Η οικονομικήκρίση και οιεπιπτώσεις της

στηνψυχοπαθολογίατων παιδιών.

1

Κατσαρή Γεωργία

6/5/2013

Περιεχόμενα

Εισαγωγή................................................2

2. Επιπτώσεις Της Οικονομικής Κρίσης Στην Ψυχική Υγεία

Των Ενηλίκων............................................3

2.1 Άγχος – Κατάθλιψη.................................3

2.2 Αλκοόλ - Παράνομες Ουσίες . ...........................5

2.3 Υγεία – Ιατρική Περίθαλψη..........................5

2.4 Υποσιτισμός........................................6

2

3. Επιπτώσεις Της Οικονομικής Κρίσης Στην Ψυχοπαθολογία

Των Παιδιών.............................................6

3.1 Οικογενειακό Περιβάλλον Και Παιδιά.................7

3.2 Υποσιτισμός & Ιατρική Περίθαλψη....................8

3.3 Κακοποίηση – Εγκατάλειψη.........................10

Επίλογος...............................................12

Βιβλιογραφικές Αναφορές ................................14

Εισαγωγή

3

Η χρηματοπιστωτική κρίση των Ηνωμένων Πολιτειών της

Αμερικής το 2007, με εκατομμύρια δανειολήπτες να

αδυνατούν να πληρώσουν τα δάνεια, και η κατάρρευση του

τραπεζικού συστήματος να είναι προ των πυλών, επηρέασε

την παγκόσμια οικονομία, προκαλώντας μία αλυσιδωτή

οικονομική κατάρρευση.

Σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (Δ.Ν.Τ.), « η

κρίση μεταφέρεται με σφοδρότητα στην πραγματική

οικονομία, με αποτέλεσμα την ύφεση και την πτώση της

απασχόλησης» (IMF, 2009, Κυριόπουλος, Τσιάντου, 2010,

αναφ. από Καραϊσκου Α, Μαλλιαρού Μ., Σαφάρης Π.,( 2012),

σελ 51).

Η απασχόληση είναι από τους πρώτους και κύριους τομείς

που πλήττονται, είτε σαν πλήρης απώλεια της εργασίας,

είτε ως άγχος για τυχόν απώλειά της, είτε πάλι ως μείωση

των αποδοχών. Η απασχόληση αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο

για την ποιότητα της ζωής του ατόμου. Του παρέχει

συναισθήματα πληρότητας και δημιουργίας αλλά και ένα

εισόδημα που του δίνει και μια ανάλογη οικονομική

επιφάνεια. Όταν επομένως, επηρεάζεται αυτή η σχέση

απασχόλησης – ζωής θετικά, τότε έχουμε και θετικά

αποτελέσματα στην ψυχική υγεία του ατόμου, όταν όμως

επηρεάζεται αρνητικά τότε έχουμε αρνητικά αποτελέσματα

στην ψυχική υγεία του ατόμου.

Τι είναι όμως ψυχική υγεία ? Σύμφωνα με τους Willis &

Campell (1992) (αναφ. από Αναγνώστου, Γ., 2012, σελ 571)

«είναι μία θετική κατάσταση πνευματικής ευεξίας, στην

4

οποία τα άτομα αισθάνονται βασικά ικανοποιημένα από τον

εαυτό τους, τους ρόλους τους στη ζωή και στις σχέσεις

τους με τους άλλους». Η ψυχική υγεία προϋποθέτει την

παρουσία θετικών επιδράσεων και την απουσία όσο το

δυνατόν των αρνητικών επιδράσεων στη ζωή του ανθρώπου.

Συμβάλει η οικονομική κρίση στην ψυχική υγεία του

ανθρώπου και εάν αυτό συμβαίνει, τότε με ποιους τρόπους

επηρεάζει την ψυχική και συναισθηματική τους υγεία; Τι

αντίκτυπο έχει στην ψυχοπαθολογία των παιδιών; Στα

επόμενα κεφάλαια γίνεται μία προσπάθεια μέσα από τη

βιβλιογραφική ανασκόπηση να εντοπιστούν οι πιο σημαντικοί

τομείς που επηρεάζονται από την οικονομική κρίση και πώς

αυτοί με τη σειρά τους επηρεάζουν την ψυχοσύνθεση των

παιδιών.

2. Επιπτώσεις Της Οικονομικής Κρίσης Στην ΨυχικήΥγεία Των Ενηλίκων.

Στις επόμενες ενότητες εξετάζεται το πώς η οικονομική

κρίση επιδρά στην ψυχική υγεία των ενηλίκων. Πώς ο

παράγοντας ανεργία συμβάλει στην αύξηση του άγχους και

στην κατάρρευση της αυτοεικόνας του ατόμου, δημιουργώντας

έτσι ευάλωτα συναισθηματικά άτομα με υψηλό ποσοστό

κινδύνου σε διαταραχές άγχους και κατάθλιψης.

2.1 Άγχος – Κατάθλιψη Η κατάκτηση της ψυχικής υγείας αλλά και της υγείας εν

γένει, είναι δικαίωμα κάθε ανθρώπου και προϋποθέτει

ισορροπία ψυχής και σώματος με όλους τους κοινωνικούς,

πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες. Όταν ένας από

5

αυτούς τους παράγοντες κλονίζεται, κλονίζεται και η

ισορροπία του ατόμου.

Η θεωρία της κοινωνικής ψυχολόγου Johanda (2012) για τις

συνέπειες της ανεργίας αναφέρει ότι εκτός της οικονομικής

αστάθειας υπάρχουν και άλλες λανθάνουσες «συνέπειες» όπως

η αδυναμία του ατόμου να οργανώσει την ημέρα του, η

απώλεια ανταλλαγής εμπειριών και επαφής, η απώλεια των

στόχων και των επιδιώξεων, καθώς επίσης και ο κλονισμός

της ταυτότητας του ατόμου, της αυτοεκτίμησης και του

σεβασμού προς τους άλλους. Ο Sapolsky, (2004), με τη

θεωρεία της αιτιώδους συνάφειας υποστηρίζει ότι οι φτωχοί

άνθρωποι αναπτύσσουν ψυχολογικά και σωματικά προβλήματα

σαν αποτέλεσμα των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν.

Τα τελευταία χρόνια αρκετές μελέτες επιβεβαιώνουν

επιστημονικά τις παραπάνω θεωρίες. Οι De Claro Santiago,

Wadsworth & Stump (2011) αναφέρουν ότι η φτώχεια είναι

τοξική στην ψυχολογική υγεία του ατόμου και δείχνουν μέσα

από την έρευνά τους ότι η φτώχεια συνδέεται με συμπτώματα

άγχους, κατάθλιψης και προβλήματα κοινωνικής

συμπεριφοράς. Η ανάγκη για συνεχή μετακίνηση του

πληθυσμού προς μία πιο οικονομική περιοχή, έχει ως

αποτέλεσμα τη δημιουργία γειτονιών χωρίς συνοχή αλλά και

υψηλή εγκληματικότητα (Bright 1994, αν.από De Claro

Santiago, Wadsworth & Stump ,2011) . Οι υποβαθμισμένες

γειτονιές που δημιουργούνται δεν πλήττονται μόνο από

εγκληματικότητα αλλά λόγω της πυκνοκατοίκησης τα άτομα

βιώνουν περισσότερη φασαρία, έχουν χαμηλότερο μορφωτικό

επίπεδο και σε αρκετές περιπτώσεις εκτίθενται σε

6

μολυσμένο αέρα και νερό (Evans, 2004, αναφ. από

Santiago C. DC, Wadsoworth, E.M. Stump, J., 2011).

Τα ευρήματα της μελέτης των Stuckler D, Basu S, Suhrcke

M, Coutts A, Mckee M, (2009), έδειξαν ότι η οικονομική

κρίση επηρέασε τα ποσοστά αυτοκτονιών στην Ευρώπη. Για

κάθε αύξηση 1% στην ανεργία υπήρχε αύξηση 0,79% στις

αυτοκτονίες στις ηλικίες κάτω των 65 ετών. Οι Economou M,

Modianos M, Peppou E. L. Patelakis A,

(2013) ,πραγματοποίησαν μία έρευνα στην Ελλάδα και

διαπίστωσαν ότι το 2011 υπήρξε αύξηση στα ποσοστά της

κατάθλιψης κατά 5% περισσότερο σε σχέση με τα ποσοστά του

2008. Επισημαίνουν ότι τα ενεργά άτομα (στον τομέα της

απασχόλησης) είχαν άγχος για τυχόν απώλεια της δουλείας

τους ενώ τα άτομα σε ανεργία παρουσίαζαν υψηλά ποσοστά

κατάθλιψης λόγω απώλειας της δουλειάς τους και της

έλλειψης της ιατρικής περίθαλψης. Μία μελέτη της σχετικής

βιβλιογραφίας έδειξε ότι ο μέσος όρος των ατόμων με

ψυχολογικά προβλήματα (άγχος, κατάθλιψη) ήταν σχεδόν

διπλάσιος για τους ανέργους (39%) ( Paul & Moser, 2009) .

7

Fig. 1. Unemployment duration and impaired mental health. Note. For each time

interval of unemployment duration a separate meta-analysis was conducted. The

breadth of time intervals varied: 1 month for months 1–13; 2 months for months

14 and 15; 3 months for months 16–18; 4 months for months 19–22; 7 months for

months 23–29; 13 months for months 30–42; one outlier study with an

unemployment duration of 74 months was not included in the diagram. Altogether,

18 separate meta-analyses were conducted for this diagram with an average

number of primary studies of k = 8.8. A positive effect size means that

unemployed persons have a worse mental health than employed persons.

( Paul & Moser, 2009)

2.2 Αλκοόλ - Παράνομες Ουσίες. Αύξηση επίσης παρατηρήθηκε και στα ποσοστά χρήσης

απαγορευμένων ουσιών και αλκοόλ. Το άγχος για την

οικονομική αβεβαιότητα, η μεγάλη διαφορά στα εισοδήματα,

η αύξηση της φτώχειας μπορούν να οδηγήσουν στη χρήση

ουσιών (WHO, 2011). Στην έρευνα που διεξήγαγε ο Arkes

(2011), που ήταν βασισμένη σε συλλογή στοιχειών μεταξύ

1996 – 2004, καταλήγει ότι η χρήση ναρκωτικών ουσιών σε

εφήβους αυξάνεται σημαντικά όταν υπάρχει αύξηση της

ανεργίας. Η Brettvile Sensen ,(αναφ από Economic

recession, drug use & public health, Editorial,2011)

υποστηρίζει ότι η μείωση των τιμών που επιφέρει η

οικονομική κρίση συνεπάγεται και μείωση τιμών στις

απαγορευμένες ουσίες, κάτι που ενισχύει την αύξηση της

κατανάλωσης. Η Pacula (2011) μέσα από την έρευνά της

καταλήγει ότι η οικονομική ύφεση ενισχύει την ελαφριά

χρήση του αλκοόλ. Καθώς ο χρήστης ναρκωτικών είναι

περισσότερο κοινωνικά περιθωριοποιημένος, ενθαρρύνεται η

χρήση του αλκοόλ και του καπνίσματος παρά η χρήση

ναρκωτικών ουσιών.

8

Παρατηρήθηκε επίσης, πτώση της προθυμίας των χρηστών για

απεξάρτηση. Οι Costa Storti, C, De Grauwe, P., Sabbadash

A., & Mantanari, L., (2011) υπογραμμίζουν ότι η ανεργία

έχει αρνητική επίπτωση στους χρήστες που ψάχνουν να

αποτοξινωθούν. Το Ευρωπαϊκό κέντρο Ελέγχου Ναρκωτικών &

Εθισμού, (αναφ. από Economic recession, drug use & public

health ,2011) ζήτησε από τις Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να

υπολογίσουν τις αλλαγές στους προϋπολογισμούς τους που

σχετίζονται με τα ναρκωτικά. Από τις 19 χώρες, οι 15

υπολόγισαν ότι οι παροχές για την πρόληψη και τη θεραπεία

για τα ναρκωτικά έχουν αρχίσει να μειώνονται από το 2008.

2.3 Υγεία – Ιατρική Περίθαλψη Η μείωση των προϋπολογισμών στην ιατρική περίθαλψη

έρχεται να δημιουργήσει έναν ακόμα παράγοντα άγχους,

καθώς το άτομο που είναι μακροχρόνια άνεργο χάνει την

ασφαλιστική του κάλυψη και εξαρτάται πλήρως από τις

δημόσιες παροχές και τον εθελοντισμό (π.χ. γιατροί του

κόσμου).

Υπολογίζεται, ότι στην Ελλάδα το ποσοστό των Ελλήνων που

απευθύνονται σε κλινικές που στήνονται σε δρόμους

αυξήθηκε από 3% - 4% που ήταν πριν τη κρίση σε 30%

(Kentikelenis, Karanikola, Papanikola, Bassou, Mckee,

Stuckler, 2011). Η έρευνα των Kirigia, Netanda, Mwikisa &

Cardos (2011), σε 19 χώρες της Ευρώπης έδειξε ότι 7/19

χώρες είχαν ειδοποιηθεί από το υπουργείο οικονομικών ότι

ο προϋπολογισμός για την υγεία θα μειωθεί, 3/19 χώρες

είχαν την πρόθεση να προβούν σε περικοπές, και 11/18

χώρες τόνισαν ότι οι τιμές στα φάρμακα αυξήθηκαν. Η

9

οικονομική κρίση δείχνει ότι οι κυβερνήσεις έχουν την

τάση να μειώνουν τα έξοδα για τις κοινωνικές παροχές.

Τέτοιες περικοπές μεταξύ άλλων και των οργανισμών υγείας

πιθανώς να επιφέρουν επιβλαβή και άμεσες συνέπειες στη

ποιότητα και ποσότητα των υπηρεσιών υγείας. Περισσότερο

ευάλωτες στις περικοπές είναι οι υπηρεσίες για την ψυχική

και πνευματική υγεία (Weaver JD, 1983 αναφ. από

Accelerating Mental Health care reforms, 2011).

2.4 Υποσιτισμός Επομένως, περιορισμένοι πόροι ενδέχεται να οδηγήσουν σε

περιορισμένη πρόσβαση στη ιατρική περίθαλψη αλλά και στη

περιορισμένη πρόσβαση στη διατροφή (Valkomen &

Markikainen 1995 αναφ. από Γαρύφαλλος, Α., 2011) . Τα

φτωχά νοικοκυριά αναγκάζονται να μειώσουν την ποσότητα

φαγητού (θερμίδες) αλλά και την ποιότητα του, κάτι που

συνεπάγεται τη μείωση του σωματικού βάρους, την πτώση του

ανοσοποιητικού συστήματος του οργανισμού και τον

υποσιτισμό. Δεν είναι λίγες οι αναφορές στον Ελλαδικό

χώρο των υποσιτισμένων μαθητών στα σχολεία που

λιποθυμούν.

Η φτώχεια είναι ένα σύνθετο θέμα. Επηρεάζει αρνητικά την

ικανότητα του ατόμου να καλύψει βασικές του ανάγκες. Έχει

αρνητικές επιδράσεις στις σχέσεις των ανθρώπων και οδηγεί

σε αισθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης, άγχους και

κατάθλιψης. Οι επιπτώσεις της οικονομικής ύφεσης στο

θεσμό της οικογένειας είναι σημαντικές με αξιοσημείωτες

επιδράσεις στις σχέσεις μεταξύ γονέων και παιδιών.

10

3. Επιπτώσεις Της Οικονομικής Κρίσης ΣτηνΨυχοπαθολογία Των Παιδιών.

Στις ενότητες που ακολουθούν θα εξεταστεί μέσω

βιβλιογραφικής ανασκόπησης πώς οι επιδράσεις της

οικονομικής κρίσης στους ενήλικες επηρεάζουν την

ψυχοπαθολογία των παιδιών. Με ποιούς τρόπους τα παιδιά

βάλλονται ψυχικά και συναισθηματικά; Πώς διαμορφώνεται το

κοινωνικό και οικογενειακό περιβάλλον και πώς οδηγεί σε

διαταραχές ψυχικές και πνευματικές στα παιδιά;

3.1 Οικογενειακό Περιβάλλον Και Παιδιά Είναι γνωστό πώς το οικογενειακό περιβάλλον που

μεγαλώνει ένα παιδί έχει καθοριστικό ρόλο στη μετέπειτα

πορεία του ως ενήλικα. Πολλοί ερευνητές συμφωνούν πως οι

σχέσεις μεταξύ γονέων και παιδιών είναι πολύ σημαντικές,

καθώς σφραγίζουν τη συναισθηματική και πνευματική εξέλιξη

των παιδιών. Θεωρητικοί υποστηρίζουν, «ότι αιτία πολλών

ψυχικών διαταραχών είναι οι δυσλειτουργικές σχέσεις που ανέπτυξε το

άτομο στη πρώιμη ηλικία του με τους πρώτους σημαντικούς ανθρώπους του

περιβάλλοντος τους. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, η εμφάνιση παθολογικής

συμπεριφοράς αποτελεί ουσιαστικά την έκβαση των διαταραγμένων

σχέσεων» (Bowldy, 1973, Sameroff & End, 1979 αναφ. από

Κάκουρος, Ε., Μανιαδάκη , Κ.,2006,σελ 72).

Λαμβάνοντας επομένως υπ’ όψιν τον τρόπο που η οικονομική

κρίση επηρεάζει την ψυχοπαθολογία των ενηλίκων

συμβάλλοντας στην αύξηση του άγχους και της κατάθλιψης,

γεμίζοντας το άτομο με αισθήματα ανασφάλειας, αποτυχίας

να φανεί αντάξιος του ρόλου του, ειδικότερα στο ρόλο του

11

γονέα, κατανοούμε ότι ο θεσμός της οικογένειας περνά μία

δική του κρίση.

Όπως υποστηρίζει το Μοντέλου Οικογενειακού Άγχους (Conge

at al, 1990, 2002 αναφ από Economou et al, 2013), το

οικονομικό αγχος αυξάνει το συζυγικό άγχος, με τις

καθημερινές οικονομικές δυσκολίες να καταλήγουν σε

συναισθήματα λύπης, πεσιμισμού για το μέλλον και θυμού. Η

συναισθηματική διαταραχή που βιώνει το ζευγάρι οδηγεί σε

καυγάδες και σε λιγότερο υποστηρικτική διάθεση ο ένας για

τον άλλον, αυξάνοντας το επίπεδο συζυγικής διαμάχης

μεταξύ τους (η συζυγική διαμάχη έχει αποδειχθεί ότι

συνδέεται με την κατάθλιψη Choi & Marks, 2008, Conger at

al 1990, 2002 αναφ από Economou, M., Modianos, M.,

Peppou, L., Patelakis, A., Stefanis, C.,2013).

Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι το οικογενειακό

περιβάλλον που βάλλεται από έντονη οικονομική ύφεση

αποτελεί ένα διαταραγμένο περιβάλλον με έντονες

ενδοοικογενειακές διαμάχες.

Οι Κάκουρος Ε. & Μανιαδάκη Κ. (2006, σελ. 67-69),

αναφέρουν ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται από

νευρώνες που επικοινωνούν με συνάψεις. Μέσω των συνάψεων

γίνεται η διακίνηση των νευρωτικών μηνυμάτων. Οι νευρώνες

αναπτύσσονται και πολλαπλασιάζονται σε «κρίσιμες

περιόδους» (στη μήτρα, μετά τη γέννηση με κορύφωση μεταξύ

5ου – 10ου μήνα και ολοκληρώνεται μεταξύ 4ου και 7ου έτους).

Ένα φτωχό σε ερεθίσματα περιβάλλον έχει αρνητικές

επιπτώσεις σε έναν υγιή αναπτυσσόμενο εγκέφαλο.

12

Στερητικές ή άλλες αντίξοες εμπειρίες επιδρούν όχι μόνο

στη λειτουργία του εγκεφάλου αλλά και στη δομή του.

«Τέτοιου είδους εμπειρίες θεωρούνται τόσο η κακή διατροφή

και η παροχή ελλείπων ερεθισμάτων όσο και η παραμέληση

και κακοποίηση του παιδιού» (Κάκουρος Ε. & Μανιαδάκη Κ.,

2006, σελ. 69).

Έρευνες που πραγματοποιήθηκαν στην Αμερική (Oberg N.,

AGA, A. 2010) έδειξαν ότι α) το εισόδημα και η εκπαίδευση

της μητέρας παίζουν σημαντικό ρόλο στη διανοητική επίδοση

του παιδιού, β) παιδιά που ζούσαν σε οικογένειες με

χαμηλό εισόδημα είχαν 25% περισσότερες πιθανότητες να

εμφανίσουν συναισθηματικά και κοινωνικά προβλήματα, γ) τα

λιποβαρή μωρά που μεγάλωσαν σε φτωχές οικογένειες είχαν

IQ 9,1 μονάδες λιγότερες σε σύγκριση με λιποβαρή μωρά που

δε βίωσαν ποτέ φτώχεια, και δ) η επίδραση των

περιγεννητικών και περιβαλλοντικών παραγόντων στα

αναπτυξιακά αποτελέσματα από την παιδική ηλικία έως την

ενηλικίωση επισημαίνουν τη σημαντικότητα ενός μη

στερητικού περιβάλλοντος.

Από τα παραπάνω, κατανοούμε ότι το περιβάλλον παίζει εάν

όχι τον πιο σημαντικό αλλά σίγουρα κυρίαρχο ρόλο στην

εμφάνιση ή όχι διαταραχών στα παιδιά.

3.2 Υποσιτισμός & Ιατρική Περίθαλψη Η ανεργία των γονέων, καθώς και η συστηματική μείωση

του οικογενειακού εισοδήματος, έχει αντίκτυπο σε ζωτικής

σημασίας παράγοντες για την ανάπτυξη των παιδιών. Ένας

από τους κυρίαρχους παράγοντες είναι αυτός της διατροφής.

13

Όπως έχει προαναφερθεί στην ενότητα 2.4 της μελέτης, τα

νοικοκυριά αναγκάζονται να μειώσουν την ποσότητα αλλά και

την ποιότητα του φαγητού. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις

που έχουν καταγραφεί υποσιτισμένα παιδιά σε σχολεία της

Ελλάδας. Έρευνες έδειξαν ότι παιδιά που υποσιτίζονται

έστω και βραχυπρόθεσμα μπορεί να υποστούν μακροχρόνιες

συνέπειες όπως καθυστέρηση στην ανάπτυξη (Oberg & Aga,

2010,) χαμηλότερες γνωστικές και μαθησιακές δυνατότητες

και επομένως χαμηλή σχολική επίδοση και συνεπώς

χαμηλότερο εισόδημα στην ενήλικη ζωή τους (Kirigia et

all, 2011) .

Επίσης έχουν λιγότερη φυσική δραστηριότητα (Casey et all

αναφ από Oberg, C., Aga, A.,2010), και βρίσκονται σε

ομάδες υψηλού κινδύνου για πιθανότητα νοσηλείας (σχεδόν η

τριπλάσια από τα παιδιά που δε βιώνουν συνθήκες

υποσιτισμού).

Οι Stein & Susser 1972 (αναφ από Raikkonnen, K., Pesonen,

A., Roseboom, T., Eriksson, J., 2012) διεξήγαγαν στις

αρχές του ‘70 μία μελέτη όπου ερευνούσαν την επίδραση της

διατροφικής στέρησης των εγκύων στην ανάπτυξη του

εγκεφάλου των νεογνών. Υπήρχε μία έντονη συνάφεια μεταξύ

του υποσιτισμού που επέστησαν οι εγκυμονούσες μητέρες με

το ρίσκο της εμφάνισης διαταραχών στα παιδιά τους. Παρ’

όλα αυτά δεν υπάρχουν αρκετές έρευνες που να δείχνουν την

ακριβή σύνδεση του υποσιτισμού με την εκδήλωση

διαταραχών.

14

Είναι κοινός τόπος ότι η καλή διατροφή των παιδιών τα

προφυλάσσει από μελλοντικές αρνητικές επιπτώσεις στη

σωματική, ψυχική αλλά και πνευματική υγεία και αυτό

αποδεικνύεται από μία πληθώρα ερευνών. Η οικονομική ύφεση

όμως, έκανε το φαινόμενο του υποσιτισμού να γίνει πιο

συχνό, επομένως σύμφωνα με τα παραπάνω, προβλέπεται η

πιθανότητα για περισσότερα προβλήματα στην πνευματική και

συναισθηματική υγεία των παιδιών. Πόσο έτοιμο είναι το

σύστημα υγείας να αντιμετωπίσει τέτοια περιστατικά?

Παρ’ όλο που περιμένουμε μεγαλύτερη αύξηση στις αρνητικές

επιδράσεις της ύφεσης στην υγεία, (σωματικές και

ψυχικές), το σύστημα υγείας αντί να ενδυναμωθεί

καταρρέει από τις συνεχόμενες μειώσεις στους

προϋπολογισμούς υγείας αλλά και από τη μεγάλη εισροή

ανασφάλιστων παιδιών στη δημόσια υγεία.

Το σύστημα υγείας λόγω περικοπών αλλά και λόγω έλλειψης

ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού, φαρμάκων και

κατάλληλων κτηριακών υποδομών, αδυνατεί να εξυπηρετήσει

την πληθώρα των ανασφάλιστων πολιτών και παιδιών. Οι

πολίτες από τη μεριά τους αδυνατώντας να πληρώσουν για

υπηρεσίες υγείας αμελούν ιατρικών ελέγχων αλλά και

προληπτικής ιατρικής.

Όταν στην Ελλάδα το ποσοστό των Ελλήνων που απευθύνονται

στις κλινικές του δρόμου αυξήθηκε κατά 27% από το 2004

έως το 2013 (Kentikelenis, Karanikolas et all, 2011, )

και τα ανεμβολίαστα παιδιά όλο και αυξάνονται, ενώ στην

Αμερική υπολογίζεται ότι το 2006, 11,6 εκατομμύρια

15

παιδιά ήταν ανασφάλιστα (Safety Net, 2012, ) χωρίς να

έχουν πρόσβαση στις βασικές ετήσιες εξετάσεις,

προμηνύοντας τον κίνδυνο για σοβαρές επιπτώσεις στην

υγεία τους. Πολλά από τα παιδιά αυτά δεν έχουν δει ποτέ

ορθοπεδικό, πόσο μάλλον ειδικό ψυχολόγο, αφού ο χώρος της

ψυχικής υγείας θεωρείται λιγότερο σημαντικός. Επομένως,

σε περίπτωση που ένα παιδί ζει σε οικογένεια με χαμηλό

εισόδημα και αντιμετωπίσει κάποια συναισθηματική

διαταραχή, έχει σχεδόν μηδενική πιθανότητα να

παρακολουθηθεί από εξειδικευμένο ιατρό. Αλλά και στις

περιπτώσεις που σε μία οικογένεια με χαμηλό εισόδημα

υπάρχει κάποιο παιδί με διαταραχή το πιθανότερο είναι να

μην έχουν οι γονείς τη δυνατότητα να του παρέχουν την

απαραίτητη ιατρική βοήθεια (λογοθεραπευτή, λογοθεραπευτή,

ψυχολόγο) χειροτερεύοντας έτσι τη συμπτωματολογία του.

3.3 Κακοποίηση – Εγκατάλειψη Ο υποσιτισμός και η οικονομική ανικανότητα των γονέων

να παρέχουν στα παιδιά τους και στους εαυτούς τους, ένα

αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο, προκαλεί στο άτομο αισθήματα

κατωτερότητας, πεσιμισμού και απόγνωσης.

Όπως αναφέρθηκε στην ενότητα 2.2, η χαμηλή αυτοεικόνα και

αυτοεκτίμηση των ατόμων, τους μετατρέπει σε εύκολα

θύματα. Η αύξηση ναρκωτικών ουσιών αλλά και του

αλκοολισμού, αποτελεί την απόδειξη της ανικανότητας του

ατόμου να αποδεχτεί αλλά και να προσαρμοστεί στην

πραγματικότητα.

16

Η χρήση ουσιών από τους γονείς έχει συσχετιστεί με το

ρίσκο της παιδικής κακοποίησης (Walsch, C., Harriet, L.,

MacMillan, E., 2003). Οι Miller, Marqui & Daona ,1997,

(αναφ. από Walsch, C., Harriet, L., MacMillan, E., 2003)

ανέδειξαν τρεις μηχανισμούς για τη συσχέτιση μεταξύ

χρήσης αλκοόλ από τους γονείς και βίας απέναντι στα

παιδιά:

1. Υπόθεση της γνωστικής αποδιοργάνωσης. Η χρήση αλκοόλ

έχει ως αποτέλεσμα τη δυσλειτουργική επικοινωνία

ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας.

2. Άρνηση της αποκλίνουσας συμπεριφοράς. Σύμφωνα με

αυτή την υπόθεση, ο χρήστης αποφεύγει ή

ελαχιστοποιεί την ευθύνη του για τις βίαιες πράξεις

του, ισχυριζόμενος ότι είναι αποτέλεσμα του αλκοόλ.

3. Η υπόθεση της άρσης αναστολών, όπου προτείνει μία

άμεση σύνδεση μεταξύ της χρήσης αλκοόλ και της

επιθετικής συμπεριφοράς. Η χρήση αλκοόλ συμπιέζει τα

κέντρα του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνα για τον

έλεγχο των κοινωνικά μη αποδεκτών συμπεριφορών.

Με λίγα λόγια, το αλκοόλ χαλαρώνει τους ηθικούς φραγμούς

του ατόμου, προκαλεί εμπόδια στην επικοινωνία

ενθαρρύνοντας τις παρεξηγήσεις και καταλήγει σε βίαιη

συμπεριφορά απέναντι στα παιδιά.

Η χρήση ουσιών συνήθως είναι επακόλουθο συναισθηματικών,

κοινωνικών και οικονομικών στερήσεων που συμπεριλαμβάνει

ψυχικές διαταραχές, οικογενειακή βία, οικονομική

αστάθεια, ανασφάλεια για τη στέγαση, επικίνδυνες

υποβαθμισμένες γειτονιές (Sleridan, 1999, στο Walsch, C.,

17

Harriet, L., MacMillan, E., 2003,). Παρ’ όλο που οι

ενδείξεις είναι αμφιλεγόμενες (Schuckit, Smith,

Radziminski & Heguian, 2000 στο Walsch, C., Harriet, L.,

MacMillan, E., 2003) και η αιτιατή σχέση ασαφής, υπάρχουν

όμως αρκετές έρευνες που υποστηρίζουν ότι τα παιδιά

γονέων που κάνουν χρήση αλκοόλ ή ουσιών, βρίσκονται σε

υψηλό κίνδυνο να παρουσιάσουν συναισθηματικές διαταραχές

(Christensen & Bilemberg, 2000). Λαμβανομένης υπ’ όψιν

της σημαντικότητας του περιβάλλοντος που μεγαλώνει ένα

παιδί (έγινε εκτενέστερη αναφορά γι αυτό στην ενότητα

3.1) μπορεί να γίνει κατανοητό το πώς η ενδοοικογενειακή

βία επιδρά στην ψυχοπαθολογία των παιδιών.

Η ενδοοικογενειακή βία και η ένταση δεν είναι απόρροια

μόνο της χρήσης ουσιών και αλκοόλ. Έγκειται στην όλη

κοινωνική, πολιτική και οικονομική αστάθεια που το άτομο

αντιμετωπίζει και που προσπαθεί να προσαρμοστεί. Η

οικονομική εξαθλίωση φέρνει ψυχολογική εξαθλίωση, μειώνει

τις αντοχές και τις ψυχικές δυνάμεις του ατόμου να

αντιμετωπίσει καθημερινά προβλήματα αλλά και το

συνάνθρωπό του. Αισθήματα πανικού και απογοήτευσης

κατακυριεύουν το άτομο απομακρύνοντας το από τη λογική. Η

επιθετική συμπεριφορά λειτουργεί κυρίως ως άμυνα στις

καταστάσεις που αντιμετωπίζει. Δυστυχώς σε αυτή την

περίπτωση τα παιδιά είναι τα μόνα που δε μπορούν να

αντιδράσουν εσωτερικεύοντας όλα τα συναισθήματα που

βιώνουν (συζυγική βία, σωματική και λεκτική, παιδική

κακοποίηση - σωματική και λεκτική). Έχοντας αναλύσει την

επίδραση του περιβάλλοντος στην ψυχοπαθολογία των

18

παιδιών, κατανοούμε τι επιφέρει η οικονομική κρίση στα

παιδιά.

Το 2012, η Eurochild, πραγματοποίησε το 9ο συνέδριο με

θέμα «Ιδρυματοποίηση των παιδιών» και αναφέρθηκε ένα

ακόμα μελανό σημείο των καιρών. Ο Ζαν Κλοντ Λεγκρά,

σύμβουλος της Unicef για τις χώρες του πρώην ανατολικού

μπλοκ ανακοίνωσε : «από το 2008, παρατηρείται μία

ανησυχητική τάση λόγω της παγκόσμιας κρίσης. Γενικότερα ο

αριθμός των παιδιών που εγκαταλείπονται σε ιδρύματα ή σε

ανάδοχες οικογένειες παρουσιάζει μία τάση να αυξάνεται»

(Promoting the rights of children in alternative care

across Europe, 9th Annual Conference, Sofia Bulgaria,

24th September – 2nd October 2012).

Η κακοποίηση και η εγκατάλειψη των παιδιών σύμφωνα με

μελέτες έχει αυξηθεί από την οικονομική κρίση και έπειτα.

Η αδυναμία των παιδιών να συνάψουν σημαντικές και

ουσιώδης πρώιμες σχέσεις με τους γονείς αλλά και με το

ευρύτερο κοινωνικό σύνολο μπορεί να γίνει αιτία για την

εμφάνιση πνευματικών και συναισθηματικών διαταραχών στη

μετέπειτα ζωή τους.

Επίλογος

Συνοψίζοντας, η αδυναμία σύναψης σχέσεων, η χαμηλή

αυτοπεποίθηση, το στερητικό περιβάλλον, η επίδραση των

νευροβιολογικών παραγόντων αλλά και η αδυναμία του

συστήματος πρόνοιας και του κοινωνικού συστήματος να

δημιουργήσει κατάλληλες συνθήκες για την προστασία της

19

ψυχικής υγείας των παιδιών, αλλά και του ατόμου

γενικότερα, οδηγεί στην εμφάνιση αλλά και στην αύξηση

διαταραχών στο συναισθηματικό και ψυχικό κόσμο των

παιδιών.

Η οικονομική κρίση δημιουργεί όλες εκείνες τις συνθήκες

που επηρεάζουν αρνητικά τη σχέση βιοτικό επίπεδο – ψυχική

υγεία. Δημιουργεί στερητικά περιβάλλοντα και ενισχύει την

εμφάνιση ψυχικών διαταραχών, ενισχύει τη «μακροζωία» της

φτώχειας καθώς επιφέρει στα παιδιά χαμηλή σχολική επίδοση

και χαμηλό εισόδημα – βιοτικό επίπεδο στη συνέχεια ως

ενήλικες με συνέπεια τη διαιώνιση των κακών πεπραγμένων

(ενδοοικογενειακή βία, αλκοόλ, χρήση ουσιών, φτωχή

διατροφή, υποβαθμισμένες γειτονιές, χαμηλό μορφωτικό

επίπεδο). Δημιουργείται λοιπόν ένας φαύλος κύκλος που

πολύ δύσκολα μπορεί να σπάσει.

Στις μέρες μας, αρκετές είναι οι ενέργειες που γίνονται

κυρίως από μη κυβερνητικούς οργανισμούς και τον

εθελοντισμό για να αποφευχθεί μία τέτοια κατάσταση. Η

UNICEF κάνει εξαιρετικές προσπάθειες για την αύξηση των

δικτύων του «Safety Net» ώστε να μπορούν παιδιά από

οικογένειες με χαμηλό εισόδημα να ενισχύονται με ιατρική

περίθαλψη, σωστή εκπαίδευση και οικονομικά. H Eurochild,

πραγματοποιεί μία καμπάνια στήριξης των οικογενειών και

μείωσης της ιδρυματοποίησης των παιδιών. Οι γιατροί του

κόσμου προσφέρουν ιατρική βοήθεια και ψυχική στήριξη. Η

οικονομική κρίση δημιουργεί καταστάσεις εκφυλισμού της

ψυχικής υγείας του ανθρώπου αλλά ενεργοποιεί και

μηχανισμούς στήριξης. Είναι μία πραγματικότητα σκληρή,

20

που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε αναπτύσσοντας

δεξιότητες τέτοιες ώστε να μας κάνουν ανθεκτικούς αλλά

και με ένα μεγαλύτερο αίσθημα κοινωνικής προσφοράς.

Βιβλιογραφικές ΑναφορέςArkes, J., 2011 , Recessions and the participation of

youth in the selling & use of illicit drugs,

International journal of Drug Policy, 22(5), 335-340

(http://dx.doi.org/10.16/j.drugpro.2011.03.001)

Bouldy, 1973,: Sammeroff & Ende, 1989, η Επίδραση του

πλαισίου στην ανάπτυξη της παθολογικής συμπεριφοράς

στο Κάκουρος, Ε., Μανιαδάκη, Κ., (2006), Ψυχοπαθολογία

παιδιών και εφήβων-Αναπτυξιακή προσέγγιση, Αθήνα, Τυπωθήτω,

σελ. 72.

Brettville-Jensen A, (2011) αναφ. από Economic recession,

drug use & public health, Editorial, International Journal

of Drug Policy, 22 (2011), 321-325.

Bright, 1994, Brooks αναφ. από Santiago C. DC,

Wadsoworth, E.M. Stump, J., (2011),Socioeconomic

status, neighborhood disadvantage and poverty related

stress: Prospective effects on psychological

syndromes among diverse low income families, Journal of

economic psychology, Volume 32, Issue 2, pp. 218-230.

21

Casey at all, (2005), στο Oberg, C., Aga, A., (2010),

Childhood poverty & the Social Safety Net, Curr Probl

Pediatr Adolesc Health care, 40: 242-243.

Conger at all, 1990, 2002, αναφ. από Economou, M.,

Modianos, M., Peppou, L., Patelakis, A., Stefanis,

C.,2013, Major depression in the Era of Economic

crisis: A replication of a cross-sectional study

across Greece, journal of Affective Disorders, 145 (2013) 308-

14.

Christensen HB, Bilenberg, N., 2000, Behavioural &

Emotional problems in children of alcoholic mothers

and fathers, Eur Child Adolesc Phychiatry, 9(3): 219-226.

http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pudmed/11095045

Choi & Marks, 2008, Conger et all, 1990, 2002, στο

Economou, M., Modianos, M., Peppou, L., Patelakis,

A., Stefanis, C.,(2013), Major depression in the Era

of Economic crisis: A replication of a cross-

sectional study across Greece, (2013), journal of Affective

Disorders, 145 (2013) 308-14.

Costa Storti, C, De Grauwe, P., Sabbadash A., &

Mantanari, L., (2011). Unemployment and drug

treatment, International Journal of Drug Policy,22 (5). pp. 366-

373.

Evans, 2004, αναφ. από Santiago C. DC, Wadsoworth, E.M.

Stump, J., (2011), Socioeconomic status, neighborhood

disadvantage and poverty related stress: Prospective

22

effects on psychological syndromes among diverse low

income families, Journal of economic psychology, Volume 32,

Issue 2, pp. 218-230.

Economic recession, drug use & public health (2011),

Editorial, Journal of Drug policy, 22 (2011), 321-325.

Economou M, Modianos M, Peppou E. L. Patelakis A, 2013,

Major depression in the Era of economic crisis: A

replication of a cross-sectional study across

Greece , Journal of Affective Disorder, 145 (2013), 308-314.

IMF, 2009∙ Κυριόπουλος, Τσιάντου, 2010, αναφ. από

Καραϊσκου Α, Μαλλιαρού Μ., Σαφάρης Π.,( 2012),

Οικονομική Κρίση Επίδραση στην υγεία των πολιτών και

επιπτώσεις στα συστήματα υγείας, Διεπιστημονική Φροντίδα

Υγείας , Τόμος 4, Τεύχος 2, σελ. 51.

Jahoda M., 1982, Employment & Unemployment, A social-psychological

analysis, Great Britain, University Press.

Κάκουρος, Ε., Μανιαδάκη , Κ., (2006), Ψυχοπαθολογία παιδιών

και εφήβων, Αναπτυξιακή προσέγγιση, Αθήνα, Τυπωθήτω.

Kentikelenis, A. Karanikolou, M., Papanicolas, I., Basu,

S., Mckee, M., Stuckler, D., (2011), Health effects of

financial crisis: omens of a Greek tragedy, The Lancet,

Volume 378, Issue 9801, p. 1457-1458, Oct. 2011, doi

10.1016 s0140 6736 11 61556 0

23

Kirigia, M. J., Netanda, B., Mwikissa, C., Cardoso, B.,

(2011), Effects of Global Financial Crisis on funding

for health development in nineteen countries of the

WHO African region, Impact of economic crisis on children UNICEF,

ανακτήθηκε στις 20 Απρίλίου 2013 από

http://gsp.sagepub.com/content/9/1_suppl

Miller, Margui & Downs (1997) στο Walsch, C., Harriet,

L., MacMillan, E., 2003, The relationship between

parental substance abuse & child maltreatment:

findings from the Ontario Health supplement, Child

Abuse & Neglect, 27 (2003) 1409-1425.

Oberg, C., Aga, A., (2010), Childhood poverty & the

Social Safety Net, Curr Probl Pediatr Adolesc Health care, 40:

237-262.

Pacula, R (2011) αναφ. από Economic recession, drug use &

public health, Editorial, International Journal of Drug Policy,

22 (2011), 321-325.

Paul, I. K., Moser, K., (2009), Unemployment impairs

mental health: Meta analyses, Journal of Vocational behavior,

June 2009, Volume 74, Issue 3, 264-282.

Promoting the rights of children in alternative care across Europe, 9th

Annual Conference, Sofia Bulgaria, 24th Οctober –

26th October 2012.

http :// www . eurochild . org / fileadmin / Events /2012/10_ AC _

Sofia / AC 2012_ Conference _ Report _ Web . pdf

24

Salposky, 2004, αναφ. από Catherine De Claro Santiago,

Wadsworth M.E., Stump J., 2011, Socioeconomic status,

neighborhood disadvantage and poverty related stress:

Prospective effects on psychological syndromes among

diverse low income families, Journal of economic psychology,

τόμος 32, Τεύχος 2, σελ. 210-230 (Μάρτιος 2011).

Santiago C. DC, Wadsoworth, E.M. Stump, J., 2011.

Socioeconomic status, neighborhood disadvantage and

poverty related stress: Prospective effects on

psychological syndromes among diverse low income

families, Journal of economic psychology, Volume 32, Issue

2, pp. 218-230.

Stuckler D, Basu S, Suhrcke M, Coutts A, Mckee M, 2009,

The public health effect of economic crisis &

alternative policy responses in Europe: an empirical

analysis, The Lancet, Jul 25, 374 (9686): 315-23 doi:

10.1016/5 0140-6736 (09) 61124 – 7.

Sleridan, 1999, στο Walsch, C., Harriet, L., MacMillan,

E., 2003, The relationship between parental substance

abuse & child maltreatment: findings from the Ontario

Health supplement, Child Abuse & Neglect, 27 (2003) 1409-

1425.

Schuckit, M.A., Smith, T. L., Radziminski, S., &

Heyneman, E.K., 2000, στο Walsch, C., Harriet, L.,

MacMillan, E., 2003, The relationship between

parental substance abuse & child maltreatment:

25

findings from the Ontario Health supplement, Child

Abuse & Neglect, 27 (2003) 1409-1425.

Stein & Susser, 1972, στο Raikkonnen, K., Pesonen, A.,

Roseboom, T., Eriksson, J., 2012, Early determinants

of mental health, Best Practice and Research Clinical

Endocrinology & Metabolism, 26 (2012) 599-611.

Valconen, T., & Martikainen, P., 1995, στο Γαρύφαλλος,

Α., Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία και η

θετική επίδραση της άσκησης, 2011, 12ο Συνέδριο

Παιδαγωγικής εταιρείας Κύπρου, Η κρίση και ο ρόλος

της Παιδαγωγικής: Θεσμοί, Αξίες, Κοινωνία, 8-9

Ιουνίου 2012

Walsch, C., Harriet, L., MacMillan, E., 2003, The

relationship between parental substance abuse & child

maltreatment: findings from the Ontario Health

supplement, Child Abuse & Neglect, 27 (2003) 1409-1425.

Weaver, ID, 1983, αναφ. από Accelerating Mental Health

care reforms, 2011, Impact of economic crisis on children

UNICEF. Ανακτήθηκε στις 20 Απρίλίου 2013 από

http://gsp.sagepub.com/content/9/1_suppl

Willis & Campell, 1992, αναφορά από Αναγνώστου, Γ., 2012,

Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία και η θετική

επίδραση της άσκησης, 12ο συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας

Κύπρου, Η κρίση και ο ρόλος της Παιδαγωγικής: Θεσμοί,

Αξίες, Κοινωνία, 8-9 Ιουνίου 2012, σελ 571.

26

World Health Organization, (2011), Impact of economic crisis on

Mental Health, WHO Regional office for Europe, Ανακτήθηκε

στις 20 Απρίλίου 2013 από

http://gsp.sagepub.com/content/9/1_suppl

Walsch, C., Harriet, L., MacMillan, E., 2003, The

relationship between parental substance abuse & child

maltreatment: findings from the Ontario Health

supplement, Child Abuse & Neglect, 27 (2003) 1409-1425.