ηνπ εζλνθεληξηζκνχ,

ζπλαληάκε ηελ παιηά, ελφο αηψλα θαη θάηη, πνιηηηθή πξνυπφζεζε ηνπ ε/θ εζληθηζκνχ

– φηη ε Κχπξνο ήηαλ, είλαη θαη ζα πξέπεη λα παξακείλεη ειιεληθή. Πνιινί εξεπλεηέο

έρνπλ αλαιχζεη ην θαηλφκελν ηνπ εζληθηζκνχ γεληθά θαη ηνπ ε/θ εζληθηζκνχ

ζπγθεθξηκέλα κε πνιινχο ηξφπνπο θαη ζρήκαηα. Απηφ πνπ ζέισ λα επηζεκάλσ εδψ

είλαη φηη ε ζέζε ηνπ Μαπξάηζα ην 1998 φηη ν εζληθηζκφο ζηελ ε/θ θνηλφηεηα

θαζνξίδεη ηηο παξακέηξνπο ηεο πνιηηηθήο νξζνδνμίαο θαη άξα ε απνθάιπςε ηεο

εζληθηζηηθήο ηδενινγίαο ζπληζηά πξάμε θνηλσληθήο θξηηηθήο, ζπλερίδεη λα πθίζηαηαη

θαη ζήκεξα. Με κηα ζχληνκε εμέηαζε ηεο χιεο θαη ησλ εγρεηξηδίσλ ηεο “ηζηνξίαο”

ζηα ε/θ ζρνιεία θαηαιαβαίλεη θαλείο φηη πξφθεηηαη γηα “ηζηνξία ηεο Διιάδαο” θαη

δεπηεξεπφλησο γηα “ηζηνξία ηεο Κχπξνπ” πνπ έηζη θαη αιιηψο γίλεηαη αληηιεπηή σο

πξνέθηαζε ηεο Διιάδαο. Η έθζεζε ηνπ Παπαδάθε γηα ην PRIO (2008) αλαιχεη θαη

επεμεγεί ην βαζηθφ ζρήκα πνπ ρξεζηκνπνηείηαη αθφκα θαη ζήκεξα ζηα ε/θ ζρνιεία

θαη ππνδεηθλχεη ηηο βαζηθέο ηνπ πνιηηηθέο πξνεθηάζεηο – ηελ ηαχηηζε δειαδή ησλ

ελλνηψλ ηνπ “Έιιελα” θαη ηνπ “Κχπξηνπ” θαη άξα ηνλ απνθιεηζκφ ησλ Σ/θ απφ ηελ

θππξηαθφηεηα, είηε κέζα απφ ηελ άξλεζε ηεο εζλνηηθήο ηνπο ηαπηφηεηαο

(αληηκεησπίδνληαη σο Έιιελεο πνπ ρξεηάδνληαη λα αθνκνησζνχλ) είηε κέζα απφ ηε

ζηεξενηππηθή ζεψξεζή ηνπο θαη ηε δαηκνλνπνίεζε ηνπο σο εζληθά Άιισλ, δειαδή

“Σνχξθνπο”. Μεξηθνί απφ ηνπο 20ρξνλνπο κνπ θνηηεηέο πέξζη λφκηδαλ φηη νη Σ/θ

ήηαλ Σνχξθνη πνπ ήξζαλ ζηελ Κχπξν κεηά ην 1974 θαη φηη ζα πξέπεη λα επηζηξέςνπλ

ζηελ Σνπξθία. Διπίδσ βέβαηα φηη απηή ε ησξηλή ιαλζαζκέλε αληίιεςε λα κελ

απνθηήζεη ην θαζεζηψο ληε θάθην πξαγκαηηθφηεηαο ηηο επφκελεο δεθαεηίεο. Βέβαηα,

ε πνιηηηθή πξαγκαηηθφηεηα θαη ν επίζεκα δηαθεξπγκέλνο ζηφρνο ηεο εγθαζίδξπζεο

κηαο δηδσληθήο δηθνηλνηηθήο δεκνθξαηίαο βξίζθεηαη ζε δηάζηαζε κε ηελ ε/θ

εζληθηζηηθή ηδενινγία θαη νη πξνζπάζεηεο λα γεθπξσζεί απηφ ην ράζκα απφ θαηά ηα

άιια πξαγκαηηζηέο θαη κεηξηνπαζείο θηιειεχζεξνπο πνιηηηθνχο θαη δηαλννχκελνπο,

νδεγνχλ ζηελ απζαηξεζία, ηε ζχγρπζε θαη ηηο εμφθζαικεο αληηθάζεηο.

Οη πνιηηηθέο πξνεθηάζεηο ηεο ζπλερηδφκελεο εγεκνλίαο ηνπ εζληθηζκνχ ζηελ ε/θ

θνηλφηεηα γεληθά θαη εηδηθά ζηε δηδαζθαιία ηεο ηζηνξίαο είλαη ηξηψλ εηδψλ. Πξψηνλ,

ε ζηξαηεγηθή ηεο ειίη γηα ηελ θαηαζθεπή θαη δηαηήξεζε ηεο “εζληθήο ελφηεηαο”

εθαξκφδεηαη κέζα απφ ηελ επίζεκε εζληθή ηζηνξηθή αθήγεζε. Απηή ε δηαδηθαζία

ζπλίζηαηαη ζηελ εθεχξεζε ησλ παξαδφζεσλ ζχκθσλα κε ην γλσζηφ φξν ηνπ

Υφπζκπανπκ θαη ηελ θαηαζθεπή ησλ γεγνληδίσλ γηα λα ηελ ζηεξίμνπλ (ην θξπθφ

ζρνιεηφ ζηελ Σνπξθνθξαηία, ε χςσζε ηνπ ιάβαξνπ ζηελ Αγία Λαχξα ζηηο 25

Μαξηίνπ 1821, ε απαίηεζε ηεο έλσζεο ζην θαισζφξηζκα ησλ Βξεηαλψλ ην 1878).

Απηή βέβαηα είλαη κηα δηαδηθαζία δηαζηξέβισζεο ησλ ηζηνξηθψλ εμειίμεσλ θαη ε

ζπζηεκαηηθή επαλάιεςε ηεο, εηδηθά ζηε δεκνηηθή εθπαίδεπζε, ελζηαιάδεη ηηο

εθεπξεκέλεο παξαδφζεηο ζηε ζπλείδεζε ησλ παηδηψλ θαη ρξεηάδνληαη ρξφληα κειέηεο

θαη ακθηζβήηεζεο ζε παλεπηζηεκηαθφ επίπεδν λα γίλνπλ αληηιεπηέο γηα απηφ πνπ

πξαγκαηηθά είλαη. Γεχηεξνλ, νη Σ/θ γίλνληαη αληηιεπηνί σο κεηνλφηεηα κε πην

αδχλαηα ηζηνξηθά θαη πνιηηηθά δηθαηψκαηα γηα ην παξφλ θαη ην κέιινλ ηεο Κχπξνπ

ζε ζρέζε κε ηνπο Δ/θ, νη νπνίνη θαζίζηαληαη έηζη απξφζπκνη λα ζηεξίμνπλ ή λα

απνδερηνχλ θαλ κηα ζπκθσλία δηακνηξαζκνχ εμνπζίαο ζε έλα κειινληηθφ

νκνζπνλδηαθφ πιαίζην. Σξίηνλ, νη Δ/θ καζεηέο αδπλαηνχλ λα ζθεθηνχλ έμσ απφ ην

εζληθφ πιαίζην κε απνηέιεζκα λα κεηψλεηαη ε δπλαηφηεηά ηνπο γηα θξηηηθή ζθέςε,

πνιππξηζκαηηθφηεηα, πνιπδηάζηαηε αλάιπζε θαη ηζηνξηθφ δηάινγν.

Β. Η προζπάθεια για εκπαιδεσηική μεηαρρύθμιζη μακριά από ηον εθνοκενηριζμό

2004-2010

Η η/θ εμέγεξζε ηνπ 2002, ην άλνηγκα ησλ νδνθξαγκάησλ ην 2003 θαη ε έληαμε ζηελ

Δ.Δ. είρε δεκηνπξγήζεη θαηλνχξγηα δεδνκέλα επί ηνπ εδάθνπο θαη έζεζε μαλά πην

έληνλα ην δηαθχβεπκα ηεο ζχγθξνπζεο ζε ζρέζε κε ηελ ηζηνξία ηεο Κχπξνπ. Καζψο

ε πξννπηηθή ελφο θαηλνχξγηνπ κέιινληνο δηάλνημε, ππήξμε λέα ψζεζε λα

μαλαζθεθηνχκε ην παξειζφλ καο θαη λα επαλαπξνζδηνξίζνπκε ηελ εθπαηδεπηηθή

δηαδηθαζία ζηελ νιφηεηά ηεο πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηνπ κέιινληνο. ε απηφ ην

πιαίζην ε επηηξνπή ησλ 7 αθαδεκατθψλ ζπλέγξαςε ην καληθέζην ηεο γηα κηα

νινθιεξσκέλε θαη δνκηθή κεηαξξχζκηζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. Σν πην

ξηδνζπαζηηθφ ζηνηρείν εθείλνπ ηνπ θεηκέλνπ ήηαλ ε επίζεζε ζηνλ εζλνθεληξηζκφ πνπ

γηλφηαλ αληηιεπηφο σο θπξίαξρνο, πνιηηηζηηθά κνλνιηζηθφο θαη σο πεξηνξηζηηθφο ηνπ

πνιηηηθνχ θαη ηδενινγηθνχ πιαηζίνπ ηεο θππξηαθήο εθπαίδεπζεο. Πξνζέγγηδε ηελ

Κχπξν σο απηφλνκε θαη επξσπατθή θαη πξνσζνχζε ηελ ηδέα λα ιεθζνχλ ζνβαξά

ππφςε νη πξαγκαηηθφηεηεο ηνπ δηθνηλνηηζκνχ θαη ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο

ελζσκαηψλνληάο ηεο ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Η ζεκαζία εθείλεο ηεο πξφηαζεο

έγθεηηαη φρη ηφζν ζηελ πξαγκαηηθή ηεο επηξξνή ζηε δηαδηθαζία πνπ αθνινχζεζε,

αιιά θπξίσο ζην φηη δηεχξπλε ηα απνδεθηά φξηα ηνπ δεκφζηνπ δηαιφγνπ γηα ηελ

εθπαίδεπζε γεληθά θαη ηε δηδαζθαιία ηεο ηζηνξίαο πην ζπγθεθξηκέλα. Απηφ πνπ πξηλ

ήηαλ ινγνθξηλφκελν σο κε παηξησηηθφ θαη πξνδνηηθφ, έβγαηλε ηψξα απφ ην ζηφκα

εηδηθψλ πνπ δηνξίζηεθαλ λα ζπκβνπιεχζνπλ ην θξάηνο.

Η αιιαγή ησλ η/θ εγρεηξηδίσλ ηζηνξίαο ην 2004, πνπ ραηξεηίζηεθε απφ ηνπο

πξννδεπηηθνχο ζην λφην, καο φπιηζε κε έλα επηπξφζζεην επηρείξεκα γηα ηελ αλάγθε

λα αληαπνδψζνπκε ζην πιαίζην ηεο ελ εμειίμεη δηαδηθαζίαο επαλέλσζεο. Παξφια

απηά ην γεληθφηεξν θιίκα ζηε δηάξθεηα ηεο πξνεδξίαο Παπαδφπνπινπ θαη εηδηθφηεξα

ν ζάλαηνο ηνπ κεηαξξπζκηζηή Τπνπξγνχ Παηδείαο Πεχθηνπ Γεσξγηάδε, ήηαλ ηέηνην

πνπ δελ επέηξεπε πνιιή ειπίδα γηα ηέηνηα θηιφδνμε εθπαηδεπηηθή κεηαξξχζκηζε.

Μφλν ην 2008, κεηά ηελ εθινγή Υξηζηφθηα άλνημε μαλά ε πξννπηηθή πινπνίεζεο ησλ

εηζεγνχκελσλ αιιαγψλ. Ο λένο Τπνπξγφο Αληξέαο Γεκεηξίνπ θάλεθε έηνηκνο λα

πξνρσξήζεη θαη κίιεζε κε κηα θαηλνχξγηα γιψζζα ζηηο αξρηθέο ηνπ εγθπθιίνπο.

Μίιεζε κε αξλεηηθά ιφγηα γηα ηηο εζληθηζηηθέο ε/θ θαη η/θ παξαζηξαηησηηθέο νκάδεο

ηεο πεξηφδνπ 1963-1974, ακθηζβήηεζε ηελ αλαγθαηφηεηα ησλ ζηξαηηθνπνηεκέλσλ

ζρνιηθψλ παξειάζεσλ, είπε φηη ηα κνληέια καο θαη νη ήξσεο καο δελ πξέπεη λα είλαη

κφλν νη λεθξνί έθεβνη θαη κίιεζε γηα ηελ αλαγθαηφηεηα εθδεκνθξαηηζκνχ ηνπ

ζρνιείνπ καο. Κήξπμε ην αθαδεκατθφ έηνο 2008-2009, έηνο “θαιιηέξγεηαο

θνπιηνχξαο εηξεληθήο ζπκβίσζεο” θαη άθεζε αλνηρηή ηελ πξννπηηθή επαθψλ κεηαμχ

Δ/θ θαη Σ/θ καζεηψλ. Αιιά ε εζληθηζηηθή πζηεξία πνπ αθνινχζεζε ηα ηειεπηαία δπν

ρξφληα, κε κπξνζηάξε ηνλ Αξρηεπίζθνπν, ηηο εγεζίεο ηεο ΠΟΔΓ θαη ηεο ΟΔΛΜΔΚ

θαζψο θαη πνιηηηθνχο απφ φια ηα θφκκαηα εθηφο ηνπ ΑΚΔΛ, δελ άθελε θαη πνιιά

πεξηζψξηα λα γίλνπλ επηηξεπηέο, ή έζησ αλεθηέο, ζεκαληηθέο αιιαγέο (βιέπε π.ρ.

“Δθπαηδεπηηθή Αιιαγή” θαη “Καιέκη”, 2009).

Η επίζεζε ελάληηα ζηηο πξνζπάζεηεο γηα εθπαηδεπηηθή κεηαξξχζκηζε επηθεληξψζεθε

γεληθά ζην κάζεκα ηεο ηζηνξίαο. Σν ΑΚΔΛ θαηεγνξήζεθε φηη πξνζπαζεί λα “

εξγαιεηνπνηήζεη ηελ ηζηνξία” θαη λα “ηδενινγηθνπνηήζεη ηε δηδαζθαιία ηεο”. Έηζη

νπζηαζηηθά ην ζπληεξεηηθφ εζληθηζηηθφ ζηξαηφπεδν ρξεζηκνπνίεζε ηε θηιειεχζεξε

ξεηνξηθή ηεο “νπδέηεξεο εθπαίδεπζεο” πξνβάιινληαο ηελ άπνςε φηη κέρξη ηψξα δελ

ππήξρε ηδενινγία ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα θαη φηη ην ΑΚΔΛ πξνζπαζνχζε ηψξα λα

επηβάιεη ηε δηθή ηνπ. Αθφκα θαη ζην ηειεπηαίν βηβιίν ηνπ Πεξζηάλε (2010) ζρεηηθά

κε ηελ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή ζηελ Κχπξν, ην νπνίν θαηά ηα άιια αλαγλσξίδεη ηελ

άξξεθηε ζρέζε κεηαμχ πνιηηηθήο θαη εθπαίδεπζεο, ζε θάπνην ζεκείν (ζ. 113) αζθεί

θξηηηθή ζηελ πξνζπάζεηα γηα εθπαηδεπηηθή κεηαξξχζκηζε σο ππνθηλνχκελε απφ

πνιηηηθά θαη φρη εθπαηδεπηηθά θίλεηξα. Απηή ε ξεηνξηθή αξζξψζεθε απφ ηελ νπηηθή

ηνπ ζπζηήκαηνο, απφ κηα νπηηθή ηνπ παξφληνο εγεκνληθνχ θνηλσληθν – νηθνλνκηθνχ

ζηξαηνπέδνπ, πνπ αληηιακβάλεηαη ηε δηθή ηνπ ηδενινγία σο ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ηε

δηθή ηνπ άπνςε σο κε πνιηηηθή αιιά σο ην πιαίζην ηεο ζεκηηήο πνιηηηθήο. Βέβαηα ζα

ήηαλ αρξείαζην λα πσ φηη γηα λα θαηαζθεπάζεη θαλείο απηή ηε κία “αληηθεηκεληθή

αιήζεηα”, ηε βάζε δειαδή ηεο επίζεκεο ηζηνξίαο, ζα πξέπεη λα ινγνθξηζνχλ άιιεο,

ελαιιαθηηθέο θσλέο, ζέκαηα θαη θαηλφκελα, φπσο ζεκεηψλεη ν Παλαγηψηνπ (2009): ε

πνιηηηθή θνπιηνχξα ηεο θαηψηεξεο ηάμεο θαη ε ηαμηθή πάιε είλαη δχν ηέηνηα

παξαδείγκαηα.

Η απάληεζε ηνπ ΑΚΔΛ ήηαλ ήπηα, κε ηελ έλλνηα φηη απέθπγε ηε κεησπηθή

ζχγθξνπζε κε ηηο εζληθηζηηθέο δπλάκεηο θαη πξνζπάζεζε λα κεηξηάζεη ηε ζηάζε ηνπ

κε ζηφρν λα πεηχρεη κηα θάπνηνπ είδνπο ζπλαίλεζε. Απηφ απνδείρζεθε πιήξσο

αλέθηθην, αθνχ νη ζπληεξεηηθνί εζληθηζηέο έκεηλαλ ακεηαθίλεηνη ζηηο ζέζεηο ηνπο (νη

ζπληερλίεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ απείραλ επίζεκα απφ ηηο επηηξνπέο θαη ηα πνιηηηθά

θφκκαηα δελ ςήθηζαλ ην θνλδχιη ζηε Βνπιή). Η αθαδεκατθή επηηξνπή γηα ην

κάζεκα ηεο ηζηνξίαο δηνξίζηεθε κε ζηφρν λα αληαλαθιά ζε γεληθέο γξακκέο ηηο

ηζνξξνπίεο ζηε δεκφζηα ζπδήηεζε πεξί ηνπ ζέκαηνο. Σειηθά ε επηηξνπή ρσξίζηεθε

ζηα δχν κε απνηέιεζκα λα εθπνλεζνχλ δχν πξνηάζεηο: ε κηα ηεο πιεηνςεθίαο (3) θαη

ε άιιε ηεο κεηνςεθίαο (2). Η πξφηαζε ηεο πιεηνςεθίαο δεκνζηεχηεθε πξηλ απφ δχν

πεξίπνπ κήλεο ζηελ ηζηνζειίδα ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο θαη ζεσξείηαη ε επίζεκε,

ελψ ε πξφηαζε ηεο κεηνςεθίαο δελ έρεη δεκνζηεπηεί αθφκε.

Η πξφηαζε ηεο πιεηνςεθίαο είλαη πξαγκαηηθά απαξάδεθηε. Σν “λέν” αλαιπηηθφ

πξφγξακκα απνηειεί νπζηαζηηθά αληηγξαθή ηνπ παιηνχ/ππάξρνληνο αλαιπηηθνχ κε

θάπνηεο κηθξέο πξνζζήθεο ζρεηηθά κε ηελ θππξηαθή ηζηνξία. ρεηηθά δε κε ηηο

δεμηφηεηεο ππάξρεη κία κνλαδηθή αλαθνξά: “[νη καζεηέο] λα αλαδεηνχλ θαη λα

ρξεζηκνπνηνχλ πνηθίιεο ηζηνξηθέο πεγέο [...] θαη λα είλαη ζε ζέζε λα ηηο αμηνινγνχλ

θαη λα ηηο ζρνιηάδνπλ θαη αλάινγα λα απνδέρνληαη ελδερφκελεο πνιιαπιέο εξκελείεο

ηνπ ηζηνξηθνχ γεγνλφηνο ή θαηλνκέλνπ, ζην νπνίν απηέο αλαθέξνληαη” (ζ. 25).

Ωζηφζν, δηαβάδνληαο θαλείο ην φιν ζεκαηηθφ θαη αλαιπηηθφ πιαίζην πνπ πξνηείλεηαη,

απηή ε λχμε ζηελ πνιιαπιφηεηα ηεο εξκελείαο δελ είλαη παξά ξεηνξηθή. Η αθήγεζε

εμαθνινπζεί λα εζηηάδεη ζηνλ Διιεληζκφ θαη ε Κχπξνο εμαθνινπζεί λα ζεσξείηαη

αλαπφζπαζην κέξνο ηνπ. Οη καζεηέο θαινχληαη γηα παξάδεηγκα λα

επηρεηξεκαηνινγήζνπλ ππέξ ή θαηά ηεο πνιηηηθήο ηνπ Καπνδίζηξηα, ππέξ ή θαηά ηεο

πνιηηηθήο ηνπ Σξηθνχπε θαη ππέξ ή θαηά ηεο Μεγάιεο Ιδέαο. Η ππνηηζέκελε

πνιππξηζκαηηθφηεηα ηνπνζεηείηαη κέζα ζην πιαίζην ηνπ έζλνπο. Πνιιαπιέο νπηηθέο

επηηξέπνληαη κφλν κέζα ζηα πιαίζηα ηνπ Διιεληζκνχ θαη φρη ζε ζρέζε κε απηφλ. Καη

ζίγνπξα νχηε θαλ κέζα ζηα πιαίζηα ηεο ε/θ θνηλφηεηαο, φπνπ παξά ηηο αλαθνξέο

ζηνπο δχν πφινπο (ΑΚΔΛ θαη Δζλαξρία, ζ. 55), νη καζεηέο δελ θαινχληαη γηα

παξάδεηγκα λα επηρεηξεκαηνινγήζνπλ ππέξ ή ελαληίνλ ηεο Έλσζεο ή ππέξ ή

ελαληίνλ ηεο ΔΟΚΑ.

Γεληθά ε πξφηαζε γηα ηε δεκνηηθή εθπαίδεπζε είλαη πνιχ ρεηξφηεξε απφ απηή γηα ηε

κέζε εθπαίδεπζε. ηε δεκνηηθή εθπαίδεπζε ε ηζηνξία είλαη πνιχ πην πεξηιεπηηθή θαη

ε νζσκαληθή πεξίνδνο δελ εμεηάδεηαη απηφλνκα φπσο ε δπηηθή πεξίνδνο

(Φξαγθνθξαηία θαη Δλεηνθξαηία) αιιά εληάζζεηαη ζε ηξία θεθάιαηα κε ηίηιν: “Ο

Διιεληθφο θφζκνο απφ ηελ άισζε (δει. ηεο Κσλζηαληηλνχπνιεο) σο ηελ

Δπαλάζηαζε ηνπ 1821”, “Πξνεηνηκαζία θαη ζηαζκνί ηεο ειιεληθήο Δπαλάζηαζεο”

θαη “Η Κχπξνο ζηελ ηειεπηαία πεξίνδν ηεο νζσκαληθήο θπξηαξρίαο 1830-1878”

νπφηαλ ππνηίζεηαη φηη εκθαλίζηεθε ην ελσηηθφ θίλεκα. ηνπο γεληθνχο ζηφρνπο ηεο

δεκνηηθήο εθπαίδεπζεο ππάξρεη άκεζε αλαθνξά ζηελ “ηζηνξηθή θαη εζληθή

ηαπηφηεηα” ησλ καζεηψλ, ηελ νπνία ην κάζεκα ηεο ηζηνξίαο “ζα ηνπο επηηξέςεη λα

απνθηήζνπλ”. Οη ζηφρνη θαη ην πιαίζην ηεο κέζεο εθπαίδεπζεο είλαη πεξίπνπ ηα ίδηα,

αιιά επεηδή ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα είλαη πην εθηελέο, ππάξρνπλ πεξηζζφηεξεο

ιεπηνκέξεηεο γηα ηελ νζσκαληθή θαη βξεηαληθή θπξηαξρία θαη γηα ηα ρξφληα ηεο

Αλεμαξηεζίαο.

Η πξφηαζε ηεο κεηνςεθίαο δελ απνηειεί κηα ξηδνζπαζηηθή, ελαιιαθηηθή πξφηαζε.

Ωζηφζν απνηειεί κηα κεηξηνπαζή κεηαξξχζκηζε ηνπ θηινζνθηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ

ηεο δηδαζθαιίαο ηεο ηζηνξίαο θαη κηα ζρεηηθή πξφνδν γηα ηξεηο ιφγνπο:

α. Πξνζεγγίδεη ηελ ηζηνξία ηεο Κχπξνπ απηφλνκα, ζεσξεί φηη ζρεηίδεηαη θπξίσο κε

ηελ ειιεληθή αιιά δελ ππάγεηαη ζ' απηή θαη ζπλδέεηαη επίζεο θαη κε ηελ ηζηνξία

άιισλ κεζνγεηαθψλ πιεζπζκψλ, θαζψο θαη κε ηελ επξσπατθή θαη παγθφζκηα

ηζηνξία. Δδψ ζηνπο γεληθνχο ζηφρνπο δελ ππάξρεη αλαθνξά ζηελ αλάπηπμε κηαο

“εζληθήο ηαπηφηεηαο” ησλ καζεηψλ, αιιά κηα πην γεληθή θαη ελδερνκέλσο

ελνπνηεηηθή “αγάπε γηα ηε ρψξα ηνπο” “γλσξίδνληαο ηηο ζπλζήθεο δεκηνπξγίαο θαη

αλεμαξηεζίαο ηεο, ηηο ειεπζεξίεο θαη ηα δηθαηψκαηα ησλ πνιηηψλ ηεο”. Δπνκέλσο,

ηφζν ζεκαηηθά φζν θαη αλαιπηηθά, ε Κχπξνο θαζίζηαηαη ην θέληξν ηεο αθήγεζεο θαη

ε “Δζληθή Ιζηνξία” αληηκεησπίδεηαη μερσξηζηά θαη ζε αληηδηαζηνιή κε ηελ

“Δπηζηήκε ηεο Ιζηνξίαο”.

β. Γελ ζπλδέεη ηελ Διιεληθή Δπαλάζηαζε ηνπ 1821 κε ηελ πηψζε ηεο

Κσλζηαληηλνχπνιεο ζην πιαίζην ηεο Σνπξθνθξαηίαο, αιιά κε ηε Γαιιηθή

Δπαλάζηαζε ηνπ 1789 θαη ηελ έλαξμε ηεο λεσηεξηθφηεηαο. ' απηφ ην πιαίζην ε

Γαιιηθή Δπαλάζηαζε είρε δηακνξθψζεη ηελ παγθφζκηα ηζηνξία, ελψ ε Διιεληθή

Δπαλάζηαζε δηακφξθσζε ηελ πεξηθεξεηαθή ηζηνξία (δειαδή ηελ ηζηνξία ηεο

νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο θαη ηεο Μεζνγείνπ). Μέζα ζ' απηή ηε ζρεδφλ δηεζληζηηθή

νπηηθή, ε πξφηαζε ηεο κεηνςεθίαο δίλεη πεξηζζφηεξε έκθαζε ζε ζχγρξνλα θαη

παγθφζκηα ηζηνξηθά γεγνλφηα φπσο ε απνηθηνθξαηία θαη ε απν-απνηθηνπνίεζε, ε

Ρσζηθή Δπαλάζηαζε θιπ.

γ. Πξνηείλεη γηα ηα δχν ηειεπηαία ρξφληα αλεμάξηεηε βηβιηνγξαθηθή έξεπλα απφ ηνπο

καζεηέο θάησ απφ ηελ επίβιεςε ησλ θαζεγεηψλ ηνπο, πάλσ ζε δηάθνξα ζέκαηα κε

ηξφπν ζπγθξηηηθφ:

-νη απαξρέο θαη ε αλάπηπμε ηνπ Υξηζηηαληζκνχ θαη ηνπ Ιζιάκ

-ην πνιηηηθφ θαη ην νηθνλνκηθφ πιαίζην ηεο βπδαληηλήο θαη νζσκαληθήο

απηνθξαηνξίαο

-ε βηνκεραληθή επαλάζηαζε θαη ν ηζηνξηθφο θαπηηαιηζκφο

-ε δηακφξθσζε ηνπ ειιεληθνχ θαη ηνπξθηθνχ έζλνπο θαη θξάηνπο

-ηα Ηλσκέλα Έζλε θαη ε Δ.Δ.

-κεηαλάζηεπζε, πνιππνιηηηζκηθφηεηα θαη θνηλσλία ησλ πνιηηψλ.

Γ. Έμπρακηη ανηίζηαζη ζηον εθνοκενηριζμό

Γελ πξφθεηηαη λα αλαθεξζψ πεξηζζφηεξν ζηελ πξφηαζε ηεο κεηνςεθίαο. Αο

πεξηκέλνπκε λα δεκνζηεπηεί (πηζαλφηεξν απφ ηνπο ζπγγξαθείο ηεο παξά απφ ην

Τπνπξγείν Παηδείαο) θαη ηφηε ζα κπνξέζνπκε λα ηε ζπδεηήζνπκε. Ωζηφζν, ζην

επίπεδν ηεο πνιηηηθήο αλάιπζεο έλα πξάγκα είλαη μεθάζαξν: φηη κέρξη ζήκεξα, 6

ρξφληα κεηά, ε θξαηηθή πξνζπάζεηα κεηαξξχζκηζεο ηεο δηδαζθαιίαο ηεο ηζηνξίαο

καθξηά απφ ηνλ εζλνθεληξηζκφ έρεη απνηχρεη παηαγσδψο. Έηζη, αο δνχκε ηη κπνξνχκε

λα θάλνπκε ζην επίπεδν ηεο θνηλσλίαο ησλ πνιηηψλ. Αλ ππάξρεη θάηη μεθάζαξν κέρξη

ζήκεξα είλαη φηη είλαη αθειέο λα κεηξηάδνπκε ηηο ζέζεηο θαη ηηο πξνζδνθίεο καο θαη

λα πεξηκέλνπκε απφ ην ίδην ην θξάηνο λα πξνρσξήζεη ζε αιιαγέο ζηε ζρνιηθή

ηζηνξία. Ο εζλνθεληξηζκφο εμαθνινπζεί λα είλαη θπξίαξρνο ζηελ θνηλσλία θαη αθφκα

πεξηζζφηεξν ζηνλ θξαηηθφ κεραληζκφ πνπ ηελ ειέγρεη θαη απηφ δελ κπνξεί λα

αιιάμεη απφ “ηα πάλσ”. Ο εζληθηζκφο είλαη κηα εγεκνληθή θνηλσληθή δχλακε, είλαη

ελζσκαησκέλνο ζηε δεκφζηα ζθαίξα θαη ζπδήηεζε θαη ξηδσκέλνο ζην εθπαηδεπηηθφ

ζχζηεκα. Η ζηξαηεγηθή καο γηα ην κέιινλ πξέπεη λα είλαη πην πξαγκαηηζηηθή θαη

ηαπηφρξνλα πην επηζεηηθή. Γειαδή ζα πξέπεη λα επηθεληξψζνπκε ηελ ελέξγεηα θαη ηηο

πξνζπάζεηέο καο ζηελ αληίθξνπζε ζπγθεθξηκέλσλ ζεκάησλ ηεο “επίζεκεο ηζηνξίαο”

κέζα απφ ελαιιαθηηθέο εθδφζεηο πνπ ζα κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ θαη ζηελ

ηάμε. Γειαδή παξά λα πξνζπαζνχκε λα δηακνξθψζνπκε εγρεηξίδηα ηζηνξίαο, ζα

πξέπεη λα ζηνρεχζνπκε ζε ζπκπιεξψκαηα ηεο δηδαζθαιίαο ηεο ηζηνξίαο. Καη θπζηθά

φρη λα αλακέλνπκε απφ ην θξάηνο λα εγθξίλεη ηε ρξήζε ηνπο (φπσο θάλεη – ή

ηνπιάρηζηνλ έθαλε ζην παξειζφλ- ν Όκηινο Ιζηνξηθνχ Γηαιφγνπ θαη Έξεπλαο),

επεηδή απιψο δελ ζα ην θάλεη. Αλ δελ ππάξμεη ζπκθσλία γηα επαλέλσζε, είλαη

απίζαλν ηα δχν θαζεζηψηα λα αιιάμνπλ ηε βαζηθή, ζεκειηψδε αλάγλσζε ηνπ

παξειζφληνο. Όπσο ζεκεηψλεη ν Κηδίιγηνπξεθ (2007, POST): “ε ηζηνξία αζρνιείηαη

κε ην κέιινλ θη φρη κε ην παξειζφλ” θαη επνκέλσο, αλ δελ δηαλνηρηεί ε πξννπηηθή γηα

έλα δηαθνξεηηθφ κέιινλ, ε δηδαζθαιία ηεο ηζηνξίαο ζηελ ε/θ θνηλφηεηα δελ είλαη

πηζαλφ λα αιιάμεη.

Απηφ βέβαηα νδεγεί ζην εξψηεκα, πψο κπνξεί λα δεκηνπξγεζεί ε πξννπηηθή γηα έλα

δηαθνξεηηθφ κέιινλ ζην πιαίζην ελφο εζληθηζηηθνχ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο; Απηφ

απνηειεί πνιηηηθφ θαη πξαθηηθφ εξψηεκα θαη φρη αθαδεκατθφ θαη ζεσξεηηθφ.

Δπνκέλσο, πνιχ ζπλνπηηθά ε πξφηαζε έρεη σο εμήο: αληίζηαζε ζηνλ εζλνθεληξηζκφ

κέζσ ελαιιαθηηθψλ πεγψλ θαη εξκελεηψλ θαη αθήγεζε δηαθνξεηηθψλ ηζηνξηψλ·

δεκηνπξγία δηαδηθηπαθψλ ζεκαηηθψλ αξρείσλ ζε νπηηθναθνπζηηθή θαη ζε έληππε

κνξθή θαη δηάδνζε ησλ πιεξνθνξηψλ αλάκεζα ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη ηνπο

καζεηέο κέζσ αλεπίζεκσλ θαη άηππσλ δηθηχσλ· απνηειεζκαηηθή ζπκπεξίιεςε ησλ

δηεζλψλ θαη ηνπηθψλ ηζηνξηψλ, έκθαζε ζηελ θνηλσληθή δηάζηαζε, ρξήζε ηεο

πξνθνξηθήο ηζηνξίαο θαη ηεο αλεμάξηεηεο έξεπλαο απφ κέξνπο ησλ καζεηψλ·

απνθάιπςε ησλ θξπκκέλσλ αθεγήζεσλ θαη αλαίξεζε ηεο ζησπήο θαη ηεο

ινγνθξηζίαο ηφζν ζρεηηθά κε ηελ θαζαξφηεηα ησλ θππξηαθψλ εζλν-ζξεζθεπηηθψλ

ηαπηνηήησλ φζν θαη ζρεηηθά κε ηηο πξφζθαηεο ζθνηεηλέο ζηηγκέο ηεο εζλνηηθήο

ζχγθξνπζεο· πξαγκαηηθή ελαζρφιεζε κε ηε ηδέα ηεο πνιππξηζκαηηθφηεηαο θαη ησλ

πνιιαπιψλ εξκελεηψλ ηφζν κέζα φζν θαη έμσ απφ ηελ εζλνηηθή θαη θνηλνηηθή

νκάδα· ηέινο, πξνψζεζε ηεο δηθνηλνηηθφηεηαο σο ν θππξηαθφο δξφκνο πξνο ηελ

πνιππνιηηηζκηθφηεηα κέζσ ηεο ελζάξξπλζεο θαη ηεο νξγάλσζεο επαθψλ κεηαμχ Δ/θ

θαη Σ/θ εθπαηδεπηηθψλ θαη καζεηψλ. Έλα πην θηιφδνμν ζρέδην πνπ ζπδεηηέηαη ήδε

απφ κέιε ηεο Πιαηθφξκαο Δθπαηδεπηηθψλ “Δλσκέλε Κχπξνο” είλαη ε δεκηνπξγία

ελφο απηφλνκνπ δηθνηλνηηθνχ ζρνιείνπ ζηε λεθξή δψλε, αξρηθά ζε βάζε κεξηθήο θαη

αλ είλαη δπλαηφ αξγφηεξα πιήξνπο απαζρφιεζεο. ηηο ζεκεξηλέο ζπλζήθεο δελ

θαίλεηαη λα ππάξρεη άιιε δηέμνδνο.

Βιβλιογραθία

Δθπαηδεπηηθή Αιιαγή, φξγαλν ηεο πληερλίαο Δθπαηδεπηηθψλ Μέζεο Δθπαίδεπζεο

“Αιιαγήο”, ηεχρνο 5 θαη 6, Φεβξνπάξηνο θαη Μάξηηνο 2009

Δπηηξνπή Δθπαηδεπηηθήο Μεηαξξχζκηζεο, Γεκνθξαηηθή θαη αλζξψπηλε παηδεία ζηελ

επξσθππξηαθή πνιηηεία, Πξννπηηθέο αλαζπγθξφηεζεο θαη εθζπγρξνληζκνχ,

Μαληθέζην δηακνξθσηηθήο Δθπαηδεπηηθήο Μεηαξξχζκηζεο, 2004

Μαπξάηζαο Καίζαξ, Όςεηο ηνπ ειιεληθνχ εζληθηζκνχ ζηελ Κχπξν, Αζήλα, 1998

Πεξζηάλεο Παλαγηψηεο, Σα πνιηηηθά ηεο εθπαίδεπζεο ζηελ Κχπξν 1812-2009,

Παλεπηζηήκην Λεπθσζίαο, 2010

Σν Καιέκη, Πιαηθφξκα Δ/θ θαη Σ/θ εθπαηδεπηηθψλ “Δλσκέλε Κχπξνο” [ε/θ ηκήκα],

φια ηα ηεχρε – ηδηαίηεξα ην ηεχρνο επη. 2009

Τπνπξγείν Παηδείαο θαη Πνιηηηζκνχ (Παηδαγσγηθφ Ιλζηηηνχην), Αλαιπηηθφ

Πξφγξακκα γηα ηε δηδαζθαιία ηνπ καζήκαηνο ηεο ηζηνξίαο ζηε δεκνηηθή θαη κέζε

εθπαίδεπζε, 2010 (δεκνζηεπκέλε πξφηαζε ηεο πιεηνςεθίαο ηεο επηηξνπήο θαη

αδεκνζίεπηε πξφηαζε ηεο κεηνςεθίαο ηεο επηηξνπήο)

Hobsbowm Eric and Ranger Terence, The invention of tradition, Cambridge, 1983

Panayiotou Andreas, Lower class political culture and mechanisms/apparatuses

setting the parameters of permissible public discourse, PRIO Conference 2009

Papadakis Yiannis, History Education in divided Cyprus: a comparison of G/C and

T/C schoolbook on the “history of Cyprus”, PRΙΟ Report 2/2008

POST, Education for Peace II, Comparative analysis of the Old and the New History

Textbooks, 2007