ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΑΦΙΚΗΣ

(ΙΩΝ ΦΩΚΑΣ)

Η ΣΜΥΡΝΗ ΤΟΝ 17ο ΚΑΙ 18ο αι

ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ

ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

I

Στην αγαπημένη μου σύζυγο Στέλλα

που αστράφτει τη σμαραγδένια ομορφιά του Πόντου

κι ακτινοβολεί τη γλυκιά θέρμη της Ιωνίας

II

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΑΦΙΚΗΣ

(ΙΩΝ ΦΩΚΑΣ)

Η ΣΜΥΡΝΗ ΤΟΝ 17ο ΚΑΙ 18ο αι

ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ

ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

III

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ndash ΕΜΠΟΡΙΟ ndash ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

1 Η οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης τον 17ο και 18ο αι 1

2 Ο πληθυσμός της πόλης 11

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές 13

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης 22

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία 25

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης 26

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες 28

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες 29

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης 30

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία 33

Βιβλιογραφία 41

IV

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Εξώφυλλο Το λιμάνι της Σμύρνης έγχρωμη γκραβούρα του Charles Vastiau

βασισμένη σε χαρακτικό του D Olfert-Dapper τέλη του 17ου αι Πηγή

wwwlevantineheritagecom

Εσώφυλλο Σμύρνη Αγγλική γκραβούρα του 1836 Πηγή wwwalbion-printscom

σελ 4 Η πόλη και το λιμάνι της Σμύρνης γκραβούρα του Cornelis de Bruijn 1678-

1684 Πηγή wwwliviusorg

σελ 5 Χάρτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Jaillot 1696 Πηγή

wwwushro

σελ 7 Χάνι στη Σμύρνη το 1855 χαρακτικό σε περιοδική έκδοση των laquoThe

Illustrated London Newsraquo Πηγή wwwold-printcom

σελ 8 Καμήλες καραβανιού στη Σμύρνη γκραβούρα του David Wilkie 1850

Πηγή wwwlevantineheritagecom

σελ 9 Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι Πηγή

wwwalteagallerycom

σελ 13 Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το βυζαντινό φρούριο

της Σμύρνης στο όρος Πάγος γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T

Allom 1840 Πηγή wwwantique-printsde

σελ 14 Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom

1840 Πηγή wwwantique-printsde

σελ 15 Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της

πόλης γκραβούρα του Ed Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862 Πηγή

wwwantique-printsde

σελ 19 Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου Ivan Aivazovsky

1848 Πηγή wwwenwikipediaorg

σελ 21 Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα Πηγή

wwwcliojournalwikispacescom

I

Στην αγαπημένη μου σύζυγο Στέλλα

που αστράφτει τη σμαραγδένια ομορφιά του Πόντου

κι ακτινοβολεί τη γλυκιά θέρμη της Ιωνίας

II

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΑΦΙΚΗΣ

(ΙΩΝ ΦΩΚΑΣ)

Η ΣΜΥΡΝΗ ΤΟΝ 17ο ΚΑΙ 18ο αι

ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ

ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

III

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ndash ΕΜΠΟΡΙΟ ndash ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

1 Η οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης τον 17ο και 18ο αι 1

2 Ο πληθυσμός της πόλης 11

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές 13

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης 22

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία 25

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης 26

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες 28

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες 29

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης 30

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία 33

Βιβλιογραφία 41

IV

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Εξώφυλλο Το λιμάνι της Σμύρνης έγχρωμη γκραβούρα του Charles Vastiau

βασισμένη σε χαρακτικό του D Olfert-Dapper τέλη του 17ου αι Πηγή

wwwlevantineheritagecom

Εσώφυλλο Σμύρνη Αγγλική γκραβούρα του 1836 Πηγή wwwalbion-printscom

σελ 4 Η πόλη και το λιμάνι της Σμύρνης γκραβούρα του Cornelis de Bruijn 1678-

1684 Πηγή wwwliviusorg

σελ 5 Χάρτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Jaillot 1696 Πηγή

wwwushro

σελ 7 Χάνι στη Σμύρνη το 1855 χαρακτικό σε περιοδική έκδοση των laquoThe

Illustrated London Newsraquo Πηγή wwwold-printcom

σελ 8 Καμήλες καραβανιού στη Σμύρνη γκραβούρα του David Wilkie 1850

Πηγή wwwlevantineheritagecom

σελ 9 Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι Πηγή

wwwalteagallerycom

σελ 13 Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το βυζαντινό φρούριο

της Σμύρνης στο όρος Πάγος γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T

Allom 1840 Πηγή wwwantique-printsde

σελ 14 Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom

1840 Πηγή wwwantique-printsde

σελ 15 Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της

πόλης γκραβούρα του Ed Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862 Πηγή

wwwantique-printsde

σελ 19 Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου Ivan Aivazovsky

1848 Πηγή wwwenwikipediaorg

σελ 21 Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα Πηγή

wwwcliojournalwikispacescom

II

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΑΦΙΚΗΣ

(ΙΩΝ ΦΩΚΑΣ)

Η ΣΜΥΡΝΗ ΤΟΝ 17ο ΚΑΙ 18ο αι

ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ

ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

III

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ndash ΕΜΠΟΡΙΟ ndash ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

1 Η οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης τον 17ο και 18ο αι 1

2 Ο πληθυσμός της πόλης 11

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές 13

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης 22

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία 25

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης 26

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες 28

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες 29

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης 30

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία 33

Βιβλιογραφία 41

IV

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Εξώφυλλο Το λιμάνι της Σμύρνης έγχρωμη γκραβούρα του Charles Vastiau

βασισμένη σε χαρακτικό του D Olfert-Dapper τέλη του 17ου αι Πηγή

wwwlevantineheritagecom

Εσώφυλλο Σμύρνη Αγγλική γκραβούρα του 1836 Πηγή wwwalbion-printscom

σελ 4 Η πόλη και το λιμάνι της Σμύρνης γκραβούρα του Cornelis de Bruijn 1678-

1684 Πηγή wwwliviusorg

σελ 5 Χάρτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Jaillot 1696 Πηγή

wwwushro

σελ 7 Χάνι στη Σμύρνη το 1855 χαρακτικό σε περιοδική έκδοση των laquoThe

Illustrated London Newsraquo Πηγή wwwold-printcom

σελ 8 Καμήλες καραβανιού στη Σμύρνη γκραβούρα του David Wilkie 1850

Πηγή wwwlevantineheritagecom

σελ 9 Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι Πηγή

wwwalteagallerycom

σελ 13 Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το βυζαντινό φρούριο

της Σμύρνης στο όρος Πάγος γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T

Allom 1840 Πηγή wwwantique-printsde

σελ 14 Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom

1840 Πηγή wwwantique-printsde

σελ 15 Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της

πόλης γκραβούρα του Ed Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862 Πηγή

wwwantique-printsde

σελ 19 Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου Ivan Aivazovsky

1848 Πηγή wwwenwikipediaorg

σελ 21 Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα Πηγή

wwwcliojournalwikispacescom

III

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ndash ΕΜΠΟΡΙΟ ndash ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

1 Η οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης τον 17ο και 18ο αι 1

2 Ο πληθυσμός της πόλης 11

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές 13

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης 22

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία 25

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης 26

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες 28

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες 29

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης 30

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία 33

Βιβλιογραφία 41

IV

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Εξώφυλλο Το λιμάνι της Σμύρνης έγχρωμη γκραβούρα του Charles Vastiau

βασισμένη σε χαρακτικό του D Olfert-Dapper τέλη του 17ου αι Πηγή

wwwlevantineheritagecom

Εσώφυλλο Σμύρνη Αγγλική γκραβούρα του 1836 Πηγή wwwalbion-printscom

σελ 4 Η πόλη και το λιμάνι της Σμύρνης γκραβούρα του Cornelis de Bruijn 1678-

1684 Πηγή wwwliviusorg

σελ 5 Χάρτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Jaillot 1696 Πηγή

wwwushro

σελ 7 Χάνι στη Σμύρνη το 1855 χαρακτικό σε περιοδική έκδοση των laquoThe

Illustrated London Newsraquo Πηγή wwwold-printcom

σελ 8 Καμήλες καραβανιού στη Σμύρνη γκραβούρα του David Wilkie 1850

Πηγή wwwlevantineheritagecom

σελ 9 Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι Πηγή

wwwalteagallerycom

σελ 13 Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το βυζαντινό φρούριο

της Σμύρνης στο όρος Πάγος γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T

Allom 1840 Πηγή wwwantique-printsde

σελ 14 Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom

1840 Πηγή wwwantique-printsde

σελ 15 Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της

πόλης γκραβούρα του Ed Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862 Πηγή

wwwantique-printsde

σελ 19 Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου Ivan Aivazovsky

1848 Πηγή wwwenwikipediaorg

σελ 21 Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα Πηγή

wwwcliojournalwikispacescom

IV

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Εξώφυλλο Το λιμάνι της Σμύρνης έγχρωμη γκραβούρα του Charles Vastiau

βασισμένη σε χαρακτικό του D Olfert-Dapper τέλη του 17ου αι Πηγή

wwwlevantineheritagecom

Εσώφυλλο Σμύρνη Αγγλική γκραβούρα του 1836 Πηγή wwwalbion-printscom

σελ 4 Η πόλη και το λιμάνι της Σμύρνης γκραβούρα του Cornelis de Bruijn 1678-

1684 Πηγή wwwliviusorg

σελ 5 Χάρτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Jaillot 1696 Πηγή

wwwushro

σελ 7 Χάνι στη Σμύρνη το 1855 χαρακτικό σε περιοδική έκδοση των laquoThe

Illustrated London Newsraquo Πηγή wwwold-printcom

σελ 8 Καμήλες καραβανιού στη Σμύρνη γκραβούρα του David Wilkie 1850

Πηγή wwwlevantineheritagecom

σελ 9 Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι Πηγή

wwwalteagallerycom

σελ 13 Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το βυζαντινό φρούριο

της Σμύρνης στο όρος Πάγος γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T

Allom 1840 Πηγή wwwantique-printsde

σελ 14 Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom

1840 Πηγή wwwantique-printsde

σελ 15 Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της

πόλης γκραβούρα του Ed Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862 Πηγή

wwwantique-printsde

σελ 19 Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου Ivan Aivazovsky

1848 Πηγή wwwenwikipediaorg

σελ 21 Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα Πηγή

wwwcliojournalwikispacescom

V

σελ 22 Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain Πηγή

wwwenwikipediaorg

σελ 23 Τουρκάλα της Σμύρνης ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα του 19ου αι

Πηγή wwwpaintingselectcom

σελ 25 Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του

Jean du Mont 1699 Πηγή wwwenwikipediaorg

σελ28 Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash Λονδίνο 1843 Πηγή

wwwgrosvenorprintscom

σελ 29 Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα του

19ου αι Πηγή wwwpaintingselectcom

σελ 31 Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου αι Πηγή wwwpaintingselectcom

σελ 34 Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840

Πηγή wwwdarvillsrareprintscom

σελ 38 Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865

Πηγή wwwebaycom

Οπισθόφυλλο Άποψη της Σμύρνης και του λιμανιού της από τα βορειοδυτικά Πηγή

wwwturkishpostalhistorycom

1

Α ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ndash ΕΜΠΟΡΙΟ ndash ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

1 Η οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης τον 17o και 18o αι

Η Σμύρνη στη συλλογική μνήμη του Έθνους έχει συνδεθεί άρρηκτα με την τρα-

γική μοίρα του Μικρασιατικού Ελληνισμού Η μητρόπολη της Μικράς Ασίας η ελλη-

νική Σμύρνη αποτελεί το σύμβολο της Μικρασιατικής Καταστροφής Η πυρπόληση

της πόλης η σφαγή του χριστιανικού πληθυσμού της και ο διωγμός όσων γλύτωσαν

απrsquo τη laquoφωτιά και το τσεκούριraquo των Τούρκων του Κεμάλ σφράγισαν με ανεξίτηλο

τρόπο τη μεγαλύτερη συμφορά στη νεότερη ιστορία του Ελληνισμού

Πολλά έχουν γραφεί για τον τελευταίο αιώνα της ελληνικής Σμύρνης (1830-

1922) περίοδο κατά την οποία ο Ελληνισμός άνθησε για τελευταία φορά στη μαρτυ-

ρική γη της Ιωνίας και σε ολόκληρη τη Μικρά Ασία Δυστυχώς η Καταστροφή του ʼ22

τερμάτισε με εξαιρετικά βίαιο και απότομο τρόπο μια αξιοσημείωτη ακμή των Μι-

κρασιατών σε όλα τα επίπεδα Η ανοδική πορεία των Ελλήνων στη Μικρά Ασία και

ειδικά στη Σμύρνη είχε όμως ξεκινήσει καιρό πριν Η μελέτη αυτή στόχο έχει να φωτί-

σει τις συνθήκες που οδήγησαν στην εκπληκτική ανάπτυξη την οποία γνώρισε η μη-

τρόπολη της Ιωνίας Πιο συγκεκριμένα θα εξετάσουμε την οικονομική ζωή της πόλης

κατά τη διάρκεια του 17ου και κυρίως του 18ου αι καθώς και τις εθνοθρησκευτικές

κοινότητες που ζούσαν και δραστηριοποιούνταν στο πολύβουο αυτό λιμάνι με έμ-

φαση βέβαια στην παρουσία των Ελλήνων Θα αναλύσουμε τέλος πώς η Σμύρνη

αναδείχτηκε στο κυριότερο λιμάνι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και θα διαπιστώ-

σουμε τη σταθερά ανοδική τροχιά του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας μέ-

χρις ότου αποκτήσει την υπεροχή σε όλους τους τομείς από τη δεκαετία του 1830 κι

έπειτα

Οι απαρχές της ανάπτυξης της Σμύρνης εντοπίζονται ήδη στον 17ο αι Η εποχή

εκείνη συνέπεσε με μια σταδιακή άνθηση της παγκόσμιας εμπορικής δραστηριότη-

τας Κύριοι αν όχι αποκλειστικοί υπεύθυνοι της ανόδου του παγκόσμιου εμπορίου

2

υπήρξαν οι Δυτικοευρωπαίοι Η δημιουργία των πρώτων εθνικών κρατών πχ της

Ισπανίας της Γαλλίας και της Αγγλίας η πολιτιστική και τεχνολογική πρόοδος η επι-

κράτηση νέων κοινωνικών δομών που οδήγησαν σε μια αξιοσημείωτη παράλληλη

ανάπτυξη της ναυτιλίας και της βιοτεχνίας οι υπερπόντιες ανακαλύψεις οι εξερευ-

νήσεις η εδαφική εξάπλωση υπό τη μορφή των πρώτων αποικιακών αυτοκρατοριών

(λχ της ισπανικής και πορτογαλικής) καθώς και η ίδρυση αγγλικών ολλανδικών και

γαλλικών αποικιών στις laquoνέες ηπείρουςraquo ευνόησαν τη δημιουργία ενός κλίματος

ανταγωνισμού μεταξύ των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Αυτός ο ανταγωνισμός

εκδηλώθηκε βέβαια πάμπολλες φορές με τη μορφή πολεμικών αναμετρήσεων ανά-

μεσα στα διάφορα έθνη της Ευρώπης συνέβαλε ωστόσο τα μέγιστα στην εκρηκτική

εξάπλωση των οικονομικών και εμπορικών δραστηριοτήτων των Δυτικοευρωπαίων με

κράτη λαούς και έθνη σε όλες ανεξαιρέτως τις ηπείρους1

Κάτω απrsquo αυτό το πρίσμα οφείλουμε να εξετάσουμε και την περίπτωση της

Σμύρνης Η άνοδος της Σμύρνης στα επίπεδα ενός πραγματικά διεθνούς λιμανιού

οφειλόταν κατrsquo αρχάς στην εγκατάσταση εκεί Δυτικοευρωπαίων εμπορικών αντιπρο-

σώπων από τις αρχές ήδη του 17ου αι Την εποχή εκείνη Γάλλοι Άγγλοι και Ολλανδοί

έμποροι εγκαταστάθηκαν στη Σμύρνη επιθυμώντας να ξεφύγουν από τους ποικίλους

κανονισμούς και περιορισμούς που ίσχυαν σε άλλα εμπορικά και διαμετακομιστικά

κέντρα του μεσογειακού χώρου όπως στο Χαλέπι της Συρίας Στόχος τους ήταν να

αναπτύξουν σε συνθήκες μεγαλύτερης ελευθερίας τις εμπορικές τους δραστηριότη-

τες Εξάλλου το καθεστώς των Διομολογήσεων που ίσχυε στις εμπορικές συναλλαγές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη διευκόλυνε

ασφαλώς την επέκταση και κατίσχυση των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων στον τομέα

του εξωτερικού οθωμανικού εμπορίου2 Έτσι από το 1619 μαρτυρείται γαλλικό προξε-

1 Η πρώτη φάση της εξάπλωσης των Δυτικοευρωπαίων από τα τέλη του 15

ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 16ου

αι είχε ως αποτέλεσμα την laquoαποικιοποίησηraquo μεγάλων εκτάσεων της αμερικανικής ηπείρου

με την ταυτόχρονη υποταγή και καταστροφή αυτοχθόνων πολιτισμών όπως των Αζτέκων και των Ίν-

κας την ίδρυση πολυάριθμων εμπορικών σταθμών από Πορτογάλους και Ολλανδούς κυρίως εξερευ-

νητές και εμπόρους σrsquo όλο το μήκος και πλάτος των laquoθερμώνraquo θαλασσών καθώς και το πρώτο δειλό

άνοιγμα των αγορών της Άπω Ανατολής στο δυτικοευρωπαϊκό εμπόριο

2 Συνοπτικά οι Διομολογήσεις ευνόησαν τους Δυτικοευρωπαίους που εμπορεύονταν στα εδάφη της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε βάρος των ντόπιων εμπόρων αφού οι δασμοί στις επιχειρηματικές

3

νείο στη Σμύρνη ενώ λίγα χρόνια αργότερα ακολούθησε η εγκατάσταση προξενείων

από τους Άγγλους και τους Ολλανδούς Η ύπαρξη των προξενείων φυσικό είναι ότι

συνεπαγόταν την ταυτόχρονη σχεδόν εγκατάσταση στην πόλη εμπορικών αντιπρο-

σώπων απrsquo αυτά τα κράτη της Δ Ευρώπης

Δεν είναι υπερβολή λοιπόν να ισχυριστούμε ότι η πόλη της Σμύρνης με το λι-

μάνι της αποτελούσε την καλύτερη επιλογή Αυτό που πρωτίστως αναζητούσαν οι

Δυτικοευρωπαίοι ήταν ένα κατάλληλο λιμάνι ούτως ώστε να προάξουν τις οικονομι-

κές συναλλαγές τους με την ενδοχώρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας αλλά και γε-

νικότερα με τον χώρο της Μέσης Ανατολής Η πόλη αυτή συγκέντρωνε όλες τις απα-

ραίτητες προϋποθέσεις και τα πλεονεκτήματα εκείνα τα οποία θα την μετέτρεπαν

τους επόμενους αιώνες σrsquo αυτό που ονομάστηκε η laquoΑποθήκη της Ανατολήςraquo Πρώτα

απrsquo όλα η Σμύρνη εξαιτίας της καίριας τοποθεσίας της στο μέσον του Αρχιπελάγους

μπορούσε να εξελιχθεί εύκολα στην κύρια εμπορική διέξοδο μιας μεγάλης ενδοχώρας

που απλωνόταν ως την ανατολική Μ Ασία και την Περσία Το λιμάνι της θεωρούνταν

εξάλλου ένα από τα καλύτερα σrsquo όλον τον κόσμο σίγουρα το καλύτερο στο οθωμα-

νικό κράτος αφού βρίσκεται στον μυχό ενός κλειστού κόλπου και είναι τόσο βαθύ

ώστε να υποδέχεται και τα μεγαλύτερα πλοία προσέφερε και προσφέρει δηλαδή ένα

εξαιρετικά ασφαλές αγκυροβόλιο Επιπρόσθετα οι λιμενικές εγκαταστάσεις και οι

γενικότερες υποδομές της πόλης θεωρούνταν ήδη από την περίοδο εκείνη (αρχές

17ου αι) τουλάχιστον ως επαρκείς για την απρόσκοπτη ανάπτυξη των ναυτιλιακών και

εμπορικών δραστηριοτήτων Στη Σμύρνη υπήρχαν διαφόρων εθνοτήτων μεσάζοντες

Έλληνες Εβραίοι Αρμένιοι και Τούρκοι αργυραμοιβοί και δανειστές επιχειρηματίες

με τις κατάλληλες διασυνδέσεις με την ενδοχώρα και το εξωτερικό υπήρχαν επι-

πλέον αποθήκες και γενικά καλός κτηριακός εξοπλισμός Η Σμύρνη τέλος απολάμ-

βανε ένα ακόμη συγκριτικό πλεονέκτημα αυτό της εγγύτητάς της προς την πρωτεύ-

ουσα του κράτους την Κωνσταντινούπολη γεγονός που σήμαινε ότι ήταν λιγότερο

τους δραστηριότητες ήταν πολύ μικρότεροι από εκείνους που πλήρωναν οι ντόπιοι επιχειρηματίες

Επιπλέον οι αλλοδαποί έμποροι είχαν το προνόμιο της laquoετεροδικίαςraquo για οποιοδήποτε δηλαδή πα-

ράπτωμά τους στο έδαφος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας δικάζονταν από τις κατά τόπους προξενι-

κές αρχές και όχι από την αρμόδια κρατική δικαστική αρχή εκτός από περιπτώσεις αντιδικιών μεταξύ

αλλοδαπών και Οθωμανών υπηκόων οπότε το δικαστήριο που εκδίκαζε την υπόθεση ήταν μεικτό

4

εκτεθειμένη σε εξεγέρσεις και κάθε είδους κοινωνικές ταραχές απrsquo ότι άλλα πιο απο-

μακρυσμένα εμπορικά κέντρα στην περιφέρεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας

(Η πόλη και το λιμάνι της Σμύρνης γκραβούρα του Cornelis de Bruijn 1678-1684)

Εκτός όμως από την συνειδητή εγκατάσταση στην πόλη πολυάριθμης ευρω-

παϊκής παροικίας εξέλιξη που στάθηκε όπως προαναφέρθηκε καταλύτης για την

άνοδο της σημασίας της Σμύρνης στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ Ανατολής και

Δύσης ένας ακόμη παράγοντας συνέβαλε στην εμπορική ανάπτυξη αυτής της πόλης

η επίσημη κρατική υποστήριξη Από τα μέσα του 17ου αι το οθωμανικό κράτος υιοθέ-

τησε μια πολιτική που αποσκοπούσε στην ανάδειξη της Σμύρνης ως του μόνου λιμα-

νιού στη δυτική Μ Ασία το οποίο θα ήταν ανοικτό στο διεθνές εμπόριο Στα πλαίσια

αυτής της πολιτικής το κράτος κατασκεύασε το οχυρό Sanccedilak Kale για την προστασία

του λιμένα και των πλοίων που αγκυροβολούσαν σrsquo αυτό ενώ βελτιώθηκε εξίσου η

κτηριακή και υλικοτεχνική υποδομή με την κατασκευή τελωνείων πανδοχείων απο-

βάθρων και αποθηκών

Παράλληλα η οθωμανική διοίκηση εξέδωσε διάταγμα (φιρμάνι) με το οποίο

απαγορευόταν σε άλλα μικρότερα λιμάνια στην περιοχή να έχουν εμπορικές επαφές

με τις διεθνείς αγορές Έτσι από τα τέλη του 18ου αι ο Τσεσμές και το Κουσάντασι

εξήγαν στην Ευρώπη την παραγωγή τους σε σιτάρι φρούτα κρασί σταφίδες και σύκα

αποκλειστικά από το λιμάνι της Σμύρνης περιηγητές της εποχής κάνουν ωστόσο λόγο

για λαθρεμπόριο σιταριού από το Κουσάντασι στη Μάλτα και από κει στην κυρίως

Ευρώπη

5

(Χάρτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Jaillot 1696)

Κατά τον 17ο αι τα κυριότερα εξαγώγιμα προϊόντα της Σμύρνης ήταν το βαμ-

βάκι και το μαλλί Στην ενδοχώρα της Σμύρνης παραγόταν βαμβάκι καλής ποιότητας

ενώ η αναπτυγμένη κτηνοτροφία της ευρύτερης περιοχής και των περιχώρων αποτε-

λούσε μια καλή πηγή μαλλιού Αυτά ήταν τα προϊόντα που προσείλκυσαν κατrsquo αρχάς

το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων εμπόρων Εκτός όμως από το βαμβάκι και το μαλλί οι

Ευρωπαίοι αγόραζαν και άλλα αγαθά τα οποία κατέληγαν στην αγορά της Σμύρνης

μέσω καραβανιών όπως σαπούνι σταφίδες ελιές παρθένο ελαιόλαδο αμύγδαλα

και καρύδια Καίριο ρόλο στην ανάπτυξη του εμπορίου στη Σμύρνη και στην ανάδειξή

της σε διεθνές και εξαιρετικά σημαντικό λιμάνι στάθηκε η μεταφορά εκεί του εμπο-

ρίου του μεταξιού από το Χαλέπι εξέλιξη που ήρθε ως απόρροια των πολυετών οθω-

μανοπερσικών πολέμων της περιόδου 1588-1628

Από το δεύτερο τέταρτο του 17ου αι οι πηγές αναφέρουν ότι το εμπόριο αν-

θούσε στη Σμύρνη κυριότατα δε το εμπόριο τοπικού (προερχόμενου από την

Προύσα) καθώς και περσικού μεταξιού Το έτος 1670 από το λιμάνι της εξήχθησαν

300 τόνοι ακατέργαστου μεταξιού ενώ την ίδια περίπου περίοδο ο Τούρκος περιη-

6

γητής Εβλιά Τσελεμπί (Evliya Ccedilelebi) περιέγραψε τη Σμύρνη ως ένα από τα σημαντικό-

τερα εμπορικά κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας

Μέχρι στιγμής απομονώσαμε τους τρεις κυριότερους λόγους χάρη στους

οποίους η Σμύρνη αναδείχτηκε λιμάνι εξαιρετικής εμπορικής σημασίας από τον 17ο

αι και εξής Είναι ολοφάνερο όμως ότι κύριος καταλύτης για την οικονομική ανά-

πτυξη της πόλης υπήρξε ο σταθερός προσανατολισμός της προς τις διαρκώς ανα-

πτυσσόμενες αγορές της Δυτικής Ευρώπης Η επίσημη κρατική υποστήριξη και η άν-

θηση του εμπορίου του μεταξιού λειτούργησαν παραπληρωματικά Η εγκατάσταση

πολυάριθμης ευρωπαϊκής παροικίας στη Σμύρνη αποδεικνύει την ορθότητα της πα-

ραπάνω διαπίστωσης Οι βάσεις της οικονομικής ανάπτυξης είχαν ήδη τεθεί από τις

πρώτες δεκαετίες του 17ου αι με επακόλουθο την ανάδειξη της Σμύρνης ως του κυ-

ριότερου εξαγωγικού λιμανιού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας από το δεύτερο μισό

του 18ου αι και εξής Η laquoαπογείωσηraquo του όγκου των εμπορικών συναλλαγών δεν εί-

ναι τυχαίο ότι συνέπεσε με μια αντίστοιχη laquoαπογείωσηraquo του παγκόσμιου εμπορίου

την ίδια περίπου περίοδο όπως θα διαπιστώσουμε παρακάτω Απrsquo αυτό το γεγονός

και μόνο αποδεικνύεται ο βαθμός διασύνδεσης της αγοράς της Σμύρνης με τις αγορές

της Δυτικής Ευρώπης Κατά τον πρώιμο 19ο αι ακόμη και προϊόντα του Χαλεπίου και

της ευρύτερης Συρίας προοριζόμενα για εξαγωγή διοχετεύονταν στις ευρωπαϊκές

αγορές μέσω του λιμανιού της Σμύρνης Η πόλη είχε πλέον μετατραπεί σε αποκλει-

στικό σχεδόν διανομέα αγαθών και πρώτων υλών της Μ Ασίας και της Εγγύς Ανατο-

λής προς την Ευρώπη

Οι ισχυροί δεσμοί της Σμύρνης με την Δυτική Ευρώπη παρέσυραν και άλλες

περιοχές της οθωμανικής ενδοχώρας σε μια τροχιά ανάπτυξης των εμπορικών δρα-

στηριοτήτων τους όσον αφορά τόσο το εξαγωγικό όσο και το εισαγωγικό εμπόριο

Μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι πολλά δυτικά προϊόντα προορισμένα για τις

αγορές της Συρίας και της Περσίας εισάγονταν φθηνότερα μέσω Σμύρνης παρά μέσω

της Βηρυτού ή της Αλεξανδρέττας Οι δυσκολίες στην διαδρομή Αλεξανδρέττας-Χαλε-

πίου και Βηρυτού-Δαμασκού καθώς και η ανεπάρκεια του λιμανιού της Αλεξανδρέτ-

τας σήμαιναν ότι ήταν οικονομικά συμφερότερος και ασφαλέστερος ο εφοδιασμός

της Συρίας και της Μεσοποταμίας διαμέσου της οδικής διαδρομής Σμύρνη-Χαλέπι-

Δαμασκός παρά μέσω των συριακών λιμένων

7

Η καλή οδική διασύνδεση της Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κρά-

τους υπήρξε ακόμη ένας παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης για την πόλη Πολυά-

ριθμα και μεγάλα καραβάνια διέσχιζαν το εσωτερικό της Μ Ασίας προμηθεύοντας

την αγορά της Σμύρνης με ακριβά αγαθά και προϊόντα της Περσίας και της Ινδίας

όπως περσικό μετάξι ινδικά υφάσματα φαρμακευτικές ύλες και μπαχαρικά ήδη από

τα τέλη του 17ου αι Κατά την επιστροφή τους στην Περσία τα καραβάνια μετέφεραν

μπαχαρικά και εισαγόμενα βιομηχανικά προϊόντα της Δυτικής Ευρώπης όπως ρούχα

ψαλίδια καθρέπτες και ρολόγια Η Υψηλή Πύλη φαίνεται πως είχε επενδύσει πάρα

πολλά στην ανεμπόδιστη και ασφαλή ροή αγαθών και προϊόντων διαμέσου των χερ-

σαίων εμπορικών οδών Καθrsquo όλο το μήκος της χερσαίας αυτής εμπορικής αρτηρίας

είχε οργανωθεί ένα ολόκληρο δίκτυο από χάνια καφενεία και μεγάλα πανδοχεία (χά-

νια kervansaraylar) προκειμένου να εξυπηρετούνται οι έμποροι και οι προμηθευτές

(Χάνι στη Σμύρνη το 1855 χαρακτικό σε περιοδική έκδοση των laquoThe Illustrated London Newsraquo)

Η ίδια η Σμύρνη συνδεόταν μέσω αυτών των χερσαίων οδών τόσο με κοντινές

όσο και με πιο απομακρυσμένες πόλεις και άλλα εμπορικά κέντρα της Μ Ασίας Η

αξιοσημείωτη ανάπτυξη της εμπορικής δραστηριότητας της Σμύρνης κατά τον 18ο αι

είχε ως συνέπεια τη διασύνδεση ολοένα και περισσότερων περιοχών της Μ Ασίας με

τις διεθνείς αγορές Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αττάλειας σύμφωνα με

8

περιγραφές συγχρόνων περιηγητών laquoThe great plain

of Adalia had begun to feel the effects of this impulse

even from distant parts of the interior camels horses

and asses were bringing daily their separate ventures

to load Greek vessels which lay in the port In the ba-

zaar we saw cloth hardware and various specimens of

English and German manufacture they had been con-

veyed mostly by the regular caravans from Smyrna

Few articles for barter were bought by the Greek corn

traders Ready money was their staple and every ves-

sel that we examined on its way from Malta and Mes-

sina to these coasts had many thousands of dollars on

boardraquo

Κατά τον 18ο αι από το λιμάνι της Σμύρνης

εξάγονταν προς τη Δύση ακατέργαστο μετάξι Προύσας και νήματα μοχέρ από την

Άγκυρα γεγονός που αποδεικνύει ότι η Σμύρνη είχε εξελιχθεί στο κύριο εξαγωγικό

κέντρο της Μ Ασίας για αγαθά και πρώτες ύλες που προορίζονταν για την Ευρώπη3

Ντόπιοι έμποροι Εβραίοι στην Προύσα και Αρμένιοι στην Άγκυρα είχαν τον έλεγχο

του εμπορίου σrsquo αυτές τις δύο πόλεις και έστελναν τις πρώτες ύλες στους συναδέλ-

φους τους στη Σμύρνη Η οθωμανική διοίκηση ευνόησε τη μετατροπή της Σμύρνης σε

αποκλειστικό εξαγωγέα των παραπάνω πρώτων υλών στη Δύση Οι διάφορες φορο-

λογικές και τελωνειακές απαλλαγές στη διακίνηση αυτών των προϊόντων σε συνδυα-

σμό με την αυξημένη ζήτηση της ευρωπαϊκής αγοράς για νήματα μοχέρ και μετάξι

κατά το πρώτο μισό του 18ου αι συνέβαλαν τα μέγιστα στην ανάδειξη της Σμύρνης ως

ενός διεθνούς εμπορικού κέντρου

Εκείνη την εποχή η Σμύρνη και η ενδοχώρα της συνιστούσαν μια από τις πλέον

αναπτυγμένες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Ακόμη και τα νησιά του Αρ-

χιπελάγους σταδιακά ενσωματώθηκαν στην ευρύτερη ευρωπαϊκή και μεσογειακή

3 Εκτός από νήματα μοχέρ η Σμύρνη εξήγε στη Μασσαλία και ποσότητες υφασμάτων μοχέρ ιδίως

κατά το πρώτο τέταρτο του 18ου

αι E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 31

(Καμήλες καραβανιού στη Σμύρνη

γκραβούρα του David Wilkie

1850)

9

αγορά αφού μέσω της Σμύρνης εξαγόταν η παραγωγή των νησιών του Αιγαίου στη

Δύση ενώ παράλληλα τα ίδια τα νησιά προμηθεύονταν προϊόντα και αγαθά προερ-

χόμενα από την Ευρώπη διαμέσου του παράκτιου σμυρνιώτικου εμπορίου Η Χίος και

η Τήνος εξήγαν τα σύκα τα κίτρα και άλλα φρούτα μέσω της Σμύρνης4 Η Τήνος που-

λούσε ακατέργαστο μετάξι στη Χίο την Προύσα και την Κωνσταντινούπολη για να

χρησιμοποιηθεί στις εγχώριες βιοτεχνίες μεταξιού ενώ η Νάξος έστελνε σημαντικές

ποσότητες τυριού στη Σμύρνη

(Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι)

Η Σμύρνη είχε επίσης ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς όχι μόνο με την ενδο-

χώρα της Μ Ασίας με τα νησιά του Αιγαίου και με τη Δύση αλλά και με την Κωνστα-

ντινούπολη Οι δύο αυτές μεγαλουπόλεις αποτελούσαν τα εξαγωγικά λιμάνια για την

παραγωγή ολόκληρης της Μ Ασίας Αλλά και το διεθνές εμπόριο του οθωμανικού

κράτους περιστρεφόταν γύρω απrsquo αυτές τις δύο πόλεις Τα περισσότερα πλοία που

έρχονταν λχ από το Λονδίνο ξεφόρτωναν μέρος των εμπορευμάτων τους στη Σμύρνη

και συνέχιζαν για την Κωνσταντινούπολη όπου ξεφόρτωναν και τα υπόλοιπα Η ίδια

4 Σrsquo αυτό το σημείο οφείλουμε να σημειώσουμε πως η θεαματική ανάπτυξη της Σμύρνης και του λιμα-

νιού της από τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου

αι έβλαψε κυρίως τη Χίο Το λιμάνι της Χίου το οποίο

καθrsquo όλη τη διάρκεια του 16ου

αι θεωρούνταν από τα πιο ανθηρά του Αιγαίου μέχρι τα μέσα του 17ου

αι οδηγήθηκε σε παρακμή από τα διάφορα μέτρα που πήρε η Υψηλή Πύλη προκειμένου να αναδεί-

ξει το λιμάνι της Σμύρνης ως μοναδική έξοδο του ανατολικού εμπορίου προς τη Δύση Σαν αποτέλε-

σμα πολλοί Χιώτες μετανάστευσαν στη Σμύρνη και δραστηριοποιήθηκαν έντονα στην εμπορική ζωή

της πόλης αυτής κατά τον 18ο αι Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 27

10

διαδικασία επαναλαμβανόταν και στο ταξίδι του γυρισμού μέρος των εμπορευμάτων

φορτωνόταν στην Κωνσταντινούπολη και το υπόλοιπο στη Σμύρνη

Όπως σrsquo όλα τα διεθνή εμπορικά κέντρα η καρδιά της Σμύρνης ήταν η αγορά

το παζάρι της Το παζάρι υποδιαιρούνταν σε τομείς ανάλογα με τα είδη των προϊό-

ντων προς πώληση και ανάλογα με την εθνικότητα των εμπόρων Η καθεμιά κοινό-

τητα η ελληνική η αρμενική η εβραϊκή είχε το δικό της τμήμα στο παζάρι όπου

εξέθετε τα εμπορεύματά της κοσμήματα γούνες μεταξωτά από την Περσία κασμί-

ρια μαντίλες και αρώματα από την Άπω Ανατολή Στο κομμάτι του παζαριού όπου

δραστηριοποιούνταν οι Τούρκοι έμποροι μπορούσε κανείς να βρει μία εξίσου πλού-

σια ποικιλία αγαθών στο αγγλικό παζάρι πωλούνταν υφάσματα κάμποτ από το Μά-

ντσεστερ και άλλα βαμβακερά ενώ το αιγυπτιακό παζάρι -παρότι ήταν ένα επιβλη-

τικό αρχιτεκτόνημα- είχε τη φήμη ότι σrsquo αυτό ενδημούσε διαρκώς πανούκλα

Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών της Σμύρνης προς τη Δύση αποτελού-

νταν από μετάξι νήματα μοχέρ μαλλί αιγός βαμβάκι βαμβακερά νήματα και μάλ-

λινα υφάσματα Η Σμύρνη εξήγε επίσης σιτάρι κάρδαμο κερί παρθένο ελαιόλαδο

κίτρινα μούρα σταφίδες πικραμύγδαλα δέρματα λαγού κρασί σύκα σφουγγάρια

μαστίχα όπιο αποξηραμένα φρούτα χαλιά και αρκετά υφάσματα και ρούχα

Η Σμύρνη εισήγε κυρίως ρούχα όλων των ειδών χοντρά βαμβακερά λινά

ρούχα πολυτελείας μαντίλες μουσελίνες μεταξωτά υφάσματα χρυσοποίκιλτα υφά-

σματα κά Τα πολυτελή υφάσματα διοχετεύονταν κυρίως στην αγορά της Κωνσταντι-

νούπολης ενώ η Σμύρνη κρατούσε υφάσματα μέτριας και καλής ποιότητας για δια-

νομή στην υπόλοιπη Μ Ασία Δευτερευόντως εισάγονταν στην Σμύρνη καφές και ζά-

χαρη λουλάκι και κόκκινες βαφές μπαχαρικά πιπέρι σιδηρικά πορσελάνες και υα-

λικά όπως επίσης και ξυλεία

Γύρω από την πόλη της Σμύρνης η εξαιρετική γονιμότητα του εδάφους είχε

δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δημιουργία ακμαίων χωριών και

κωμοπόλεων που προμήθευαν την πόλη με λαχανικά φρούτα και ψάρια Τα περί-

χωρα της Σμύρνης αποτελούσαν επίσης ένα είδος καταφυγίου για τους Ευρωπαίους

εμπόρους και τους ευπορότερους κατοίκους της πόλης κατά τους αποπνικτικούς μή-

νες του καλοκαιριού Την εποχή αυτή η πόλη υπέφερε από εξάρσεις επιδημιών Γιrsquo

11

αυτό πολλοί κάτοικοί της αποσύρονταν στα περίχωρα όπου το κλίμα ήταν υγιεινό-

τερο και ηπιότερο Σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από τη Σμύρνη βρισκό-

ταν ο Μπουρνόβας ένα από τα πιο όμορφα χωριά στη Μ Ασία Εκεί υπήρχε ανθηρό

παζάρι αλλά και πολλές εξοχικές επαύλεις εμπόρων Γύρω από την πόλη υπήρχαν και

άλλα ακμαία χωριά με αποκλειστικά ελληνικό ως επί το πλείστον πληθυσμό

2 Ο πληθυσμός της πόλης

Σχετικά με τον πληθυσμό της Σμύρνης οφείλουμε να τονίσουμε ότι δεν έχουν

διασωθεί ιδιαίτερα αξιόπιστες πληροφορίες Γιrsquo αυτό πρέπει να είμαστε επιφυλακτι-

κοί ως προς τις σωζόμενες στατιστικές Βασικές πηγές πληροφόρησης αποτελούν οι

αναφορές των διαφόρων περιηγητών Έτσι το 1721 ο Γάλλος περιηγητής De Saint

Maure αναφέρει πως στην πόλη κατοικούσαν περίπου 60000 άνθρωποι Ο Μάρκος

Αντώνιος Κατσαΐτης Κερκυραίος ευγενής υπολόγιζε τον πληθυσμό της Σμύρνης κατά

το 17423 σε 80000 ψυχές Πάντως προς το τέλος του 18ου αι φαίνεται πως ο πλη-

θυσμός της Σμύρνης είχε αγγίξει τους 100000 κατοίκους ενώ τις τρεις πρώτες δεκαε-

τίες του 19ου αι αυξήθηκε περαιτέρω και άγγιξε τους 130000 κατοίκους Παραθέ-

τουμε τον κάτωθι στατιστικό πίνακα σχετικά με την διακύμανση του πληθυσμού της

Σμύρνης ανάμεσα στα έτη 1653-1837 Οι αριθμοί προέρχονται κυρίως από εκτιμήσεις

ξένων περιηγητών γιrsquo αυτό και παρατηρούμε σημαντικές αποκλίσεις και διαφορές

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1653 90000 60000 15000 7000 78000 ―

1657 90000 60000 15000 8000 67000 ―

1675 55000 30000 10000 ― ― ―

1699 24000 14000 8000 400 1500 200

1701 27000 15000 10000 200 1800 200

12

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1714 100000 60000 20000 8000 ― ―

1725 62500 50000 8000 ― 4500 ―

1731 76000 50000 8000 ― 4500 ―

1733 28000 15000 10000 600 2000 ―

1739 100000 80000 10000 2000 6000 ―

1776 102000 65000 21000 6000 10000 200

1778 150000 97000 30000 8000 12000 3000

1812 106000 60000 25000 10000 5000 6000

1817 150000 ― 60000 ― ― ―

1836 150000 75000 40000 10000 15000 10000

1837 130000 45000 55000 5000 13000 12000

Ένα αξιόλογο δημογραφικό στοιχείο είναι η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων

μέσα στην πόλη καθrsquo όλη τη διάρκεια του 18ου αι Αυτή η εικόνα αντιστράφηκε όμως

κατά τον 19ο αι Τότε παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη αύξηση του ελληνικού πληθυ-

σμού της Σμύρνης ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου

αι η οποία συνεχίστηκε

και κατά τον επόμενο αιώνα To 1721 πχ από τους 60000 κατοίκους μόλις οι 7000-

8000 ήταν Έλληνες (ποσοστό περίπου 15) γύρω στο 1776 όμως η ελληνική παρου-

σία είχε σημαντικά ενισχυθεί καθώς από τους 100000 κατοίκους οι 21000 ήταν ελ-

ληνικής καταγωγής (ποσοστό πλέον του 20) για να φθάσουμε στο 1837 οπότε μαρ-

τυρείται για πρώτη φορά αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων έναντι των Τούρκων

(55000 Έλληνες-45000 Τούρκοι) Όσον αφορά τις υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές ομά-

δες το ποσοστό των Εβραίων κυμάνθηκε μεταξύ 5-10 επί του συνολικού πληθυ-

σμού κατά τη διάρκεια της εποχής που εξετάζουμε οι Αρμένιοι δεν ξεπέρασαν σε

ποσοστό το 5 κατά μέσον όρο ενώ η ευρωπαϊκή παροικία άρχισε να ενδυναμώνε-

ται πληθυσμιακά προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι οπότε αποτελούσε

περίπου το 10 του συνολικού πληθυσμού

13

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές

Ο ρυθμός της πληθυσμιακής αύξησης πιθανώς θα ήταν μεγαλύτερος αν δεν

ξεσπούσαν στη Σμύρνη τόσες επιδημίες πανώλης και αν δεν συνέβαιναν τόσες κατα-

στροφές από τις συχνές πυρκαγιές και τους σεισμούς Πράγματι δεν θα ήταν υπερβο-

λικό να ισχυριστούμε ότι στη Σμύρνη ξεσπούσε επιδημία πανώλης σχεδόν κάθε

χρόνο Τρεις ήταν οι βασικές πηγές προέλευσης και μετάδοσης της πανώλης στη

Σμύρνη Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της

Κωνσταντινούπολης Αυτό ήταν φυσιολογικό αφού οι συνθήκες υγιεινής στα λιμάνια

της εποχής εκείνης ήταν απαράδεκτες Ειδικά η πανώλη που προερχόταν από την

Αλεξάνδρεια θεωρούνταν καταστρεπτικότερη αφού συχνά εξελισσόταν σε επιδημία

Εκτός από τη θάλασσα το μικρόβιο της πανώλης μεταδιδόταν στη Σμύρνη

μέσω και της ξηράς Η ανατολική

Μ Ασία ήταν ένα διαρκές πεδίο

αναπαραγωγής του μικροβίου

και της επιδημίας Η πανώλη ξε-

σπούσε στη Σμύρνη από τα μι-

κρόβια που αποκτούσαν εν

αγνοία τους τα καραβάνια καθώς

διέσχιζαν τα οροπέδια της

ανατολικής Μ Ασίας Τα μικρό-

βια προσκολλούνταν είτε μέσω

ψύλλων είτε μέσω αρουραίων σε

είδη όπως περσικά χαλιά ανα-

τολίτικους τάπητες και δεμάτια

βαμβακιού που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της πραμάτειας των καραβα-

νιών Τέλος πηγή προέλευσης του μικροβίου ήταν και η δυτική Μ Ασία ιδίως οι πε-

ριοχές του Οδεμησίου της Φιλαδέλφειας του Kirkağaccedil και η ορεινή περιοχή απrsquo όπου

πηγάζει ο ποταμός Μαίανδρος

(Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το

βυζαντινό φρούριο της Σμύρνης στο όρος Πάγος

γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

2

υπήρξαν οι Δυτικοευρωπαίοι Η δημιουργία των πρώτων εθνικών κρατών πχ της

Ισπανίας της Γαλλίας και της Αγγλίας η πολιτιστική και τεχνολογική πρόοδος η επι-

κράτηση νέων κοινωνικών δομών που οδήγησαν σε μια αξιοσημείωτη παράλληλη

ανάπτυξη της ναυτιλίας και της βιοτεχνίας οι υπερπόντιες ανακαλύψεις οι εξερευ-

νήσεις η εδαφική εξάπλωση υπό τη μορφή των πρώτων αποικιακών αυτοκρατοριών

(λχ της ισπανικής και πορτογαλικής) καθώς και η ίδρυση αγγλικών ολλανδικών και

γαλλικών αποικιών στις laquoνέες ηπείρουςraquo ευνόησαν τη δημιουργία ενός κλίματος

ανταγωνισμού μεταξύ των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Αυτός ο ανταγωνισμός

εκδηλώθηκε βέβαια πάμπολλες φορές με τη μορφή πολεμικών αναμετρήσεων ανά-

μεσα στα διάφορα έθνη της Ευρώπης συνέβαλε ωστόσο τα μέγιστα στην εκρηκτική

εξάπλωση των οικονομικών και εμπορικών δραστηριοτήτων των Δυτικοευρωπαίων με

κράτη λαούς και έθνη σε όλες ανεξαιρέτως τις ηπείρους1

Κάτω απrsquo αυτό το πρίσμα οφείλουμε να εξετάσουμε και την περίπτωση της

Σμύρνης Η άνοδος της Σμύρνης στα επίπεδα ενός πραγματικά διεθνούς λιμανιού

οφειλόταν κατrsquo αρχάς στην εγκατάσταση εκεί Δυτικοευρωπαίων εμπορικών αντιπρο-

σώπων από τις αρχές ήδη του 17ου αι Την εποχή εκείνη Γάλλοι Άγγλοι και Ολλανδοί

έμποροι εγκαταστάθηκαν στη Σμύρνη επιθυμώντας να ξεφύγουν από τους ποικίλους

κανονισμούς και περιορισμούς που ίσχυαν σε άλλα εμπορικά και διαμετακομιστικά

κέντρα του μεσογειακού χώρου όπως στο Χαλέπι της Συρίας Στόχος τους ήταν να

αναπτύξουν σε συνθήκες μεγαλύτερης ελευθερίας τις εμπορικές τους δραστηριότη-

τες Εξάλλου το καθεστώς των Διομολογήσεων που ίσχυε στις εμπορικές συναλλαγές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη διευκόλυνε

ασφαλώς την επέκταση και κατίσχυση των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων στον τομέα

του εξωτερικού οθωμανικού εμπορίου2 Έτσι από το 1619 μαρτυρείται γαλλικό προξε-

1 Η πρώτη φάση της εξάπλωσης των Δυτικοευρωπαίων από τα τέλη του 15

ου και καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 16ου

αι είχε ως αποτέλεσμα την laquoαποικιοποίησηraquo μεγάλων εκτάσεων της αμερικανικής ηπείρου

με την ταυτόχρονη υποταγή και καταστροφή αυτοχθόνων πολιτισμών όπως των Αζτέκων και των Ίν-

κας την ίδρυση πολυάριθμων εμπορικών σταθμών από Πορτογάλους και Ολλανδούς κυρίως εξερευ-

νητές και εμπόρους σrsquo όλο το μήκος και πλάτος των laquoθερμώνraquo θαλασσών καθώς και το πρώτο δειλό

άνοιγμα των αγορών της Άπω Ανατολής στο δυτικοευρωπαϊκό εμπόριο

2 Συνοπτικά οι Διομολογήσεις ευνόησαν τους Δυτικοευρωπαίους που εμπορεύονταν στα εδάφη της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε βάρος των ντόπιων εμπόρων αφού οι δασμοί στις επιχειρηματικές

3

νείο στη Σμύρνη ενώ λίγα χρόνια αργότερα ακολούθησε η εγκατάσταση προξενείων

από τους Άγγλους και τους Ολλανδούς Η ύπαρξη των προξενείων φυσικό είναι ότι

συνεπαγόταν την ταυτόχρονη σχεδόν εγκατάσταση στην πόλη εμπορικών αντιπρο-

σώπων απrsquo αυτά τα κράτη της Δ Ευρώπης

Δεν είναι υπερβολή λοιπόν να ισχυριστούμε ότι η πόλη της Σμύρνης με το λι-

μάνι της αποτελούσε την καλύτερη επιλογή Αυτό που πρωτίστως αναζητούσαν οι

Δυτικοευρωπαίοι ήταν ένα κατάλληλο λιμάνι ούτως ώστε να προάξουν τις οικονομι-

κές συναλλαγές τους με την ενδοχώρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας αλλά και γε-

νικότερα με τον χώρο της Μέσης Ανατολής Η πόλη αυτή συγκέντρωνε όλες τις απα-

ραίτητες προϋποθέσεις και τα πλεονεκτήματα εκείνα τα οποία θα την μετέτρεπαν

τους επόμενους αιώνες σrsquo αυτό που ονομάστηκε η laquoΑποθήκη της Ανατολήςraquo Πρώτα

απrsquo όλα η Σμύρνη εξαιτίας της καίριας τοποθεσίας της στο μέσον του Αρχιπελάγους

μπορούσε να εξελιχθεί εύκολα στην κύρια εμπορική διέξοδο μιας μεγάλης ενδοχώρας

που απλωνόταν ως την ανατολική Μ Ασία και την Περσία Το λιμάνι της θεωρούνταν

εξάλλου ένα από τα καλύτερα σrsquo όλον τον κόσμο σίγουρα το καλύτερο στο οθωμα-

νικό κράτος αφού βρίσκεται στον μυχό ενός κλειστού κόλπου και είναι τόσο βαθύ

ώστε να υποδέχεται και τα μεγαλύτερα πλοία προσέφερε και προσφέρει δηλαδή ένα

εξαιρετικά ασφαλές αγκυροβόλιο Επιπρόσθετα οι λιμενικές εγκαταστάσεις και οι

γενικότερες υποδομές της πόλης θεωρούνταν ήδη από την περίοδο εκείνη (αρχές

17ου αι) τουλάχιστον ως επαρκείς για την απρόσκοπτη ανάπτυξη των ναυτιλιακών και

εμπορικών δραστηριοτήτων Στη Σμύρνη υπήρχαν διαφόρων εθνοτήτων μεσάζοντες

Έλληνες Εβραίοι Αρμένιοι και Τούρκοι αργυραμοιβοί και δανειστές επιχειρηματίες

με τις κατάλληλες διασυνδέσεις με την ενδοχώρα και το εξωτερικό υπήρχαν επι-

πλέον αποθήκες και γενικά καλός κτηριακός εξοπλισμός Η Σμύρνη τέλος απολάμ-

βανε ένα ακόμη συγκριτικό πλεονέκτημα αυτό της εγγύτητάς της προς την πρωτεύ-

ουσα του κράτους την Κωνσταντινούπολη γεγονός που σήμαινε ότι ήταν λιγότερο

τους δραστηριότητες ήταν πολύ μικρότεροι από εκείνους που πλήρωναν οι ντόπιοι επιχειρηματίες

Επιπλέον οι αλλοδαποί έμποροι είχαν το προνόμιο της laquoετεροδικίαςraquo για οποιοδήποτε δηλαδή πα-

ράπτωμά τους στο έδαφος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας δικάζονταν από τις κατά τόπους προξενι-

κές αρχές και όχι από την αρμόδια κρατική δικαστική αρχή εκτός από περιπτώσεις αντιδικιών μεταξύ

αλλοδαπών και Οθωμανών υπηκόων οπότε το δικαστήριο που εκδίκαζε την υπόθεση ήταν μεικτό

4

εκτεθειμένη σε εξεγέρσεις και κάθε είδους κοινωνικές ταραχές απrsquo ότι άλλα πιο απο-

μακρυσμένα εμπορικά κέντρα στην περιφέρεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας

(Η πόλη και το λιμάνι της Σμύρνης γκραβούρα του Cornelis de Bruijn 1678-1684)

Εκτός όμως από την συνειδητή εγκατάσταση στην πόλη πολυάριθμης ευρω-

παϊκής παροικίας εξέλιξη που στάθηκε όπως προαναφέρθηκε καταλύτης για την

άνοδο της σημασίας της Σμύρνης στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ Ανατολής και

Δύσης ένας ακόμη παράγοντας συνέβαλε στην εμπορική ανάπτυξη αυτής της πόλης

η επίσημη κρατική υποστήριξη Από τα μέσα του 17ου αι το οθωμανικό κράτος υιοθέ-

τησε μια πολιτική που αποσκοπούσε στην ανάδειξη της Σμύρνης ως του μόνου λιμα-

νιού στη δυτική Μ Ασία το οποίο θα ήταν ανοικτό στο διεθνές εμπόριο Στα πλαίσια

αυτής της πολιτικής το κράτος κατασκεύασε το οχυρό Sanccedilak Kale για την προστασία

του λιμένα και των πλοίων που αγκυροβολούσαν σrsquo αυτό ενώ βελτιώθηκε εξίσου η

κτηριακή και υλικοτεχνική υποδομή με την κατασκευή τελωνείων πανδοχείων απο-

βάθρων και αποθηκών

Παράλληλα η οθωμανική διοίκηση εξέδωσε διάταγμα (φιρμάνι) με το οποίο

απαγορευόταν σε άλλα μικρότερα λιμάνια στην περιοχή να έχουν εμπορικές επαφές

με τις διεθνείς αγορές Έτσι από τα τέλη του 18ου αι ο Τσεσμές και το Κουσάντασι

εξήγαν στην Ευρώπη την παραγωγή τους σε σιτάρι φρούτα κρασί σταφίδες και σύκα

αποκλειστικά από το λιμάνι της Σμύρνης περιηγητές της εποχής κάνουν ωστόσο λόγο

για λαθρεμπόριο σιταριού από το Κουσάντασι στη Μάλτα και από κει στην κυρίως

Ευρώπη

5

(Χάρτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Jaillot 1696)

Κατά τον 17ο αι τα κυριότερα εξαγώγιμα προϊόντα της Σμύρνης ήταν το βαμ-

βάκι και το μαλλί Στην ενδοχώρα της Σμύρνης παραγόταν βαμβάκι καλής ποιότητας

ενώ η αναπτυγμένη κτηνοτροφία της ευρύτερης περιοχής και των περιχώρων αποτε-

λούσε μια καλή πηγή μαλλιού Αυτά ήταν τα προϊόντα που προσείλκυσαν κατrsquo αρχάς

το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων εμπόρων Εκτός όμως από το βαμβάκι και το μαλλί οι

Ευρωπαίοι αγόραζαν και άλλα αγαθά τα οποία κατέληγαν στην αγορά της Σμύρνης

μέσω καραβανιών όπως σαπούνι σταφίδες ελιές παρθένο ελαιόλαδο αμύγδαλα

και καρύδια Καίριο ρόλο στην ανάπτυξη του εμπορίου στη Σμύρνη και στην ανάδειξή

της σε διεθνές και εξαιρετικά σημαντικό λιμάνι στάθηκε η μεταφορά εκεί του εμπο-

ρίου του μεταξιού από το Χαλέπι εξέλιξη που ήρθε ως απόρροια των πολυετών οθω-

μανοπερσικών πολέμων της περιόδου 1588-1628

Από το δεύτερο τέταρτο του 17ου αι οι πηγές αναφέρουν ότι το εμπόριο αν-

θούσε στη Σμύρνη κυριότατα δε το εμπόριο τοπικού (προερχόμενου από την

Προύσα) καθώς και περσικού μεταξιού Το έτος 1670 από το λιμάνι της εξήχθησαν

300 τόνοι ακατέργαστου μεταξιού ενώ την ίδια περίπου περίοδο ο Τούρκος περιη-

6

γητής Εβλιά Τσελεμπί (Evliya Ccedilelebi) περιέγραψε τη Σμύρνη ως ένα από τα σημαντικό-

τερα εμπορικά κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας

Μέχρι στιγμής απομονώσαμε τους τρεις κυριότερους λόγους χάρη στους

οποίους η Σμύρνη αναδείχτηκε λιμάνι εξαιρετικής εμπορικής σημασίας από τον 17ο

αι και εξής Είναι ολοφάνερο όμως ότι κύριος καταλύτης για την οικονομική ανά-

πτυξη της πόλης υπήρξε ο σταθερός προσανατολισμός της προς τις διαρκώς ανα-

πτυσσόμενες αγορές της Δυτικής Ευρώπης Η επίσημη κρατική υποστήριξη και η άν-

θηση του εμπορίου του μεταξιού λειτούργησαν παραπληρωματικά Η εγκατάσταση

πολυάριθμης ευρωπαϊκής παροικίας στη Σμύρνη αποδεικνύει την ορθότητα της πα-

ραπάνω διαπίστωσης Οι βάσεις της οικονομικής ανάπτυξης είχαν ήδη τεθεί από τις

πρώτες δεκαετίες του 17ου αι με επακόλουθο την ανάδειξη της Σμύρνης ως του κυ-

ριότερου εξαγωγικού λιμανιού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας από το δεύτερο μισό

του 18ου αι και εξής Η laquoαπογείωσηraquo του όγκου των εμπορικών συναλλαγών δεν εί-

ναι τυχαίο ότι συνέπεσε με μια αντίστοιχη laquoαπογείωσηraquo του παγκόσμιου εμπορίου

την ίδια περίπου περίοδο όπως θα διαπιστώσουμε παρακάτω Απrsquo αυτό το γεγονός

και μόνο αποδεικνύεται ο βαθμός διασύνδεσης της αγοράς της Σμύρνης με τις αγορές

της Δυτικής Ευρώπης Κατά τον πρώιμο 19ο αι ακόμη και προϊόντα του Χαλεπίου και

της ευρύτερης Συρίας προοριζόμενα για εξαγωγή διοχετεύονταν στις ευρωπαϊκές

αγορές μέσω του λιμανιού της Σμύρνης Η πόλη είχε πλέον μετατραπεί σε αποκλει-

στικό σχεδόν διανομέα αγαθών και πρώτων υλών της Μ Ασίας και της Εγγύς Ανατο-

λής προς την Ευρώπη

Οι ισχυροί δεσμοί της Σμύρνης με την Δυτική Ευρώπη παρέσυραν και άλλες

περιοχές της οθωμανικής ενδοχώρας σε μια τροχιά ανάπτυξης των εμπορικών δρα-

στηριοτήτων τους όσον αφορά τόσο το εξαγωγικό όσο και το εισαγωγικό εμπόριο

Μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι πολλά δυτικά προϊόντα προορισμένα για τις

αγορές της Συρίας και της Περσίας εισάγονταν φθηνότερα μέσω Σμύρνης παρά μέσω

της Βηρυτού ή της Αλεξανδρέττας Οι δυσκολίες στην διαδρομή Αλεξανδρέττας-Χαλε-

πίου και Βηρυτού-Δαμασκού καθώς και η ανεπάρκεια του λιμανιού της Αλεξανδρέτ-

τας σήμαιναν ότι ήταν οικονομικά συμφερότερος και ασφαλέστερος ο εφοδιασμός

της Συρίας και της Μεσοποταμίας διαμέσου της οδικής διαδρομής Σμύρνη-Χαλέπι-

Δαμασκός παρά μέσω των συριακών λιμένων

7

Η καλή οδική διασύνδεση της Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κρά-

τους υπήρξε ακόμη ένας παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης για την πόλη Πολυά-

ριθμα και μεγάλα καραβάνια διέσχιζαν το εσωτερικό της Μ Ασίας προμηθεύοντας

την αγορά της Σμύρνης με ακριβά αγαθά και προϊόντα της Περσίας και της Ινδίας

όπως περσικό μετάξι ινδικά υφάσματα φαρμακευτικές ύλες και μπαχαρικά ήδη από

τα τέλη του 17ου αι Κατά την επιστροφή τους στην Περσία τα καραβάνια μετέφεραν

μπαχαρικά και εισαγόμενα βιομηχανικά προϊόντα της Δυτικής Ευρώπης όπως ρούχα

ψαλίδια καθρέπτες και ρολόγια Η Υψηλή Πύλη φαίνεται πως είχε επενδύσει πάρα

πολλά στην ανεμπόδιστη και ασφαλή ροή αγαθών και προϊόντων διαμέσου των χερ-

σαίων εμπορικών οδών Καθrsquo όλο το μήκος της χερσαίας αυτής εμπορικής αρτηρίας

είχε οργανωθεί ένα ολόκληρο δίκτυο από χάνια καφενεία και μεγάλα πανδοχεία (χά-

νια kervansaraylar) προκειμένου να εξυπηρετούνται οι έμποροι και οι προμηθευτές

(Χάνι στη Σμύρνη το 1855 χαρακτικό σε περιοδική έκδοση των laquoThe Illustrated London Newsraquo)

Η ίδια η Σμύρνη συνδεόταν μέσω αυτών των χερσαίων οδών τόσο με κοντινές

όσο και με πιο απομακρυσμένες πόλεις και άλλα εμπορικά κέντρα της Μ Ασίας Η

αξιοσημείωτη ανάπτυξη της εμπορικής δραστηριότητας της Σμύρνης κατά τον 18ο αι

είχε ως συνέπεια τη διασύνδεση ολοένα και περισσότερων περιοχών της Μ Ασίας με

τις διεθνείς αγορές Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αττάλειας σύμφωνα με

8

περιγραφές συγχρόνων περιηγητών laquoThe great plain

of Adalia had begun to feel the effects of this impulse

even from distant parts of the interior camels horses

and asses were bringing daily their separate ventures

to load Greek vessels which lay in the port In the ba-

zaar we saw cloth hardware and various specimens of

English and German manufacture they had been con-

veyed mostly by the regular caravans from Smyrna

Few articles for barter were bought by the Greek corn

traders Ready money was their staple and every ves-

sel that we examined on its way from Malta and Mes-

sina to these coasts had many thousands of dollars on

boardraquo

Κατά τον 18ο αι από το λιμάνι της Σμύρνης

εξάγονταν προς τη Δύση ακατέργαστο μετάξι Προύσας και νήματα μοχέρ από την

Άγκυρα γεγονός που αποδεικνύει ότι η Σμύρνη είχε εξελιχθεί στο κύριο εξαγωγικό

κέντρο της Μ Ασίας για αγαθά και πρώτες ύλες που προορίζονταν για την Ευρώπη3

Ντόπιοι έμποροι Εβραίοι στην Προύσα και Αρμένιοι στην Άγκυρα είχαν τον έλεγχο

του εμπορίου σrsquo αυτές τις δύο πόλεις και έστελναν τις πρώτες ύλες στους συναδέλ-

φους τους στη Σμύρνη Η οθωμανική διοίκηση ευνόησε τη μετατροπή της Σμύρνης σε

αποκλειστικό εξαγωγέα των παραπάνω πρώτων υλών στη Δύση Οι διάφορες φορο-

λογικές και τελωνειακές απαλλαγές στη διακίνηση αυτών των προϊόντων σε συνδυα-

σμό με την αυξημένη ζήτηση της ευρωπαϊκής αγοράς για νήματα μοχέρ και μετάξι

κατά το πρώτο μισό του 18ου αι συνέβαλαν τα μέγιστα στην ανάδειξη της Σμύρνης ως

ενός διεθνούς εμπορικού κέντρου

Εκείνη την εποχή η Σμύρνη και η ενδοχώρα της συνιστούσαν μια από τις πλέον

αναπτυγμένες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Ακόμη και τα νησιά του Αρ-

χιπελάγους σταδιακά ενσωματώθηκαν στην ευρύτερη ευρωπαϊκή και μεσογειακή

3 Εκτός από νήματα μοχέρ η Σμύρνη εξήγε στη Μασσαλία και ποσότητες υφασμάτων μοχέρ ιδίως

κατά το πρώτο τέταρτο του 18ου

αι E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 31

(Καμήλες καραβανιού στη Σμύρνη

γκραβούρα του David Wilkie

1850)

9

αγορά αφού μέσω της Σμύρνης εξαγόταν η παραγωγή των νησιών του Αιγαίου στη

Δύση ενώ παράλληλα τα ίδια τα νησιά προμηθεύονταν προϊόντα και αγαθά προερ-

χόμενα από την Ευρώπη διαμέσου του παράκτιου σμυρνιώτικου εμπορίου Η Χίος και

η Τήνος εξήγαν τα σύκα τα κίτρα και άλλα φρούτα μέσω της Σμύρνης4 Η Τήνος που-

λούσε ακατέργαστο μετάξι στη Χίο την Προύσα και την Κωνσταντινούπολη για να

χρησιμοποιηθεί στις εγχώριες βιοτεχνίες μεταξιού ενώ η Νάξος έστελνε σημαντικές

ποσότητες τυριού στη Σμύρνη

(Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι)

Η Σμύρνη είχε επίσης ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς όχι μόνο με την ενδο-

χώρα της Μ Ασίας με τα νησιά του Αιγαίου και με τη Δύση αλλά και με την Κωνστα-

ντινούπολη Οι δύο αυτές μεγαλουπόλεις αποτελούσαν τα εξαγωγικά λιμάνια για την

παραγωγή ολόκληρης της Μ Ασίας Αλλά και το διεθνές εμπόριο του οθωμανικού

κράτους περιστρεφόταν γύρω απrsquo αυτές τις δύο πόλεις Τα περισσότερα πλοία που

έρχονταν λχ από το Λονδίνο ξεφόρτωναν μέρος των εμπορευμάτων τους στη Σμύρνη

και συνέχιζαν για την Κωνσταντινούπολη όπου ξεφόρτωναν και τα υπόλοιπα Η ίδια

4 Σrsquo αυτό το σημείο οφείλουμε να σημειώσουμε πως η θεαματική ανάπτυξη της Σμύρνης και του λιμα-

νιού της από τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου

αι έβλαψε κυρίως τη Χίο Το λιμάνι της Χίου το οποίο

καθrsquo όλη τη διάρκεια του 16ου

αι θεωρούνταν από τα πιο ανθηρά του Αιγαίου μέχρι τα μέσα του 17ου

αι οδηγήθηκε σε παρακμή από τα διάφορα μέτρα που πήρε η Υψηλή Πύλη προκειμένου να αναδεί-

ξει το λιμάνι της Σμύρνης ως μοναδική έξοδο του ανατολικού εμπορίου προς τη Δύση Σαν αποτέλε-

σμα πολλοί Χιώτες μετανάστευσαν στη Σμύρνη και δραστηριοποιήθηκαν έντονα στην εμπορική ζωή

της πόλης αυτής κατά τον 18ο αι Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 27

10

διαδικασία επαναλαμβανόταν και στο ταξίδι του γυρισμού μέρος των εμπορευμάτων

φορτωνόταν στην Κωνσταντινούπολη και το υπόλοιπο στη Σμύρνη

Όπως σrsquo όλα τα διεθνή εμπορικά κέντρα η καρδιά της Σμύρνης ήταν η αγορά

το παζάρι της Το παζάρι υποδιαιρούνταν σε τομείς ανάλογα με τα είδη των προϊό-

ντων προς πώληση και ανάλογα με την εθνικότητα των εμπόρων Η καθεμιά κοινό-

τητα η ελληνική η αρμενική η εβραϊκή είχε το δικό της τμήμα στο παζάρι όπου

εξέθετε τα εμπορεύματά της κοσμήματα γούνες μεταξωτά από την Περσία κασμί-

ρια μαντίλες και αρώματα από την Άπω Ανατολή Στο κομμάτι του παζαριού όπου

δραστηριοποιούνταν οι Τούρκοι έμποροι μπορούσε κανείς να βρει μία εξίσου πλού-

σια ποικιλία αγαθών στο αγγλικό παζάρι πωλούνταν υφάσματα κάμποτ από το Μά-

ντσεστερ και άλλα βαμβακερά ενώ το αιγυπτιακό παζάρι -παρότι ήταν ένα επιβλη-

τικό αρχιτεκτόνημα- είχε τη φήμη ότι σrsquo αυτό ενδημούσε διαρκώς πανούκλα

Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών της Σμύρνης προς τη Δύση αποτελού-

νταν από μετάξι νήματα μοχέρ μαλλί αιγός βαμβάκι βαμβακερά νήματα και μάλ-

λινα υφάσματα Η Σμύρνη εξήγε επίσης σιτάρι κάρδαμο κερί παρθένο ελαιόλαδο

κίτρινα μούρα σταφίδες πικραμύγδαλα δέρματα λαγού κρασί σύκα σφουγγάρια

μαστίχα όπιο αποξηραμένα φρούτα χαλιά και αρκετά υφάσματα και ρούχα

Η Σμύρνη εισήγε κυρίως ρούχα όλων των ειδών χοντρά βαμβακερά λινά

ρούχα πολυτελείας μαντίλες μουσελίνες μεταξωτά υφάσματα χρυσοποίκιλτα υφά-

σματα κά Τα πολυτελή υφάσματα διοχετεύονταν κυρίως στην αγορά της Κωνσταντι-

νούπολης ενώ η Σμύρνη κρατούσε υφάσματα μέτριας και καλής ποιότητας για δια-

νομή στην υπόλοιπη Μ Ασία Δευτερευόντως εισάγονταν στην Σμύρνη καφές και ζά-

χαρη λουλάκι και κόκκινες βαφές μπαχαρικά πιπέρι σιδηρικά πορσελάνες και υα-

λικά όπως επίσης και ξυλεία

Γύρω από την πόλη της Σμύρνης η εξαιρετική γονιμότητα του εδάφους είχε

δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δημιουργία ακμαίων χωριών και

κωμοπόλεων που προμήθευαν την πόλη με λαχανικά φρούτα και ψάρια Τα περί-

χωρα της Σμύρνης αποτελούσαν επίσης ένα είδος καταφυγίου για τους Ευρωπαίους

εμπόρους και τους ευπορότερους κατοίκους της πόλης κατά τους αποπνικτικούς μή-

νες του καλοκαιριού Την εποχή αυτή η πόλη υπέφερε από εξάρσεις επιδημιών Γιrsquo

11

αυτό πολλοί κάτοικοί της αποσύρονταν στα περίχωρα όπου το κλίμα ήταν υγιεινό-

τερο και ηπιότερο Σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από τη Σμύρνη βρισκό-

ταν ο Μπουρνόβας ένα από τα πιο όμορφα χωριά στη Μ Ασία Εκεί υπήρχε ανθηρό

παζάρι αλλά και πολλές εξοχικές επαύλεις εμπόρων Γύρω από την πόλη υπήρχαν και

άλλα ακμαία χωριά με αποκλειστικά ελληνικό ως επί το πλείστον πληθυσμό

2 Ο πληθυσμός της πόλης

Σχετικά με τον πληθυσμό της Σμύρνης οφείλουμε να τονίσουμε ότι δεν έχουν

διασωθεί ιδιαίτερα αξιόπιστες πληροφορίες Γιrsquo αυτό πρέπει να είμαστε επιφυλακτι-

κοί ως προς τις σωζόμενες στατιστικές Βασικές πηγές πληροφόρησης αποτελούν οι

αναφορές των διαφόρων περιηγητών Έτσι το 1721 ο Γάλλος περιηγητής De Saint

Maure αναφέρει πως στην πόλη κατοικούσαν περίπου 60000 άνθρωποι Ο Μάρκος

Αντώνιος Κατσαΐτης Κερκυραίος ευγενής υπολόγιζε τον πληθυσμό της Σμύρνης κατά

το 17423 σε 80000 ψυχές Πάντως προς το τέλος του 18ου αι φαίνεται πως ο πλη-

θυσμός της Σμύρνης είχε αγγίξει τους 100000 κατοίκους ενώ τις τρεις πρώτες δεκαε-

τίες του 19ου αι αυξήθηκε περαιτέρω και άγγιξε τους 130000 κατοίκους Παραθέ-

τουμε τον κάτωθι στατιστικό πίνακα σχετικά με την διακύμανση του πληθυσμού της

Σμύρνης ανάμεσα στα έτη 1653-1837 Οι αριθμοί προέρχονται κυρίως από εκτιμήσεις

ξένων περιηγητών γιrsquo αυτό και παρατηρούμε σημαντικές αποκλίσεις και διαφορές

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1653 90000 60000 15000 7000 78000 ―

1657 90000 60000 15000 8000 67000 ―

1675 55000 30000 10000 ― ― ―

1699 24000 14000 8000 400 1500 200

1701 27000 15000 10000 200 1800 200

12

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1714 100000 60000 20000 8000 ― ―

1725 62500 50000 8000 ― 4500 ―

1731 76000 50000 8000 ― 4500 ―

1733 28000 15000 10000 600 2000 ―

1739 100000 80000 10000 2000 6000 ―

1776 102000 65000 21000 6000 10000 200

1778 150000 97000 30000 8000 12000 3000

1812 106000 60000 25000 10000 5000 6000

1817 150000 ― 60000 ― ― ―

1836 150000 75000 40000 10000 15000 10000

1837 130000 45000 55000 5000 13000 12000

Ένα αξιόλογο δημογραφικό στοιχείο είναι η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων

μέσα στην πόλη καθrsquo όλη τη διάρκεια του 18ου αι Αυτή η εικόνα αντιστράφηκε όμως

κατά τον 19ο αι Τότε παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη αύξηση του ελληνικού πληθυ-

σμού της Σμύρνης ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου

αι η οποία συνεχίστηκε

και κατά τον επόμενο αιώνα To 1721 πχ από τους 60000 κατοίκους μόλις οι 7000-

8000 ήταν Έλληνες (ποσοστό περίπου 15) γύρω στο 1776 όμως η ελληνική παρου-

σία είχε σημαντικά ενισχυθεί καθώς από τους 100000 κατοίκους οι 21000 ήταν ελ-

ληνικής καταγωγής (ποσοστό πλέον του 20) για να φθάσουμε στο 1837 οπότε μαρ-

τυρείται για πρώτη φορά αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων έναντι των Τούρκων

(55000 Έλληνες-45000 Τούρκοι) Όσον αφορά τις υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές ομά-

δες το ποσοστό των Εβραίων κυμάνθηκε μεταξύ 5-10 επί του συνολικού πληθυ-

σμού κατά τη διάρκεια της εποχής που εξετάζουμε οι Αρμένιοι δεν ξεπέρασαν σε

ποσοστό το 5 κατά μέσον όρο ενώ η ευρωπαϊκή παροικία άρχισε να ενδυναμώνε-

ται πληθυσμιακά προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι οπότε αποτελούσε

περίπου το 10 του συνολικού πληθυσμού

13

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές

Ο ρυθμός της πληθυσμιακής αύξησης πιθανώς θα ήταν μεγαλύτερος αν δεν

ξεσπούσαν στη Σμύρνη τόσες επιδημίες πανώλης και αν δεν συνέβαιναν τόσες κατα-

στροφές από τις συχνές πυρκαγιές και τους σεισμούς Πράγματι δεν θα ήταν υπερβο-

λικό να ισχυριστούμε ότι στη Σμύρνη ξεσπούσε επιδημία πανώλης σχεδόν κάθε

χρόνο Τρεις ήταν οι βασικές πηγές προέλευσης και μετάδοσης της πανώλης στη

Σμύρνη Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της

Κωνσταντινούπολης Αυτό ήταν φυσιολογικό αφού οι συνθήκες υγιεινής στα λιμάνια

της εποχής εκείνης ήταν απαράδεκτες Ειδικά η πανώλη που προερχόταν από την

Αλεξάνδρεια θεωρούνταν καταστρεπτικότερη αφού συχνά εξελισσόταν σε επιδημία

Εκτός από τη θάλασσα το μικρόβιο της πανώλης μεταδιδόταν στη Σμύρνη

μέσω και της ξηράς Η ανατολική

Μ Ασία ήταν ένα διαρκές πεδίο

αναπαραγωγής του μικροβίου

και της επιδημίας Η πανώλη ξε-

σπούσε στη Σμύρνη από τα μι-

κρόβια που αποκτούσαν εν

αγνοία τους τα καραβάνια καθώς

διέσχιζαν τα οροπέδια της

ανατολικής Μ Ασίας Τα μικρό-

βια προσκολλούνταν είτε μέσω

ψύλλων είτε μέσω αρουραίων σε

είδη όπως περσικά χαλιά ανα-

τολίτικους τάπητες και δεμάτια

βαμβακιού που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της πραμάτειας των καραβα-

νιών Τέλος πηγή προέλευσης του μικροβίου ήταν και η δυτική Μ Ασία ιδίως οι πε-

ριοχές του Οδεμησίου της Φιλαδέλφειας του Kirkağaccedil και η ορεινή περιοχή απrsquo όπου

πηγάζει ο ποταμός Μαίανδρος

(Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το

βυζαντινό φρούριο της Σμύρνης στο όρος Πάγος

γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

3

νείο στη Σμύρνη ενώ λίγα χρόνια αργότερα ακολούθησε η εγκατάσταση προξενείων

από τους Άγγλους και τους Ολλανδούς Η ύπαρξη των προξενείων φυσικό είναι ότι

συνεπαγόταν την ταυτόχρονη σχεδόν εγκατάσταση στην πόλη εμπορικών αντιπρο-

σώπων απrsquo αυτά τα κράτη της Δ Ευρώπης

Δεν είναι υπερβολή λοιπόν να ισχυριστούμε ότι η πόλη της Σμύρνης με το λι-

μάνι της αποτελούσε την καλύτερη επιλογή Αυτό που πρωτίστως αναζητούσαν οι

Δυτικοευρωπαίοι ήταν ένα κατάλληλο λιμάνι ούτως ώστε να προάξουν τις οικονομι-

κές συναλλαγές τους με την ενδοχώρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας αλλά και γε-

νικότερα με τον χώρο της Μέσης Ανατολής Η πόλη αυτή συγκέντρωνε όλες τις απα-

ραίτητες προϋποθέσεις και τα πλεονεκτήματα εκείνα τα οποία θα την μετέτρεπαν

τους επόμενους αιώνες σrsquo αυτό που ονομάστηκε η laquoΑποθήκη της Ανατολήςraquo Πρώτα

απrsquo όλα η Σμύρνη εξαιτίας της καίριας τοποθεσίας της στο μέσον του Αρχιπελάγους

μπορούσε να εξελιχθεί εύκολα στην κύρια εμπορική διέξοδο μιας μεγάλης ενδοχώρας

που απλωνόταν ως την ανατολική Μ Ασία και την Περσία Το λιμάνι της θεωρούνταν

εξάλλου ένα από τα καλύτερα σrsquo όλον τον κόσμο σίγουρα το καλύτερο στο οθωμα-

νικό κράτος αφού βρίσκεται στον μυχό ενός κλειστού κόλπου και είναι τόσο βαθύ

ώστε να υποδέχεται και τα μεγαλύτερα πλοία προσέφερε και προσφέρει δηλαδή ένα

εξαιρετικά ασφαλές αγκυροβόλιο Επιπρόσθετα οι λιμενικές εγκαταστάσεις και οι

γενικότερες υποδομές της πόλης θεωρούνταν ήδη από την περίοδο εκείνη (αρχές

17ου αι) τουλάχιστον ως επαρκείς για την απρόσκοπτη ανάπτυξη των ναυτιλιακών και

εμπορικών δραστηριοτήτων Στη Σμύρνη υπήρχαν διαφόρων εθνοτήτων μεσάζοντες

Έλληνες Εβραίοι Αρμένιοι και Τούρκοι αργυραμοιβοί και δανειστές επιχειρηματίες

με τις κατάλληλες διασυνδέσεις με την ενδοχώρα και το εξωτερικό υπήρχαν επι-

πλέον αποθήκες και γενικά καλός κτηριακός εξοπλισμός Η Σμύρνη τέλος απολάμ-

βανε ένα ακόμη συγκριτικό πλεονέκτημα αυτό της εγγύτητάς της προς την πρωτεύ-

ουσα του κράτους την Κωνσταντινούπολη γεγονός που σήμαινε ότι ήταν λιγότερο

τους δραστηριότητες ήταν πολύ μικρότεροι από εκείνους που πλήρωναν οι ντόπιοι επιχειρηματίες

Επιπλέον οι αλλοδαποί έμποροι είχαν το προνόμιο της laquoετεροδικίαςraquo για οποιοδήποτε δηλαδή πα-

ράπτωμά τους στο έδαφος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας δικάζονταν από τις κατά τόπους προξενι-

κές αρχές και όχι από την αρμόδια κρατική δικαστική αρχή εκτός από περιπτώσεις αντιδικιών μεταξύ

αλλοδαπών και Οθωμανών υπηκόων οπότε το δικαστήριο που εκδίκαζε την υπόθεση ήταν μεικτό

4

εκτεθειμένη σε εξεγέρσεις και κάθε είδους κοινωνικές ταραχές απrsquo ότι άλλα πιο απο-

μακρυσμένα εμπορικά κέντρα στην περιφέρεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας

(Η πόλη και το λιμάνι της Σμύρνης γκραβούρα του Cornelis de Bruijn 1678-1684)

Εκτός όμως από την συνειδητή εγκατάσταση στην πόλη πολυάριθμης ευρω-

παϊκής παροικίας εξέλιξη που στάθηκε όπως προαναφέρθηκε καταλύτης για την

άνοδο της σημασίας της Σμύρνης στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ Ανατολής και

Δύσης ένας ακόμη παράγοντας συνέβαλε στην εμπορική ανάπτυξη αυτής της πόλης

η επίσημη κρατική υποστήριξη Από τα μέσα του 17ου αι το οθωμανικό κράτος υιοθέ-

τησε μια πολιτική που αποσκοπούσε στην ανάδειξη της Σμύρνης ως του μόνου λιμα-

νιού στη δυτική Μ Ασία το οποίο θα ήταν ανοικτό στο διεθνές εμπόριο Στα πλαίσια

αυτής της πολιτικής το κράτος κατασκεύασε το οχυρό Sanccedilak Kale για την προστασία

του λιμένα και των πλοίων που αγκυροβολούσαν σrsquo αυτό ενώ βελτιώθηκε εξίσου η

κτηριακή και υλικοτεχνική υποδομή με την κατασκευή τελωνείων πανδοχείων απο-

βάθρων και αποθηκών

Παράλληλα η οθωμανική διοίκηση εξέδωσε διάταγμα (φιρμάνι) με το οποίο

απαγορευόταν σε άλλα μικρότερα λιμάνια στην περιοχή να έχουν εμπορικές επαφές

με τις διεθνείς αγορές Έτσι από τα τέλη του 18ου αι ο Τσεσμές και το Κουσάντασι

εξήγαν στην Ευρώπη την παραγωγή τους σε σιτάρι φρούτα κρασί σταφίδες και σύκα

αποκλειστικά από το λιμάνι της Σμύρνης περιηγητές της εποχής κάνουν ωστόσο λόγο

για λαθρεμπόριο σιταριού από το Κουσάντασι στη Μάλτα και από κει στην κυρίως

Ευρώπη

5

(Χάρτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Jaillot 1696)

Κατά τον 17ο αι τα κυριότερα εξαγώγιμα προϊόντα της Σμύρνης ήταν το βαμ-

βάκι και το μαλλί Στην ενδοχώρα της Σμύρνης παραγόταν βαμβάκι καλής ποιότητας

ενώ η αναπτυγμένη κτηνοτροφία της ευρύτερης περιοχής και των περιχώρων αποτε-

λούσε μια καλή πηγή μαλλιού Αυτά ήταν τα προϊόντα που προσείλκυσαν κατrsquo αρχάς

το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων εμπόρων Εκτός όμως από το βαμβάκι και το μαλλί οι

Ευρωπαίοι αγόραζαν και άλλα αγαθά τα οποία κατέληγαν στην αγορά της Σμύρνης

μέσω καραβανιών όπως σαπούνι σταφίδες ελιές παρθένο ελαιόλαδο αμύγδαλα

και καρύδια Καίριο ρόλο στην ανάπτυξη του εμπορίου στη Σμύρνη και στην ανάδειξή

της σε διεθνές και εξαιρετικά σημαντικό λιμάνι στάθηκε η μεταφορά εκεί του εμπο-

ρίου του μεταξιού από το Χαλέπι εξέλιξη που ήρθε ως απόρροια των πολυετών οθω-

μανοπερσικών πολέμων της περιόδου 1588-1628

Από το δεύτερο τέταρτο του 17ου αι οι πηγές αναφέρουν ότι το εμπόριο αν-

θούσε στη Σμύρνη κυριότατα δε το εμπόριο τοπικού (προερχόμενου από την

Προύσα) καθώς και περσικού μεταξιού Το έτος 1670 από το λιμάνι της εξήχθησαν

300 τόνοι ακατέργαστου μεταξιού ενώ την ίδια περίπου περίοδο ο Τούρκος περιη-

6

γητής Εβλιά Τσελεμπί (Evliya Ccedilelebi) περιέγραψε τη Σμύρνη ως ένα από τα σημαντικό-

τερα εμπορικά κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας

Μέχρι στιγμής απομονώσαμε τους τρεις κυριότερους λόγους χάρη στους

οποίους η Σμύρνη αναδείχτηκε λιμάνι εξαιρετικής εμπορικής σημασίας από τον 17ο

αι και εξής Είναι ολοφάνερο όμως ότι κύριος καταλύτης για την οικονομική ανά-

πτυξη της πόλης υπήρξε ο σταθερός προσανατολισμός της προς τις διαρκώς ανα-

πτυσσόμενες αγορές της Δυτικής Ευρώπης Η επίσημη κρατική υποστήριξη και η άν-

θηση του εμπορίου του μεταξιού λειτούργησαν παραπληρωματικά Η εγκατάσταση

πολυάριθμης ευρωπαϊκής παροικίας στη Σμύρνη αποδεικνύει την ορθότητα της πα-

ραπάνω διαπίστωσης Οι βάσεις της οικονομικής ανάπτυξης είχαν ήδη τεθεί από τις

πρώτες δεκαετίες του 17ου αι με επακόλουθο την ανάδειξη της Σμύρνης ως του κυ-

ριότερου εξαγωγικού λιμανιού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας από το δεύτερο μισό

του 18ου αι και εξής Η laquoαπογείωσηraquo του όγκου των εμπορικών συναλλαγών δεν εί-

ναι τυχαίο ότι συνέπεσε με μια αντίστοιχη laquoαπογείωσηraquo του παγκόσμιου εμπορίου

την ίδια περίπου περίοδο όπως θα διαπιστώσουμε παρακάτω Απrsquo αυτό το γεγονός

και μόνο αποδεικνύεται ο βαθμός διασύνδεσης της αγοράς της Σμύρνης με τις αγορές

της Δυτικής Ευρώπης Κατά τον πρώιμο 19ο αι ακόμη και προϊόντα του Χαλεπίου και

της ευρύτερης Συρίας προοριζόμενα για εξαγωγή διοχετεύονταν στις ευρωπαϊκές

αγορές μέσω του λιμανιού της Σμύρνης Η πόλη είχε πλέον μετατραπεί σε αποκλει-

στικό σχεδόν διανομέα αγαθών και πρώτων υλών της Μ Ασίας και της Εγγύς Ανατο-

λής προς την Ευρώπη

Οι ισχυροί δεσμοί της Σμύρνης με την Δυτική Ευρώπη παρέσυραν και άλλες

περιοχές της οθωμανικής ενδοχώρας σε μια τροχιά ανάπτυξης των εμπορικών δρα-

στηριοτήτων τους όσον αφορά τόσο το εξαγωγικό όσο και το εισαγωγικό εμπόριο

Μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι πολλά δυτικά προϊόντα προορισμένα για τις

αγορές της Συρίας και της Περσίας εισάγονταν φθηνότερα μέσω Σμύρνης παρά μέσω

της Βηρυτού ή της Αλεξανδρέττας Οι δυσκολίες στην διαδρομή Αλεξανδρέττας-Χαλε-

πίου και Βηρυτού-Δαμασκού καθώς και η ανεπάρκεια του λιμανιού της Αλεξανδρέτ-

τας σήμαιναν ότι ήταν οικονομικά συμφερότερος και ασφαλέστερος ο εφοδιασμός

της Συρίας και της Μεσοποταμίας διαμέσου της οδικής διαδρομής Σμύρνη-Χαλέπι-

Δαμασκός παρά μέσω των συριακών λιμένων

7

Η καλή οδική διασύνδεση της Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κρά-

τους υπήρξε ακόμη ένας παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης για την πόλη Πολυά-

ριθμα και μεγάλα καραβάνια διέσχιζαν το εσωτερικό της Μ Ασίας προμηθεύοντας

την αγορά της Σμύρνης με ακριβά αγαθά και προϊόντα της Περσίας και της Ινδίας

όπως περσικό μετάξι ινδικά υφάσματα φαρμακευτικές ύλες και μπαχαρικά ήδη από

τα τέλη του 17ου αι Κατά την επιστροφή τους στην Περσία τα καραβάνια μετέφεραν

μπαχαρικά και εισαγόμενα βιομηχανικά προϊόντα της Δυτικής Ευρώπης όπως ρούχα

ψαλίδια καθρέπτες και ρολόγια Η Υψηλή Πύλη φαίνεται πως είχε επενδύσει πάρα

πολλά στην ανεμπόδιστη και ασφαλή ροή αγαθών και προϊόντων διαμέσου των χερ-

σαίων εμπορικών οδών Καθrsquo όλο το μήκος της χερσαίας αυτής εμπορικής αρτηρίας

είχε οργανωθεί ένα ολόκληρο δίκτυο από χάνια καφενεία και μεγάλα πανδοχεία (χά-

νια kervansaraylar) προκειμένου να εξυπηρετούνται οι έμποροι και οι προμηθευτές

(Χάνι στη Σμύρνη το 1855 χαρακτικό σε περιοδική έκδοση των laquoThe Illustrated London Newsraquo)

Η ίδια η Σμύρνη συνδεόταν μέσω αυτών των χερσαίων οδών τόσο με κοντινές

όσο και με πιο απομακρυσμένες πόλεις και άλλα εμπορικά κέντρα της Μ Ασίας Η

αξιοσημείωτη ανάπτυξη της εμπορικής δραστηριότητας της Σμύρνης κατά τον 18ο αι

είχε ως συνέπεια τη διασύνδεση ολοένα και περισσότερων περιοχών της Μ Ασίας με

τις διεθνείς αγορές Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αττάλειας σύμφωνα με

8

περιγραφές συγχρόνων περιηγητών laquoThe great plain

of Adalia had begun to feel the effects of this impulse

even from distant parts of the interior camels horses

and asses were bringing daily their separate ventures

to load Greek vessels which lay in the port In the ba-

zaar we saw cloth hardware and various specimens of

English and German manufacture they had been con-

veyed mostly by the regular caravans from Smyrna

Few articles for barter were bought by the Greek corn

traders Ready money was their staple and every ves-

sel that we examined on its way from Malta and Mes-

sina to these coasts had many thousands of dollars on

boardraquo

Κατά τον 18ο αι από το λιμάνι της Σμύρνης

εξάγονταν προς τη Δύση ακατέργαστο μετάξι Προύσας και νήματα μοχέρ από την

Άγκυρα γεγονός που αποδεικνύει ότι η Σμύρνη είχε εξελιχθεί στο κύριο εξαγωγικό

κέντρο της Μ Ασίας για αγαθά και πρώτες ύλες που προορίζονταν για την Ευρώπη3

Ντόπιοι έμποροι Εβραίοι στην Προύσα και Αρμένιοι στην Άγκυρα είχαν τον έλεγχο

του εμπορίου σrsquo αυτές τις δύο πόλεις και έστελναν τις πρώτες ύλες στους συναδέλ-

φους τους στη Σμύρνη Η οθωμανική διοίκηση ευνόησε τη μετατροπή της Σμύρνης σε

αποκλειστικό εξαγωγέα των παραπάνω πρώτων υλών στη Δύση Οι διάφορες φορο-

λογικές και τελωνειακές απαλλαγές στη διακίνηση αυτών των προϊόντων σε συνδυα-

σμό με την αυξημένη ζήτηση της ευρωπαϊκής αγοράς για νήματα μοχέρ και μετάξι

κατά το πρώτο μισό του 18ου αι συνέβαλαν τα μέγιστα στην ανάδειξη της Σμύρνης ως

ενός διεθνούς εμπορικού κέντρου

Εκείνη την εποχή η Σμύρνη και η ενδοχώρα της συνιστούσαν μια από τις πλέον

αναπτυγμένες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Ακόμη και τα νησιά του Αρ-

χιπελάγους σταδιακά ενσωματώθηκαν στην ευρύτερη ευρωπαϊκή και μεσογειακή

3 Εκτός από νήματα μοχέρ η Σμύρνη εξήγε στη Μασσαλία και ποσότητες υφασμάτων μοχέρ ιδίως

κατά το πρώτο τέταρτο του 18ου

αι E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 31

(Καμήλες καραβανιού στη Σμύρνη

γκραβούρα του David Wilkie

1850)

9

αγορά αφού μέσω της Σμύρνης εξαγόταν η παραγωγή των νησιών του Αιγαίου στη

Δύση ενώ παράλληλα τα ίδια τα νησιά προμηθεύονταν προϊόντα και αγαθά προερ-

χόμενα από την Ευρώπη διαμέσου του παράκτιου σμυρνιώτικου εμπορίου Η Χίος και

η Τήνος εξήγαν τα σύκα τα κίτρα και άλλα φρούτα μέσω της Σμύρνης4 Η Τήνος που-

λούσε ακατέργαστο μετάξι στη Χίο την Προύσα και την Κωνσταντινούπολη για να

χρησιμοποιηθεί στις εγχώριες βιοτεχνίες μεταξιού ενώ η Νάξος έστελνε σημαντικές

ποσότητες τυριού στη Σμύρνη

(Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι)

Η Σμύρνη είχε επίσης ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς όχι μόνο με την ενδο-

χώρα της Μ Ασίας με τα νησιά του Αιγαίου και με τη Δύση αλλά και με την Κωνστα-

ντινούπολη Οι δύο αυτές μεγαλουπόλεις αποτελούσαν τα εξαγωγικά λιμάνια για την

παραγωγή ολόκληρης της Μ Ασίας Αλλά και το διεθνές εμπόριο του οθωμανικού

κράτους περιστρεφόταν γύρω απrsquo αυτές τις δύο πόλεις Τα περισσότερα πλοία που

έρχονταν λχ από το Λονδίνο ξεφόρτωναν μέρος των εμπορευμάτων τους στη Σμύρνη

και συνέχιζαν για την Κωνσταντινούπολη όπου ξεφόρτωναν και τα υπόλοιπα Η ίδια

4 Σrsquo αυτό το σημείο οφείλουμε να σημειώσουμε πως η θεαματική ανάπτυξη της Σμύρνης και του λιμα-

νιού της από τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου

αι έβλαψε κυρίως τη Χίο Το λιμάνι της Χίου το οποίο

καθrsquo όλη τη διάρκεια του 16ου

αι θεωρούνταν από τα πιο ανθηρά του Αιγαίου μέχρι τα μέσα του 17ου

αι οδηγήθηκε σε παρακμή από τα διάφορα μέτρα που πήρε η Υψηλή Πύλη προκειμένου να αναδεί-

ξει το λιμάνι της Σμύρνης ως μοναδική έξοδο του ανατολικού εμπορίου προς τη Δύση Σαν αποτέλε-

σμα πολλοί Χιώτες μετανάστευσαν στη Σμύρνη και δραστηριοποιήθηκαν έντονα στην εμπορική ζωή

της πόλης αυτής κατά τον 18ο αι Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 27

10

διαδικασία επαναλαμβανόταν και στο ταξίδι του γυρισμού μέρος των εμπορευμάτων

φορτωνόταν στην Κωνσταντινούπολη και το υπόλοιπο στη Σμύρνη

Όπως σrsquo όλα τα διεθνή εμπορικά κέντρα η καρδιά της Σμύρνης ήταν η αγορά

το παζάρι της Το παζάρι υποδιαιρούνταν σε τομείς ανάλογα με τα είδη των προϊό-

ντων προς πώληση και ανάλογα με την εθνικότητα των εμπόρων Η καθεμιά κοινό-

τητα η ελληνική η αρμενική η εβραϊκή είχε το δικό της τμήμα στο παζάρι όπου

εξέθετε τα εμπορεύματά της κοσμήματα γούνες μεταξωτά από την Περσία κασμί-

ρια μαντίλες και αρώματα από την Άπω Ανατολή Στο κομμάτι του παζαριού όπου

δραστηριοποιούνταν οι Τούρκοι έμποροι μπορούσε κανείς να βρει μία εξίσου πλού-

σια ποικιλία αγαθών στο αγγλικό παζάρι πωλούνταν υφάσματα κάμποτ από το Μά-

ντσεστερ και άλλα βαμβακερά ενώ το αιγυπτιακό παζάρι -παρότι ήταν ένα επιβλη-

τικό αρχιτεκτόνημα- είχε τη φήμη ότι σrsquo αυτό ενδημούσε διαρκώς πανούκλα

Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών της Σμύρνης προς τη Δύση αποτελού-

νταν από μετάξι νήματα μοχέρ μαλλί αιγός βαμβάκι βαμβακερά νήματα και μάλ-

λινα υφάσματα Η Σμύρνη εξήγε επίσης σιτάρι κάρδαμο κερί παρθένο ελαιόλαδο

κίτρινα μούρα σταφίδες πικραμύγδαλα δέρματα λαγού κρασί σύκα σφουγγάρια

μαστίχα όπιο αποξηραμένα φρούτα χαλιά και αρκετά υφάσματα και ρούχα

Η Σμύρνη εισήγε κυρίως ρούχα όλων των ειδών χοντρά βαμβακερά λινά

ρούχα πολυτελείας μαντίλες μουσελίνες μεταξωτά υφάσματα χρυσοποίκιλτα υφά-

σματα κά Τα πολυτελή υφάσματα διοχετεύονταν κυρίως στην αγορά της Κωνσταντι-

νούπολης ενώ η Σμύρνη κρατούσε υφάσματα μέτριας και καλής ποιότητας για δια-

νομή στην υπόλοιπη Μ Ασία Δευτερευόντως εισάγονταν στην Σμύρνη καφές και ζά-

χαρη λουλάκι και κόκκινες βαφές μπαχαρικά πιπέρι σιδηρικά πορσελάνες και υα-

λικά όπως επίσης και ξυλεία

Γύρω από την πόλη της Σμύρνης η εξαιρετική γονιμότητα του εδάφους είχε

δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δημιουργία ακμαίων χωριών και

κωμοπόλεων που προμήθευαν την πόλη με λαχανικά φρούτα και ψάρια Τα περί-

χωρα της Σμύρνης αποτελούσαν επίσης ένα είδος καταφυγίου για τους Ευρωπαίους

εμπόρους και τους ευπορότερους κατοίκους της πόλης κατά τους αποπνικτικούς μή-

νες του καλοκαιριού Την εποχή αυτή η πόλη υπέφερε από εξάρσεις επιδημιών Γιrsquo

11

αυτό πολλοί κάτοικοί της αποσύρονταν στα περίχωρα όπου το κλίμα ήταν υγιεινό-

τερο και ηπιότερο Σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από τη Σμύρνη βρισκό-

ταν ο Μπουρνόβας ένα από τα πιο όμορφα χωριά στη Μ Ασία Εκεί υπήρχε ανθηρό

παζάρι αλλά και πολλές εξοχικές επαύλεις εμπόρων Γύρω από την πόλη υπήρχαν και

άλλα ακμαία χωριά με αποκλειστικά ελληνικό ως επί το πλείστον πληθυσμό

2 Ο πληθυσμός της πόλης

Σχετικά με τον πληθυσμό της Σμύρνης οφείλουμε να τονίσουμε ότι δεν έχουν

διασωθεί ιδιαίτερα αξιόπιστες πληροφορίες Γιrsquo αυτό πρέπει να είμαστε επιφυλακτι-

κοί ως προς τις σωζόμενες στατιστικές Βασικές πηγές πληροφόρησης αποτελούν οι

αναφορές των διαφόρων περιηγητών Έτσι το 1721 ο Γάλλος περιηγητής De Saint

Maure αναφέρει πως στην πόλη κατοικούσαν περίπου 60000 άνθρωποι Ο Μάρκος

Αντώνιος Κατσαΐτης Κερκυραίος ευγενής υπολόγιζε τον πληθυσμό της Σμύρνης κατά

το 17423 σε 80000 ψυχές Πάντως προς το τέλος του 18ου αι φαίνεται πως ο πλη-

θυσμός της Σμύρνης είχε αγγίξει τους 100000 κατοίκους ενώ τις τρεις πρώτες δεκαε-

τίες του 19ου αι αυξήθηκε περαιτέρω και άγγιξε τους 130000 κατοίκους Παραθέ-

τουμε τον κάτωθι στατιστικό πίνακα σχετικά με την διακύμανση του πληθυσμού της

Σμύρνης ανάμεσα στα έτη 1653-1837 Οι αριθμοί προέρχονται κυρίως από εκτιμήσεις

ξένων περιηγητών γιrsquo αυτό και παρατηρούμε σημαντικές αποκλίσεις και διαφορές

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1653 90000 60000 15000 7000 78000 ―

1657 90000 60000 15000 8000 67000 ―

1675 55000 30000 10000 ― ― ―

1699 24000 14000 8000 400 1500 200

1701 27000 15000 10000 200 1800 200

12

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1714 100000 60000 20000 8000 ― ―

1725 62500 50000 8000 ― 4500 ―

1731 76000 50000 8000 ― 4500 ―

1733 28000 15000 10000 600 2000 ―

1739 100000 80000 10000 2000 6000 ―

1776 102000 65000 21000 6000 10000 200

1778 150000 97000 30000 8000 12000 3000

1812 106000 60000 25000 10000 5000 6000

1817 150000 ― 60000 ― ― ―

1836 150000 75000 40000 10000 15000 10000

1837 130000 45000 55000 5000 13000 12000

Ένα αξιόλογο δημογραφικό στοιχείο είναι η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων

μέσα στην πόλη καθrsquo όλη τη διάρκεια του 18ου αι Αυτή η εικόνα αντιστράφηκε όμως

κατά τον 19ο αι Τότε παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη αύξηση του ελληνικού πληθυ-

σμού της Σμύρνης ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου

αι η οποία συνεχίστηκε

και κατά τον επόμενο αιώνα To 1721 πχ από τους 60000 κατοίκους μόλις οι 7000-

8000 ήταν Έλληνες (ποσοστό περίπου 15) γύρω στο 1776 όμως η ελληνική παρου-

σία είχε σημαντικά ενισχυθεί καθώς από τους 100000 κατοίκους οι 21000 ήταν ελ-

ληνικής καταγωγής (ποσοστό πλέον του 20) για να φθάσουμε στο 1837 οπότε μαρ-

τυρείται για πρώτη φορά αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων έναντι των Τούρκων

(55000 Έλληνες-45000 Τούρκοι) Όσον αφορά τις υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές ομά-

δες το ποσοστό των Εβραίων κυμάνθηκε μεταξύ 5-10 επί του συνολικού πληθυ-

σμού κατά τη διάρκεια της εποχής που εξετάζουμε οι Αρμένιοι δεν ξεπέρασαν σε

ποσοστό το 5 κατά μέσον όρο ενώ η ευρωπαϊκή παροικία άρχισε να ενδυναμώνε-

ται πληθυσμιακά προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι οπότε αποτελούσε

περίπου το 10 του συνολικού πληθυσμού

13

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές

Ο ρυθμός της πληθυσμιακής αύξησης πιθανώς θα ήταν μεγαλύτερος αν δεν

ξεσπούσαν στη Σμύρνη τόσες επιδημίες πανώλης και αν δεν συνέβαιναν τόσες κατα-

στροφές από τις συχνές πυρκαγιές και τους σεισμούς Πράγματι δεν θα ήταν υπερβο-

λικό να ισχυριστούμε ότι στη Σμύρνη ξεσπούσε επιδημία πανώλης σχεδόν κάθε

χρόνο Τρεις ήταν οι βασικές πηγές προέλευσης και μετάδοσης της πανώλης στη

Σμύρνη Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της

Κωνσταντινούπολης Αυτό ήταν φυσιολογικό αφού οι συνθήκες υγιεινής στα λιμάνια

της εποχής εκείνης ήταν απαράδεκτες Ειδικά η πανώλη που προερχόταν από την

Αλεξάνδρεια θεωρούνταν καταστρεπτικότερη αφού συχνά εξελισσόταν σε επιδημία

Εκτός από τη θάλασσα το μικρόβιο της πανώλης μεταδιδόταν στη Σμύρνη

μέσω και της ξηράς Η ανατολική

Μ Ασία ήταν ένα διαρκές πεδίο

αναπαραγωγής του μικροβίου

και της επιδημίας Η πανώλη ξε-

σπούσε στη Σμύρνη από τα μι-

κρόβια που αποκτούσαν εν

αγνοία τους τα καραβάνια καθώς

διέσχιζαν τα οροπέδια της

ανατολικής Μ Ασίας Τα μικρό-

βια προσκολλούνταν είτε μέσω

ψύλλων είτε μέσω αρουραίων σε

είδη όπως περσικά χαλιά ανα-

τολίτικους τάπητες και δεμάτια

βαμβακιού που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της πραμάτειας των καραβα-

νιών Τέλος πηγή προέλευσης του μικροβίου ήταν και η δυτική Μ Ασία ιδίως οι πε-

ριοχές του Οδεμησίου της Φιλαδέλφειας του Kirkağaccedil και η ορεινή περιοχή απrsquo όπου

πηγάζει ο ποταμός Μαίανδρος

(Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το

βυζαντινό φρούριο της Σμύρνης στο όρος Πάγος

γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

4

εκτεθειμένη σε εξεγέρσεις και κάθε είδους κοινωνικές ταραχές απrsquo ότι άλλα πιο απο-

μακρυσμένα εμπορικά κέντρα στην περιφέρεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας

(Η πόλη και το λιμάνι της Σμύρνης γκραβούρα του Cornelis de Bruijn 1678-1684)

Εκτός όμως από την συνειδητή εγκατάσταση στην πόλη πολυάριθμης ευρω-

παϊκής παροικίας εξέλιξη που στάθηκε όπως προαναφέρθηκε καταλύτης για την

άνοδο της σημασίας της Σμύρνης στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ Ανατολής και

Δύσης ένας ακόμη παράγοντας συνέβαλε στην εμπορική ανάπτυξη αυτής της πόλης

η επίσημη κρατική υποστήριξη Από τα μέσα του 17ου αι το οθωμανικό κράτος υιοθέ-

τησε μια πολιτική που αποσκοπούσε στην ανάδειξη της Σμύρνης ως του μόνου λιμα-

νιού στη δυτική Μ Ασία το οποίο θα ήταν ανοικτό στο διεθνές εμπόριο Στα πλαίσια

αυτής της πολιτικής το κράτος κατασκεύασε το οχυρό Sanccedilak Kale για την προστασία

του λιμένα και των πλοίων που αγκυροβολούσαν σrsquo αυτό ενώ βελτιώθηκε εξίσου η

κτηριακή και υλικοτεχνική υποδομή με την κατασκευή τελωνείων πανδοχείων απο-

βάθρων και αποθηκών

Παράλληλα η οθωμανική διοίκηση εξέδωσε διάταγμα (φιρμάνι) με το οποίο

απαγορευόταν σε άλλα μικρότερα λιμάνια στην περιοχή να έχουν εμπορικές επαφές

με τις διεθνείς αγορές Έτσι από τα τέλη του 18ου αι ο Τσεσμές και το Κουσάντασι

εξήγαν στην Ευρώπη την παραγωγή τους σε σιτάρι φρούτα κρασί σταφίδες και σύκα

αποκλειστικά από το λιμάνι της Σμύρνης περιηγητές της εποχής κάνουν ωστόσο λόγο

για λαθρεμπόριο σιταριού από το Κουσάντασι στη Μάλτα και από κει στην κυρίως

Ευρώπη

5

(Χάρτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Jaillot 1696)

Κατά τον 17ο αι τα κυριότερα εξαγώγιμα προϊόντα της Σμύρνης ήταν το βαμ-

βάκι και το μαλλί Στην ενδοχώρα της Σμύρνης παραγόταν βαμβάκι καλής ποιότητας

ενώ η αναπτυγμένη κτηνοτροφία της ευρύτερης περιοχής και των περιχώρων αποτε-

λούσε μια καλή πηγή μαλλιού Αυτά ήταν τα προϊόντα που προσείλκυσαν κατrsquo αρχάς

το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων εμπόρων Εκτός όμως από το βαμβάκι και το μαλλί οι

Ευρωπαίοι αγόραζαν και άλλα αγαθά τα οποία κατέληγαν στην αγορά της Σμύρνης

μέσω καραβανιών όπως σαπούνι σταφίδες ελιές παρθένο ελαιόλαδο αμύγδαλα

και καρύδια Καίριο ρόλο στην ανάπτυξη του εμπορίου στη Σμύρνη και στην ανάδειξή

της σε διεθνές και εξαιρετικά σημαντικό λιμάνι στάθηκε η μεταφορά εκεί του εμπο-

ρίου του μεταξιού από το Χαλέπι εξέλιξη που ήρθε ως απόρροια των πολυετών οθω-

μανοπερσικών πολέμων της περιόδου 1588-1628

Από το δεύτερο τέταρτο του 17ου αι οι πηγές αναφέρουν ότι το εμπόριο αν-

θούσε στη Σμύρνη κυριότατα δε το εμπόριο τοπικού (προερχόμενου από την

Προύσα) καθώς και περσικού μεταξιού Το έτος 1670 από το λιμάνι της εξήχθησαν

300 τόνοι ακατέργαστου μεταξιού ενώ την ίδια περίπου περίοδο ο Τούρκος περιη-

6

γητής Εβλιά Τσελεμπί (Evliya Ccedilelebi) περιέγραψε τη Σμύρνη ως ένα από τα σημαντικό-

τερα εμπορικά κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας

Μέχρι στιγμής απομονώσαμε τους τρεις κυριότερους λόγους χάρη στους

οποίους η Σμύρνη αναδείχτηκε λιμάνι εξαιρετικής εμπορικής σημασίας από τον 17ο

αι και εξής Είναι ολοφάνερο όμως ότι κύριος καταλύτης για την οικονομική ανά-

πτυξη της πόλης υπήρξε ο σταθερός προσανατολισμός της προς τις διαρκώς ανα-

πτυσσόμενες αγορές της Δυτικής Ευρώπης Η επίσημη κρατική υποστήριξη και η άν-

θηση του εμπορίου του μεταξιού λειτούργησαν παραπληρωματικά Η εγκατάσταση

πολυάριθμης ευρωπαϊκής παροικίας στη Σμύρνη αποδεικνύει την ορθότητα της πα-

ραπάνω διαπίστωσης Οι βάσεις της οικονομικής ανάπτυξης είχαν ήδη τεθεί από τις

πρώτες δεκαετίες του 17ου αι με επακόλουθο την ανάδειξη της Σμύρνης ως του κυ-

ριότερου εξαγωγικού λιμανιού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας από το δεύτερο μισό

του 18ου αι και εξής Η laquoαπογείωσηraquo του όγκου των εμπορικών συναλλαγών δεν εί-

ναι τυχαίο ότι συνέπεσε με μια αντίστοιχη laquoαπογείωσηraquo του παγκόσμιου εμπορίου

την ίδια περίπου περίοδο όπως θα διαπιστώσουμε παρακάτω Απrsquo αυτό το γεγονός

και μόνο αποδεικνύεται ο βαθμός διασύνδεσης της αγοράς της Σμύρνης με τις αγορές

της Δυτικής Ευρώπης Κατά τον πρώιμο 19ο αι ακόμη και προϊόντα του Χαλεπίου και

της ευρύτερης Συρίας προοριζόμενα για εξαγωγή διοχετεύονταν στις ευρωπαϊκές

αγορές μέσω του λιμανιού της Σμύρνης Η πόλη είχε πλέον μετατραπεί σε αποκλει-

στικό σχεδόν διανομέα αγαθών και πρώτων υλών της Μ Ασίας και της Εγγύς Ανατο-

λής προς την Ευρώπη

Οι ισχυροί δεσμοί της Σμύρνης με την Δυτική Ευρώπη παρέσυραν και άλλες

περιοχές της οθωμανικής ενδοχώρας σε μια τροχιά ανάπτυξης των εμπορικών δρα-

στηριοτήτων τους όσον αφορά τόσο το εξαγωγικό όσο και το εισαγωγικό εμπόριο

Μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι πολλά δυτικά προϊόντα προορισμένα για τις

αγορές της Συρίας και της Περσίας εισάγονταν φθηνότερα μέσω Σμύρνης παρά μέσω

της Βηρυτού ή της Αλεξανδρέττας Οι δυσκολίες στην διαδρομή Αλεξανδρέττας-Χαλε-

πίου και Βηρυτού-Δαμασκού καθώς και η ανεπάρκεια του λιμανιού της Αλεξανδρέτ-

τας σήμαιναν ότι ήταν οικονομικά συμφερότερος και ασφαλέστερος ο εφοδιασμός

της Συρίας και της Μεσοποταμίας διαμέσου της οδικής διαδρομής Σμύρνη-Χαλέπι-

Δαμασκός παρά μέσω των συριακών λιμένων

7

Η καλή οδική διασύνδεση της Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κρά-

τους υπήρξε ακόμη ένας παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης για την πόλη Πολυά-

ριθμα και μεγάλα καραβάνια διέσχιζαν το εσωτερικό της Μ Ασίας προμηθεύοντας

την αγορά της Σμύρνης με ακριβά αγαθά και προϊόντα της Περσίας και της Ινδίας

όπως περσικό μετάξι ινδικά υφάσματα φαρμακευτικές ύλες και μπαχαρικά ήδη από

τα τέλη του 17ου αι Κατά την επιστροφή τους στην Περσία τα καραβάνια μετέφεραν

μπαχαρικά και εισαγόμενα βιομηχανικά προϊόντα της Δυτικής Ευρώπης όπως ρούχα

ψαλίδια καθρέπτες και ρολόγια Η Υψηλή Πύλη φαίνεται πως είχε επενδύσει πάρα

πολλά στην ανεμπόδιστη και ασφαλή ροή αγαθών και προϊόντων διαμέσου των χερ-

σαίων εμπορικών οδών Καθrsquo όλο το μήκος της χερσαίας αυτής εμπορικής αρτηρίας

είχε οργανωθεί ένα ολόκληρο δίκτυο από χάνια καφενεία και μεγάλα πανδοχεία (χά-

νια kervansaraylar) προκειμένου να εξυπηρετούνται οι έμποροι και οι προμηθευτές

(Χάνι στη Σμύρνη το 1855 χαρακτικό σε περιοδική έκδοση των laquoThe Illustrated London Newsraquo)

Η ίδια η Σμύρνη συνδεόταν μέσω αυτών των χερσαίων οδών τόσο με κοντινές

όσο και με πιο απομακρυσμένες πόλεις και άλλα εμπορικά κέντρα της Μ Ασίας Η

αξιοσημείωτη ανάπτυξη της εμπορικής δραστηριότητας της Σμύρνης κατά τον 18ο αι

είχε ως συνέπεια τη διασύνδεση ολοένα και περισσότερων περιοχών της Μ Ασίας με

τις διεθνείς αγορές Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αττάλειας σύμφωνα με

8

περιγραφές συγχρόνων περιηγητών laquoThe great plain

of Adalia had begun to feel the effects of this impulse

even from distant parts of the interior camels horses

and asses were bringing daily their separate ventures

to load Greek vessels which lay in the port In the ba-

zaar we saw cloth hardware and various specimens of

English and German manufacture they had been con-

veyed mostly by the regular caravans from Smyrna

Few articles for barter were bought by the Greek corn

traders Ready money was their staple and every ves-

sel that we examined on its way from Malta and Mes-

sina to these coasts had many thousands of dollars on

boardraquo

Κατά τον 18ο αι από το λιμάνι της Σμύρνης

εξάγονταν προς τη Δύση ακατέργαστο μετάξι Προύσας και νήματα μοχέρ από την

Άγκυρα γεγονός που αποδεικνύει ότι η Σμύρνη είχε εξελιχθεί στο κύριο εξαγωγικό

κέντρο της Μ Ασίας για αγαθά και πρώτες ύλες που προορίζονταν για την Ευρώπη3

Ντόπιοι έμποροι Εβραίοι στην Προύσα και Αρμένιοι στην Άγκυρα είχαν τον έλεγχο

του εμπορίου σrsquo αυτές τις δύο πόλεις και έστελναν τις πρώτες ύλες στους συναδέλ-

φους τους στη Σμύρνη Η οθωμανική διοίκηση ευνόησε τη μετατροπή της Σμύρνης σε

αποκλειστικό εξαγωγέα των παραπάνω πρώτων υλών στη Δύση Οι διάφορες φορο-

λογικές και τελωνειακές απαλλαγές στη διακίνηση αυτών των προϊόντων σε συνδυα-

σμό με την αυξημένη ζήτηση της ευρωπαϊκής αγοράς για νήματα μοχέρ και μετάξι

κατά το πρώτο μισό του 18ου αι συνέβαλαν τα μέγιστα στην ανάδειξη της Σμύρνης ως

ενός διεθνούς εμπορικού κέντρου

Εκείνη την εποχή η Σμύρνη και η ενδοχώρα της συνιστούσαν μια από τις πλέον

αναπτυγμένες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Ακόμη και τα νησιά του Αρ-

χιπελάγους σταδιακά ενσωματώθηκαν στην ευρύτερη ευρωπαϊκή και μεσογειακή

3 Εκτός από νήματα μοχέρ η Σμύρνη εξήγε στη Μασσαλία και ποσότητες υφασμάτων μοχέρ ιδίως

κατά το πρώτο τέταρτο του 18ου

αι E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 31

(Καμήλες καραβανιού στη Σμύρνη

γκραβούρα του David Wilkie

1850)

9

αγορά αφού μέσω της Σμύρνης εξαγόταν η παραγωγή των νησιών του Αιγαίου στη

Δύση ενώ παράλληλα τα ίδια τα νησιά προμηθεύονταν προϊόντα και αγαθά προερ-

χόμενα από την Ευρώπη διαμέσου του παράκτιου σμυρνιώτικου εμπορίου Η Χίος και

η Τήνος εξήγαν τα σύκα τα κίτρα και άλλα φρούτα μέσω της Σμύρνης4 Η Τήνος που-

λούσε ακατέργαστο μετάξι στη Χίο την Προύσα και την Κωνσταντινούπολη για να

χρησιμοποιηθεί στις εγχώριες βιοτεχνίες μεταξιού ενώ η Νάξος έστελνε σημαντικές

ποσότητες τυριού στη Σμύρνη

(Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι)

Η Σμύρνη είχε επίσης ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς όχι μόνο με την ενδο-

χώρα της Μ Ασίας με τα νησιά του Αιγαίου και με τη Δύση αλλά και με την Κωνστα-

ντινούπολη Οι δύο αυτές μεγαλουπόλεις αποτελούσαν τα εξαγωγικά λιμάνια για την

παραγωγή ολόκληρης της Μ Ασίας Αλλά και το διεθνές εμπόριο του οθωμανικού

κράτους περιστρεφόταν γύρω απrsquo αυτές τις δύο πόλεις Τα περισσότερα πλοία που

έρχονταν λχ από το Λονδίνο ξεφόρτωναν μέρος των εμπορευμάτων τους στη Σμύρνη

και συνέχιζαν για την Κωνσταντινούπολη όπου ξεφόρτωναν και τα υπόλοιπα Η ίδια

4 Σrsquo αυτό το σημείο οφείλουμε να σημειώσουμε πως η θεαματική ανάπτυξη της Σμύρνης και του λιμα-

νιού της από τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου

αι έβλαψε κυρίως τη Χίο Το λιμάνι της Χίου το οποίο

καθrsquo όλη τη διάρκεια του 16ου

αι θεωρούνταν από τα πιο ανθηρά του Αιγαίου μέχρι τα μέσα του 17ου

αι οδηγήθηκε σε παρακμή από τα διάφορα μέτρα που πήρε η Υψηλή Πύλη προκειμένου να αναδεί-

ξει το λιμάνι της Σμύρνης ως μοναδική έξοδο του ανατολικού εμπορίου προς τη Δύση Σαν αποτέλε-

σμα πολλοί Χιώτες μετανάστευσαν στη Σμύρνη και δραστηριοποιήθηκαν έντονα στην εμπορική ζωή

της πόλης αυτής κατά τον 18ο αι Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 27

10

διαδικασία επαναλαμβανόταν και στο ταξίδι του γυρισμού μέρος των εμπορευμάτων

φορτωνόταν στην Κωνσταντινούπολη και το υπόλοιπο στη Σμύρνη

Όπως σrsquo όλα τα διεθνή εμπορικά κέντρα η καρδιά της Σμύρνης ήταν η αγορά

το παζάρι της Το παζάρι υποδιαιρούνταν σε τομείς ανάλογα με τα είδη των προϊό-

ντων προς πώληση και ανάλογα με την εθνικότητα των εμπόρων Η καθεμιά κοινό-

τητα η ελληνική η αρμενική η εβραϊκή είχε το δικό της τμήμα στο παζάρι όπου

εξέθετε τα εμπορεύματά της κοσμήματα γούνες μεταξωτά από την Περσία κασμί-

ρια μαντίλες και αρώματα από την Άπω Ανατολή Στο κομμάτι του παζαριού όπου

δραστηριοποιούνταν οι Τούρκοι έμποροι μπορούσε κανείς να βρει μία εξίσου πλού-

σια ποικιλία αγαθών στο αγγλικό παζάρι πωλούνταν υφάσματα κάμποτ από το Μά-

ντσεστερ και άλλα βαμβακερά ενώ το αιγυπτιακό παζάρι -παρότι ήταν ένα επιβλη-

τικό αρχιτεκτόνημα- είχε τη φήμη ότι σrsquo αυτό ενδημούσε διαρκώς πανούκλα

Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών της Σμύρνης προς τη Δύση αποτελού-

νταν από μετάξι νήματα μοχέρ μαλλί αιγός βαμβάκι βαμβακερά νήματα και μάλ-

λινα υφάσματα Η Σμύρνη εξήγε επίσης σιτάρι κάρδαμο κερί παρθένο ελαιόλαδο

κίτρινα μούρα σταφίδες πικραμύγδαλα δέρματα λαγού κρασί σύκα σφουγγάρια

μαστίχα όπιο αποξηραμένα φρούτα χαλιά και αρκετά υφάσματα και ρούχα

Η Σμύρνη εισήγε κυρίως ρούχα όλων των ειδών χοντρά βαμβακερά λινά

ρούχα πολυτελείας μαντίλες μουσελίνες μεταξωτά υφάσματα χρυσοποίκιλτα υφά-

σματα κά Τα πολυτελή υφάσματα διοχετεύονταν κυρίως στην αγορά της Κωνσταντι-

νούπολης ενώ η Σμύρνη κρατούσε υφάσματα μέτριας και καλής ποιότητας για δια-

νομή στην υπόλοιπη Μ Ασία Δευτερευόντως εισάγονταν στην Σμύρνη καφές και ζά-

χαρη λουλάκι και κόκκινες βαφές μπαχαρικά πιπέρι σιδηρικά πορσελάνες και υα-

λικά όπως επίσης και ξυλεία

Γύρω από την πόλη της Σμύρνης η εξαιρετική γονιμότητα του εδάφους είχε

δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δημιουργία ακμαίων χωριών και

κωμοπόλεων που προμήθευαν την πόλη με λαχανικά φρούτα και ψάρια Τα περί-

χωρα της Σμύρνης αποτελούσαν επίσης ένα είδος καταφυγίου για τους Ευρωπαίους

εμπόρους και τους ευπορότερους κατοίκους της πόλης κατά τους αποπνικτικούς μή-

νες του καλοκαιριού Την εποχή αυτή η πόλη υπέφερε από εξάρσεις επιδημιών Γιrsquo

11

αυτό πολλοί κάτοικοί της αποσύρονταν στα περίχωρα όπου το κλίμα ήταν υγιεινό-

τερο και ηπιότερο Σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από τη Σμύρνη βρισκό-

ταν ο Μπουρνόβας ένα από τα πιο όμορφα χωριά στη Μ Ασία Εκεί υπήρχε ανθηρό

παζάρι αλλά και πολλές εξοχικές επαύλεις εμπόρων Γύρω από την πόλη υπήρχαν και

άλλα ακμαία χωριά με αποκλειστικά ελληνικό ως επί το πλείστον πληθυσμό

2 Ο πληθυσμός της πόλης

Σχετικά με τον πληθυσμό της Σμύρνης οφείλουμε να τονίσουμε ότι δεν έχουν

διασωθεί ιδιαίτερα αξιόπιστες πληροφορίες Γιrsquo αυτό πρέπει να είμαστε επιφυλακτι-

κοί ως προς τις σωζόμενες στατιστικές Βασικές πηγές πληροφόρησης αποτελούν οι

αναφορές των διαφόρων περιηγητών Έτσι το 1721 ο Γάλλος περιηγητής De Saint

Maure αναφέρει πως στην πόλη κατοικούσαν περίπου 60000 άνθρωποι Ο Μάρκος

Αντώνιος Κατσαΐτης Κερκυραίος ευγενής υπολόγιζε τον πληθυσμό της Σμύρνης κατά

το 17423 σε 80000 ψυχές Πάντως προς το τέλος του 18ου αι φαίνεται πως ο πλη-

θυσμός της Σμύρνης είχε αγγίξει τους 100000 κατοίκους ενώ τις τρεις πρώτες δεκαε-

τίες του 19ου αι αυξήθηκε περαιτέρω και άγγιξε τους 130000 κατοίκους Παραθέ-

τουμε τον κάτωθι στατιστικό πίνακα σχετικά με την διακύμανση του πληθυσμού της

Σμύρνης ανάμεσα στα έτη 1653-1837 Οι αριθμοί προέρχονται κυρίως από εκτιμήσεις

ξένων περιηγητών γιrsquo αυτό και παρατηρούμε σημαντικές αποκλίσεις και διαφορές

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1653 90000 60000 15000 7000 78000 ―

1657 90000 60000 15000 8000 67000 ―

1675 55000 30000 10000 ― ― ―

1699 24000 14000 8000 400 1500 200

1701 27000 15000 10000 200 1800 200

12

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1714 100000 60000 20000 8000 ― ―

1725 62500 50000 8000 ― 4500 ―

1731 76000 50000 8000 ― 4500 ―

1733 28000 15000 10000 600 2000 ―

1739 100000 80000 10000 2000 6000 ―

1776 102000 65000 21000 6000 10000 200

1778 150000 97000 30000 8000 12000 3000

1812 106000 60000 25000 10000 5000 6000

1817 150000 ― 60000 ― ― ―

1836 150000 75000 40000 10000 15000 10000

1837 130000 45000 55000 5000 13000 12000

Ένα αξιόλογο δημογραφικό στοιχείο είναι η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων

μέσα στην πόλη καθrsquo όλη τη διάρκεια του 18ου αι Αυτή η εικόνα αντιστράφηκε όμως

κατά τον 19ο αι Τότε παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη αύξηση του ελληνικού πληθυ-

σμού της Σμύρνης ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου

αι η οποία συνεχίστηκε

και κατά τον επόμενο αιώνα To 1721 πχ από τους 60000 κατοίκους μόλις οι 7000-

8000 ήταν Έλληνες (ποσοστό περίπου 15) γύρω στο 1776 όμως η ελληνική παρου-

σία είχε σημαντικά ενισχυθεί καθώς από τους 100000 κατοίκους οι 21000 ήταν ελ-

ληνικής καταγωγής (ποσοστό πλέον του 20) για να φθάσουμε στο 1837 οπότε μαρ-

τυρείται για πρώτη φορά αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων έναντι των Τούρκων

(55000 Έλληνες-45000 Τούρκοι) Όσον αφορά τις υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές ομά-

δες το ποσοστό των Εβραίων κυμάνθηκε μεταξύ 5-10 επί του συνολικού πληθυ-

σμού κατά τη διάρκεια της εποχής που εξετάζουμε οι Αρμένιοι δεν ξεπέρασαν σε

ποσοστό το 5 κατά μέσον όρο ενώ η ευρωπαϊκή παροικία άρχισε να ενδυναμώνε-

ται πληθυσμιακά προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι οπότε αποτελούσε

περίπου το 10 του συνολικού πληθυσμού

13

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές

Ο ρυθμός της πληθυσμιακής αύξησης πιθανώς θα ήταν μεγαλύτερος αν δεν

ξεσπούσαν στη Σμύρνη τόσες επιδημίες πανώλης και αν δεν συνέβαιναν τόσες κατα-

στροφές από τις συχνές πυρκαγιές και τους σεισμούς Πράγματι δεν θα ήταν υπερβο-

λικό να ισχυριστούμε ότι στη Σμύρνη ξεσπούσε επιδημία πανώλης σχεδόν κάθε

χρόνο Τρεις ήταν οι βασικές πηγές προέλευσης και μετάδοσης της πανώλης στη

Σμύρνη Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της

Κωνσταντινούπολης Αυτό ήταν φυσιολογικό αφού οι συνθήκες υγιεινής στα λιμάνια

της εποχής εκείνης ήταν απαράδεκτες Ειδικά η πανώλη που προερχόταν από την

Αλεξάνδρεια θεωρούνταν καταστρεπτικότερη αφού συχνά εξελισσόταν σε επιδημία

Εκτός από τη θάλασσα το μικρόβιο της πανώλης μεταδιδόταν στη Σμύρνη

μέσω και της ξηράς Η ανατολική

Μ Ασία ήταν ένα διαρκές πεδίο

αναπαραγωγής του μικροβίου

και της επιδημίας Η πανώλη ξε-

σπούσε στη Σμύρνη από τα μι-

κρόβια που αποκτούσαν εν

αγνοία τους τα καραβάνια καθώς

διέσχιζαν τα οροπέδια της

ανατολικής Μ Ασίας Τα μικρό-

βια προσκολλούνταν είτε μέσω

ψύλλων είτε μέσω αρουραίων σε

είδη όπως περσικά χαλιά ανα-

τολίτικους τάπητες και δεμάτια

βαμβακιού που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της πραμάτειας των καραβα-

νιών Τέλος πηγή προέλευσης του μικροβίου ήταν και η δυτική Μ Ασία ιδίως οι πε-

ριοχές του Οδεμησίου της Φιλαδέλφειας του Kirkağaccedil και η ορεινή περιοχή απrsquo όπου

πηγάζει ο ποταμός Μαίανδρος

(Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το

βυζαντινό φρούριο της Σμύρνης στο όρος Πάγος

γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

5

(Χάρτης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Jaillot 1696)

Κατά τον 17ο αι τα κυριότερα εξαγώγιμα προϊόντα της Σμύρνης ήταν το βαμ-

βάκι και το μαλλί Στην ενδοχώρα της Σμύρνης παραγόταν βαμβάκι καλής ποιότητας

ενώ η αναπτυγμένη κτηνοτροφία της ευρύτερης περιοχής και των περιχώρων αποτε-

λούσε μια καλή πηγή μαλλιού Αυτά ήταν τα προϊόντα που προσείλκυσαν κατrsquo αρχάς

το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων εμπόρων Εκτός όμως από το βαμβάκι και το μαλλί οι

Ευρωπαίοι αγόραζαν και άλλα αγαθά τα οποία κατέληγαν στην αγορά της Σμύρνης

μέσω καραβανιών όπως σαπούνι σταφίδες ελιές παρθένο ελαιόλαδο αμύγδαλα

και καρύδια Καίριο ρόλο στην ανάπτυξη του εμπορίου στη Σμύρνη και στην ανάδειξή

της σε διεθνές και εξαιρετικά σημαντικό λιμάνι στάθηκε η μεταφορά εκεί του εμπο-

ρίου του μεταξιού από το Χαλέπι εξέλιξη που ήρθε ως απόρροια των πολυετών οθω-

μανοπερσικών πολέμων της περιόδου 1588-1628

Από το δεύτερο τέταρτο του 17ου αι οι πηγές αναφέρουν ότι το εμπόριο αν-

θούσε στη Σμύρνη κυριότατα δε το εμπόριο τοπικού (προερχόμενου από την

Προύσα) καθώς και περσικού μεταξιού Το έτος 1670 από το λιμάνι της εξήχθησαν

300 τόνοι ακατέργαστου μεταξιού ενώ την ίδια περίπου περίοδο ο Τούρκος περιη-

6

γητής Εβλιά Τσελεμπί (Evliya Ccedilelebi) περιέγραψε τη Σμύρνη ως ένα από τα σημαντικό-

τερα εμπορικά κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας

Μέχρι στιγμής απομονώσαμε τους τρεις κυριότερους λόγους χάρη στους

οποίους η Σμύρνη αναδείχτηκε λιμάνι εξαιρετικής εμπορικής σημασίας από τον 17ο

αι και εξής Είναι ολοφάνερο όμως ότι κύριος καταλύτης για την οικονομική ανά-

πτυξη της πόλης υπήρξε ο σταθερός προσανατολισμός της προς τις διαρκώς ανα-

πτυσσόμενες αγορές της Δυτικής Ευρώπης Η επίσημη κρατική υποστήριξη και η άν-

θηση του εμπορίου του μεταξιού λειτούργησαν παραπληρωματικά Η εγκατάσταση

πολυάριθμης ευρωπαϊκής παροικίας στη Σμύρνη αποδεικνύει την ορθότητα της πα-

ραπάνω διαπίστωσης Οι βάσεις της οικονομικής ανάπτυξης είχαν ήδη τεθεί από τις

πρώτες δεκαετίες του 17ου αι με επακόλουθο την ανάδειξη της Σμύρνης ως του κυ-

ριότερου εξαγωγικού λιμανιού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας από το δεύτερο μισό

του 18ου αι και εξής Η laquoαπογείωσηraquo του όγκου των εμπορικών συναλλαγών δεν εί-

ναι τυχαίο ότι συνέπεσε με μια αντίστοιχη laquoαπογείωσηraquo του παγκόσμιου εμπορίου

την ίδια περίπου περίοδο όπως θα διαπιστώσουμε παρακάτω Απrsquo αυτό το γεγονός

και μόνο αποδεικνύεται ο βαθμός διασύνδεσης της αγοράς της Σμύρνης με τις αγορές

της Δυτικής Ευρώπης Κατά τον πρώιμο 19ο αι ακόμη και προϊόντα του Χαλεπίου και

της ευρύτερης Συρίας προοριζόμενα για εξαγωγή διοχετεύονταν στις ευρωπαϊκές

αγορές μέσω του λιμανιού της Σμύρνης Η πόλη είχε πλέον μετατραπεί σε αποκλει-

στικό σχεδόν διανομέα αγαθών και πρώτων υλών της Μ Ασίας και της Εγγύς Ανατο-

λής προς την Ευρώπη

Οι ισχυροί δεσμοί της Σμύρνης με την Δυτική Ευρώπη παρέσυραν και άλλες

περιοχές της οθωμανικής ενδοχώρας σε μια τροχιά ανάπτυξης των εμπορικών δρα-

στηριοτήτων τους όσον αφορά τόσο το εξαγωγικό όσο και το εισαγωγικό εμπόριο

Μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι πολλά δυτικά προϊόντα προορισμένα για τις

αγορές της Συρίας και της Περσίας εισάγονταν φθηνότερα μέσω Σμύρνης παρά μέσω

της Βηρυτού ή της Αλεξανδρέττας Οι δυσκολίες στην διαδρομή Αλεξανδρέττας-Χαλε-

πίου και Βηρυτού-Δαμασκού καθώς και η ανεπάρκεια του λιμανιού της Αλεξανδρέτ-

τας σήμαιναν ότι ήταν οικονομικά συμφερότερος και ασφαλέστερος ο εφοδιασμός

της Συρίας και της Μεσοποταμίας διαμέσου της οδικής διαδρομής Σμύρνη-Χαλέπι-

Δαμασκός παρά μέσω των συριακών λιμένων

7

Η καλή οδική διασύνδεση της Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κρά-

τους υπήρξε ακόμη ένας παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης για την πόλη Πολυά-

ριθμα και μεγάλα καραβάνια διέσχιζαν το εσωτερικό της Μ Ασίας προμηθεύοντας

την αγορά της Σμύρνης με ακριβά αγαθά και προϊόντα της Περσίας και της Ινδίας

όπως περσικό μετάξι ινδικά υφάσματα φαρμακευτικές ύλες και μπαχαρικά ήδη από

τα τέλη του 17ου αι Κατά την επιστροφή τους στην Περσία τα καραβάνια μετέφεραν

μπαχαρικά και εισαγόμενα βιομηχανικά προϊόντα της Δυτικής Ευρώπης όπως ρούχα

ψαλίδια καθρέπτες και ρολόγια Η Υψηλή Πύλη φαίνεται πως είχε επενδύσει πάρα

πολλά στην ανεμπόδιστη και ασφαλή ροή αγαθών και προϊόντων διαμέσου των χερ-

σαίων εμπορικών οδών Καθrsquo όλο το μήκος της χερσαίας αυτής εμπορικής αρτηρίας

είχε οργανωθεί ένα ολόκληρο δίκτυο από χάνια καφενεία και μεγάλα πανδοχεία (χά-

νια kervansaraylar) προκειμένου να εξυπηρετούνται οι έμποροι και οι προμηθευτές

(Χάνι στη Σμύρνη το 1855 χαρακτικό σε περιοδική έκδοση των laquoThe Illustrated London Newsraquo)

Η ίδια η Σμύρνη συνδεόταν μέσω αυτών των χερσαίων οδών τόσο με κοντινές

όσο και με πιο απομακρυσμένες πόλεις και άλλα εμπορικά κέντρα της Μ Ασίας Η

αξιοσημείωτη ανάπτυξη της εμπορικής δραστηριότητας της Σμύρνης κατά τον 18ο αι

είχε ως συνέπεια τη διασύνδεση ολοένα και περισσότερων περιοχών της Μ Ασίας με

τις διεθνείς αγορές Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αττάλειας σύμφωνα με

8

περιγραφές συγχρόνων περιηγητών laquoThe great plain

of Adalia had begun to feel the effects of this impulse

even from distant parts of the interior camels horses

and asses were bringing daily their separate ventures

to load Greek vessels which lay in the port In the ba-

zaar we saw cloth hardware and various specimens of

English and German manufacture they had been con-

veyed mostly by the regular caravans from Smyrna

Few articles for barter were bought by the Greek corn

traders Ready money was their staple and every ves-

sel that we examined on its way from Malta and Mes-

sina to these coasts had many thousands of dollars on

boardraquo

Κατά τον 18ο αι από το λιμάνι της Σμύρνης

εξάγονταν προς τη Δύση ακατέργαστο μετάξι Προύσας και νήματα μοχέρ από την

Άγκυρα γεγονός που αποδεικνύει ότι η Σμύρνη είχε εξελιχθεί στο κύριο εξαγωγικό

κέντρο της Μ Ασίας για αγαθά και πρώτες ύλες που προορίζονταν για την Ευρώπη3

Ντόπιοι έμποροι Εβραίοι στην Προύσα και Αρμένιοι στην Άγκυρα είχαν τον έλεγχο

του εμπορίου σrsquo αυτές τις δύο πόλεις και έστελναν τις πρώτες ύλες στους συναδέλ-

φους τους στη Σμύρνη Η οθωμανική διοίκηση ευνόησε τη μετατροπή της Σμύρνης σε

αποκλειστικό εξαγωγέα των παραπάνω πρώτων υλών στη Δύση Οι διάφορες φορο-

λογικές και τελωνειακές απαλλαγές στη διακίνηση αυτών των προϊόντων σε συνδυα-

σμό με την αυξημένη ζήτηση της ευρωπαϊκής αγοράς για νήματα μοχέρ και μετάξι

κατά το πρώτο μισό του 18ου αι συνέβαλαν τα μέγιστα στην ανάδειξη της Σμύρνης ως

ενός διεθνούς εμπορικού κέντρου

Εκείνη την εποχή η Σμύρνη και η ενδοχώρα της συνιστούσαν μια από τις πλέον

αναπτυγμένες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Ακόμη και τα νησιά του Αρ-

χιπελάγους σταδιακά ενσωματώθηκαν στην ευρύτερη ευρωπαϊκή και μεσογειακή

3 Εκτός από νήματα μοχέρ η Σμύρνη εξήγε στη Μασσαλία και ποσότητες υφασμάτων μοχέρ ιδίως

κατά το πρώτο τέταρτο του 18ου

αι E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 31

(Καμήλες καραβανιού στη Σμύρνη

γκραβούρα του David Wilkie

1850)

9

αγορά αφού μέσω της Σμύρνης εξαγόταν η παραγωγή των νησιών του Αιγαίου στη

Δύση ενώ παράλληλα τα ίδια τα νησιά προμηθεύονταν προϊόντα και αγαθά προερ-

χόμενα από την Ευρώπη διαμέσου του παράκτιου σμυρνιώτικου εμπορίου Η Χίος και

η Τήνος εξήγαν τα σύκα τα κίτρα και άλλα φρούτα μέσω της Σμύρνης4 Η Τήνος που-

λούσε ακατέργαστο μετάξι στη Χίο την Προύσα και την Κωνσταντινούπολη για να

χρησιμοποιηθεί στις εγχώριες βιοτεχνίες μεταξιού ενώ η Νάξος έστελνε σημαντικές

ποσότητες τυριού στη Σμύρνη

(Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι)

Η Σμύρνη είχε επίσης ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς όχι μόνο με την ενδο-

χώρα της Μ Ασίας με τα νησιά του Αιγαίου και με τη Δύση αλλά και με την Κωνστα-

ντινούπολη Οι δύο αυτές μεγαλουπόλεις αποτελούσαν τα εξαγωγικά λιμάνια για την

παραγωγή ολόκληρης της Μ Ασίας Αλλά και το διεθνές εμπόριο του οθωμανικού

κράτους περιστρεφόταν γύρω απrsquo αυτές τις δύο πόλεις Τα περισσότερα πλοία που

έρχονταν λχ από το Λονδίνο ξεφόρτωναν μέρος των εμπορευμάτων τους στη Σμύρνη

και συνέχιζαν για την Κωνσταντινούπολη όπου ξεφόρτωναν και τα υπόλοιπα Η ίδια

4 Σrsquo αυτό το σημείο οφείλουμε να σημειώσουμε πως η θεαματική ανάπτυξη της Σμύρνης και του λιμα-

νιού της από τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου

αι έβλαψε κυρίως τη Χίο Το λιμάνι της Χίου το οποίο

καθrsquo όλη τη διάρκεια του 16ου

αι θεωρούνταν από τα πιο ανθηρά του Αιγαίου μέχρι τα μέσα του 17ου

αι οδηγήθηκε σε παρακμή από τα διάφορα μέτρα που πήρε η Υψηλή Πύλη προκειμένου να αναδεί-

ξει το λιμάνι της Σμύρνης ως μοναδική έξοδο του ανατολικού εμπορίου προς τη Δύση Σαν αποτέλε-

σμα πολλοί Χιώτες μετανάστευσαν στη Σμύρνη και δραστηριοποιήθηκαν έντονα στην εμπορική ζωή

της πόλης αυτής κατά τον 18ο αι Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 27

10

διαδικασία επαναλαμβανόταν και στο ταξίδι του γυρισμού μέρος των εμπορευμάτων

φορτωνόταν στην Κωνσταντινούπολη και το υπόλοιπο στη Σμύρνη

Όπως σrsquo όλα τα διεθνή εμπορικά κέντρα η καρδιά της Σμύρνης ήταν η αγορά

το παζάρι της Το παζάρι υποδιαιρούνταν σε τομείς ανάλογα με τα είδη των προϊό-

ντων προς πώληση και ανάλογα με την εθνικότητα των εμπόρων Η καθεμιά κοινό-

τητα η ελληνική η αρμενική η εβραϊκή είχε το δικό της τμήμα στο παζάρι όπου

εξέθετε τα εμπορεύματά της κοσμήματα γούνες μεταξωτά από την Περσία κασμί-

ρια μαντίλες και αρώματα από την Άπω Ανατολή Στο κομμάτι του παζαριού όπου

δραστηριοποιούνταν οι Τούρκοι έμποροι μπορούσε κανείς να βρει μία εξίσου πλού-

σια ποικιλία αγαθών στο αγγλικό παζάρι πωλούνταν υφάσματα κάμποτ από το Μά-

ντσεστερ και άλλα βαμβακερά ενώ το αιγυπτιακό παζάρι -παρότι ήταν ένα επιβλη-

τικό αρχιτεκτόνημα- είχε τη φήμη ότι σrsquo αυτό ενδημούσε διαρκώς πανούκλα

Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών της Σμύρνης προς τη Δύση αποτελού-

νταν από μετάξι νήματα μοχέρ μαλλί αιγός βαμβάκι βαμβακερά νήματα και μάλ-

λινα υφάσματα Η Σμύρνη εξήγε επίσης σιτάρι κάρδαμο κερί παρθένο ελαιόλαδο

κίτρινα μούρα σταφίδες πικραμύγδαλα δέρματα λαγού κρασί σύκα σφουγγάρια

μαστίχα όπιο αποξηραμένα φρούτα χαλιά και αρκετά υφάσματα και ρούχα

Η Σμύρνη εισήγε κυρίως ρούχα όλων των ειδών χοντρά βαμβακερά λινά

ρούχα πολυτελείας μαντίλες μουσελίνες μεταξωτά υφάσματα χρυσοποίκιλτα υφά-

σματα κά Τα πολυτελή υφάσματα διοχετεύονταν κυρίως στην αγορά της Κωνσταντι-

νούπολης ενώ η Σμύρνη κρατούσε υφάσματα μέτριας και καλής ποιότητας για δια-

νομή στην υπόλοιπη Μ Ασία Δευτερευόντως εισάγονταν στην Σμύρνη καφές και ζά-

χαρη λουλάκι και κόκκινες βαφές μπαχαρικά πιπέρι σιδηρικά πορσελάνες και υα-

λικά όπως επίσης και ξυλεία

Γύρω από την πόλη της Σμύρνης η εξαιρετική γονιμότητα του εδάφους είχε

δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δημιουργία ακμαίων χωριών και

κωμοπόλεων που προμήθευαν την πόλη με λαχανικά φρούτα και ψάρια Τα περί-

χωρα της Σμύρνης αποτελούσαν επίσης ένα είδος καταφυγίου για τους Ευρωπαίους

εμπόρους και τους ευπορότερους κατοίκους της πόλης κατά τους αποπνικτικούς μή-

νες του καλοκαιριού Την εποχή αυτή η πόλη υπέφερε από εξάρσεις επιδημιών Γιrsquo

11

αυτό πολλοί κάτοικοί της αποσύρονταν στα περίχωρα όπου το κλίμα ήταν υγιεινό-

τερο και ηπιότερο Σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από τη Σμύρνη βρισκό-

ταν ο Μπουρνόβας ένα από τα πιο όμορφα χωριά στη Μ Ασία Εκεί υπήρχε ανθηρό

παζάρι αλλά και πολλές εξοχικές επαύλεις εμπόρων Γύρω από την πόλη υπήρχαν και

άλλα ακμαία χωριά με αποκλειστικά ελληνικό ως επί το πλείστον πληθυσμό

2 Ο πληθυσμός της πόλης

Σχετικά με τον πληθυσμό της Σμύρνης οφείλουμε να τονίσουμε ότι δεν έχουν

διασωθεί ιδιαίτερα αξιόπιστες πληροφορίες Γιrsquo αυτό πρέπει να είμαστε επιφυλακτι-

κοί ως προς τις σωζόμενες στατιστικές Βασικές πηγές πληροφόρησης αποτελούν οι

αναφορές των διαφόρων περιηγητών Έτσι το 1721 ο Γάλλος περιηγητής De Saint

Maure αναφέρει πως στην πόλη κατοικούσαν περίπου 60000 άνθρωποι Ο Μάρκος

Αντώνιος Κατσαΐτης Κερκυραίος ευγενής υπολόγιζε τον πληθυσμό της Σμύρνης κατά

το 17423 σε 80000 ψυχές Πάντως προς το τέλος του 18ου αι φαίνεται πως ο πλη-

θυσμός της Σμύρνης είχε αγγίξει τους 100000 κατοίκους ενώ τις τρεις πρώτες δεκαε-

τίες του 19ου αι αυξήθηκε περαιτέρω και άγγιξε τους 130000 κατοίκους Παραθέ-

τουμε τον κάτωθι στατιστικό πίνακα σχετικά με την διακύμανση του πληθυσμού της

Σμύρνης ανάμεσα στα έτη 1653-1837 Οι αριθμοί προέρχονται κυρίως από εκτιμήσεις

ξένων περιηγητών γιrsquo αυτό και παρατηρούμε σημαντικές αποκλίσεις και διαφορές

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1653 90000 60000 15000 7000 78000 ―

1657 90000 60000 15000 8000 67000 ―

1675 55000 30000 10000 ― ― ―

1699 24000 14000 8000 400 1500 200

1701 27000 15000 10000 200 1800 200

12

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1714 100000 60000 20000 8000 ― ―

1725 62500 50000 8000 ― 4500 ―

1731 76000 50000 8000 ― 4500 ―

1733 28000 15000 10000 600 2000 ―

1739 100000 80000 10000 2000 6000 ―

1776 102000 65000 21000 6000 10000 200

1778 150000 97000 30000 8000 12000 3000

1812 106000 60000 25000 10000 5000 6000

1817 150000 ― 60000 ― ― ―

1836 150000 75000 40000 10000 15000 10000

1837 130000 45000 55000 5000 13000 12000

Ένα αξιόλογο δημογραφικό στοιχείο είναι η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων

μέσα στην πόλη καθrsquo όλη τη διάρκεια του 18ου αι Αυτή η εικόνα αντιστράφηκε όμως

κατά τον 19ο αι Τότε παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη αύξηση του ελληνικού πληθυ-

σμού της Σμύρνης ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου

αι η οποία συνεχίστηκε

και κατά τον επόμενο αιώνα To 1721 πχ από τους 60000 κατοίκους μόλις οι 7000-

8000 ήταν Έλληνες (ποσοστό περίπου 15) γύρω στο 1776 όμως η ελληνική παρου-

σία είχε σημαντικά ενισχυθεί καθώς από τους 100000 κατοίκους οι 21000 ήταν ελ-

ληνικής καταγωγής (ποσοστό πλέον του 20) για να φθάσουμε στο 1837 οπότε μαρ-

τυρείται για πρώτη φορά αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων έναντι των Τούρκων

(55000 Έλληνες-45000 Τούρκοι) Όσον αφορά τις υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές ομά-

δες το ποσοστό των Εβραίων κυμάνθηκε μεταξύ 5-10 επί του συνολικού πληθυ-

σμού κατά τη διάρκεια της εποχής που εξετάζουμε οι Αρμένιοι δεν ξεπέρασαν σε

ποσοστό το 5 κατά μέσον όρο ενώ η ευρωπαϊκή παροικία άρχισε να ενδυναμώνε-

ται πληθυσμιακά προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι οπότε αποτελούσε

περίπου το 10 του συνολικού πληθυσμού

13

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές

Ο ρυθμός της πληθυσμιακής αύξησης πιθανώς θα ήταν μεγαλύτερος αν δεν

ξεσπούσαν στη Σμύρνη τόσες επιδημίες πανώλης και αν δεν συνέβαιναν τόσες κατα-

στροφές από τις συχνές πυρκαγιές και τους σεισμούς Πράγματι δεν θα ήταν υπερβο-

λικό να ισχυριστούμε ότι στη Σμύρνη ξεσπούσε επιδημία πανώλης σχεδόν κάθε

χρόνο Τρεις ήταν οι βασικές πηγές προέλευσης και μετάδοσης της πανώλης στη

Σμύρνη Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της

Κωνσταντινούπολης Αυτό ήταν φυσιολογικό αφού οι συνθήκες υγιεινής στα λιμάνια

της εποχής εκείνης ήταν απαράδεκτες Ειδικά η πανώλη που προερχόταν από την

Αλεξάνδρεια θεωρούνταν καταστρεπτικότερη αφού συχνά εξελισσόταν σε επιδημία

Εκτός από τη θάλασσα το μικρόβιο της πανώλης μεταδιδόταν στη Σμύρνη

μέσω και της ξηράς Η ανατολική

Μ Ασία ήταν ένα διαρκές πεδίο

αναπαραγωγής του μικροβίου

και της επιδημίας Η πανώλη ξε-

σπούσε στη Σμύρνη από τα μι-

κρόβια που αποκτούσαν εν

αγνοία τους τα καραβάνια καθώς

διέσχιζαν τα οροπέδια της

ανατολικής Μ Ασίας Τα μικρό-

βια προσκολλούνταν είτε μέσω

ψύλλων είτε μέσω αρουραίων σε

είδη όπως περσικά χαλιά ανα-

τολίτικους τάπητες και δεμάτια

βαμβακιού που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της πραμάτειας των καραβα-

νιών Τέλος πηγή προέλευσης του μικροβίου ήταν και η δυτική Μ Ασία ιδίως οι πε-

ριοχές του Οδεμησίου της Φιλαδέλφειας του Kirkağaccedil και η ορεινή περιοχή απrsquo όπου

πηγάζει ο ποταμός Μαίανδρος

(Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το

βυζαντινό φρούριο της Σμύρνης στο όρος Πάγος

γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

6

γητής Εβλιά Τσελεμπί (Evliya Ccedilelebi) περιέγραψε τη Σμύρνη ως ένα από τα σημαντικό-

τερα εμπορικά κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας

Μέχρι στιγμής απομονώσαμε τους τρεις κυριότερους λόγους χάρη στους

οποίους η Σμύρνη αναδείχτηκε λιμάνι εξαιρετικής εμπορικής σημασίας από τον 17ο

αι και εξής Είναι ολοφάνερο όμως ότι κύριος καταλύτης για την οικονομική ανά-

πτυξη της πόλης υπήρξε ο σταθερός προσανατολισμός της προς τις διαρκώς ανα-

πτυσσόμενες αγορές της Δυτικής Ευρώπης Η επίσημη κρατική υποστήριξη και η άν-

θηση του εμπορίου του μεταξιού λειτούργησαν παραπληρωματικά Η εγκατάσταση

πολυάριθμης ευρωπαϊκής παροικίας στη Σμύρνη αποδεικνύει την ορθότητα της πα-

ραπάνω διαπίστωσης Οι βάσεις της οικονομικής ανάπτυξης είχαν ήδη τεθεί από τις

πρώτες δεκαετίες του 17ου αι με επακόλουθο την ανάδειξη της Σμύρνης ως του κυ-

ριότερου εξαγωγικού λιμανιού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας από το δεύτερο μισό

του 18ου αι και εξής Η laquoαπογείωσηraquo του όγκου των εμπορικών συναλλαγών δεν εί-

ναι τυχαίο ότι συνέπεσε με μια αντίστοιχη laquoαπογείωσηraquo του παγκόσμιου εμπορίου

την ίδια περίπου περίοδο όπως θα διαπιστώσουμε παρακάτω Απrsquo αυτό το γεγονός

και μόνο αποδεικνύεται ο βαθμός διασύνδεσης της αγοράς της Σμύρνης με τις αγορές

της Δυτικής Ευρώπης Κατά τον πρώιμο 19ο αι ακόμη και προϊόντα του Χαλεπίου και

της ευρύτερης Συρίας προοριζόμενα για εξαγωγή διοχετεύονταν στις ευρωπαϊκές

αγορές μέσω του λιμανιού της Σμύρνης Η πόλη είχε πλέον μετατραπεί σε αποκλει-

στικό σχεδόν διανομέα αγαθών και πρώτων υλών της Μ Ασίας και της Εγγύς Ανατο-

λής προς την Ευρώπη

Οι ισχυροί δεσμοί της Σμύρνης με την Δυτική Ευρώπη παρέσυραν και άλλες

περιοχές της οθωμανικής ενδοχώρας σε μια τροχιά ανάπτυξης των εμπορικών δρα-

στηριοτήτων τους όσον αφορά τόσο το εξαγωγικό όσο και το εισαγωγικό εμπόριο

Μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι πολλά δυτικά προϊόντα προορισμένα για τις

αγορές της Συρίας και της Περσίας εισάγονταν φθηνότερα μέσω Σμύρνης παρά μέσω

της Βηρυτού ή της Αλεξανδρέττας Οι δυσκολίες στην διαδρομή Αλεξανδρέττας-Χαλε-

πίου και Βηρυτού-Δαμασκού καθώς και η ανεπάρκεια του λιμανιού της Αλεξανδρέτ-

τας σήμαιναν ότι ήταν οικονομικά συμφερότερος και ασφαλέστερος ο εφοδιασμός

της Συρίας και της Μεσοποταμίας διαμέσου της οδικής διαδρομής Σμύρνη-Χαλέπι-

Δαμασκός παρά μέσω των συριακών λιμένων

7

Η καλή οδική διασύνδεση της Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κρά-

τους υπήρξε ακόμη ένας παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης για την πόλη Πολυά-

ριθμα και μεγάλα καραβάνια διέσχιζαν το εσωτερικό της Μ Ασίας προμηθεύοντας

την αγορά της Σμύρνης με ακριβά αγαθά και προϊόντα της Περσίας και της Ινδίας

όπως περσικό μετάξι ινδικά υφάσματα φαρμακευτικές ύλες και μπαχαρικά ήδη από

τα τέλη του 17ου αι Κατά την επιστροφή τους στην Περσία τα καραβάνια μετέφεραν

μπαχαρικά και εισαγόμενα βιομηχανικά προϊόντα της Δυτικής Ευρώπης όπως ρούχα

ψαλίδια καθρέπτες και ρολόγια Η Υψηλή Πύλη φαίνεται πως είχε επενδύσει πάρα

πολλά στην ανεμπόδιστη και ασφαλή ροή αγαθών και προϊόντων διαμέσου των χερ-

σαίων εμπορικών οδών Καθrsquo όλο το μήκος της χερσαίας αυτής εμπορικής αρτηρίας

είχε οργανωθεί ένα ολόκληρο δίκτυο από χάνια καφενεία και μεγάλα πανδοχεία (χά-

νια kervansaraylar) προκειμένου να εξυπηρετούνται οι έμποροι και οι προμηθευτές

(Χάνι στη Σμύρνη το 1855 χαρακτικό σε περιοδική έκδοση των laquoThe Illustrated London Newsraquo)

Η ίδια η Σμύρνη συνδεόταν μέσω αυτών των χερσαίων οδών τόσο με κοντινές

όσο και με πιο απομακρυσμένες πόλεις και άλλα εμπορικά κέντρα της Μ Ασίας Η

αξιοσημείωτη ανάπτυξη της εμπορικής δραστηριότητας της Σμύρνης κατά τον 18ο αι

είχε ως συνέπεια τη διασύνδεση ολοένα και περισσότερων περιοχών της Μ Ασίας με

τις διεθνείς αγορές Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αττάλειας σύμφωνα με

8

περιγραφές συγχρόνων περιηγητών laquoThe great plain

of Adalia had begun to feel the effects of this impulse

even from distant parts of the interior camels horses

and asses were bringing daily their separate ventures

to load Greek vessels which lay in the port In the ba-

zaar we saw cloth hardware and various specimens of

English and German manufacture they had been con-

veyed mostly by the regular caravans from Smyrna

Few articles for barter were bought by the Greek corn

traders Ready money was their staple and every ves-

sel that we examined on its way from Malta and Mes-

sina to these coasts had many thousands of dollars on

boardraquo

Κατά τον 18ο αι από το λιμάνι της Σμύρνης

εξάγονταν προς τη Δύση ακατέργαστο μετάξι Προύσας και νήματα μοχέρ από την

Άγκυρα γεγονός που αποδεικνύει ότι η Σμύρνη είχε εξελιχθεί στο κύριο εξαγωγικό

κέντρο της Μ Ασίας για αγαθά και πρώτες ύλες που προορίζονταν για την Ευρώπη3

Ντόπιοι έμποροι Εβραίοι στην Προύσα και Αρμένιοι στην Άγκυρα είχαν τον έλεγχο

του εμπορίου σrsquo αυτές τις δύο πόλεις και έστελναν τις πρώτες ύλες στους συναδέλ-

φους τους στη Σμύρνη Η οθωμανική διοίκηση ευνόησε τη μετατροπή της Σμύρνης σε

αποκλειστικό εξαγωγέα των παραπάνω πρώτων υλών στη Δύση Οι διάφορες φορο-

λογικές και τελωνειακές απαλλαγές στη διακίνηση αυτών των προϊόντων σε συνδυα-

σμό με την αυξημένη ζήτηση της ευρωπαϊκής αγοράς για νήματα μοχέρ και μετάξι

κατά το πρώτο μισό του 18ου αι συνέβαλαν τα μέγιστα στην ανάδειξη της Σμύρνης ως

ενός διεθνούς εμπορικού κέντρου

Εκείνη την εποχή η Σμύρνη και η ενδοχώρα της συνιστούσαν μια από τις πλέον

αναπτυγμένες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Ακόμη και τα νησιά του Αρ-

χιπελάγους σταδιακά ενσωματώθηκαν στην ευρύτερη ευρωπαϊκή και μεσογειακή

3 Εκτός από νήματα μοχέρ η Σμύρνη εξήγε στη Μασσαλία και ποσότητες υφασμάτων μοχέρ ιδίως

κατά το πρώτο τέταρτο του 18ου

αι E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 31

(Καμήλες καραβανιού στη Σμύρνη

γκραβούρα του David Wilkie

1850)

9

αγορά αφού μέσω της Σμύρνης εξαγόταν η παραγωγή των νησιών του Αιγαίου στη

Δύση ενώ παράλληλα τα ίδια τα νησιά προμηθεύονταν προϊόντα και αγαθά προερ-

χόμενα από την Ευρώπη διαμέσου του παράκτιου σμυρνιώτικου εμπορίου Η Χίος και

η Τήνος εξήγαν τα σύκα τα κίτρα και άλλα φρούτα μέσω της Σμύρνης4 Η Τήνος που-

λούσε ακατέργαστο μετάξι στη Χίο την Προύσα και την Κωνσταντινούπολη για να

χρησιμοποιηθεί στις εγχώριες βιοτεχνίες μεταξιού ενώ η Νάξος έστελνε σημαντικές

ποσότητες τυριού στη Σμύρνη

(Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι)

Η Σμύρνη είχε επίσης ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς όχι μόνο με την ενδο-

χώρα της Μ Ασίας με τα νησιά του Αιγαίου και με τη Δύση αλλά και με την Κωνστα-

ντινούπολη Οι δύο αυτές μεγαλουπόλεις αποτελούσαν τα εξαγωγικά λιμάνια για την

παραγωγή ολόκληρης της Μ Ασίας Αλλά και το διεθνές εμπόριο του οθωμανικού

κράτους περιστρεφόταν γύρω απrsquo αυτές τις δύο πόλεις Τα περισσότερα πλοία που

έρχονταν λχ από το Λονδίνο ξεφόρτωναν μέρος των εμπορευμάτων τους στη Σμύρνη

και συνέχιζαν για την Κωνσταντινούπολη όπου ξεφόρτωναν και τα υπόλοιπα Η ίδια

4 Σrsquo αυτό το σημείο οφείλουμε να σημειώσουμε πως η θεαματική ανάπτυξη της Σμύρνης και του λιμα-

νιού της από τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου

αι έβλαψε κυρίως τη Χίο Το λιμάνι της Χίου το οποίο

καθrsquo όλη τη διάρκεια του 16ου

αι θεωρούνταν από τα πιο ανθηρά του Αιγαίου μέχρι τα μέσα του 17ου

αι οδηγήθηκε σε παρακμή από τα διάφορα μέτρα που πήρε η Υψηλή Πύλη προκειμένου να αναδεί-

ξει το λιμάνι της Σμύρνης ως μοναδική έξοδο του ανατολικού εμπορίου προς τη Δύση Σαν αποτέλε-

σμα πολλοί Χιώτες μετανάστευσαν στη Σμύρνη και δραστηριοποιήθηκαν έντονα στην εμπορική ζωή

της πόλης αυτής κατά τον 18ο αι Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 27

10

διαδικασία επαναλαμβανόταν και στο ταξίδι του γυρισμού μέρος των εμπορευμάτων

φορτωνόταν στην Κωνσταντινούπολη και το υπόλοιπο στη Σμύρνη

Όπως σrsquo όλα τα διεθνή εμπορικά κέντρα η καρδιά της Σμύρνης ήταν η αγορά

το παζάρι της Το παζάρι υποδιαιρούνταν σε τομείς ανάλογα με τα είδη των προϊό-

ντων προς πώληση και ανάλογα με την εθνικότητα των εμπόρων Η καθεμιά κοινό-

τητα η ελληνική η αρμενική η εβραϊκή είχε το δικό της τμήμα στο παζάρι όπου

εξέθετε τα εμπορεύματά της κοσμήματα γούνες μεταξωτά από την Περσία κασμί-

ρια μαντίλες και αρώματα από την Άπω Ανατολή Στο κομμάτι του παζαριού όπου

δραστηριοποιούνταν οι Τούρκοι έμποροι μπορούσε κανείς να βρει μία εξίσου πλού-

σια ποικιλία αγαθών στο αγγλικό παζάρι πωλούνταν υφάσματα κάμποτ από το Μά-

ντσεστερ και άλλα βαμβακερά ενώ το αιγυπτιακό παζάρι -παρότι ήταν ένα επιβλη-

τικό αρχιτεκτόνημα- είχε τη φήμη ότι σrsquo αυτό ενδημούσε διαρκώς πανούκλα

Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών της Σμύρνης προς τη Δύση αποτελού-

νταν από μετάξι νήματα μοχέρ μαλλί αιγός βαμβάκι βαμβακερά νήματα και μάλ-

λινα υφάσματα Η Σμύρνη εξήγε επίσης σιτάρι κάρδαμο κερί παρθένο ελαιόλαδο

κίτρινα μούρα σταφίδες πικραμύγδαλα δέρματα λαγού κρασί σύκα σφουγγάρια

μαστίχα όπιο αποξηραμένα φρούτα χαλιά και αρκετά υφάσματα και ρούχα

Η Σμύρνη εισήγε κυρίως ρούχα όλων των ειδών χοντρά βαμβακερά λινά

ρούχα πολυτελείας μαντίλες μουσελίνες μεταξωτά υφάσματα χρυσοποίκιλτα υφά-

σματα κά Τα πολυτελή υφάσματα διοχετεύονταν κυρίως στην αγορά της Κωνσταντι-

νούπολης ενώ η Σμύρνη κρατούσε υφάσματα μέτριας και καλής ποιότητας για δια-

νομή στην υπόλοιπη Μ Ασία Δευτερευόντως εισάγονταν στην Σμύρνη καφές και ζά-

χαρη λουλάκι και κόκκινες βαφές μπαχαρικά πιπέρι σιδηρικά πορσελάνες και υα-

λικά όπως επίσης και ξυλεία

Γύρω από την πόλη της Σμύρνης η εξαιρετική γονιμότητα του εδάφους είχε

δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δημιουργία ακμαίων χωριών και

κωμοπόλεων που προμήθευαν την πόλη με λαχανικά φρούτα και ψάρια Τα περί-

χωρα της Σμύρνης αποτελούσαν επίσης ένα είδος καταφυγίου για τους Ευρωπαίους

εμπόρους και τους ευπορότερους κατοίκους της πόλης κατά τους αποπνικτικούς μή-

νες του καλοκαιριού Την εποχή αυτή η πόλη υπέφερε από εξάρσεις επιδημιών Γιrsquo

11

αυτό πολλοί κάτοικοί της αποσύρονταν στα περίχωρα όπου το κλίμα ήταν υγιεινό-

τερο και ηπιότερο Σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από τη Σμύρνη βρισκό-

ταν ο Μπουρνόβας ένα από τα πιο όμορφα χωριά στη Μ Ασία Εκεί υπήρχε ανθηρό

παζάρι αλλά και πολλές εξοχικές επαύλεις εμπόρων Γύρω από την πόλη υπήρχαν και

άλλα ακμαία χωριά με αποκλειστικά ελληνικό ως επί το πλείστον πληθυσμό

2 Ο πληθυσμός της πόλης

Σχετικά με τον πληθυσμό της Σμύρνης οφείλουμε να τονίσουμε ότι δεν έχουν

διασωθεί ιδιαίτερα αξιόπιστες πληροφορίες Γιrsquo αυτό πρέπει να είμαστε επιφυλακτι-

κοί ως προς τις σωζόμενες στατιστικές Βασικές πηγές πληροφόρησης αποτελούν οι

αναφορές των διαφόρων περιηγητών Έτσι το 1721 ο Γάλλος περιηγητής De Saint

Maure αναφέρει πως στην πόλη κατοικούσαν περίπου 60000 άνθρωποι Ο Μάρκος

Αντώνιος Κατσαΐτης Κερκυραίος ευγενής υπολόγιζε τον πληθυσμό της Σμύρνης κατά

το 17423 σε 80000 ψυχές Πάντως προς το τέλος του 18ου αι φαίνεται πως ο πλη-

θυσμός της Σμύρνης είχε αγγίξει τους 100000 κατοίκους ενώ τις τρεις πρώτες δεκαε-

τίες του 19ου αι αυξήθηκε περαιτέρω και άγγιξε τους 130000 κατοίκους Παραθέ-

τουμε τον κάτωθι στατιστικό πίνακα σχετικά με την διακύμανση του πληθυσμού της

Σμύρνης ανάμεσα στα έτη 1653-1837 Οι αριθμοί προέρχονται κυρίως από εκτιμήσεις

ξένων περιηγητών γιrsquo αυτό και παρατηρούμε σημαντικές αποκλίσεις και διαφορές

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1653 90000 60000 15000 7000 78000 ―

1657 90000 60000 15000 8000 67000 ―

1675 55000 30000 10000 ― ― ―

1699 24000 14000 8000 400 1500 200

1701 27000 15000 10000 200 1800 200

12

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1714 100000 60000 20000 8000 ― ―

1725 62500 50000 8000 ― 4500 ―

1731 76000 50000 8000 ― 4500 ―

1733 28000 15000 10000 600 2000 ―

1739 100000 80000 10000 2000 6000 ―

1776 102000 65000 21000 6000 10000 200

1778 150000 97000 30000 8000 12000 3000

1812 106000 60000 25000 10000 5000 6000

1817 150000 ― 60000 ― ― ―

1836 150000 75000 40000 10000 15000 10000

1837 130000 45000 55000 5000 13000 12000

Ένα αξιόλογο δημογραφικό στοιχείο είναι η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων

μέσα στην πόλη καθrsquo όλη τη διάρκεια του 18ου αι Αυτή η εικόνα αντιστράφηκε όμως

κατά τον 19ο αι Τότε παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη αύξηση του ελληνικού πληθυ-

σμού της Σμύρνης ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου

αι η οποία συνεχίστηκε

και κατά τον επόμενο αιώνα To 1721 πχ από τους 60000 κατοίκους μόλις οι 7000-

8000 ήταν Έλληνες (ποσοστό περίπου 15) γύρω στο 1776 όμως η ελληνική παρου-

σία είχε σημαντικά ενισχυθεί καθώς από τους 100000 κατοίκους οι 21000 ήταν ελ-

ληνικής καταγωγής (ποσοστό πλέον του 20) για να φθάσουμε στο 1837 οπότε μαρ-

τυρείται για πρώτη φορά αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων έναντι των Τούρκων

(55000 Έλληνες-45000 Τούρκοι) Όσον αφορά τις υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές ομά-

δες το ποσοστό των Εβραίων κυμάνθηκε μεταξύ 5-10 επί του συνολικού πληθυ-

σμού κατά τη διάρκεια της εποχής που εξετάζουμε οι Αρμένιοι δεν ξεπέρασαν σε

ποσοστό το 5 κατά μέσον όρο ενώ η ευρωπαϊκή παροικία άρχισε να ενδυναμώνε-

ται πληθυσμιακά προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι οπότε αποτελούσε

περίπου το 10 του συνολικού πληθυσμού

13

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές

Ο ρυθμός της πληθυσμιακής αύξησης πιθανώς θα ήταν μεγαλύτερος αν δεν

ξεσπούσαν στη Σμύρνη τόσες επιδημίες πανώλης και αν δεν συνέβαιναν τόσες κατα-

στροφές από τις συχνές πυρκαγιές και τους σεισμούς Πράγματι δεν θα ήταν υπερβο-

λικό να ισχυριστούμε ότι στη Σμύρνη ξεσπούσε επιδημία πανώλης σχεδόν κάθε

χρόνο Τρεις ήταν οι βασικές πηγές προέλευσης και μετάδοσης της πανώλης στη

Σμύρνη Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της

Κωνσταντινούπολης Αυτό ήταν φυσιολογικό αφού οι συνθήκες υγιεινής στα λιμάνια

της εποχής εκείνης ήταν απαράδεκτες Ειδικά η πανώλη που προερχόταν από την

Αλεξάνδρεια θεωρούνταν καταστρεπτικότερη αφού συχνά εξελισσόταν σε επιδημία

Εκτός από τη θάλασσα το μικρόβιο της πανώλης μεταδιδόταν στη Σμύρνη

μέσω και της ξηράς Η ανατολική

Μ Ασία ήταν ένα διαρκές πεδίο

αναπαραγωγής του μικροβίου

και της επιδημίας Η πανώλη ξε-

σπούσε στη Σμύρνη από τα μι-

κρόβια που αποκτούσαν εν

αγνοία τους τα καραβάνια καθώς

διέσχιζαν τα οροπέδια της

ανατολικής Μ Ασίας Τα μικρό-

βια προσκολλούνταν είτε μέσω

ψύλλων είτε μέσω αρουραίων σε

είδη όπως περσικά χαλιά ανα-

τολίτικους τάπητες και δεμάτια

βαμβακιού που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της πραμάτειας των καραβα-

νιών Τέλος πηγή προέλευσης του μικροβίου ήταν και η δυτική Μ Ασία ιδίως οι πε-

ριοχές του Οδεμησίου της Φιλαδέλφειας του Kirkağaccedil και η ορεινή περιοχή απrsquo όπου

πηγάζει ο ποταμός Μαίανδρος

(Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το

βυζαντινό φρούριο της Σμύρνης στο όρος Πάγος

γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

7

Η καλή οδική διασύνδεση της Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κρά-

τους υπήρξε ακόμη ένας παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης για την πόλη Πολυά-

ριθμα και μεγάλα καραβάνια διέσχιζαν το εσωτερικό της Μ Ασίας προμηθεύοντας

την αγορά της Σμύρνης με ακριβά αγαθά και προϊόντα της Περσίας και της Ινδίας

όπως περσικό μετάξι ινδικά υφάσματα φαρμακευτικές ύλες και μπαχαρικά ήδη από

τα τέλη του 17ου αι Κατά την επιστροφή τους στην Περσία τα καραβάνια μετέφεραν

μπαχαρικά και εισαγόμενα βιομηχανικά προϊόντα της Δυτικής Ευρώπης όπως ρούχα

ψαλίδια καθρέπτες και ρολόγια Η Υψηλή Πύλη φαίνεται πως είχε επενδύσει πάρα

πολλά στην ανεμπόδιστη και ασφαλή ροή αγαθών και προϊόντων διαμέσου των χερ-

σαίων εμπορικών οδών Καθrsquo όλο το μήκος της χερσαίας αυτής εμπορικής αρτηρίας

είχε οργανωθεί ένα ολόκληρο δίκτυο από χάνια καφενεία και μεγάλα πανδοχεία (χά-

νια kervansaraylar) προκειμένου να εξυπηρετούνται οι έμποροι και οι προμηθευτές

(Χάνι στη Σμύρνη το 1855 χαρακτικό σε περιοδική έκδοση των laquoThe Illustrated London Newsraquo)

Η ίδια η Σμύρνη συνδεόταν μέσω αυτών των χερσαίων οδών τόσο με κοντινές

όσο και με πιο απομακρυσμένες πόλεις και άλλα εμπορικά κέντρα της Μ Ασίας Η

αξιοσημείωτη ανάπτυξη της εμπορικής δραστηριότητας της Σμύρνης κατά τον 18ο αι

είχε ως συνέπεια τη διασύνδεση ολοένα και περισσότερων περιοχών της Μ Ασίας με

τις διεθνείς αγορές Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Αττάλειας σύμφωνα με

8

περιγραφές συγχρόνων περιηγητών laquoThe great plain

of Adalia had begun to feel the effects of this impulse

even from distant parts of the interior camels horses

and asses were bringing daily their separate ventures

to load Greek vessels which lay in the port In the ba-

zaar we saw cloth hardware and various specimens of

English and German manufacture they had been con-

veyed mostly by the regular caravans from Smyrna

Few articles for barter were bought by the Greek corn

traders Ready money was their staple and every ves-

sel that we examined on its way from Malta and Mes-

sina to these coasts had many thousands of dollars on

boardraquo

Κατά τον 18ο αι από το λιμάνι της Σμύρνης

εξάγονταν προς τη Δύση ακατέργαστο μετάξι Προύσας και νήματα μοχέρ από την

Άγκυρα γεγονός που αποδεικνύει ότι η Σμύρνη είχε εξελιχθεί στο κύριο εξαγωγικό

κέντρο της Μ Ασίας για αγαθά και πρώτες ύλες που προορίζονταν για την Ευρώπη3

Ντόπιοι έμποροι Εβραίοι στην Προύσα και Αρμένιοι στην Άγκυρα είχαν τον έλεγχο

του εμπορίου σrsquo αυτές τις δύο πόλεις και έστελναν τις πρώτες ύλες στους συναδέλ-

φους τους στη Σμύρνη Η οθωμανική διοίκηση ευνόησε τη μετατροπή της Σμύρνης σε

αποκλειστικό εξαγωγέα των παραπάνω πρώτων υλών στη Δύση Οι διάφορες φορο-

λογικές και τελωνειακές απαλλαγές στη διακίνηση αυτών των προϊόντων σε συνδυα-

σμό με την αυξημένη ζήτηση της ευρωπαϊκής αγοράς για νήματα μοχέρ και μετάξι

κατά το πρώτο μισό του 18ου αι συνέβαλαν τα μέγιστα στην ανάδειξη της Σμύρνης ως

ενός διεθνούς εμπορικού κέντρου

Εκείνη την εποχή η Σμύρνη και η ενδοχώρα της συνιστούσαν μια από τις πλέον

αναπτυγμένες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Ακόμη και τα νησιά του Αρ-

χιπελάγους σταδιακά ενσωματώθηκαν στην ευρύτερη ευρωπαϊκή και μεσογειακή

3 Εκτός από νήματα μοχέρ η Σμύρνη εξήγε στη Μασσαλία και ποσότητες υφασμάτων μοχέρ ιδίως

κατά το πρώτο τέταρτο του 18ου

αι E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 31

(Καμήλες καραβανιού στη Σμύρνη

γκραβούρα του David Wilkie

1850)

9

αγορά αφού μέσω της Σμύρνης εξαγόταν η παραγωγή των νησιών του Αιγαίου στη

Δύση ενώ παράλληλα τα ίδια τα νησιά προμηθεύονταν προϊόντα και αγαθά προερ-

χόμενα από την Ευρώπη διαμέσου του παράκτιου σμυρνιώτικου εμπορίου Η Χίος και

η Τήνος εξήγαν τα σύκα τα κίτρα και άλλα φρούτα μέσω της Σμύρνης4 Η Τήνος που-

λούσε ακατέργαστο μετάξι στη Χίο την Προύσα και την Κωνσταντινούπολη για να

χρησιμοποιηθεί στις εγχώριες βιοτεχνίες μεταξιού ενώ η Νάξος έστελνε σημαντικές

ποσότητες τυριού στη Σμύρνη

(Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι)

Η Σμύρνη είχε επίσης ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς όχι μόνο με την ενδο-

χώρα της Μ Ασίας με τα νησιά του Αιγαίου και με τη Δύση αλλά και με την Κωνστα-

ντινούπολη Οι δύο αυτές μεγαλουπόλεις αποτελούσαν τα εξαγωγικά λιμάνια για την

παραγωγή ολόκληρης της Μ Ασίας Αλλά και το διεθνές εμπόριο του οθωμανικού

κράτους περιστρεφόταν γύρω απrsquo αυτές τις δύο πόλεις Τα περισσότερα πλοία που

έρχονταν λχ από το Λονδίνο ξεφόρτωναν μέρος των εμπορευμάτων τους στη Σμύρνη

και συνέχιζαν για την Κωνσταντινούπολη όπου ξεφόρτωναν και τα υπόλοιπα Η ίδια

4 Σrsquo αυτό το σημείο οφείλουμε να σημειώσουμε πως η θεαματική ανάπτυξη της Σμύρνης και του λιμα-

νιού της από τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου

αι έβλαψε κυρίως τη Χίο Το λιμάνι της Χίου το οποίο

καθrsquo όλη τη διάρκεια του 16ου

αι θεωρούνταν από τα πιο ανθηρά του Αιγαίου μέχρι τα μέσα του 17ου

αι οδηγήθηκε σε παρακμή από τα διάφορα μέτρα που πήρε η Υψηλή Πύλη προκειμένου να αναδεί-

ξει το λιμάνι της Σμύρνης ως μοναδική έξοδο του ανατολικού εμπορίου προς τη Δύση Σαν αποτέλε-

σμα πολλοί Χιώτες μετανάστευσαν στη Σμύρνη και δραστηριοποιήθηκαν έντονα στην εμπορική ζωή

της πόλης αυτής κατά τον 18ο αι Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 27

10

διαδικασία επαναλαμβανόταν και στο ταξίδι του γυρισμού μέρος των εμπορευμάτων

φορτωνόταν στην Κωνσταντινούπολη και το υπόλοιπο στη Σμύρνη

Όπως σrsquo όλα τα διεθνή εμπορικά κέντρα η καρδιά της Σμύρνης ήταν η αγορά

το παζάρι της Το παζάρι υποδιαιρούνταν σε τομείς ανάλογα με τα είδη των προϊό-

ντων προς πώληση και ανάλογα με την εθνικότητα των εμπόρων Η καθεμιά κοινό-

τητα η ελληνική η αρμενική η εβραϊκή είχε το δικό της τμήμα στο παζάρι όπου

εξέθετε τα εμπορεύματά της κοσμήματα γούνες μεταξωτά από την Περσία κασμί-

ρια μαντίλες και αρώματα από την Άπω Ανατολή Στο κομμάτι του παζαριού όπου

δραστηριοποιούνταν οι Τούρκοι έμποροι μπορούσε κανείς να βρει μία εξίσου πλού-

σια ποικιλία αγαθών στο αγγλικό παζάρι πωλούνταν υφάσματα κάμποτ από το Μά-

ντσεστερ και άλλα βαμβακερά ενώ το αιγυπτιακό παζάρι -παρότι ήταν ένα επιβλη-

τικό αρχιτεκτόνημα- είχε τη φήμη ότι σrsquo αυτό ενδημούσε διαρκώς πανούκλα

Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών της Σμύρνης προς τη Δύση αποτελού-

νταν από μετάξι νήματα μοχέρ μαλλί αιγός βαμβάκι βαμβακερά νήματα και μάλ-

λινα υφάσματα Η Σμύρνη εξήγε επίσης σιτάρι κάρδαμο κερί παρθένο ελαιόλαδο

κίτρινα μούρα σταφίδες πικραμύγδαλα δέρματα λαγού κρασί σύκα σφουγγάρια

μαστίχα όπιο αποξηραμένα φρούτα χαλιά και αρκετά υφάσματα και ρούχα

Η Σμύρνη εισήγε κυρίως ρούχα όλων των ειδών χοντρά βαμβακερά λινά

ρούχα πολυτελείας μαντίλες μουσελίνες μεταξωτά υφάσματα χρυσοποίκιλτα υφά-

σματα κά Τα πολυτελή υφάσματα διοχετεύονταν κυρίως στην αγορά της Κωνσταντι-

νούπολης ενώ η Σμύρνη κρατούσε υφάσματα μέτριας και καλής ποιότητας για δια-

νομή στην υπόλοιπη Μ Ασία Δευτερευόντως εισάγονταν στην Σμύρνη καφές και ζά-

χαρη λουλάκι και κόκκινες βαφές μπαχαρικά πιπέρι σιδηρικά πορσελάνες και υα-

λικά όπως επίσης και ξυλεία

Γύρω από την πόλη της Σμύρνης η εξαιρετική γονιμότητα του εδάφους είχε

δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δημιουργία ακμαίων χωριών και

κωμοπόλεων που προμήθευαν την πόλη με λαχανικά φρούτα και ψάρια Τα περί-

χωρα της Σμύρνης αποτελούσαν επίσης ένα είδος καταφυγίου για τους Ευρωπαίους

εμπόρους και τους ευπορότερους κατοίκους της πόλης κατά τους αποπνικτικούς μή-

νες του καλοκαιριού Την εποχή αυτή η πόλη υπέφερε από εξάρσεις επιδημιών Γιrsquo

11

αυτό πολλοί κάτοικοί της αποσύρονταν στα περίχωρα όπου το κλίμα ήταν υγιεινό-

τερο και ηπιότερο Σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από τη Σμύρνη βρισκό-

ταν ο Μπουρνόβας ένα από τα πιο όμορφα χωριά στη Μ Ασία Εκεί υπήρχε ανθηρό

παζάρι αλλά και πολλές εξοχικές επαύλεις εμπόρων Γύρω από την πόλη υπήρχαν και

άλλα ακμαία χωριά με αποκλειστικά ελληνικό ως επί το πλείστον πληθυσμό

2 Ο πληθυσμός της πόλης

Σχετικά με τον πληθυσμό της Σμύρνης οφείλουμε να τονίσουμε ότι δεν έχουν

διασωθεί ιδιαίτερα αξιόπιστες πληροφορίες Γιrsquo αυτό πρέπει να είμαστε επιφυλακτι-

κοί ως προς τις σωζόμενες στατιστικές Βασικές πηγές πληροφόρησης αποτελούν οι

αναφορές των διαφόρων περιηγητών Έτσι το 1721 ο Γάλλος περιηγητής De Saint

Maure αναφέρει πως στην πόλη κατοικούσαν περίπου 60000 άνθρωποι Ο Μάρκος

Αντώνιος Κατσαΐτης Κερκυραίος ευγενής υπολόγιζε τον πληθυσμό της Σμύρνης κατά

το 17423 σε 80000 ψυχές Πάντως προς το τέλος του 18ου αι φαίνεται πως ο πλη-

θυσμός της Σμύρνης είχε αγγίξει τους 100000 κατοίκους ενώ τις τρεις πρώτες δεκαε-

τίες του 19ου αι αυξήθηκε περαιτέρω και άγγιξε τους 130000 κατοίκους Παραθέ-

τουμε τον κάτωθι στατιστικό πίνακα σχετικά με την διακύμανση του πληθυσμού της

Σμύρνης ανάμεσα στα έτη 1653-1837 Οι αριθμοί προέρχονται κυρίως από εκτιμήσεις

ξένων περιηγητών γιrsquo αυτό και παρατηρούμε σημαντικές αποκλίσεις και διαφορές

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1653 90000 60000 15000 7000 78000 ―

1657 90000 60000 15000 8000 67000 ―

1675 55000 30000 10000 ― ― ―

1699 24000 14000 8000 400 1500 200

1701 27000 15000 10000 200 1800 200

12

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1714 100000 60000 20000 8000 ― ―

1725 62500 50000 8000 ― 4500 ―

1731 76000 50000 8000 ― 4500 ―

1733 28000 15000 10000 600 2000 ―

1739 100000 80000 10000 2000 6000 ―

1776 102000 65000 21000 6000 10000 200

1778 150000 97000 30000 8000 12000 3000

1812 106000 60000 25000 10000 5000 6000

1817 150000 ― 60000 ― ― ―

1836 150000 75000 40000 10000 15000 10000

1837 130000 45000 55000 5000 13000 12000

Ένα αξιόλογο δημογραφικό στοιχείο είναι η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων

μέσα στην πόλη καθrsquo όλη τη διάρκεια του 18ου αι Αυτή η εικόνα αντιστράφηκε όμως

κατά τον 19ο αι Τότε παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη αύξηση του ελληνικού πληθυ-

σμού της Σμύρνης ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου

αι η οποία συνεχίστηκε

και κατά τον επόμενο αιώνα To 1721 πχ από τους 60000 κατοίκους μόλις οι 7000-

8000 ήταν Έλληνες (ποσοστό περίπου 15) γύρω στο 1776 όμως η ελληνική παρου-

σία είχε σημαντικά ενισχυθεί καθώς από τους 100000 κατοίκους οι 21000 ήταν ελ-

ληνικής καταγωγής (ποσοστό πλέον του 20) για να φθάσουμε στο 1837 οπότε μαρ-

τυρείται για πρώτη φορά αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων έναντι των Τούρκων

(55000 Έλληνες-45000 Τούρκοι) Όσον αφορά τις υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές ομά-

δες το ποσοστό των Εβραίων κυμάνθηκε μεταξύ 5-10 επί του συνολικού πληθυ-

σμού κατά τη διάρκεια της εποχής που εξετάζουμε οι Αρμένιοι δεν ξεπέρασαν σε

ποσοστό το 5 κατά μέσον όρο ενώ η ευρωπαϊκή παροικία άρχισε να ενδυναμώνε-

ται πληθυσμιακά προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι οπότε αποτελούσε

περίπου το 10 του συνολικού πληθυσμού

13

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές

Ο ρυθμός της πληθυσμιακής αύξησης πιθανώς θα ήταν μεγαλύτερος αν δεν

ξεσπούσαν στη Σμύρνη τόσες επιδημίες πανώλης και αν δεν συνέβαιναν τόσες κατα-

στροφές από τις συχνές πυρκαγιές και τους σεισμούς Πράγματι δεν θα ήταν υπερβο-

λικό να ισχυριστούμε ότι στη Σμύρνη ξεσπούσε επιδημία πανώλης σχεδόν κάθε

χρόνο Τρεις ήταν οι βασικές πηγές προέλευσης και μετάδοσης της πανώλης στη

Σμύρνη Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της

Κωνσταντινούπολης Αυτό ήταν φυσιολογικό αφού οι συνθήκες υγιεινής στα λιμάνια

της εποχής εκείνης ήταν απαράδεκτες Ειδικά η πανώλη που προερχόταν από την

Αλεξάνδρεια θεωρούνταν καταστρεπτικότερη αφού συχνά εξελισσόταν σε επιδημία

Εκτός από τη θάλασσα το μικρόβιο της πανώλης μεταδιδόταν στη Σμύρνη

μέσω και της ξηράς Η ανατολική

Μ Ασία ήταν ένα διαρκές πεδίο

αναπαραγωγής του μικροβίου

και της επιδημίας Η πανώλη ξε-

σπούσε στη Σμύρνη από τα μι-

κρόβια που αποκτούσαν εν

αγνοία τους τα καραβάνια καθώς

διέσχιζαν τα οροπέδια της

ανατολικής Μ Ασίας Τα μικρό-

βια προσκολλούνταν είτε μέσω

ψύλλων είτε μέσω αρουραίων σε

είδη όπως περσικά χαλιά ανα-

τολίτικους τάπητες και δεμάτια

βαμβακιού που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της πραμάτειας των καραβα-

νιών Τέλος πηγή προέλευσης του μικροβίου ήταν και η δυτική Μ Ασία ιδίως οι πε-

ριοχές του Οδεμησίου της Φιλαδέλφειας του Kirkağaccedil και η ορεινή περιοχή απrsquo όπου

πηγάζει ο ποταμός Μαίανδρος

(Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το

βυζαντινό φρούριο της Σμύρνης στο όρος Πάγος

γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

8

περιγραφές συγχρόνων περιηγητών laquoThe great plain

of Adalia had begun to feel the effects of this impulse

even from distant parts of the interior camels horses

and asses were bringing daily their separate ventures

to load Greek vessels which lay in the port In the ba-

zaar we saw cloth hardware and various specimens of

English and German manufacture they had been con-

veyed mostly by the regular caravans from Smyrna

Few articles for barter were bought by the Greek corn

traders Ready money was their staple and every ves-

sel that we examined on its way from Malta and Mes-

sina to these coasts had many thousands of dollars on

boardraquo

Κατά τον 18ο αι από το λιμάνι της Σμύρνης

εξάγονταν προς τη Δύση ακατέργαστο μετάξι Προύσας και νήματα μοχέρ από την

Άγκυρα γεγονός που αποδεικνύει ότι η Σμύρνη είχε εξελιχθεί στο κύριο εξαγωγικό

κέντρο της Μ Ασίας για αγαθά και πρώτες ύλες που προορίζονταν για την Ευρώπη3

Ντόπιοι έμποροι Εβραίοι στην Προύσα και Αρμένιοι στην Άγκυρα είχαν τον έλεγχο

του εμπορίου σrsquo αυτές τις δύο πόλεις και έστελναν τις πρώτες ύλες στους συναδέλ-

φους τους στη Σμύρνη Η οθωμανική διοίκηση ευνόησε τη μετατροπή της Σμύρνης σε

αποκλειστικό εξαγωγέα των παραπάνω πρώτων υλών στη Δύση Οι διάφορες φορο-

λογικές και τελωνειακές απαλλαγές στη διακίνηση αυτών των προϊόντων σε συνδυα-

σμό με την αυξημένη ζήτηση της ευρωπαϊκής αγοράς για νήματα μοχέρ και μετάξι

κατά το πρώτο μισό του 18ου αι συνέβαλαν τα μέγιστα στην ανάδειξη της Σμύρνης ως

ενός διεθνούς εμπορικού κέντρου

Εκείνη την εποχή η Σμύρνη και η ενδοχώρα της συνιστούσαν μια από τις πλέον

αναπτυγμένες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας Ακόμη και τα νησιά του Αρ-

χιπελάγους σταδιακά ενσωματώθηκαν στην ευρύτερη ευρωπαϊκή και μεσογειακή

3 Εκτός από νήματα μοχέρ η Σμύρνη εξήγε στη Μασσαλία και ποσότητες υφασμάτων μοχέρ ιδίως

κατά το πρώτο τέταρτο του 18ου

αι E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 31

(Καμήλες καραβανιού στη Σμύρνη

γκραβούρα του David Wilkie

1850)

9

αγορά αφού μέσω της Σμύρνης εξαγόταν η παραγωγή των νησιών του Αιγαίου στη

Δύση ενώ παράλληλα τα ίδια τα νησιά προμηθεύονταν προϊόντα και αγαθά προερ-

χόμενα από την Ευρώπη διαμέσου του παράκτιου σμυρνιώτικου εμπορίου Η Χίος και

η Τήνος εξήγαν τα σύκα τα κίτρα και άλλα φρούτα μέσω της Σμύρνης4 Η Τήνος που-

λούσε ακατέργαστο μετάξι στη Χίο την Προύσα και την Κωνσταντινούπολη για να

χρησιμοποιηθεί στις εγχώριες βιοτεχνίες μεταξιού ενώ η Νάξος έστελνε σημαντικές

ποσότητες τυριού στη Σμύρνη

(Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι)

Η Σμύρνη είχε επίσης ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς όχι μόνο με την ενδο-

χώρα της Μ Ασίας με τα νησιά του Αιγαίου και με τη Δύση αλλά και με την Κωνστα-

ντινούπολη Οι δύο αυτές μεγαλουπόλεις αποτελούσαν τα εξαγωγικά λιμάνια για την

παραγωγή ολόκληρης της Μ Ασίας Αλλά και το διεθνές εμπόριο του οθωμανικού

κράτους περιστρεφόταν γύρω απrsquo αυτές τις δύο πόλεις Τα περισσότερα πλοία που

έρχονταν λχ από το Λονδίνο ξεφόρτωναν μέρος των εμπορευμάτων τους στη Σμύρνη

και συνέχιζαν για την Κωνσταντινούπολη όπου ξεφόρτωναν και τα υπόλοιπα Η ίδια

4 Σrsquo αυτό το σημείο οφείλουμε να σημειώσουμε πως η θεαματική ανάπτυξη της Σμύρνης και του λιμα-

νιού της από τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου

αι έβλαψε κυρίως τη Χίο Το λιμάνι της Χίου το οποίο

καθrsquo όλη τη διάρκεια του 16ου

αι θεωρούνταν από τα πιο ανθηρά του Αιγαίου μέχρι τα μέσα του 17ου

αι οδηγήθηκε σε παρακμή από τα διάφορα μέτρα που πήρε η Υψηλή Πύλη προκειμένου να αναδεί-

ξει το λιμάνι της Σμύρνης ως μοναδική έξοδο του ανατολικού εμπορίου προς τη Δύση Σαν αποτέλε-

σμα πολλοί Χιώτες μετανάστευσαν στη Σμύρνη και δραστηριοποιήθηκαν έντονα στην εμπορική ζωή

της πόλης αυτής κατά τον 18ο αι Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 27

10

διαδικασία επαναλαμβανόταν και στο ταξίδι του γυρισμού μέρος των εμπορευμάτων

φορτωνόταν στην Κωνσταντινούπολη και το υπόλοιπο στη Σμύρνη

Όπως σrsquo όλα τα διεθνή εμπορικά κέντρα η καρδιά της Σμύρνης ήταν η αγορά

το παζάρι της Το παζάρι υποδιαιρούνταν σε τομείς ανάλογα με τα είδη των προϊό-

ντων προς πώληση και ανάλογα με την εθνικότητα των εμπόρων Η καθεμιά κοινό-

τητα η ελληνική η αρμενική η εβραϊκή είχε το δικό της τμήμα στο παζάρι όπου

εξέθετε τα εμπορεύματά της κοσμήματα γούνες μεταξωτά από την Περσία κασμί-

ρια μαντίλες και αρώματα από την Άπω Ανατολή Στο κομμάτι του παζαριού όπου

δραστηριοποιούνταν οι Τούρκοι έμποροι μπορούσε κανείς να βρει μία εξίσου πλού-

σια ποικιλία αγαθών στο αγγλικό παζάρι πωλούνταν υφάσματα κάμποτ από το Μά-

ντσεστερ και άλλα βαμβακερά ενώ το αιγυπτιακό παζάρι -παρότι ήταν ένα επιβλη-

τικό αρχιτεκτόνημα- είχε τη φήμη ότι σrsquo αυτό ενδημούσε διαρκώς πανούκλα

Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών της Σμύρνης προς τη Δύση αποτελού-

νταν από μετάξι νήματα μοχέρ μαλλί αιγός βαμβάκι βαμβακερά νήματα και μάλ-

λινα υφάσματα Η Σμύρνη εξήγε επίσης σιτάρι κάρδαμο κερί παρθένο ελαιόλαδο

κίτρινα μούρα σταφίδες πικραμύγδαλα δέρματα λαγού κρασί σύκα σφουγγάρια

μαστίχα όπιο αποξηραμένα φρούτα χαλιά και αρκετά υφάσματα και ρούχα

Η Σμύρνη εισήγε κυρίως ρούχα όλων των ειδών χοντρά βαμβακερά λινά

ρούχα πολυτελείας μαντίλες μουσελίνες μεταξωτά υφάσματα χρυσοποίκιλτα υφά-

σματα κά Τα πολυτελή υφάσματα διοχετεύονταν κυρίως στην αγορά της Κωνσταντι-

νούπολης ενώ η Σμύρνη κρατούσε υφάσματα μέτριας και καλής ποιότητας για δια-

νομή στην υπόλοιπη Μ Ασία Δευτερευόντως εισάγονταν στην Σμύρνη καφές και ζά-

χαρη λουλάκι και κόκκινες βαφές μπαχαρικά πιπέρι σιδηρικά πορσελάνες και υα-

λικά όπως επίσης και ξυλεία

Γύρω από την πόλη της Σμύρνης η εξαιρετική γονιμότητα του εδάφους είχε

δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δημιουργία ακμαίων χωριών και

κωμοπόλεων που προμήθευαν την πόλη με λαχανικά φρούτα και ψάρια Τα περί-

χωρα της Σμύρνης αποτελούσαν επίσης ένα είδος καταφυγίου για τους Ευρωπαίους

εμπόρους και τους ευπορότερους κατοίκους της πόλης κατά τους αποπνικτικούς μή-

νες του καλοκαιριού Την εποχή αυτή η πόλη υπέφερε από εξάρσεις επιδημιών Γιrsquo

11

αυτό πολλοί κάτοικοί της αποσύρονταν στα περίχωρα όπου το κλίμα ήταν υγιεινό-

τερο και ηπιότερο Σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από τη Σμύρνη βρισκό-

ταν ο Μπουρνόβας ένα από τα πιο όμορφα χωριά στη Μ Ασία Εκεί υπήρχε ανθηρό

παζάρι αλλά και πολλές εξοχικές επαύλεις εμπόρων Γύρω από την πόλη υπήρχαν και

άλλα ακμαία χωριά με αποκλειστικά ελληνικό ως επί το πλείστον πληθυσμό

2 Ο πληθυσμός της πόλης

Σχετικά με τον πληθυσμό της Σμύρνης οφείλουμε να τονίσουμε ότι δεν έχουν

διασωθεί ιδιαίτερα αξιόπιστες πληροφορίες Γιrsquo αυτό πρέπει να είμαστε επιφυλακτι-

κοί ως προς τις σωζόμενες στατιστικές Βασικές πηγές πληροφόρησης αποτελούν οι

αναφορές των διαφόρων περιηγητών Έτσι το 1721 ο Γάλλος περιηγητής De Saint

Maure αναφέρει πως στην πόλη κατοικούσαν περίπου 60000 άνθρωποι Ο Μάρκος

Αντώνιος Κατσαΐτης Κερκυραίος ευγενής υπολόγιζε τον πληθυσμό της Σμύρνης κατά

το 17423 σε 80000 ψυχές Πάντως προς το τέλος του 18ου αι φαίνεται πως ο πλη-

θυσμός της Σμύρνης είχε αγγίξει τους 100000 κατοίκους ενώ τις τρεις πρώτες δεκαε-

τίες του 19ου αι αυξήθηκε περαιτέρω και άγγιξε τους 130000 κατοίκους Παραθέ-

τουμε τον κάτωθι στατιστικό πίνακα σχετικά με την διακύμανση του πληθυσμού της

Σμύρνης ανάμεσα στα έτη 1653-1837 Οι αριθμοί προέρχονται κυρίως από εκτιμήσεις

ξένων περιηγητών γιrsquo αυτό και παρατηρούμε σημαντικές αποκλίσεις και διαφορές

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1653 90000 60000 15000 7000 78000 ―

1657 90000 60000 15000 8000 67000 ―

1675 55000 30000 10000 ― ― ―

1699 24000 14000 8000 400 1500 200

1701 27000 15000 10000 200 1800 200

12

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1714 100000 60000 20000 8000 ― ―

1725 62500 50000 8000 ― 4500 ―

1731 76000 50000 8000 ― 4500 ―

1733 28000 15000 10000 600 2000 ―

1739 100000 80000 10000 2000 6000 ―

1776 102000 65000 21000 6000 10000 200

1778 150000 97000 30000 8000 12000 3000

1812 106000 60000 25000 10000 5000 6000

1817 150000 ― 60000 ― ― ―

1836 150000 75000 40000 10000 15000 10000

1837 130000 45000 55000 5000 13000 12000

Ένα αξιόλογο δημογραφικό στοιχείο είναι η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων

μέσα στην πόλη καθrsquo όλη τη διάρκεια του 18ου αι Αυτή η εικόνα αντιστράφηκε όμως

κατά τον 19ο αι Τότε παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη αύξηση του ελληνικού πληθυ-

σμού της Σμύρνης ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου

αι η οποία συνεχίστηκε

και κατά τον επόμενο αιώνα To 1721 πχ από τους 60000 κατοίκους μόλις οι 7000-

8000 ήταν Έλληνες (ποσοστό περίπου 15) γύρω στο 1776 όμως η ελληνική παρου-

σία είχε σημαντικά ενισχυθεί καθώς από τους 100000 κατοίκους οι 21000 ήταν ελ-

ληνικής καταγωγής (ποσοστό πλέον του 20) για να φθάσουμε στο 1837 οπότε μαρ-

τυρείται για πρώτη φορά αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων έναντι των Τούρκων

(55000 Έλληνες-45000 Τούρκοι) Όσον αφορά τις υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές ομά-

δες το ποσοστό των Εβραίων κυμάνθηκε μεταξύ 5-10 επί του συνολικού πληθυ-

σμού κατά τη διάρκεια της εποχής που εξετάζουμε οι Αρμένιοι δεν ξεπέρασαν σε

ποσοστό το 5 κατά μέσον όρο ενώ η ευρωπαϊκή παροικία άρχισε να ενδυναμώνε-

ται πληθυσμιακά προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι οπότε αποτελούσε

περίπου το 10 του συνολικού πληθυσμού

13

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές

Ο ρυθμός της πληθυσμιακής αύξησης πιθανώς θα ήταν μεγαλύτερος αν δεν

ξεσπούσαν στη Σμύρνη τόσες επιδημίες πανώλης και αν δεν συνέβαιναν τόσες κατα-

στροφές από τις συχνές πυρκαγιές και τους σεισμούς Πράγματι δεν θα ήταν υπερβο-

λικό να ισχυριστούμε ότι στη Σμύρνη ξεσπούσε επιδημία πανώλης σχεδόν κάθε

χρόνο Τρεις ήταν οι βασικές πηγές προέλευσης και μετάδοσης της πανώλης στη

Σμύρνη Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της

Κωνσταντινούπολης Αυτό ήταν φυσιολογικό αφού οι συνθήκες υγιεινής στα λιμάνια

της εποχής εκείνης ήταν απαράδεκτες Ειδικά η πανώλη που προερχόταν από την

Αλεξάνδρεια θεωρούνταν καταστρεπτικότερη αφού συχνά εξελισσόταν σε επιδημία

Εκτός από τη θάλασσα το μικρόβιο της πανώλης μεταδιδόταν στη Σμύρνη

μέσω και της ξηράς Η ανατολική

Μ Ασία ήταν ένα διαρκές πεδίο

αναπαραγωγής του μικροβίου

και της επιδημίας Η πανώλη ξε-

σπούσε στη Σμύρνη από τα μι-

κρόβια που αποκτούσαν εν

αγνοία τους τα καραβάνια καθώς

διέσχιζαν τα οροπέδια της

ανατολικής Μ Ασίας Τα μικρό-

βια προσκολλούνταν είτε μέσω

ψύλλων είτε μέσω αρουραίων σε

είδη όπως περσικά χαλιά ανα-

τολίτικους τάπητες και δεμάτια

βαμβακιού που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της πραμάτειας των καραβα-

νιών Τέλος πηγή προέλευσης του μικροβίου ήταν και η δυτική Μ Ασία ιδίως οι πε-

ριοχές του Οδεμησίου της Φιλαδέλφειας του Kirkağaccedil και η ορεινή περιοχή απrsquo όπου

πηγάζει ο ποταμός Μαίανδρος

(Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το

βυζαντινό φρούριο της Σμύρνης στο όρος Πάγος

γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

9

αγορά αφού μέσω της Σμύρνης εξαγόταν η παραγωγή των νησιών του Αιγαίου στη

Δύση ενώ παράλληλα τα ίδια τα νησιά προμηθεύονταν προϊόντα και αγαθά προερ-

χόμενα από την Ευρώπη διαμέσου του παράκτιου σμυρνιώτικου εμπορίου Η Χίος και

η Τήνος εξήγαν τα σύκα τα κίτρα και άλλα φρούτα μέσω της Σμύρνης4 Η Τήνος που-

λούσε ακατέργαστο μετάξι στη Χίο την Προύσα και την Κωνσταντινούπολη για να

χρησιμοποιηθεί στις εγχώριες βιοτεχνίες μεταξιού ενώ η Νάξος έστελνε σημαντικές

ποσότητες τυριού στη Σμύρνη

(Σμύρνη γκραβούρα ανωνύμου αρχές του 18ου αι)

Η Σμύρνη είχε επίσης ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς όχι μόνο με την ενδο-

χώρα της Μ Ασίας με τα νησιά του Αιγαίου και με τη Δύση αλλά και με την Κωνστα-

ντινούπολη Οι δύο αυτές μεγαλουπόλεις αποτελούσαν τα εξαγωγικά λιμάνια για την

παραγωγή ολόκληρης της Μ Ασίας Αλλά και το διεθνές εμπόριο του οθωμανικού

κράτους περιστρεφόταν γύρω απrsquo αυτές τις δύο πόλεις Τα περισσότερα πλοία που

έρχονταν λχ από το Λονδίνο ξεφόρτωναν μέρος των εμπορευμάτων τους στη Σμύρνη

και συνέχιζαν για την Κωνσταντινούπολη όπου ξεφόρτωναν και τα υπόλοιπα Η ίδια

4 Σrsquo αυτό το σημείο οφείλουμε να σημειώσουμε πως η θεαματική ανάπτυξη της Σμύρνης και του λιμα-

νιού της από τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου

αι έβλαψε κυρίως τη Χίο Το λιμάνι της Χίου το οποίο

καθrsquo όλη τη διάρκεια του 16ου

αι θεωρούνταν από τα πιο ανθηρά του Αιγαίου μέχρι τα μέσα του 17ου

αι οδηγήθηκε σε παρακμή από τα διάφορα μέτρα που πήρε η Υψηλή Πύλη προκειμένου να αναδεί-

ξει το λιμάνι της Σμύρνης ως μοναδική έξοδο του ανατολικού εμπορίου προς τη Δύση Σαν αποτέλε-

σμα πολλοί Χιώτες μετανάστευσαν στη Σμύρνη και δραστηριοποιήθηκαν έντονα στην εμπορική ζωή

της πόλης αυτής κατά τον 18ο αι Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 27

10

διαδικασία επαναλαμβανόταν και στο ταξίδι του γυρισμού μέρος των εμπορευμάτων

φορτωνόταν στην Κωνσταντινούπολη και το υπόλοιπο στη Σμύρνη

Όπως σrsquo όλα τα διεθνή εμπορικά κέντρα η καρδιά της Σμύρνης ήταν η αγορά

το παζάρι της Το παζάρι υποδιαιρούνταν σε τομείς ανάλογα με τα είδη των προϊό-

ντων προς πώληση και ανάλογα με την εθνικότητα των εμπόρων Η καθεμιά κοινό-

τητα η ελληνική η αρμενική η εβραϊκή είχε το δικό της τμήμα στο παζάρι όπου

εξέθετε τα εμπορεύματά της κοσμήματα γούνες μεταξωτά από την Περσία κασμί-

ρια μαντίλες και αρώματα από την Άπω Ανατολή Στο κομμάτι του παζαριού όπου

δραστηριοποιούνταν οι Τούρκοι έμποροι μπορούσε κανείς να βρει μία εξίσου πλού-

σια ποικιλία αγαθών στο αγγλικό παζάρι πωλούνταν υφάσματα κάμποτ από το Μά-

ντσεστερ και άλλα βαμβακερά ενώ το αιγυπτιακό παζάρι -παρότι ήταν ένα επιβλη-

τικό αρχιτεκτόνημα- είχε τη φήμη ότι σrsquo αυτό ενδημούσε διαρκώς πανούκλα

Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών της Σμύρνης προς τη Δύση αποτελού-

νταν από μετάξι νήματα μοχέρ μαλλί αιγός βαμβάκι βαμβακερά νήματα και μάλ-

λινα υφάσματα Η Σμύρνη εξήγε επίσης σιτάρι κάρδαμο κερί παρθένο ελαιόλαδο

κίτρινα μούρα σταφίδες πικραμύγδαλα δέρματα λαγού κρασί σύκα σφουγγάρια

μαστίχα όπιο αποξηραμένα φρούτα χαλιά και αρκετά υφάσματα και ρούχα

Η Σμύρνη εισήγε κυρίως ρούχα όλων των ειδών χοντρά βαμβακερά λινά

ρούχα πολυτελείας μαντίλες μουσελίνες μεταξωτά υφάσματα χρυσοποίκιλτα υφά-

σματα κά Τα πολυτελή υφάσματα διοχετεύονταν κυρίως στην αγορά της Κωνσταντι-

νούπολης ενώ η Σμύρνη κρατούσε υφάσματα μέτριας και καλής ποιότητας για δια-

νομή στην υπόλοιπη Μ Ασία Δευτερευόντως εισάγονταν στην Σμύρνη καφές και ζά-

χαρη λουλάκι και κόκκινες βαφές μπαχαρικά πιπέρι σιδηρικά πορσελάνες και υα-

λικά όπως επίσης και ξυλεία

Γύρω από την πόλη της Σμύρνης η εξαιρετική γονιμότητα του εδάφους είχε

δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δημιουργία ακμαίων χωριών και

κωμοπόλεων που προμήθευαν την πόλη με λαχανικά φρούτα και ψάρια Τα περί-

χωρα της Σμύρνης αποτελούσαν επίσης ένα είδος καταφυγίου για τους Ευρωπαίους

εμπόρους και τους ευπορότερους κατοίκους της πόλης κατά τους αποπνικτικούς μή-

νες του καλοκαιριού Την εποχή αυτή η πόλη υπέφερε από εξάρσεις επιδημιών Γιrsquo

11

αυτό πολλοί κάτοικοί της αποσύρονταν στα περίχωρα όπου το κλίμα ήταν υγιεινό-

τερο και ηπιότερο Σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από τη Σμύρνη βρισκό-

ταν ο Μπουρνόβας ένα από τα πιο όμορφα χωριά στη Μ Ασία Εκεί υπήρχε ανθηρό

παζάρι αλλά και πολλές εξοχικές επαύλεις εμπόρων Γύρω από την πόλη υπήρχαν και

άλλα ακμαία χωριά με αποκλειστικά ελληνικό ως επί το πλείστον πληθυσμό

2 Ο πληθυσμός της πόλης

Σχετικά με τον πληθυσμό της Σμύρνης οφείλουμε να τονίσουμε ότι δεν έχουν

διασωθεί ιδιαίτερα αξιόπιστες πληροφορίες Γιrsquo αυτό πρέπει να είμαστε επιφυλακτι-

κοί ως προς τις σωζόμενες στατιστικές Βασικές πηγές πληροφόρησης αποτελούν οι

αναφορές των διαφόρων περιηγητών Έτσι το 1721 ο Γάλλος περιηγητής De Saint

Maure αναφέρει πως στην πόλη κατοικούσαν περίπου 60000 άνθρωποι Ο Μάρκος

Αντώνιος Κατσαΐτης Κερκυραίος ευγενής υπολόγιζε τον πληθυσμό της Σμύρνης κατά

το 17423 σε 80000 ψυχές Πάντως προς το τέλος του 18ου αι φαίνεται πως ο πλη-

θυσμός της Σμύρνης είχε αγγίξει τους 100000 κατοίκους ενώ τις τρεις πρώτες δεκαε-

τίες του 19ου αι αυξήθηκε περαιτέρω και άγγιξε τους 130000 κατοίκους Παραθέ-

τουμε τον κάτωθι στατιστικό πίνακα σχετικά με την διακύμανση του πληθυσμού της

Σμύρνης ανάμεσα στα έτη 1653-1837 Οι αριθμοί προέρχονται κυρίως από εκτιμήσεις

ξένων περιηγητών γιrsquo αυτό και παρατηρούμε σημαντικές αποκλίσεις και διαφορές

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1653 90000 60000 15000 7000 78000 ―

1657 90000 60000 15000 8000 67000 ―

1675 55000 30000 10000 ― ― ―

1699 24000 14000 8000 400 1500 200

1701 27000 15000 10000 200 1800 200

12

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1714 100000 60000 20000 8000 ― ―

1725 62500 50000 8000 ― 4500 ―

1731 76000 50000 8000 ― 4500 ―

1733 28000 15000 10000 600 2000 ―

1739 100000 80000 10000 2000 6000 ―

1776 102000 65000 21000 6000 10000 200

1778 150000 97000 30000 8000 12000 3000

1812 106000 60000 25000 10000 5000 6000

1817 150000 ― 60000 ― ― ―

1836 150000 75000 40000 10000 15000 10000

1837 130000 45000 55000 5000 13000 12000

Ένα αξιόλογο δημογραφικό στοιχείο είναι η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων

μέσα στην πόλη καθrsquo όλη τη διάρκεια του 18ου αι Αυτή η εικόνα αντιστράφηκε όμως

κατά τον 19ο αι Τότε παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη αύξηση του ελληνικού πληθυ-

σμού της Σμύρνης ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου

αι η οποία συνεχίστηκε

και κατά τον επόμενο αιώνα To 1721 πχ από τους 60000 κατοίκους μόλις οι 7000-

8000 ήταν Έλληνες (ποσοστό περίπου 15) γύρω στο 1776 όμως η ελληνική παρου-

σία είχε σημαντικά ενισχυθεί καθώς από τους 100000 κατοίκους οι 21000 ήταν ελ-

ληνικής καταγωγής (ποσοστό πλέον του 20) για να φθάσουμε στο 1837 οπότε μαρ-

τυρείται για πρώτη φορά αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων έναντι των Τούρκων

(55000 Έλληνες-45000 Τούρκοι) Όσον αφορά τις υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές ομά-

δες το ποσοστό των Εβραίων κυμάνθηκε μεταξύ 5-10 επί του συνολικού πληθυ-

σμού κατά τη διάρκεια της εποχής που εξετάζουμε οι Αρμένιοι δεν ξεπέρασαν σε

ποσοστό το 5 κατά μέσον όρο ενώ η ευρωπαϊκή παροικία άρχισε να ενδυναμώνε-

ται πληθυσμιακά προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι οπότε αποτελούσε

περίπου το 10 του συνολικού πληθυσμού

13

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές

Ο ρυθμός της πληθυσμιακής αύξησης πιθανώς θα ήταν μεγαλύτερος αν δεν

ξεσπούσαν στη Σμύρνη τόσες επιδημίες πανώλης και αν δεν συνέβαιναν τόσες κατα-

στροφές από τις συχνές πυρκαγιές και τους σεισμούς Πράγματι δεν θα ήταν υπερβο-

λικό να ισχυριστούμε ότι στη Σμύρνη ξεσπούσε επιδημία πανώλης σχεδόν κάθε

χρόνο Τρεις ήταν οι βασικές πηγές προέλευσης και μετάδοσης της πανώλης στη

Σμύρνη Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της

Κωνσταντινούπολης Αυτό ήταν φυσιολογικό αφού οι συνθήκες υγιεινής στα λιμάνια

της εποχής εκείνης ήταν απαράδεκτες Ειδικά η πανώλη που προερχόταν από την

Αλεξάνδρεια θεωρούνταν καταστρεπτικότερη αφού συχνά εξελισσόταν σε επιδημία

Εκτός από τη θάλασσα το μικρόβιο της πανώλης μεταδιδόταν στη Σμύρνη

μέσω και της ξηράς Η ανατολική

Μ Ασία ήταν ένα διαρκές πεδίο

αναπαραγωγής του μικροβίου

και της επιδημίας Η πανώλη ξε-

σπούσε στη Σμύρνη από τα μι-

κρόβια που αποκτούσαν εν

αγνοία τους τα καραβάνια καθώς

διέσχιζαν τα οροπέδια της

ανατολικής Μ Ασίας Τα μικρό-

βια προσκολλούνταν είτε μέσω

ψύλλων είτε μέσω αρουραίων σε

είδη όπως περσικά χαλιά ανα-

τολίτικους τάπητες και δεμάτια

βαμβακιού που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της πραμάτειας των καραβα-

νιών Τέλος πηγή προέλευσης του μικροβίου ήταν και η δυτική Μ Ασία ιδίως οι πε-

ριοχές του Οδεμησίου της Φιλαδέλφειας του Kirkağaccedil και η ορεινή περιοχή απrsquo όπου

πηγάζει ο ποταμός Μαίανδρος

(Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το

βυζαντινό φρούριο της Σμύρνης στο όρος Πάγος

γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

10

διαδικασία επαναλαμβανόταν και στο ταξίδι του γυρισμού μέρος των εμπορευμάτων

φορτωνόταν στην Κωνσταντινούπολη και το υπόλοιπο στη Σμύρνη

Όπως σrsquo όλα τα διεθνή εμπορικά κέντρα η καρδιά της Σμύρνης ήταν η αγορά

το παζάρι της Το παζάρι υποδιαιρούνταν σε τομείς ανάλογα με τα είδη των προϊό-

ντων προς πώληση και ανάλογα με την εθνικότητα των εμπόρων Η καθεμιά κοινό-

τητα η ελληνική η αρμενική η εβραϊκή είχε το δικό της τμήμα στο παζάρι όπου

εξέθετε τα εμπορεύματά της κοσμήματα γούνες μεταξωτά από την Περσία κασμί-

ρια μαντίλες και αρώματα από την Άπω Ανατολή Στο κομμάτι του παζαριού όπου

δραστηριοποιούνταν οι Τούρκοι έμποροι μπορούσε κανείς να βρει μία εξίσου πλού-

σια ποικιλία αγαθών στο αγγλικό παζάρι πωλούνταν υφάσματα κάμποτ από το Μά-

ντσεστερ και άλλα βαμβακερά ενώ το αιγυπτιακό παζάρι -παρότι ήταν ένα επιβλη-

τικό αρχιτεκτόνημα- είχε τη φήμη ότι σrsquo αυτό ενδημούσε διαρκώς πανούκλα

Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών της Σμύρνης προς τη Δύση αποτελού-

νταν από μετάξι νήματα μοχέρ μαλλί αιγός βαμβάκι βαμβακερά νήματα και μάλ-

λινα υφάσματα Η Σμύρνη εξήγε επίσης σιτάρι κάρδαμο κερί παρθένο ελαιόλαδο

κίτρινα μούρα σταφίδες πικραμύγδαλα δέρματα λαγού κρασί σύκα σφουγγάρια

μαστίχα όπιο αποξηραμένα φρούτα χαλιά και αρκετά υφάσματα και ρούχα

Η Σμύρνη εισήγε κυρίως ρούχα όλων των ειδών χοντρά βαμβακερά λινά

ρούχα πολυτελείας μαντίλες μουσελίνες μεταξωτά υφάσματα χρυσοποίκιλτα υφά-

σματα κά Τα πολυτελή υφάσματα διοχετεύονταν κυρίως στην αγορά της Κωνσταντι-

νούπολης ενώ η Σμύρνη κρατούσε υφάσματα μέτριας και καλής ποιότητας για δια-

νομή στην υπόλοιπη Μ Ασία Δευτερευόντως εισάγονταν στην Σμύρνη καφές και ζά-

χαρη λουλάκι και κόκκινες βαφές μπαχαρικά πιπέρι σιδηρικά πορσελάνες και υα-

λικά όπως επίσης και ξυλεία

Γύρω από την πόλη της Σμύρνης η εξαιρετική γονιμότητα του εδάφους είχε

δημιουργήσει τις κατάλληλες προϋποθέσεις για τη δημιουργία ακμαίων χωριών και

κωμοπόλεων που προμήθευαν την πόλη με λαχανικά φρούτα και ψάρια Τα περί-

χωρα της Σμύρνης αποτελούσαν επίσης ένα είδος καταφυγίου για τους Ευρωπαίους

εμπόρους και τους ευπορότερους κατοίκους της πόλης κατά τους αποπνικτικούς μή-

νες του καλοκαιριού Την εποχή αυτή η πόλη υπέφερε από εξάρσεις επιδημιών Γιrsquo

11

αυτό πολλοί κάτοικοί της αποσύρονταν στα περίχωρα όπου το κλίμα ήταν υγιεινό-

τερο και ηπιότερο Σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από τη Σμύρνη βρισκό-

ταν ο Μπουρνόβας ένα από τα πιο όμορφα χωριά στη Μ Ασία Εκεί υπήρχε ανθηρό

παζάρι αλλά και πολλές εξοχικές επαύλεις εμπόρων Γύρω από την πόλη υπήρχαν και

άλλα ακμαία χωριά με αποκλειστικά ελληνικό ως επί το πλείστον πληθυσμό

2 Ο πληθυσμός της πόλης

Σχετικά με τον πληθυσμό της Σμύρνης οφείλουμε να τονίσουμε ότι δεν έχουν

διασωθεί ιδιαίτερα αξιόπιστες πληροφορίες Γιrsquo αυτό πρέπει να είμαστε επιφυλακτι-

κοί ως προς τις σωζόμενες στατιστικές Βασικές πηγές πληροφόρησης αποτελούν οι

αναφορές των διαφόρων περιηγητών Έτσι το 1721 ο Γάλλος περιηγητής De Saint

Maure αναφέρει πως στην πόλη κατοικούσαν περίπου 60000 άνθρωποι Ο Μάρκος

Αντώνιος Κατσαΐτης Κερκυραίος ευγενής υπολόγιζε τον πληθυσμό της Σμύρνης κατά

το 17423 σε 80000 ψυχές Πάντως προς το τέλος του 18ου αι φαίνεται πως ο πλη-

θυσμός της Σμύρνης είχε αγγίξει τους 100000 κατοίκους ενώ τις τρεις πρώτες δεκαε-

τίες του 19ου αι αυξήθηκε περαιτέρω και άγγιξε τους 130000 κατοίκους Παραθέ-

τουμε τον κάτωθι στατιστικό πίνακα σχετικά με την διακύμανση του πληθυσμού της

Σμύρνης ανάμεσα στα έτη 1653-1837 Οι αριθμοί προέρχονται κυρίως από εκτιμήσεις

ξένων περιηγητών γιrsquo αυτό και παρατηρούμε σημαντικές αποκλίσεις και διαφορές

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1653 90000 60000 15000 7000 78000 ―

1657 90000 60000 15000 8000 67000 ―

1675 55000 30000 10000 ― ― ―

1699 24000 14000 8000 400 1500 200

1701 27000 15000 10000 200 1800 200

12

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1714 100000 60000 20000 8000 ― ―

1725 62500 50000 8000 ― 4500 ―

1731 76000 50000 8000 ― 4500 ―

1733 28000 15000 10000 600 2000 ―

1739 100000 80000 10000 2000 6000 ―

1776 102000 65000 21000 6000 10000 200

1778 150000 97000 30000 8000 12000 3000

1812 106000 60000 25000 10000 5000 6000

1817 150000 ― 60000 ― ― ―

1836 150000 75000 40000 10000 15000 10000

1837 130000 45000 55000 5000 13000 12000

Ένα αξιόλογο δημογραφικό στοιχείο είναι η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων

μέσα στην πόλη καθrsquo όλη τη διάρκεια του 18ου αι Αυτή η εικόνα αντιστράφηκε όμως

κατά τον 19ο αι Τότε παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη αύξηση του ελληνικού πληθυ-

σμού της Σμύρνης ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου

αι η οποία συνεχίστηκε

και κατά τον επόμενο αιώνα To 1721 πχ από τους 60000 κατοίκους μόλις οι 7000-

8000 ήταν Έλληνες (ποσοστό περίπου 15) γύρω στο 1776 όμως η ελληνική παρου-

σία είχε σημαντικά ενισχυθεί καθώς από τους 100000 κατοίκους οι 21000 ήταν ελ-

ληνικής καταγωγής (ποσοστό πλέον του 20) για να φθάσουμε στο 1837 οπότε μαρ-

τυρείται για πρώτη φορά αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων έναντι των Τούρκων

(55000 Έλληνες-45000 Τούρκοι) Όσον αφορά τις υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές ομά-

δες το ποσοστό των Εβραίων κυμάνθηκε μεταξύ 5-10 επί του συνολικού πληθυ-

σμού κατά τη διάρκεια της εποχής που εξετάζουμε οι Αρμένιοι δεν ξεπέρασαν σε

ποσοστό το 5 κατά μέσον όρο ενώ η ευρωπαϊκή παροικία άρχισε να ενδυναμώνε-

ται πληθυσμιακά προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι οπότε αποτελούσε

περίπου το 10 του συνολικού πληθυσμού

13

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές

Ο ρυθμός της πληθυσμιακής αύξησης πιθανώς θα ήταν μεγαλύτερος αν δεν

ξεσπούσαν στη Σμύρνη τόσες επιδημίες πανώλης και αν δεν συνέβαιναν τόσες κατα-

στροφές από τις συχνές πυρκαγιές και τους σεισμούς Πράγματι δεν θα ήταν υπερβο-

λικό να ισχυριστούμε ότι στη Σμύρνη ξεσπούσε επιδημία πανώλης σχεδόν κάθε

χρόνο Τρεις ήταν οι βασικές πηγές προέλευσης και μετάδοσης της πανώλης στη

Σμύρνη Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της

Κωνσταντινούπολης Αυτό ήταν φυσιολογικό αφού οι συνθήκες υγιεινής στα λιμάνια

της εποχής εκείνης ήταν απαράδεκτες Ειδικά η πανώλη που προερχόταν από την

Αλεξάνδρεια θεωρούνταν καταστρεπτικότερη αφού συχνά εξελισσόταν σε επιδημία

Εκτός από τη θάλασσα το μικρόβιο της πανώλης μεταδιδόταν στη Σμύρνη

μέσω και της ξηράς Η ανατολική

Μ Ασία ήταν ένα διαρκές πεδίο

αναπαραγωγής του μικροβίου

και της επιδημίας Η πανώλη ξε-

σπούσε στη Σμύρνη από τα μι-

κρόβια που αποκτούσαν εν

αγνοία τους τα καραβάνια καθώς

διέσχιζαν τα οροπέδια της

ανατολικής Μ Ασίας Τα μικρό-

βια προσκολλούνταν είτε μέσω

ψύλλων είτε μέσω αρουραίων σε

είδη όπως περσικά χαλιά ανα-

τολίτικους τάπητες και δεμάτια

βαμβακιού που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της πραμάτειας των καραβα-

νιών Τέλος πηγή προέλευσης του μικροβίου ήταν και η δυτική Μ Ασία ιδίως οι πε-

ριοχές του Οδεμησίου της Φιλαδέλφειας του Kirkağaccedil και η ορεινή περιοχή απrsquo όπου

πηγάζει ο ποταμός Μαίανδρος

(Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το

βυζαντινό φρούριο της Σμύρνης στο όρος Πάγος

γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

11

αυτό πολλοί κάτοικοί της αποσύρονταν στα περίχωρα όπου το κλίμα ήταν υγιεινό-

τερο και ηπιότερο Σε απόσταση μόλις τεσσάρων χιλιομέτρων από τη Σμύρνη βρισκό-

ταν ο Μπουρνόβας ένα από τα πιο όμορφα χωριά στη Μ Ασία Εκεί υπήρχε ανθηρό

παζάρι αλλά και πολλές εξοχικές επαύλεις εμπόρων Γύρω από την πόλη υπήρχαν και

άλλα ακμαία χωριά με αποκλειστικά ελληνικό ως επί το πλείστον πληθυσμό

2 Ο πληθυσμός της πόλης

Σχετικά με τον πληθυσμό της Σμύρνης οφείλουμε να τονίσουμε ότι δεν έχουν

διασωθεί ιδιαίτερα αξιόπιστες πληροφορίες Γιrsquo αυτό πρέπει να είμαστε επιφυλακτι-

κοί ως προς τις σωζόμενες στατιστικές Βασικές πηγές πληροφόρησης αποτελούν οι

αναφορές των διαφόρων περιηγητών Έτσι το 1721 ο Γάλλος περιηγητής De Saint

Maure αναφέρει πως στην πόλη κατοικούσαν περίπου 60000 άνθρωποι Ο Μάρκος

Αντώνιος Κατσαΐτης Κερκυραίος ευγενής υπολόγιζε τον πληθυσμό της Σμύρνης κατά

το 17423 σε 80000 ψυχές Πάντως προς το τέλος του 18ου αι φαίνεται πως ο πλη-

θυσμός της Σμύρνης είχε αγγίξει τους 100000 κατοίκους ενώ τις τρεις πρώτες δεκαε-

τίες του 19ου αι αυξήθηκε περαιτέρω και άγγιξε τους 130000 κατοίκους Παραθέ-

τουμε τον κάτωθι στατιστικό πίνακα σχετικά με την διακύμανση του πληθυσμού της

Σμύρνης ανάμεσα στα έτη 1653-1837 Οι αριθμοί προέρχονται κυρίως από εκτιμήσεις

ξένων περιηγητών γιrsquo αυτό και παρατηρούμε σημαντικές αποκλίσεις και διαφορές

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1653 90000 60000 15000 7000 78000 ―

1657 90000 60000 15000 8000 67000 ―

1675 55000 30000 10000 ― ― ―

1699 24000 14000 8000 400 1500 200

1701 27000 15000 10000 200 1800 200

12

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1714 100000 60000 20000 8000 ― ―

1725 62500 50000 8000 ― 4500 ―

1731 76000 50000 8000 ― 4500 ―

1733 28000 15000 10000 600 2000 ―

1739 100000 80000 10000 2000 6000 ―

1776 102000 65000 21000 6000 10000 200

1778 150000 97000 30000 8000 12000 3000

1812 106000 60000 25000 10000 5000 6000

1817 150000 ― 60000 ― ― ―

1836 150000 75000 40000 10000 15000 10000

1837 130000 45000 55000 5000 13000 12000

Ένα αξιόλογο δημογραφικό στοιχείο είναι η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων

μέσα στην πόλη καθrsquo όλη τη διάρκεια του 18ου αι Αυτή η εικόνα αντιστράφηκε όμως

κατά τον 19ο αι Τότε παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη αύξηση του ελληνικού πληθυ-

σμού της Σμύρνης ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου

αι η οποία συνεχίστηκε

και κατά τον επόμενο αιώνα To 1721 πχ από τους 60000 κατοίκους μόλις οι 7000-

8000 ήταν Έλληνες (ποσοστό περίπου 15) γύρω στο 1776 όμως η ελληνική παρου-

σία είχε σημαντικά ενισχυθεί καθώς από τους 100000 κατοίκους οι 21000 ήταν ελ-

ληνικής καταγωγής (ποσοστό πλέον του 20) για να φθάσουμε στο 1837 οπότε μαρ-

τυρείται για πρώτη φορά αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων έναντι των Τούρκων

(55000 Έλληνες-45000 Τούρκοι) Όσον αφορά τις υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές ομά-

δες το ποσοστό των Εβραίων κυμάνθηκε μεταξύ 5-10 επί του συνολικού πληθυ-

σμού κατά τη διάρκεια της εποχής που εξετάζουμε οι Αρμένιοι δεν ξεπέρασαν σε

ποσοστό το 5 κατά μέσον όρο ενώ η ευρωπαϊκή παροικία άρχισε να ενδυναμώνε-

ται πληθυσμιακά προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι οπότε αποτελούσε

περίπου το 10 του συνολικού πληθυσμού

13

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές

Ο ρυθμός της πληθυσμιακής αύξησης πιθανώς θα ήταν μεγαλύτερος αν δεν

ξεσπούσαν στη Σμύρνη τόσες επιδημίες πανώλης και αν δεν συνέβαιναν τόσες κατα-

στροφές από τις συχνές πυρκαγιές και τους σεισμούς Πράγματι δεν θα ήταν υπερβο-

λικό να ισχυριστούμε ότι στη Σμύρνη ξεσπούσε επιδημία πανώλης σχεδόν κάθε

χρόνο Τρεις ήταν οι βασικές πηγές προέλευσης και μετάδοσης της πανώλης στη

Σμύρνη Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της

Κωνσταντινούπολης Αυτό ήταν φυσιολογικό αφού οι συνθήκες υγιεινής στα λιμάνια

της εποχής εκείνης ήταν απαράδεκτες Ειδικά η πανώλη που προερχόταν από την

Αλεξάνδρεια θεωρούνταν καταστρεπτικότερη αφού συχνά εξελισσόταν σε επιδημία

Εκτός από τη θάλασσα το μικρόβιο της πανώλης μεταδιδόταν στη Σμύρνη

μέσω και της ξηράς Η ανατολική

Μ Ασία ήταν ένα διαρκές πεδίο

αναπαραγωγής του μικροβίου

και της επιδημίας Η πανώλη ξε-

σπούσε στη Σμύρνη από τα μι-

κρόβια που αποκτούσαν εν

αγνοία τους τα καραβάνια καθώς

διέσχιζαν τα οροπέδια της

ανατολικής Μ Ασίας Τα μικρό-

βια προσκολλούνταν είτε μέσω

ψύλλων είτε μέσω αρουραίων σε

είδη όπως περσικά χαλιά ανα-

τολίτικους τάπητες και δεμάτια

βαμβακιού που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της πραμάτειας των καραβα-

νιών Τέλος πηγή προέλευσης του μικροβίου ήταν και η δυτική Μ Ασία ιδίως οι πε-

ριοχές του Οδεμησίου της Φιλαδέλφειας του Kirkağaccedil και η ορεινή περιοχή απrsquo όπου

πηγάζει ο ποταμός Μαίανδρος

(Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το

βυζαντινό φρούριο της Σμύρνης στο όρος Πάγος

γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

12

ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ Τούρκοι Έλληνες Αρμένιοι Εβραίοι Ευρωπαίοι

1714 100000 60000 20000 8000 ― ―

1725 62500 50000 8000 ― 4500 ―

1731 76000 50000 8000 ― 4500 ―

1733 28000 15000 10000 600 2000 ―

1739 100000 80000 10000 2000 6000 ―

1776 102000 65000 21000 6000 10000 200

1778 150000 97000 30000 8000 12000 3000

1812 106000 60000 25000 10000 5000 6000

1817 150000 ― 60000 ― ― ―

1836 150000 75000 40000 10000 15000 10000

1837 130000 45000 55000 5000 13000 12000

Ένα αξιόλογο δημογραφικό στοιχείο είναι η αριθμητική υπεροχή των Τούρκων

μέσα στην πόλη καθrsquo όλη τη διάρκεια του 18ου αι Αυτή η εικόνα αντιστράφηκε όμως

κατά τον 19ο αι Τότε παρατηρήθηκε μια αξιοσημείωτη αύξηση του ελληνικού πληθυ-

σμού της Σμύρνης ήδη από τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου

αι η οποία συνεχίστηκε

και κατά τον επόμενο αιώνα To 1721 πχ από τους 60000 κατοίκους μόλις οι 7000-

8000 ήταν Έλληνες (ποσοστό περίπου 15) γύρω στο 1776 όμως η ελληνική παρου-

σία είχε σημαντικά ενισχυθεί καθώς από τους 100000 κατοίκους οι 21000 ήταν ελ-

ληνικής καταγωγής (ποσοστό πλέον του 20) για να φθάσουμε στο 1837 οπότε μαρ-

τυρείται για πρώτη φορά αριθμητική υπεροχή των Ελλήνων έναντι των Τούρκων

(55000 Έλληνες-45000 Τούρκοι) Όσον αφορά τις υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές ομά-

δες το ποσοστό των Εβραίων κυμάνθηκε μεταξύ 5-10 επί του συνολικού πληθυ-

σμού κατά τη διάρκεια της εποχής που εξετάζουμε οι Αρμένιοι δεν ξεπέρασαν σε

ποσοστό το 5 κατά μέσον όρο ενώ η ευρωπαϊκή παροικία άρχισε να ενδυναμώνε-

ται πληθυσμιακά προς τα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αι οπότε αποτελούσε

περίπου το 10 του συνολικού πληθυσμού

13

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές

Ο ρυθμός της πληθυσμιακής αύξησης πιθανώς θα ήταν μεγαλύτερος αν δεν

ξεσπούσαν στη Σμύρνη τόσες επιδημίες πανώλης και αν δεν συνέβαιναν τόσες κατα-

στροφές από τις συχνές πυρκαγιές και τους σεισμούς Πράγματι δεν θα ήταν υπερβο-

λικό να ισχυριστούμε ότι στη Σμύρνη ξεσπούσε επιδημία πανώλης σχεδόν κάθε

χρόνο Τρεις ήταν οι βασικές πηγές προέλευσης και μετάδοσης της πανώλης στη

Σμύρνη Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της

Κωνσταντινούπολης Αυτό ήταν φυσιολογικό αφού οι συνθήκες υγιεινής στα λιμάνια

της εποχής εκείνης ήταν απαράδεκτες Ειδικά η πανώλη που προερχόταν από την

Αλεξάνδρεια θεωρούνταν καταστρεπτικότερη αφού συχνά εξελισσόταν σε επιδημία

Εκτός από τη θάλασσα το μικρόβιο της πανώλης μεταδιδόταν στη Σμύρνη

μέσω και της ξηράς Η ανατολική

Μ Ασία ήταν ένα διαρκές πεδίο

αναπαραγωγής του μικροβίου

και της επιδημίας Η πανώλη ξε-

σπούσε στη Σμύρνη από τα μι-

κρόβια που αποκτούσαν εν

αγνοία τους τα καραβάνια καθώς

διέσχιζαν τα οροπέδια της

ανατολικής Μ Ασίας Τα μικρό-

βια προσκολλούνταν είτε μέσω

ψύλλων είτε μέσω αρουραίων σε

είδη όπως περσικά χαλιά ανα-

τολίτικους τάπητες και δεμάτια

βαμβακιού που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της πραμάτειας των καραβα-

νιών Τέλος πηγή προέλευσης του μικροβίου ήταν και η δυτική Μ Ασία ιδίως οι πε-

ριοχές του Οδεμησίου της Φιλαδέλφειας του Kirkağaccedil και η ορεινή περιοχή απrsquo όπου

πηγάζει ο ποταμός Μαίανδρος

(Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το

βυζαντινό φρούριο της Σμύρνης στο όρος Πάγος

γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

13

3 Λοιμοί ndash σεισμοί ndash ταραχές

Ο ρυθμός της πληθυσμιακής αύξησης πιθανώς θα ήταν μεγαλύτερος αν δεν

ξεσπούσαν στη Σμύρνη τόσες επιδημίες πανώλης και αν δεν συνέβαιναν τόσες κατα-

στροφές από τις συχνές πυρκαγιές και τους σεισμούς Πράγματι δεν θα ήταν υπερβο-

λικό να ισχυριστούμε ότι στη Σμύρνη ξεσπούσε επιδημία πανώλης σχεδόν κάθε

χρόνο Τρεις ήταν οι βασικές πηγές προέλευσης και μετάδοσης της πανώλης στη

Σμύρνη Η κυριότερη πηγή προέλευσης ήταν τα λιμάνια της Αλεξάνδρειας και της

Κωνσταντινούπολης Αυτό ήταν φυσιολογικό αφού οι συνθήκες υγιεινής στα λιμάνια

της εποχής εκείνης ήταν απαράδεκτες Ειδικά η πανώλη που προερχόταν από την

Αλεξάνδρεια θεωρούνταν καταστρεπτικότερη αφού συχνά εξελισσόταν σε επιδημία

Εκτός από τη θάλασσα το μικρόβιο της πανώλης μεταδιδόταν στη Σμύρνη

μέσω και της ξηράς Η ανατολική

Μ Ασία ήταν ένα διαρκές πεδίο

αναπαραγωγής του μικροβίου

και της επιδημίας Η πανώλη ξε-

σπούσε στη Σμύρνη από τα μι-

κρόβια που αποκτούσαν εν

αγνοία τους τα καραβάνια καθώς

διέσχιζαν τα οροπέδια της

ανατολικής Μ Ασίας Τα μικρό-

βια προσκολλούνταν είτε μέσω

ψύλλων είτε μέσω αρουραίων σε

είδη όπως περσικά χαλιά ανα-

τολίτικους τάπητες και δεμάτια

βαμβακιού που αποτελούσαν το μεγαλύτερο ποσοστό της πραμάτειας των καραβα-

νιών Τέλος πηγή προέλευσης του μικροβίου ήταν και η δυτική Μ Ασία ιδίως οι πε-

ριοχές του Οδεμησίου της Φιλαδέλφειας του Kirkağaccedil και η ορεινή περιοχή απrsquo όπου

πηγάζει ο ποταμός Μαίανδρος

(Καραβάνι διασχίζει γέφυρα Στο βάθος διακρίνεται το

βυζαντινό φρούριο της Σμύρνης στο όρος Πάγος

γκραβούρα του T Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

14

Από το 1735 ως το 1788 η θνησιμότητα εξαιτίας επιδημιών πανώλης κυμάν-

θηκε σε ποσοστό 5-15 επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης ενώ οι εξάρσεις

επιδημικού κακοήθους πυρετού που συνοδεύουν πάντα μία επιδημία πανώλης

όπως επίσης οι σεισμοί του 1739 και του 1760 και οι πυρκαγιές του 1742 και του

1763 αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της Σμύρνης Ιδιαίτερα βαριές υπήρξαν οι επιδη-

μίες των ετών 1709 1724 1728 1735 1759-60 1765 και του 1784 Η επιδημία λχ

του 1784 που διήρκεσε από τον Απρίλιο ως τον Ιούλιο κορυφώθηκε τον μήνα Ιούνιο

όποτε και στοίχιζε τη ζωή σε 300 με 400 ανθρώπους ημερησίως ενώ θα πρέπει να

σημειωθεί πως ουσιαστικά η πανώλη ενδημούσε διαρκώς στη Σμύρνη ανάμεσα στα

έτη 1757 και 1772 Άρα εύκολα προκύπτει το συμπέρασμα ότι επιδημίες πανώλης

ενέσκηπταν στη Σμύρνη σχεδόν κάθε έτος ή έστω κάθε δεύτερο κατά τον 18ο αι

Επειδή ωστόσο οι επιδημίες ήταν τόσο συχνές οι κάτοικοι της πόλης φαίνεται

πως ανέπτυσσαν στο μεσοδιάστημα ισχυρά αντισώματα με αποτέλεσμα η πανώλη να

προκαλεί μεγάλες απώλειες με την έλευση κάθε νέας γενεάς δηλαδή κάθε 25 χρόνια

περίπου αφού εντωμεταξύ εξέλιπε η παλιά γενιά που είχε αποκτήσει ανοσία και

εμφανιζόταν μία νέα χωρίς τα κατάλληλα αντισώματα Αυτό είναι λογικό γιατί δια-

φορετικά ολόκληρος ο πληθυσμός της Σμύρνης θα έπρεπε λογικά κάποια στιγμή να

εξολοθρευτεί Οι συνθήκες υγιεινής ήταν πά-

ντως απαράδεκτες Κατά τη διάρκεια του καλο-

καιριού τα ακάθαρτα νερά που έτρεχαν στους

δρόμους δημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθή-

κες για την ανάπτυξη και την εξάπλωση μικρο-

βίων Ακόμη και ο αέρας ήταν μολυσμένος και

ρυπαρός Υπήρχε δε τόση άγνοια και τέτοια

ανεπάρκεια ιατρικών μεθόδων ώστε δεν ήταν

λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες κληρικοί

αφαιρούσαν μολυσμένα ρούχα από νεκρούς

ασθενείς προκειμένου να τα πουλήσουν σε τρί-

τους με αποτέλεσμα την εξάπλωση της πανώ-

λης σε νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη

(Δρόμος στη Σμύρνη γκραβούρα του T

Higham σε σχέδιο του T Allom 1840)

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

15

Οι αντιδράσεις των κατοίκων της Σμύρνης απέναντι σrsquo αυτή τη μάστιγα διέφε-

ραν καθώς υπαγορεύονταν σε μεγάλο βαθμό από τις διαφορετικές θρησκευτικές

τους πεποιθήσεις και έρχονταν ως απόρροια των ποικίλων εθνικών και κοινωνικών

καταβολών τους Σύγχρονοι δυτικοί περιηγητές μέμφονται τους Τούρκους και τις

τουρκικές αρχές για μοιρολατρία και αδιαφορία μπρος στην επέκταση της πανώλης

Είναι αλήθεια ότι οι Τούρκοι έδειχναν γενικά μία στάση απάθειας και μοιρολατρίας

δεν έπαιρναν σοβαρά προστατευτικά μέτρα και γιrsquo αυτό το ποσοστό θνησιμότητας

τους ήταν ιδιαίτερα υψηλό Αντίθετα όσοι από τους Έλληνες τους Αρμενίους και

τους Εβραίους μπορούσαν (είχαν τουτέστιν τη στοιχειώδη οικονομική δυνατότητα)

κατέφευγαν στους γύρω οικισμούς σε πλοία ακόμη και σε κοντινά νησιά προκειμέ-

νου να γλιτώσουν από τον θάνατο ενώ οι Ευρωπαίοι αποσύρονταν στις εξοχικές τους

επαύλεις ή κλειδώνονταν στα σπίτια τους στον laquoΦραγκομαχαλάraquo με αρκετές προμή-

θειες ώστε να αντέξουν επί μήνες ωσότου εξασθενήσει η επιδημία

(Μουσουλμανικό νεκροταφείο της Σμύρνης και στο βάθος άποψη της πόλης γκραβούρα του Ed

Willmann σε σχέδιο του Rouargue 1862)

Αυτές οι συχνές εξάρσεις πανώλης στη Σμύρνη ανάγκασαν τις χώρες της Ευ-

ρώπης που συναλλάσσονταν εμπορικά με το σημαντικό αυτό λιμάνι της Μεσογείου

να πάρουν προστατευτικά μέτρα Οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πχ είχαν επιβάλει την

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

16

έκδοση πιστοποιητικού υγείας για κάθε πλοίο που επέστρεφε από τη Σμύρνη ενώ για

πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι της Σμύρνης σε περιόδους πανώλης είχαν επιβληθεί

αυστηρά περιοριστικά μέτρα τόσο κατά την εκεί παραμονή τους όσο και κατά το τα-

ξίδι της επιστροφής στην πατρίδα Η μόνιμη ανησυχία ήταν μήπως μολυνθούν τα

πληρώματα και τα εμπορεύματα των πλοίων γιrsquo αυτό συχνά πληρώματα και εμπο-

ρεύματα έμπαιναν σε καραντίνα κατά την παραμονή τους στη Σμύρνη με την υποψία

και μόνο ότι μπορεί να είχαν έρθει σε επαφή με το μικρόβιο της πανώλης

Υπήρχε όμως πρόβλημα ως προς την εγκυρότητα των πιστοποιητικών υγείας

που εκδίδονταν στη Σμύρνη αφού ο φόβος μήπως επέλθει κάθετη πτώση στη ζήτηση

προϊόντων ήταν υπαρκτός γιrsquo αυτό αρκετές φορές παραποιούνταν αναφορές για πα-

νώλη και εκδίδονταν πλαστά πιστοποιητικά υγείας Η έκδοση αυτών των πιστοποιητι-

κών ήταν ευθύνη της ελληνικής κοινότητας και παρrsquo όλες τις αμφιβολίες που συχνά

ενέσκηπταν για την εγκυρότητα τους οι έμποροι δεν μπορούσαν παρά να συμμορ-

φωθούν με τις υποδείξεις που εμπεριέχονταν σrsquo αυτά

Οι Γάλλοι επηρεάζονταν περισσότερο από την πανώλη σε σχέση με τους Βρε-

τανούς και τους Ολλανδούς καθώς εμπλέκονταν περισσότερο στο παράκτιο εμπόριο

σε αντίθεση με τους Ολλανδούς που δραστηριοποιούνταν στη γραμμή Σμύρνη-Άμ-

στερνταμ και Σμύρνη-Δυτική Ευρώπη και με τους Βρετανούς που απλώς μετέφεραν

τα δικά τους εμπορεύματα Παρrsquo όλα αυτά το διαμετακομιστικό εμπόριο ποτέ δεν νέ-

κρωσε τελείως ακόμη και τα έτη μεγάλης έξαρσης των επιδημιών

Το γεγονός ότι το εμπόριο στη Σμύρνη αναπτυσσόταν καθrsquo όλη τη διάρκεια

του 18ου αι αποδεικνύει ότι οι επιδημίες πανώλης επέδρασαν κατασταλτικά μόνο ως

προς τον ρυθμό της συνολικής ανάπτυξης δεν προκάλεσαν δηλαδή πραγματική μεί-

ωση της εμπορικής δραστηριότητας Η πλέον σημαντική συνέπεια της πανώλης ήταν

οι αρνητικές επιπτώσεις για τον πληθυσμό άρα και για την οικονομία της πόλης κα-

θώς οι επιδημίες επηρέασαν τον ρυθμό ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς Η στασι-

μότητα που παρατηρήθηκε ως προς την αύξηση της κίνησης και της αγοραστικής δύ-

ναμης της αγοράς της Σμύρνης ισοσταθμίστηκε βέβαια από την μετατροπή της Σμύρ-

νης σε μία μεγάλη αποθήκη διανομής εισαγόμενων προϊόντων κυρίως της Δ Ευρώ-

πης προς την ενδοχώρα της Μ Ασίας και την Περσία Ωστόσο αυτή η δυναμικά ανα-

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

17

πτυσσόμενη αγορά ήταν κυρίως μεταπρατική Φαίνεται συνεπώς ότι οι συνθήκες

αποθάρρυναν κάθε εξέλιξη που πιθανώς να οδηγούσε στην εμφάνιση ενός πρώιμου

βιομηχανικού καπιταλισμού στην πόλη αυτή της δυτικής Μ Ασίας

Εκτός από τις επιδημίες πανώλης σεισμικές δονήσεις προκαλούσαν αρκετές

φορές απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό Ο σεισμός του 1688 λχ

ήταν τόσο ισχυρός και οι ζημιές τόσο εκτεταμένες ώστε περιουσίες χάθηκαν σε μια

μέρα και δεκάδες μικροέμποροι καταστράφηκαν οικονομικά και αναγκάστηκαν να

καταφύγουν σε τοκογλύφους και άλλους κερδοσκόπους αφού μεγάλες ποσότητες

εμπορευμάτων όπως εισαγόμενα ευρωπαϊκά υφάσματα περσικό μετάξι και μαλλί

χάθηκαν μέσα στη λαίλαπα της φωτιάς που ακολούθησε τον σεισμό5 Αυτή η κατά-

σταση ευνόησε τη συγκέντρωση του κεφαλαίου στα χέρια των πλουσιότερων εμπό-

ρων των τοκογλύφων και των κερδοσκόπων (οι οποίοι πολύ συχνά ανήκαν στους κύ-

κλους των κεφαλαιούχων της Σμύρνης) και ταλαιπώρησε ιδιαίτερα την τοπική οικο-

νομία Παρrsquo όλα αυτά ορισμένοι κλάδοι της οικονομίας ωφελήθηκαν από αυτές τις

καταστροφές Μετά τον σεισμό του 1688 ο κατασκευαστικός τομέας άνθησε αφού

υπήρχαν τεράστιες ελλείψεις σε οικήματα ενώ έπρεπε να ανακατασκευαστεί ολό-

κληρη η υποδομή της πόλης σε αποθήκες χάνια (πανδοχεία) και μπεζεστένια (κλει-

στές αγορές) Σε αντίθεση με τους σεισμούς του 17ου αι οι σεισμοί που συνέβησαν

τον 18ο αι ήταν λιγότερο ισχυροί και κατά συνέπεια λιγότερο καταστρεπτικοί

Ωστόσο δεν θα πρέπει να τους υποτιμήσουμε διότι ήταν αρκετά συχνοί και σε ορι-

σμένες περιπτώσεις συνοδεύονταν από την εκδήλωση πυρκαγιάς ένας συνδυασμός

ιδιαιτέρως καταστρεπτικός

Κατά τη διάρκεια του 18ου αι εκδηλώθηκαν αρκετές πυρκαγιές στη Σμύρνη

όπως κατά τα έτη 1738 1741 1742 1752 1761 1763 και 1797 Απrsquo αυτές οι πυρκα-

γιές του Ιουλίου του 1742 του Αυγούστου 1763 και του Μαρτίου του 1797 προκάλε-

σαν τις μεγαλύτερες καταστροφές Καταστρεπτικότερη ήταν η πυρκαγιά της 8ης Ιου-

λίου του 1742 η οποία διήρκεσε δύο εικοσιτετράωρα και έσβησε μόνο αφού κατέ-

5 Ο σεισμός αυτός που συνέβη μεταξύ 30 Ιουνίου και 10 Ιουλίου κυριολεκτικά ισοπέδωσε τη Σμύρνη

και απέβη ιδιαίτερα καταστρεπτικός για τον laquoΦραγκομαχαλάraquo της πόλης Βλ E Frangakis-Syrett

Commerce of Smyrna 53-54

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

18

καψε τα δύο τρίτα της πόλης Η πυρκαγιά της 6ης

Αυγούστου 1763 προκάλεσε εκτε-

ταμένες ζημιές στον laquoΦραγκομαχαλάraquo αλλά αυτή της 14ης Μαρτίου 1797 ήταν πιθα-

νότατα η χειρότερη του 18ου αι διότι οι απώλειες τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και

σε περιουσίες στάθηκαν τεράστιες Από τα πλέον ευπρόσβλητα στη φωτιά μέρη της

Σμύρνης ήταν η κεντρική αγορά όπου στοιβάζονταν τα εμπορεύματα σε ξύλινες πα-

ράγκες Πάντως οι φωτιές και οι σεισμοί είναι αλήθεια ότι ανέβασαν υπερβολικά το

κόστος στέγασης και διατροφής στην πόλη ενώ δηλαδή κατά τον 17ο αι η Σμύρνη

θεωρούνταν από τους Δυτικούς μία πόλη με σχετικά χαμηλό κόστος ζωής κατά τον

18ο αι το πλεονέκτημα αυτό εξαφανίστηκε και το κόστος ζωής στη Σμύρνη ήταν από

τα υψηλότερα στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Αναφερθήκαμε ήδη στη φωτιά της 14ης Μαρτίου 1797 η οποία υπήρξε πολύ

καταστροφική Η πυρκαγιά αυτή επήλθε ως απόρροια πολύ σοβαρών ταραχών κατά

τη διάρκεια των οποίων εκατοντάδες άνθρωποι σφαγιάστηκαν Παράλληλα πολλές

περιουσίες και σπίτια λεηλατήθηκαν Παρrsquo όλο που η Σμύρνη δεν θα μπορούσε να

χαρακτηριστεί ως περιοχή επιρρεπής σε ταραχές6 τέσσερα περιστατικά συντάραξαν

τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αι Το πρώτο ήταν η εξέγερση του Sari Beyoğlu Mus-

tafa Αυτός όπως και πολλοί άλλοι ντερεμπέηδες7 οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες

αναταραχές στη Μ Ασία τον ίδιο αιώνα υποκίνησε το 1738 λαϊκή εξέγερση έστρεψε

τους οπαδούς του στη λεηλασία πολλών περιοχών όπως της Μαγνησίας του Denizli

του Saruhan και του Αϊδινίου και τέλος απείλησε τη Σμύρνη επιθυμώντας να απο-

κτήσει το αξίωμα του πασά Ο τότε διοικητής της πόλης Mustafa Karaosmanoğlu κα-

6 Υπήρξαν βέβαια κάποιες περιπτώσεις φόνων εμπόρων από ληστές όπως και ταραχές που προκάλε-

σαν Ζακυνθινοί στη Σμύρνη κατά την περίοδο από το 1730 ως το 1732 διότι κατόπιν απελάθηκαν Βλ

E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 58

7 Οφείλουμε σrsquo αυτό το σημείο να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχει σύγχυση στη χρήση των όρων ayan ndash

derebey H E Frangakis-Syrett ρίχνει λίγο φως στις προσπάθειες ερμηνείας των όρων αφού χαρακτη-

ρίζει τους ντερεμπέηδες ως laquoayan-pretendersraquo Βλ χαρακτηριστικά E Frangakis-Syrett Commerce of

Smyrna 59 laquolike other ayan-pretenders or derebeys to be more exacthellipraquo

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

19

τόρθωσε ωστόσο να τον δωροδοκήσει και έτσι ο Sari Beyoğlu παραιτήθηκε των προ-

θέσεών του και αποσύρθηκε8

Το δεύτερο σοβαρό περι-

στατικό συνέβη τον Ιούλιο του

1770 Τότε στις 8 Ιουλίου σφαγιά-

στηκαν μέσα σε λίγη ώρα πέντε χι-

λιάδες (5000) Έλληνες δύο Ευρω-

παίοι και ο Ολλανδός πρόξενος από

φανατισμένες στο έπακρον ορδές

Τούρκων Είχε μόλις προηγηθεί η

ταπεινωτική ήττα και καταστροφή

του τουρκικού στόλου στον Τσεσμέ

από τους Ρώσους (5-7 Ιουλίου) η

οποία γέννησε στις καρδιές των

Τούρκων της Σμύρνης το πάθος της

αντεκδίκησης ένα στοιχείο της ψυ-

χοσύνθεσής τους ιδιαίτερα γνώ-

ριμο και ως ένα σημείο φυσιολο-

γικό και επιτρεπτό στη συνείδηση

του μέσου Ευρωπαίου μέχρι τις μέρες μας

Αναταραχές συνέβησαν επίσης ανάμεσα στα έτη 1772-1775 εξαιτίας της προ-

σπάθειας της πόλης να περιορίσει την επιρροή της οικογένειας Karaosmanoğlu στην

ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης9 Οι ταραχές τέλος του 1797 προκλήθηκαν αρχικά

λόγω της διαμάχης κάποιων Ζακυνθινών με γενιτσάρους Οι εξαγριωμένοι γενίτσαροι

σύντομα εξετράπησαν σε λεηλασίες χριστιανικών κατοικιών και εξαπέλυσαν γενική

επίθεση εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων της Σμύρνης και των Ευρωπαίων Στη

8 Αυτό το περιστατικό είναι ενδεικτικό της ληστρικότητας και του ανεξέλεγκτου της δράσης βάρβαρων

Τουρκομάνων φυλάρχων στη Μ Ασία του 18ου

αι

9 Σrsquo αυτό το περιστατικό θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω όταν θα αναπτύξουμε το έργο των

Karaosmanoğlu και τη σημασία του για την ανάπτυξη της Σμύρνης και των περιχώρων

(Η ναυμαχία του Τσεσμέ Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου

Ivan Aivazovsky 1848)

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

20

σύγχυση ακόμη και κάποιοι χριστιανοί κυρίως Ζακυνθινοί πήραν μέρος στις λεηλα-

σίες αυτές Αυτοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της λεηλασίας και των

βιαιοπραγιών της 15ης Μαρτίου 1797 ήταν για ακόμη μια φορά οι Έλληνες Συγκριτικά

αναφέρουμε πως κανένας Ευρωπαίος και μόνο λίγοι Τούρκοι έχασαν τη ζωή τους

κατά τη διάρκεια των θλιβερών αυτών γεγονότων10

Εκτός από τις εσωτερικές αναταραχές αρνητική επίδραση στην εμπορική και

κοινωνική ζωή της πόλης άσκησαν και οι συχνές πολεμικές συρράξεις της Οθωμανικής

αυτοκρατορίας με διάφορα κράτη της Ευρώπης στη Δύση και με την Περσία στην

Ανατολή κατά τον 18ο αι Οι έκτακτες εισφορές για τη μισθοδοσία και τον εξοπλισμό

των οθωμανικών στρατευμάτων είχαν ως συνέπεια την υπερβολική φορολογική επι-

βάρυνση των υπηκόων της Υψηλής Πύλης Οι φορολογικές αυτές επιβαρύνσεις ήταν

επώδυνες όπως ήταν φυσικό και για τους κατοίκους της Σμύρνης οι οποίοι υπέφε-

ραν επιπλέον από μια αισθητή έξαρση της τοκογλυφίας και κερδοσκοπίας

Οι οθωμανοπερσικοί πόλεμοι κατά το πρώτο μισό του 18ου αι οδήγησαν σε

σημαντική πτώση τις εισαγωγές περσικού μεταξιού αν και η τοπική παραγωγή κυ-

ρίως στην περιοχή της Προύσας φαίνεται πως ανταποκρίθηκε και κάλυψε αυτές τις

ελλείψεις σε μετάξι Οι ευρωπαϊκοί επίσης πόλεμοι όπως ο Επταετής πόλεμος των

ετών 1756-1763 και οι ρωσοτουρκικές συρράξεις του 1768-1774 και 1787-1792 επη-

ρέασαν αρνητικά το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης διότι τις περιόδους εκείνες πα-

ρατηρήθηκε μια έξαρση της πειρατείας σrsquo ολόκληρη τη λεκάνη της Μεσογείου11

Τέλος η έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821 έφερε ως αποτέλεσμα

την παρακώλυση των εμπορικών δραστηριοτήτων αφού οι διώξεις και η φυγή μεγά-

λου αριθμού Ελλήνων από την πόλη σε μία περίοδο μάλιστα που η επιρροή τους

10 Bλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 62-65 Την παρουσίαση των γεγονότων του Μαρτίου

του 1797 την κρίνω επιεικώς απαράδεκτη αφού η ίδια ιστορικός αναφέρεται κυρίως σε βιαιοπραγίες

και λεηλασίες εναντίον Ευρωπαίων ενώ αυτοί που μαρτύρησαν ήταν οι Έλληνες Από την παρουσίαση

φαίνεται πως ενδιαφέρεται μονάχα για τις βιαιοπραγίες εναντίον Δυτικών και αποδεικνύεται ότι βλέ-

πει τα γεγονότα από τη σκοπιά των Δυτικών

11 E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 65 και 66-67 Οι επιπτώσεις των πολέμων κατά την περί-

οδο της Γαλλικής Επανάστασης και της ναπολεόντειας εποχής για την εμπορική δραστηριότητα στη

Σμύρνη θα εξεταστούν παρακάτω

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

21

στην εμπορική ζωή της Σμύρνης είχε αυξηθεί σημαντικά σήμανε την παράλυση του

εμπορίου Η οθωμανική διοίκηση άσκησε ποινικές διώξεις εναντίον των διαφυγόντων

Ελλήνων και κατάσχεσε τις περιουσίες τους μέτρο που έφερε σε απόγνωση και εκεί-

νους τους Ευρωπαίους που συναλλάσσονταν με τους Έλληνες διότι αφενός ούτε οι

τελευταίοι μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους στους Ευρωπαίους όπως

ήταν εξάλλου φυσικό κι αφετέρου ούτε οι Ευρωπαίοι μπορούσαν να αποζημιωθούν

αποκτώντας μέρος των ελληνικών περιουσιών αφού η οθωμανική κυβέρνηση είχε

κατασχέσει όλα τους τα υπάρχοντα

(Το λιμάνι της Σμύρνης γύρω στο 1820 γκραβούρα)

Παρrsquo όλες ωστόσο τις αρνητικές επιπτώσεις των διαδοχικών επιδημιών σει-

σμών πυρκαγιών εσωτερικών αναταραχών και των πολεμικών συρράξεων ο 18ος αι

ήταν ένας αιώνας γενικής ανάπτυξης για τη Σμύρνη Μια σειρά παραγόντων συνέβα-

λαν στην ευημερία της πόλης η πρώιμη εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων εμπόρων η

καίρια γεωγραφική θέση και το εξαιρετικό λιμάνι της η επίσημη κρατική υποστήριξη

και η ύπαρξη των αναγκαίων χρηματοπιστωτικών και τεχνικών υποδομών συντέλεσαν

ώστε η Σμύρνη να ξεπεράσει όλα τα άλλα λιμάνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε

όγκο κίνησης αγαθών και εμπορευμάτων ως το τέλος του 18ου αι

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

22

Β ΟΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1 Η πόλη της Σμύρνης

Η πόλη της Σμύρνης είχε δοθεί ως προσωπικό κτήμα (appanage) στη Βαλιδέ

Σουλτάνα η οποία ασκούσε τα διοικητικά της καθήκοντα μέσω ενός μουτεσελλίμη

(mutesellim) που είχε έδρα του τη Μαγνησία (Manisa) Αυτός είχε αναλάβει τον

έλεγχο των δημοσιονομικών της πόλης ενώ μέσα στην πόλη ο καδής (kadı) αντιπρο-

σώπευε την υψηλότερη δικαστική αρχή Δεν υπήρχε πασάς στην ευρύτερη περιοχή

της Σμύρνης Οι πιο ισχυροί και σημαντικοί αγιάνηδεςντερεμπέηδες στη Σμύρνη οι

οποίοι κατείχαν παράλληλα τη θέση του μουτεσελλίμη της Μαγνησίας καθrsquo όλη σχε-

δόν τη διάρκεια του 18ου αι ήταν οι Karaosmanoğlu

Η πόλη ήταν χωρισμένη σε συνοικίες όπου κατοικούσε η κάθε εθνική κοινό-

τητα χωριστά Η ευρωπαϊκή συνοικία βρισκόταν στο κέντρο της πόλης Η ελληνική κι η

αρμενική συνοικία βρισκόταν δίπλα στην ευρωπαϊκή και κοντά στο εμπορικό και τρα-

πεζικό κέντρο της Σμύρνης Η τουρκική συνοικία βρισκόταν στην Άνω Πόλη μακριά

από το κέντρο με τα παζάρια και γύρω από την ακρόπολη Η εβραϊκή συνοικία βρι-

σκόταν τέλος δίπλα στην τουρκική επίσης απομακρυσμένη από το κέντρο της πόλης

(Η Σμύρνη το 1714 Σχέδιο του Henri Abraham Chatelain)

Κάθε εθνική κοινότητα είχε στη Σμύρνη όπως ήταν φυσικό άλλωστε ιδιό-

κτητα θρησκευτικά ιδρύματα To 1717 σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Joseph Pit-

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

23

ton de Tournefort οι μουσουλμάνοι είχαν 19 τεμένη οι Έλληνες κατείχαν δύο μεγά-

λες εκκλησίες οι Αρμένιοι μια εκκλησία οι Εβραίοι οκτώ συναγωγές και οι Δυτικοευ-

ρωπαίοι τρία μοναστηριακά ιδρύματα Ο Έλληνας μητροπολίτης Σμύρνης θεωρούνταν

και ήταν ένας από τους πλουσιότερους ιεράρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην

Οθωμανική αυτοκρατορία

Στη Σμύρνη επικρατούσε ένα πνεύμα ανεκτικότητας το οποίο δύσκολα θα

μπορούσε να εντοπίσει κανείς σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας Η ανεκτικότητα

αυτή ευνοούσε ιδιαίτερα την ευρωπαϊκή και τις λοιπές χριστιανικές κοινότητες της

Σμύρνης Περιηγητές και έμποροι από την Δυτική Ευρώπη δεν έκρυβαν την ικανοποί-

ησή τους για την γαλήνη που απολάμβαναν στην πόλη και στα περίχωρά της τόσο οι

Ευρωπαίοι κάτοικοί της όσο και οι υπόλοιποι Οθωμανοί υπήκοοι μουσουλμάνοι και

χριστιανοί μαζί Στην πραγματικότητα κάθε Δυτικοευρωπαίος μπορούσε να μετακινεί-

ται μέσα και έξω από την πόλη χωρίς την συνοδεία φρουράς από γενίτσαρους κάτι

που ήταν ονειρεμένη πολυτέλεια στις περισσότερες επαρχίες του οθωμανικού κρά-

τους κατά τη διάρκεια του 18ου αι Στο μεγαλύτερο μέρος του ίδιου αιώνα η χριστια-

νική και η μουσουλμανική κοινότητα έζησαν αρμονικά μεταξύ τους Ωστόσο το τε-

λευταίο τέταρτο του 18ου αι διαπιστώσαμε ότι διάφορες προστριβές και ταραχές

υπονόμευσαν αυτό το φιλειρηνικό κλίμα ανεκτικότητας

Στο επίπεδο της πολιτιστικής και γενικότερης κοι-

νωνικής ζωής η Σμύρνη ακολούθησε την εξελικτική πορεία

που διακρίνουμε και σ άλλα μεσογειακά κέντρα της Οθω-

μανικής αυτοκρατορίας Ήδη το 1657 ο Γάλλος περιηγητής

Chevalier Laurent drsquo Arvieux αναφέρθηκε στο ανέβασμα

του θεατρικού έργου του Κορνέιγ (Corneille) laquoNicomegravederaquo

το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία Μάλιστα το παρακο-

λούθησαν και αρκετοί Τούρκοι συνοδευμένοι από τις γυ-

ναίκες τους οι οποίες όμως προφανώς κατέφτασαν με-

ταμφιεσμένες σε ηλικιωμένους άντρες λόγω των περιο-

ρισμών που έθετε στη γυναίκα η ισλαμική θρησκεία Την

περίοδο του καρναβαλιού πομπές διέσχιζαν τους δρόμους

(Τουρκάλα της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles

Gleyre μέσα του 19ου

αι)

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

24

της πόλης ενώ στα σπίτια δίνονταν συναυλίες μουσικής και χοροί διοργανώνονταν

παράλληλα πλούσια συμπόσια στα οποία πρωτοστατούσαν οι Ευρωπαίοι κάτοικοι

της πόλης

Είναι χαρακτηριστικό ότι στο πρώτο μισό του 17ου αι εποχή κατά την οποία οι

Ευρωπαίοι άρχισαν τις πρώτες κοινωνικές επαφές με τους κατοίκους της Σμύρνης οι

Τούρκοι έδειξαν το ίδιο ενδιαφέρον για τέτοιου είδους επαφές όπως και οι υπόλοι-

πες εθνοθρησκευτικές κοινότητες της πόλης Ωστόσο μέχρι τα τέλη του 18ου αι οι

επαφές Τούρκων και Ευρωπαίων της Σμύρνης είχαν ατονήσει και είχαν καταντήσει

τυπικές καθώς περιορίζονταν σε επισκέψεις πρωτοκόλλου Οι συχνές επισκέψεις των

Γάλλων προξένων Peysonnel πατέρα και γιου στην οικογένεια των Karaosmanoğlu

δεν αποτελούσαν εξαίρεση αφού επρόκειτο απλώς για επαφές μεταξύ των ανώτε-

ρων κοινωνικών στρωμάτων των δύο κοινοτήτων12 Το ίδιο συνέβαινε με τους Αρμένι-

ους Αντίθετα οι Έλληνες ανέπτυξαν σε μεγαλύτερο βαθμό σχέσεις με τους Ευρωπαί-

ους κατοίκους της πόλης Δεν ήταν λίγες μάλιστα οι φορές κατά τις οποίες Δυτικοευ-

ρωπαίοι έμποροι παντρεύτηκαν Ελληνίδες της Σμύρνης Παρrsquo όλα αυτά τέτοιου εί-

δους επιγαμίες τις αποθάρρυναν τα διάφορα ευρωπαϊκά κράτη από τα οποία προέρ-

χονταν οι εμπορικοί αυτοί αντιπρόσωποι και γενικά φαίνεται πως οι Ευρωπαίοι πά-

ροικοι δεν ανέπτυξαν σε ιδιαίτερο βαθμό τις κοινωνικές τους σχέσεις με τον γηγενή

πληθυσμό της Σμύρνης

Πάντως στις αρχές του 19ου αι άνοιξε ακόμη και καζίνο στη Σμύρνη γεγονός

που στάθηκε η επιτομή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής παρουσίας Κατασκευάστηκε με

τις εισφορές των πλουσιότερων Ευρωπαίων εμπόρων και αποτελούνταν από μια με-

γάλη αίθουσα όπου μπορούσε να διαβάσει κανείς εφημερίδες από διάφορες ευρω-

παϊκές χώρες και άλλα γνωστά βιβλία της εποχής Διέθετε επίσης και άλλες μικρότε-

ρες αίθουσες κατάλληλες για μπιλιάρδο χαρτοπαιξία και σκάκι ακόμη και για ιδιωτι-

κές συζητήσεις Στο καζίνο αυτό διοργανώνονταν πολλοί επίσημοι χοροί και διάφορες

νυχτερινές συνεστιάσεις τόσο από ξένους προξένους όσο και από κορυφαίους εμπό-

ρους της πόλης

12 Για την οικογένεια Karaosmanoğlu και τις σχέσεις διοικητικές και οικονομικές με τη Σμύρνη θα κά-

νουμε λόγο παρακάτω

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

25

(Ακρόαση του Γάλλου προξένου από τον καδή της Σμύρνης γκραβούρα του Jean du Mont 1699)

2 Η Δυτικοευρωπαϊκή παροικία

Όπως ήδη τονίσαμε η παρουσία των Δυτικοευρωπαίων εμπόρων υπήρξε κα-

ταλυτική για την οικονομική ανάπτυξη της Σμύρνης Η ευρωπαϊκή παροικία μπορούμε

να ισχυριστούμε ότι έδωσε έναν κοσμοπολίτικο αέρα στην πόλη αυτή Χάρη στην πα-

ρουσία πολυάριθμων Ευρωπαίων και Ελλήνων η πόλη χαρακτηριζόταν από τις αρχές

ήδη του 19ου αι ως gavur Izmir δηλ ως laquoη Σμύρνη των απίστωνraquo Παρά τις συχνές

πυρκαγιές τους σεισμούς και τις επιδημίες πανώλης που προκάλεσαν τεράστιες

απώλειες τόσο σε έμψυχο όσο και σε άψυχο υλικό οι Ευρωπαίοι έμποροι συγκέ-

ντρωσαν πολλά πλούτη και μέχρι τα τέλη του 18ου αι διατήρησαν την υπεροχή στο

εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης Οι Ευρωπαίοι έμποροι διέμεναν κατά μήκος της

laquoοδού των Φράγκωνraquo η οποία διέσχιζε τη μισή πόλη Η οδός αυτή συνόρευε με την

αγορά και τα διάφορα χάνια (πανδοχεία) και διέθετε μερικές από τις πλέον καλαί-

σθητες κατοικίες και προξενικές οικίες στη Σμύρνη

Κατά τον 17ο αι οι Ευρωπαίοι έμποροι έρχονταν ακόμη σε άμεση επαφή με

τους παραγωγούς στην ενδοχώρα της Σμύρνης προκειμένου να εντοπίσουν και να

αγοράσουν τις πρώτες ύλες και τα προϊόντα που τους ενδιέφεραν Ήδη όμως από

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

26

κείνη την εποχή οι Δυτικοευρωπαίοι είχαν αρχίσει να στέλνουν αντιπροσώπους τους

και μεσίτες για να διαπραγματεύονται με τους ντόπιους παραγωγούς Αυτοί οι μεσά-

ζοντες ήταν κυρίως Οθωμανοί υπήκοοι χριστιανικής καταγωγής Έλληνες στην πλειο-

νότητα αλλά και Αρμένιοι Αυτή η πρακτική γενικεύθηκε τον 18ο αι κάθε Ευρωπαίος

έμπορος αφού αποκτούσε μέσω των μεσαζόντων εγχώρια προϊόντα τα εξήγε κατό-

πιν στην πατρίδα του ή τα διένειμε σrsquo άλλες ευρωπαϊκές χώρες

3 Ο ρόλος των Οθωμανών υπηκόων στο εμπόριο της πόλης

Οι Οθωμανοί έμποροι μουσουλμάνοι και χριστιανοί έλεγχαν το εμπόριο της

Σμύρνης με το εσωτερικό του οθωμανικού κράτους ενώ οι Ευρωπαίοι είχαν μέχρι τις

τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου της πόλης

της μεταφοράς δηλαδή εγχώριων προϊόντων και πρώτων υλών στην Ευρώπη και

αντίστοιχα ευρωπαϊκών αγαθών και προϊόντων στη Σμύρνη Η κυριότερη αιτία αυτού

του διαχωρισμού και της εξειδίκευσης υπήρξαν οι Διομολογήσεις Με βάση τις Διο-

μολογήσεις οι Δυτικοευρωπαίοι μπορούσαν να δραστηριοποιούνται εμπορικά σrsquo ολό-

κληρη την έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με όρους συμφερότερους από

τους υπόλοιπους Οθωμανούς εμπόρους μουσουλμάνους και χριστιανούς Την ίδια

στιγμή τα ευρωπαϊκά κράτη με διάφορες νομοθετικές ρυθμίσεις ασκούσαν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση Οθωμανών εμπόρων στις επικράτειές

τους Αυτό ήταν απόρροια της προστατευτικής πολιτικής που εφάρμοζαν τότε οι ευ-

ρωπαϊκές χώρες για τα προϊόντα και το εμπόριο τους σύμφωνα με τις αρχές του μερ-

καντιλισμού13

13 Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία του laquoμερκαντιλισμούraquo κάθε κράτος όφειλε να εμφανίζει

πλεονασματικό ισοζύγιο εξαγωγών-εισαγωγών Το πλεόνασμα αυτό μετατρεπόταν σε χρυσό Όπως

είναι φυσικό τα ευρωπαϊκά κράτη τον 17ο αι επέβαλλαν υψηλούς δασμούς στα εισαγόμενα προϊό-

ντα καθώς και περιορισμούς στη δράση των ξένων εμπόρων ούτως ώστε να προστατεύσουν την εγ-

χώρια παραγωγή τους Οι Ευρωπαίοι έμποροι ωστόσο είχαν εγκατασταθεί στα κυριότερα λιμάνια

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και έλεγχαν το εμπόριο μεταξύ αυτής και της Ευρώπης Οι Οθωμανοί

έμποροι χριστιανοί και Εβραίοι δεν μπορούσαν να κάνουν το ίδιο αφού τους το απαγόρευαν οι νό-

μοι των διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 32

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

27

Παρrsquo όλα αυτά ακόμη και τον 18ο αι υπήρχαν αρκετοί χριστιανοί και Εβραίοι

Οθωμανοί έμποροι που εμπλέκονταν στο διεθνές εμπόριο δεν ήταν σε θέση όμως

να συναγωνιστούν τους Ευρωπαίους όσον αφορά το μέγεθος των κεφαλαίων που

μπορούσαν να διαθέσουν Ωστόσο σε πολεμικές περιόδους όταν οι μονοπωλιακοί

νόμοι των ευρωπαϊκών χωρών χαλάρωναν Οθωμανοί έμποροι ήταν σε θέση να ανα-

πτύξουν εμπορικές δραστηριότητες και στο εξωτερικό ενώ αρκετές φορές ο συναγω-

νισμός μεταξύ των Ευρωπαίων εμπόρων έδινε την ευκαιρία σε ραγιάδες να ασχολη-

θούν με το διεθνές εμπόριο Επί παραδείγματι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους πλου-

σιότερους Βρετανούς εμπόρους της Levant Company που επιχειρούσαν να κρατήσουν

τις τιμές σε επίπεδα που συνέφεραν τους ίδιους προκάλεσαν την αντίδραση μικρό-

τερων Βρετανών εμπόρων αυτοί προσεταιρίστηκαν ντόπιους εμπόρους ούτως ώστε

να πλήξουν τα συμφέροντα της Levant Company Ένας ακόμη τρόπος ήταν να απο-

σπάσουν ειδική επίσημη άδεια από τους προξένους των ευρωπαϊκών χωρών που

έδρευαν στη Σμύρνη προκειμένου να ασκήσουν διεθνές εμπόριο Για να αποκτήσουν

αυτή την ειδική άδεια το μπεράτι (berat) και να βρεθούν υπό την προστασία των

Ευρωπαίων προξένων πλήρωναν όμως αντίτιμο14 Πάντως καθrsquo όλη τη διάρκεια του

18ου αι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι έμποροι παρενέβαιναν στο διαμετακομιστικό

εμπόριο της Σμύρνης με την υπόλοιπη Ευρώπη χρησιμοποιώντας ως βάση το ελεύ-

θερο λιμάνι του Λιβόρνο στην Ιταλία όπου είχαν εγκαταστήσει εμπορικούς οίκους

Όπως προαναφέραμε Οθωμανοί υπήκοοι Έλληνες Αρμένιοι και Εβραίοι

έπαιζαν τον ρόλο του μεσάζοντα ανάμεσα στους τοπικούς παραγωγούς και τους Ευ-

ρωπαίους εμπόρους ήδη από τον 17ο αι Από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της

Δύσης για πρώτες ύλες από την Οθωμανική αυτοκρατορία γίνονταν μεγαλύτερες

εξέλιξη που οφειλόταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνίας και της βιομηχανίας στη Γηραιά

Ήπειρο Αυτό το γεγονός προσέλκυσε νέους Ευρωπαίους εμπόρους στη Σμύρνη οι

οποίοι εξήγαν αυτές τις πρώτες ύλες στην Ευρώπη ενώ παράλληλα εισήγαν για τις

αγορές του οθωμανικού κράτους υφάσματα και αποικιακά είδη όπως καφέ ζάχαρη

καθώς και βαφές για το βάψιμο των βαμβακερών νημάτων τα οποία ήταν από τα κυ-

ριότερα εξαγωγικά είδη της πόλης Αν και οι τοπικοί έμποροι έπαιζαν δευτερεύοντα

14 Η έκδοση μπερατίων από τους Ευρωπαίους προξένους προς Οθωμανούς εμπόρους δεν ήταν

ωστόσο ιδιαίτερα διαδεδομένη Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 35

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

28

ρόλο σrsquo αυτό το εμπορικό δίκτυο αφού συνέχιζαν να δραστηριοποιούνται ως μεσά-

ζοντες είναι βέβαιο ότι επωφελήθηκαν από την άνοδο του συνολικού όγκου των

εμπορικών συναλλαγών Μέσω ενός πολύπλοκου πιστωτικού συστήματος οι Ευρω-

παίοι όχι μόνο αγόραζαν ότι ζητούσαν από τους ντόπιους μεσάζοντες αλλά πωλού-

σαν τα εμπορεύματά τους σε εγχώριους αγοραστές και εμπόρους καραβανιών απο-

κλειστικά μέσω τοπικών εμπόρων15

4 Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η εβραϊκή κοινότητα της Σμύρνης άρχισε να

αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αι οπότε

κατέφθασαν οι πρώτοι Εβραίοι από την Ισπανία

και την Πορτογαλία Η εβραϊκή παρουσία στην

πόλη ενισχύθηκε περαιτέρω με την άφιξη και άλ-

λων ομοεθνών τους από την Άγκυρα την Κρήτη

την Κέρκυρα τα Γιάννινα ακόμη και απrsquo τη Θεσσα-

λονίκη Μέχρι τα τέλη του 17ου αι οι Εβραίοι της

Σμύρνης είχαν επεκταθεί επιχειρηματικά σε άλλα

λιμάνια της Ευρώπης όπως στο Λιβόρνο και τη

Μασσαλία που είχαν στενές εμπορικές επαφές με

τη Σμύρνη Απειλούσαν λοιπόν να σπάσουν το

μονοπώλιο των Δυτικοευρωπαίων στο διαμετακο-

μιστικό εμπόριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης

Γιrsquo αυτό οι δυτικοευρωπαϊκές εταιρείες που δρα-

στηριοποιούνταν στο εμπόριο με την Ανατολή

έβλεπαν τους Εβραίους ως τους κυριότερους αντα-

γωνιστές τους Εκείνη την περίοδο οι Εβραίοι εισήγαν στη Σμύρνη κυρίως ολλανδικά

και αγγλικά είδη ρουχισμού μεταξωτά υφάσματα και χαρτί

15 Στο σύστημα αυτό αναφέρεται η E Frangakis Βλ E Frangakis ldquoRayardquo Communities 33-34

(Εβραίος της Σμύρνης πορτρέτο του

Abram Jacob Messir από τον David

Wilkie λιθογραφία του Joseph Nash

Λονδίνο 1843)

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

29

Οι Εβραίοι έκαναν αισθητή την παρουσία τους σε διάφορους άλλους τομείς

της τοπικής οικονομίας Πλούσιοι Εβραίοι ανελάμβαναν συχνά τη συλλογή των τελω-

νειακών δασμών όπως ο İsaac ağa ο οποίος στα μέσα του 18ου αι διαχειριζόταν το

τελωνείο τόσο της Σμύρνης όσο και της Κωνσταντινούπολης Άλλοι Εβραίοι έλεγχαν

το λιανικό εμπόριο του εισαγόμενου καφέ του πιπεριού και του λουλακιού Ήταν

επίσης οι κύριοι προμηθευτές της αγοράς της Σμύρνης σε μετάξι από την Προύσα σε

βαμβάκι από τη Μαγνησία σε κερί και μαλλί προβάτων Οι Εβραίοι δραστηριοποιού-

νταν ωστόσο κυρίως ως δανειστές αργυραμοιβοί και τραπεζίτες Σύμφωνα με τον

Γάλλο πρόξενο Peysonnel γύρω στο 1750 δεν υπήρχε Ευρωπαίος Έλληνας ή Τούρκος

έμπορος στη Σμύρνη που να μην έχει Εβραίο τραπεζίτη

5 Η αρμενική κοινότητα της Σμύρνης εμπορικές δραστηριότητες

Η αρμενική κοινότητα της πόλης είχε στα

χέρια της το εμπόριο της Σμύρνης με την Ανατολή

Ήδη από τον 16ο αι οι Αρμένιοι με βάση το Λι-

βόρνο εισήγαν στη Δύση ινδικά υφάσματα περ-

σικό μετάξι και βαμβάκι από τη Μαγνησία Τον 18ο

αι μονοπωλούσαν τον εφοδιασμό της αγοράς της

πόλης με αγαθά από την Περσία κυρίως μετάξι

και συμμετείχαν στο εμπόριο της Σμύρνης με την

υπόλοιπη ενδοχώρα της Μ Ασίας Επιπλέον οι

Αρμένιοι δραστηριοποιούνταν ιδιαίτερα έντονα

στο εμπόριο των καραβανιών γεγονός που απο-

δεικνύει από μόνο του την αξιοσημείωτη συμμε-

τοχή των Αρμενίων στο εμπόριο μεταξύ της Σμύρ-

νης και της υπόλοιπης Ανατολής Αρμένιοι έμποροι

εφοδίαζαν επίσης τις αγορές της Ανατολής με ευ-

ρωπαϊκά υφάσματα και ρούχα μέσω της Σμύρνης

(Αρμένιος ιερέας της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre μέσα

του 19ου

αι)

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

30

Ένας ακόμη τομέας στον οποίο δραστηριοποιούνταν Αρμένιοι ήταν ο βιοτεχνι-

κός Το μεγαλύτερο εργοστάσιο της Σμύρνης ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1770 από μια

αρμενική εταιρεία στα πρότυπα ενός παρόμοιου προγράμματος στην Κωνσταντινού-

πολη είχε τεθεί μάλιστα υπό κρατική προστασία Απασχολούσε γύρω στους 500 ερ-

γάτες και κατασκεύαζε ρούχα και μουσελίνες που προορίζονταν για εξαγωγές στην

Ελβετία τις γερμανικές χώρες και την Αγγλία Εξυπηρετούσε επίσης τις ανάγκες της

τοπικής αγοράς καθώς κάλυπτε τη ζήτηση όχι μόνο της Σμύρνης αλλά και εκτεταμέ-

νων περιοχών στην ενδοχώρα της Μ Ασίας

Τέλος πολλοί Αρμένιοι κατά τον 18ο αι και ως τις αρχές του 19ου υπηρετού-

σαν ως αντιπρόσωποι γραμματείς τραπεζίτες και επιχειρηματίες (οικονόμοι) των

Τούρκων αγάδων και γαιοκτημόνων Αρκετά δε μέλη της αρμενικής κοινότητας της

Σμύρνης ασχολούνταν με την είσπραξη των τελωνειακών δασμών ενώ άλλοι με το

εμπόριο μεταξιού και βαμβακιού στις αγορές (παζάρια) της πόλης Αυτοί οι τελευ-

ταίοι ήταν σχετικά ολιγάριθμοι διότι αυτόν τον τομέα της οικονομικής ζωής τον έλεγ-

χαν Έλληνες μεγαλέμποροι

6 Οι Τούρκοι της Σμύρνης

Η κυριαρχική θέση των Τούρκων στην Οθωμανική αυτοκρατορία τούς έδινε

την ευκαιρία να είναι όχι μόνο έμποροι αλλά και μεγαλογαιοκτήμονες Ο ρόλος των

Τούρκων στην οικονομική ζωή της Σμύρνης διέθετε κάποια από τα χαρακτηριστικά

των υπόλοιπων χριστιανών και Εβραίων εμπόρων η συμμετοχή τους όμως στο εμπό-

ριο μεταξύ Σμύρνης και Δ Ευρώπης ήταν μικρή Αρκετοί Τούρκοι έμποροι πωλούσαν

νήματα μοχέρ βαμβάκι βαμβακονήματα και δέρματα στους Ευρωπαίους επί πιστώ-

σει Παρrsquo όλα αυτά οι περισσότεροι Τούρκοι έμποροι δραστηριοποιούνταν στο εσω-

τερικό εμπόριο μεταξύ της Σμύρνης και της υπόλοιπης οθωμανικής επικράτειας

Πλούσιοι Τούρκοι υπηρετούσαν τέλος στο τελωνείο της Σμύρνης

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

31

Οι Τούρκοι συνέβαλλαν στην οικονομία της

πόλης πρωτίστως ως γαιοκτήμονες και παραγωγοί

βαμβακιού και σιταριού Οι Karaosmanoğlu και οι

Araboğlu δεν ήταν μόνο οι σημαντικότεροι παραγω-

γοί βαμβακιού και δημητριακών αλλά επίσης τοπι-

κοί αγιάνηδες (ayan) οι οποίοι παράλληλα με την

κατοχή γαιών υπηρετούσαν ως φοροεισπράκτορες

και τοπικοί διοικητές Αυτοί οι τοπικοί αγιάνηδες

είχαν εκτεταμένες διοικητικές και στρατιωτικές αρ-

μοδιότητες Παρrsquo όλες τις ραδιουργίες εναντίον τους

(χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του σφετερι-

σμού της εξουσίας των Karaosmanoğlu από τον Ai-

vas ağa μεταξύ των ετών 1772-1775) η οικογένεια

Karaosmanoğlu μπόρεσε να διατηρήσει την επιρροή

της στην περιοχή της Σμύρνης Κατά τη δεκαετία τού

1780-1790 στην ακμή της ισχύος τους οι Karaosmanoğlu διοικούσαν τις περιοχές του

Αϊδινίου του Saruhan της Μαγνησίας του Turgutlu της Μενεμένης και της Περγά-

μου Η μεγάλη επιρροή και η παρουσία τους στην περιοχή υπήρξε ιδιαιτέρως ευεργε-

τική καθώς ενθάρρυναν την παραγωγή σιτηρών και βαμβακιού σε γεωργικές περιο-

χές της ενδοχώρας της Σμύρνης Δε θα ήταν υπερβολικός ο χαρακτηρισμός των

Karaosmanoğlu ως γαιοκτημόνων-επιχειρηματιών εξαιτίας των μέτρων που πήραν

προκειμένου να ενισχύσουν τη γεωργική παραγωγή στην περιοχή δικαιοδοσίας τους

Οι Karaosmanoğlu ευνόησαν επίσης την εγκατάσταση Ελλήνων βαμβακοκαλ-

λιεργητών σε χωριά γύρω από τη Σμύρνη από τη δεκαετία του 1770 και εξής Ως τις

αρχές του 19ου αι υπολογίζεται πως 3000 Έλληνες καλλιεργητές οι περισσότεροι

από τον Μοριά και τα νησιά του Αιγαίου είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή του Ka-

saba και στα περίχωρα της Σμύρνης Αυτή η σχεδιασμένη μετανάστευση σε συνδυα-

σμό με το γενικότερο μεταναστευτικό ρεύμα προς τα δυτικά παράλια της Μ Ασίας

την ίδια περίοδο ενίσχυσαν αξιοσημείωτα την ελληνική παρουσία στη Σμύρνη και την

ενδοχώρα της Μrsquo αυτές τις μεθόδους οι Karaosmanoğlu θέλησαν να καταπολεμή-

σουν την ανεπάρκεια εργατικών χεριών και την ερήμωση της υπαίθρου εξαιτίας των

(Τούρκος ζεϊμπέκης της Σμύρνης

ελαιογραφία του Charles Gleyre

μέσα του 19ου

αι)

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

32

συχνών επιδημιών (πχ της πανώλης) καθώς και των αλλεπάλληλων πολέμων στους

οποίους είχε εμπλακεί η Υψηλή Πύλη την εποχή εκείνη16

Ως μεγαλογαιοκτήμονες μισθωτές γης και διοικητές οι Karaosmanoğlu υπήρ-

ξαν ανεκτικοί και φιλοπρόοδοι Αναφορές περιηγητών τούς περιγράφουν ως εξαιρε-

τικά καλούς διοικητές ενώ άλλοι σημειώνουν ότι γενικώς δεν εξασκούσαν εκβιαστικά

την εξουσία τους και ότι προστάτευαν τους χωρικούς στην περιοχή ευθύνης τους Οι

Karaosmanoğlu τέλος αναμείχθηκαν ενεργά και στο διεθνές εμπόριο Παρείχαν μά-

λιστα διευκολύνσεις με στόχο την ελεύθερη άσκηση του εμπορίου και την απρόσκο-

πτη οικονομική ανάπτυξη αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιοχής του οθωμανικού

κράτους Δυτικοί επίσημοι (ήταν γνωστές οι καλές τους σχέσεις με τους προξένους

της Γαλλίας Peysonnel πατέρα και γιο) αλλά και Ευρωπαίοι έμποροι εξέφραζαν την

ικανοποίηση και τον θαυμασμό τους

Για την συνολική προσφορά και σημασία αγιάνηδων όπως των

Karaosmanoğlu έχουν επιχειρηθεί διαφορετικές προσεγγίσεις Ο R Kasaba παραδέ-

χεται βέβαια ότι τέτοιοι μεγαλογαιοκτήμονες-διοικητές κατάφεραν να διαμορφώ-

σουν συνθήκες κατάλληλες για παραγωγικές γεωργικές καλλιέργειες με σαφή εξαγω-

γικό προσανατολισμό και επισημαίνει ότι κατάφεραν επίσης να προσφέρουν το αί-

σθημα της ασφάλειας και της προστασίας στους πληθυσμούς των περιοχών που διοι-

κούσαν Τους καταλογίζει όμως ανεπάρκεια ως προς την εφαρμογή νέων γεωργικών

μεθόδων τη διαιώνιση των φεουδαρχικών γαιοκτητικών δομών στη δυτική Μ Ασία

16 E Frangakis-Syrett Trade of Cotton and Cloth 103 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 39-40 ndash R Ka-

saba Migrant Labor 116-117 Ο R Kasaba φαίνεται πως μειώνει την σημασία της εγκατάστασης Ελλή-

νων καλλιεργητών στην περιοχή της Σμύρνης Συγκεκριμένα υποστηρίζει πως ο μεγαλύτερος αριθμός

τέτοιων καλλιεργητών και εργατών προερχόταν από γειτονικούς νομάδες (προφανώς τουρκικής-τουρ-

κομανικής καταγωγής) και από Κούρδους και Λαζούς τουλάχιστον ως κάποια δεδομένη χρονική

στιγμή (laquoIn fact at one point Kurds and Lazes were noted as the main group of laborers in western

Anatolian agricultureraquo) Επισήμανε επίσης τέσσερις διαφορετικές πηγές προέλευσης αυτού του εργα-

τικού δυναμικού από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου από τους νομάδες των γειτονικών

προς τη Σμύρνη περιοχών από μετανάστες καταγόμενους από την ανατολική Μ Ασία και τις ανατολι-

κές ακτές του Εύξεινου Πόντου και από πρόσφυγες προερχόμενους από επαρχίες της Βαλκανικής και

της Κριμαίας που πρόσφατα είχαν χαθεί για την Οθωμανική αυτοκρατορία Υποστήριξε πάντως ότι

αυτοί οι μετανάστες δεν κατάφεραν να ενσωματωθούν πλήρως στα ιδιαίτερα δεδομένα της γεωργίας

στη δυτική Μ Ασία

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

33

και μια γενικότερη συντηρητική τάση καθώς διατήρησαν ισχυρούς δεσμούς με τη

σουλτανική εξουσία Η E Frangakis-Syrett αντίθετα προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στο

ενδιαφέρον που έδειξαν αυτοί οι αγιάνηδες για το εξωτερικό εμπόριο της Σμύρνης

και για την αύξηση της γεωργικής παραγωγής της περιοχής (γεωργικά άλλωστε ήταν

τα προϊόντα που κυρίως εξήγε η Σμύρνη την περίοδο που εξετάζουμε) Επισημαίνει

επιπλέον τις συνθήκες ασφάλειας που προσέφεραν στην περιοχή και τη σημασία των

μακροπρόθεσμων μέτρων που εφάρμοσαν με στόχο τη βελτίωση της απόδοσης των

γεωργικών κλήρων και γενικότερα των συνθηκών ζωής των χωρικών

7 Οι Έλληνες της Σμύρνης Εμπόριο ndash συντεχνίες ndash πολιτισμός και παιδεία

Οι Έλληνες της Σμύρνης αποτελούσαν τη δεύτερη πληθυσμιακά κοινότητα

στην πόλη αμέσως μετά την τουρκική κατά τον 18ο αι Οι Έλληνες ήταν υπεύθυνοι για

τη συλλογή των φόρων από τις υπόλοιπες μη μουσουλμανικές κοινότητες της πόλης

και για την καταβολή τους στο οθωμανικό κρατικό ταμείο Μέλη της ελληνικής κοινό-

τητας είχαν επίσης αναλάβει την ευθύνη της έκδοσης πιστοποιητικών υγείας για τα

πλοία που αγκυροβολούσαν στο λιμάνι της Σμύρνης αφού οι επιδημίες πανώλης

ήταν πολύ συχνές τον αιώνα εκείνο

Όσον αφορά τις εμπορικές δραστηριότητες της ελληνικής κοινότητας μπο-

ρούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις Μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι οι πε-

ριορισμοί που ασκούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη στις εμπορικές συναλλαγές Οθωμανών

υπηκόων με τη Δύση και η κυριαρχία των δυτικών εμπορικών εταιρειών στις αγορές

της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όπως της αγγλικής Levant Company που ασκούσε

μονοπωλιακά το εμπόριο της Μ Βρετανίας με την Εγγύς Ανατολή έφερναν εμπόδια

στην απρόσκοπτη επιχειρηματική επέκταση των Ελλήνων στον τομέα του υπερπό-

ντιου εμπορίου της Σμύρνης Έλληνες έμποροι έλεγχαν βέβαια το χονδρικό και το λια-

νικό εμπόριο υφασμάτων και ειδών ρουχισμού στις αγορές της πόλης17 Πολλοί Έλλη-

17 Το μεγαλύτερο ποσοστό των εξαγωγών των ευρωπαϊκών κρατών στην Ανατολή γενικότερα όπως

και στη Σμύρνη το αποτελούσαν διαφόρων ειδών υφάσματα και ρούχα Μέχρι την τελευταία 25ετία

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

34

νες λειτουργούσαν επιπρόσθετα ως μεσάζοντες αγόραζαν βαμβάκι και άλλες πρώτες

ύλες από τους τοπικούς παραγωγούς Εφοδίαζαν μrsquo αυτόν τον τρόπο την αγορά της

Σμύρνης είτε ενεργώντας αυτόνομα είτε εκτελώντας συγκεκριμένες παραγγελίες Ευ-

ρωπαίων εμπόρων Όπως ωστόσο θα διαπιστώσουμε παρακάτω η φιλελευθεροποί-

ηση του παγκόσμιου εμπορίου και η επικράτηση της οικονομίας της αγοράς έδωσε

την ευκαιρία στους Έλληνες της Σμύρνης να ανεξαρτητοποιηθούν επιχειρηματικά και

να εξαπλώσουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ανατολή και κυρίως στη

Δύση από τη δεκαετία ήδη του 1780

(Άποψη της Σμύρνης από το λιμάνι της Αγγλική γκραβούρα του 1840)

Ήδη από τις αρχές του 18ου αι οι ανάγκες της Δ Ευρώπης για πρώτες ύλες

από την οθωμανική επικράτεια αυξήθηκαν καθώς εκείνη την περίοδο είχαν αρχίσει

να γίνονται τα πρώτα δειλά στην αρχή βήματα προς τη Βιομηχανική Επανάσταση

Προς τα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αι ο βιομηχανικός τομέας γνώ-

ριζε αξιοσημείωτη άνθηση σε κράτη όπως η Μ Βρετανία γεγονός που οδήγησε σε

θεαματική ανάπτυξη του παγκοσμίου εμπορίου Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας

του 18ου

αιώνα στην αγορά της Σμύρνης κυριαρχούσαν γαλλικά υφάσματα όπως τα londrins seconds

και τα londrins larges τα οποία κατασκευάζονταν σε περιοχές της νοτίου Γαλλίας Από τη δεκαετία του

1770-1780 τα βρετανικά υφάσματα που ήταν καλύτερης ποιότητας και προσφέρονταν σε ανταγωνι-

στικότερες τιμές εκτόπισαν σταδιακά τα γαλλικά υφάσματα Βλ E Frangakis-Syrett Trade of Cotton

and Cloth 105-106 και 108

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

35

στη Δ Ευρώπη σήμαινε την αύξηση της ανάγκης για πρώτες ύλες και για νέες αγορές

στις οποίες θα προωθούνταν τα παρασκευαζόμενα προϊόντα Το παγκόσμιο εμπόριο

δεν μπορούσε πλέον να λειτουργεί στη βάση των μονοπωλίων και των άλλων περιο-

ρισμών που είχαν επιβληθεί στα πλαίσια του μερκαντιλισμού Αυτό που χρειαζόταν

πλέον η παγκόσμια οικονομία ήταν η απελευθέρωση του εμπορίου Στη Σμύρνη αυτοί

που κυρίως επωφελήθηκαν ήταν οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες ιδιαίτερα οι

Έλληνες Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης γνώρισε εκρηκτική οικονομική ανάπτυξη

εξέλιξη που είχε θετικό αντίκτυπο όχι μόνο στην οικονομική αλλά και στην πολιτι-

στική κοινωνική και πληθυσμιακή παρουσία της κοινότητας στην πόλη

Από τα μέσα του 18ου αι η φιλελεύθερη πολιτική των Ολλανδών επέτρεψε σε

Έλληνες εμπόρους της Σμύρνης να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους στο εξωτε-

ρικό Πολλοί ελληνικοί εμπορικοί οίκοι εγκατέστησαν παραρτήματα στο Άμστερνταμ

και απασχολούνταν στο διαμετακομιστικό εμπόριο μεταξύ της Ολλανδίας και της Βό-

ρειας Ευρώπης με τη Σμύρνη Στο Άμστερνταμ υπήρχαν αντιπρόσωποι γνωστών

εμπορικών οίκων της πόλης όπως του Μαυροκορδάτου των Ράλληδων των Ροδοκα-

νάκηδων των αδελφών Βλαστού κα Η ελληνική παροικία του Άμστερνταμ ήταν

εκείνη την εποχή από τις πιο δραστήριες στη Δυτική Ευρώπη Γνωρίζουμε πως ο Αδα-

μάντιος Κοραής είχε σταλεί εκεί ήδη από το 1772 ως αντιπρόσωπος του εμπορικού

οίκου του πατέρα του που είχε την έδρα του στη Σμύρνη Μέχρι το 1820 οι Έλληνες

έμποροι εκμεταλλευόμενοι αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική είχαν καταφέρει να εκτο-

πίσουν τους Ολλανδούς και είχαν αναλάβει αποκλειστικά την εισαγωγή ολλανδικών

και άλλων ευρωπαϊκών υφασμάτων στη Σμύρνη

Σύντομα την πολιτική της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου την ακολούθη-

σαν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί Κατά τη δεκαετία του 1780 οι πρώτοι Έλληνες έμποροι

εγκαταστάθηκαν στη Μασσαλία και άρχισαν να εισάγουν στη Γαλλία βαμβάκι το

οποίο προμηθεύονταν απrsquo ευθείας από τους συμπατριώτες τους στη Σμύρνη Μέχρι

το 1815 η Γαλλία είχε ανοίξει τις αγορές της στους ξένους επιχειρηματίες Ακόμη και

οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να παραιτηθούν των μονοπωλίων τους στο διαμετακομι-

στικό εμπόριο της Σμύρνης με τη Μ Βρετανία Το 1797 βάσει μιας εμπορικής συμ-

φωνίας μεταξύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και της Μ Βρετανίας επετράπη σε

Οθωμανούς εμπόρους Έλληνες στην πλειονότητα να μεταφέρουν οι ίδιοι τα αγαθά

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

36

τους σε λιμάνια της Αγγλίας Έτσι το 1798 τα πρώτα πλοία που ανήκαν σε Έλληνες

πλοιοκτήτες άφησαν τη Σμύρνη με προορισμό το Λονδίνο

Δεν ήταν όμως μόνο η φιλελευθεροποίηση του παγκοσμίου εμπορίου που ευ-

νόησε την εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης Οι αλλεπάλληλοι ευρωπαϊ-

κοί πόλεμοι του 18ου αι φαίνεται πως άσκησαν σημαντική επίδραση στην ανάπτυξη

των ελληνικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων Ο Επταετής πόλεμος (1756-1763)

είχε ως αποτέλεσμα την παρακμή της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας και την υποχώ-

ρηση της γαλλικής κυριαρχίας επί του παρακτίου εμπορίου ανάμεσα στο οθωμανικό

κράτος και τις υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου Απrsquo αυτή την εξασθένηση των Γάλλων

ωφελήθηκαν κυρίως οι Έλληνες της Σμύρνης από τη δεκαετία ήδη του 1780 Το με-

γάλο άλμα πραγματοποιήθηκε ωστόσο κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης

και των ναπολεόντειων πολέμων Οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι που διακινού-

σαν αγαθά από και προς τη Σμύρνη βρήκαν την ευκαιρία να αυξήσουν τον κύκλο των

εργασιών τους και παράλληλα τα κεφάλαιά τους αφού αναμείχθηκαν ενεργά στο

μεσογειακό εμπόριο Ενώ πριν από τους πολέμους αυτοί που κυριαρχούσαν στο δια-

μετακομιστικό εμπόριο της Ανατολής με δυτικές χώρες όπως με τη Γαλλία την Ολ-

λανδία και τα ιταλικά κρατίδια ήταν σχεδόν αποκλειστικά Δυτικοευρωπαίοι οι πολε-

μικές περιπέτειες και οι κίνδυνοι που αυτές δημιουργούσαν στην ελεύθερη διακίνηση

των εμπορευμάτων σηματοδότησαν την ανάπτυξη και κυριαρχία της ελληνικής ναυ-

τιλίας τουλάχιστον κατά την περίοδο που αναφέρουμε (1789-1815)

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι δεν

ήταν πάντα νόμιμες Στην πραγματικότητα η άνοδος της εμπορικής δραστηριότητας

των Ελλήνων γενικά αλλά και της ελληνικής κοινότητας της Σμύρνης ειδικότερα οφει-

λόταν κυρίως στην ενεργό συμμετοχή τους σε κυκλώματα λαθρεμπορίου και στην

πειρατεία ιδίως κατά την περίοδο του laquoΗπειρωτικού Αποκλεισμούraquo (1806-1812)18

Έλληνες πλοιοκτήτες και έμποροι προμήθευαν με σιτάρι την Μασσαλία ενώ άλλοι

18 Η Μ Βρετανία από το 1806 ως το 1812 είχε απομείνει η μοναδική εμπόλεμη δύναμη με τη Γαλλία

του Ναπολέοντα Ο πανίσχυρος στόλος της είχε αποκλείσει τα κυριότερα λιμάνια της γαλλοκρατούμε-

νης ως επί το πλείστον Ευρώπης στραγγαλίζοντας έτσι το εμπόριο και την οικονομία της Ηπείρου

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

37

λειτουργούσαν ως κουρσάροι για λογαριασμό των διαφόρων εμπολέμων και προέ-

βαιναν σε πράξεις πειρατείας με τα καλά εξοπλισμένα εμπορικά τους πλοία19

Οι πόλεμοι κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης είχαν τέλος ακόμη

μία επίπτωση τα αναπόφευκτα προβλήματα και κωλύματα που τέθηκαν στην άμεση

σύνδεση μεταξύ Σμύρνης και Μασσαλίας (η Μασσαλία ήταν τότε το μεγαλύτερο λι-

μάνι της Μεσογείου) είχαν ως αποτέλεσμα την ανάδειξη σε κύριους εμπορικούς εταί-

ρους της Σμύρνης ελεύθερων ιταλικών λιμένων όπως της Αγκόνας της Τεργέστης και

του Λιβόρνου Έλληνες έμποροι ίδρυσαν εμπορικούς οίκους με αντιπροσώπους σrsquo

αυτά τα ιταλικά λιμάνια και κατάφεραν να αποκτήσουν μεγάλα κέρδη από τον ανα-

προσανατολισμό του διαμετακομιστικού εμπορίου της Σμύρνης προς άλλα λιμάνια

της Δυτικής Ευρώπης Τα κυριότερα προϊόντα που εξήγαν οι Έλληνες έμποροι στην

Ευρώπη ήταν βαμβάκι μαλλί νήματα μοχέρ και δέρματα λαγών από τη Σμύρνη όπως

επίσης δημητριακά και ελαιόλαδο από τα νησιά του Αιγαίου Στις αγορές της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας εισήγαν υφάσματα μεταξωτά καφέ και κακάο

Οι Έλληνες τέλος κατάφεραν να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριό-

τητες και στην ενδοχώρα της Μ Ασίας την ίδια περίοδο Η επιτυχία τους και σrsquo αυτόν

τον τομέα στάθηκε αξιοσημείωτη Κατά την εποχή που υπογράφτηκε η αγγλοτουρ-

κική εμπορική συμφωνία του 1838 οι Έλληνες είχαν μετατραπεί σε κύριους εξαγω-

γείς της γεωργικής παραγωγής της Μ Ασίας Έτσι οι Βρετανοί χρησιμοποιούσαν Έλ-

ληνες μεσάζοντες ως αντιπροσώπους τους εξαιτίας των επαφών και της εμπειρίας

που είχαν εντωμεταξύ αποκτήσει οι τελευταίοι

Η ελληνική κοινότητα της Σμύρνης εμπλουτίστηκε ιδιαίτερα προς τα τέλη του

18ου αι με την εισροή οικονομικών μεταναστών από διάφορες περιοχές της κυρίως

Ελλάδας αλλά και της Μ Ασίας Γνωρίζουμε ότι στην πόλη αυτή εγκαταστάθηκαν Έλ-

ληνες από την Πελοπόννησο τα Ιωάννινα τα νησιά του Αρχιπελάγους ακόμη και από

τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας Παρrsquo όλα αυτά οι Χιώτες παρέμειναν το πιο δραστήριο

19 E Frangakis laquoRayaraquo Communities 37 ndash Της ιδίας Commerce of Smyrna 68-74 Βέβαια από τον

τρόπο παρουσίασης αυτών των πειρατικών πράξεων βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι γε-

νικά επαναστατικά και ταραχοποιά στοιχεία κάτι που είναι στερεότυπο στον δυτικό τρόπο σκέψης

ιδιαίτερα όσον αφορά τους Νεοέλληνες Βλ E Frangakis-Syrett Commerce of Smyrna 71 και 73

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

38

και το πλέον πολυάριθμο τμήμα της ελληνικής κοινότητας Αυτοί έπαιξαν ίσως τον

σημαντικότερο ρόλο στην εμπορική επέκταση των Ελλήνων της Σμύρνης από τις δύο

τελευταίες δεκαετίες τους 18ου αι κι έπειτα

(Άποψη της Σμύρνης από εικονογραφημένο ταξιδιωτικό βιβλίο του 1865)

Οι Έλληνες κάτοικοι της Σμύρνης δεν ήταν οργανωμένοι μόνο στην κοινότητά

τους που φρόντιζε για τα γενικότερα ζητήματα αλλά και σε πολυάριθμες συντεχνίες

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων στην laquoΑὐτοσχέδιον διατριβὴν περὶ Σμύρ-

νηςraquo που δημοσιεύτηκε το 1817 στον laquoΛόγιον Ἑρμῆνraquo μας αναφέρει πως laquoτὸ κοινὸν

τῶν Γραικῶν διοικεῖται ἀπὸ πέντε δημογέροντας καὶ δώδεκα ἐφόρους τοὺς

ὀνομαζομένους δωδεκάνους οἵτινες ἀλλάσονται κατrsquo ἔτος καὶ πάλιν εἰς ἄλλου χρόνου

περίοδον ἐκλέγονται οἱ εὐδοκιμήσαντεςraquo Πολύ δραστήριες αποδείχτηκαν οι συντε-

χνίες Είναι δε χαρακτηριστικό ότι οι περισσότερες από τις σωματειακές αυτές οργα-

νώσεις είχαν ιδρυθεί από Έλληνες σύμφωνα με πληροφορίες επίσης του Κωνσταντί-

νου Οικονόμου του εξ Οικονόμων Έχουμε όμως και άλλες μαρτυρίες που αποκαλύ-

πτουν την ακμή του Ελληνισμού στην πρωτεύουσα της Ιωνίας Τα ιδρύματα που κατά

καιρούς λειτούργησαν με φροντίδα και δαπάνη συντεχνιών για παράδειγμα το

laquoΓραικικὸν Νοσοκομεῖονraquo ιδρυμένο το 1723 τα σχολεία τα τυπογραφεία οι λόγιοι

που κατάγονταν από τη Σμύρνη και τη Μ Ασία γενικότερα είναι σημάδια μιας ακμής

σrsquo όλους τους τομείς

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

39

Πολύ νωρίς το 17078 ιδρύθηκε το πρώτο ελληνικό σχολείο που διηύθυνε ο

Διαμαντής Ρύσιος παππούς του Αδαμάντιου Κοραή Αυτό το πρώτο κοινοτικό σχολείο

έμεινε γνωστό ως το laquoΠαλαιὸν Σχολεῖονraquo και βρισκόταν στον πάνω Μαχαλά Λίγο

αργότερα το 1733 ιδρύθηκε μια νέα σχολή η οποία από το 1808 έλαβε το όνομα

laquoΕὐαγγελικὴ Σχολήraquo Στη σχολή αυτή με τη βιβλιοθήκη το μουσείο και το τυ-

πογραφείο της δίδαξαν σημαντικές πνευματικές προσωπικότητες όπως ο Ιερόθεος

Δενδρινός και ο Χρύσανθος Καραβίας Από τις τάξεις της πέρασαν ως μαθητές ο Αδα-

μάντιος Κοραής ο μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτος (1789-1794

και 1799-1801) και οι Γεράσιμος και Αγάπιος από τη Δημητσάνα οι οποίοι ίδρυσαν το

1768 τη γνωστή Ελληνική Σχολή της Δημητσάνας Η Ευαγγελική Σχολή είχε κατrsquo αρχάς

θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι μέχρι το 1828 οι δι-

ευθυντές ήταν αποκλειστικά ιερωμένοι

Παράλληλα με την Ευαγγελική Σχολή της οποίας οι προσανατολισμοί ήταν

συντηρητικοί λειτούργησε στις αρχές του 19ου αι (1809) το νεωτεριστικό

laquoΦιλολογικὸν Γυμνάσιονraquo με πρώτους δασκάλους τον Κωνσταντίνο Κούμα και τον

Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων Στο Φιλολογικό Γυμνάσιο εισήχθη για

πρώτη φορά σε εκπαιδευτήρια του ελληνικού χώρου το μάθημα της Χημείας το

οποίο συνοδευόταν από σχετικά πειράματα Γνωρίζουμε ακόμη ότι πειράματα διε-

νεργούνταν και στο μάθημα της Φυσικής δείγμα της εισαγωγής και εφαρμογής νέων

εκπαιδευτικών μεθόδων και πρακτικών

Ο Ελληνισμός της Σμύρνης διένυσε μια σταθερά ανοδική τροχιά κατά τη διάρ-

κεια του 17ου και του 18ου αι γεγονός που του επέτρεψε να αναλάβει την πρωτοκα-

θεδρία στην πόλη από τις αρχές του 19ου αι (περίπου 1830) ως το μοιραίο 1922 Τα

αίτια της ανάπτυξης του Ελληνισμού της Σμύρνης εντοπίζονται στη διεθνοποίηση του

λιμανιού της πόλης στις ευνοϊκές επιχειρηματικές και εμπορικές συνθήκες που πα-

ρουσιάστηκαν ήδη από την πρώιμη εκείνη περίοδο σε συνδυασμό βέβαια με την οι-

κονομική πολιτιστική και δημογραφική άνθηση των Ελλήνων Η ανάκαμψη του σμυρ-

νιώτικου Ελληνισμού είχε αρχίσει δειλά από τα τέλη του 17ου

αι συνεχίστηκε κατά τη

διάρκεια του 18ου και κορυφώθηκε κατά τον 19ο αι

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

40

Η ανάπτυξη και η ακμή του Ελληνισμού στη Σμύρνη ειδικά -αλλά και γενικό-

τερα- συνδέεται άμεσα κατά τη γνώμη μου με την αντίστοιχη προϊούσα παρακμή της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας Το οθωμανικό κράτος βυθιζόταν στην παρακμή και ο

βάρβαρος τουρκικός ζυγός χαλάρωνε ολοένα και περισσότερο Οι δύσμοιροι ως τότε

Έλληνες ραγιάδες βρήκαν επιτέλους την ευκαιρία που περίμεναν για να αναπτυχθούν

σε όλους τους τομείς Στο συλλογικό εθνικό υποσυνείδητο το λυκόφως του ένδοξου

Μικρασιατικού Ελληνισμού μετουσιώθηκε σε έναν ονειρεμένο laquoπαράδεισοraquo Έναν

ωστόσο laquoΧαμένο Παράδεισοraquo (Paradise Lost) όπως πολύ εύστοχα σχολίασε -στον

τίτλο ήδη του βιβλίου του- ο Άγγλος συγγραφέας και δημοσιογράφος Γκάιλς Μίλτον

(Giles Milton)20

Η περίπτωση της πολυτραγουδισμένης Σμύρνης της πρωτεύουσας του Ελλη-

νισμού της Μικρασίας είναι η πλέον χαρακτηριστική Στη μητρόπολη αυτή συνοψί-

στηκαν οι ελπίδες και οι μύχιοι πόθοι ολόκληρου του Ελληνισμού για την αναγέννηση

της Ιωνίας τα όνειρα όμως μεταβλήθηκαν σε στάχτες και ερείπια εκείνον τον μαύρο

Σεπτέμβρη του 1922 Τότε τερματίστηκε με δραματικό τρόπο μια ιστορική διαδρομή

3000 ετών Έκτοτε η ψυχή και η καρδιά των Μικρασιατών Ελλήνων χτυπά και μεγα-

λουργεί στην κυρίως Ελλάδα και στον υπόλοιπο κόσμο Η μνήμη ωστόσο του laquoχρυ-

σού αιώναraquo του Μικρασιατικού Ελληνισμού δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ Όλοι οι

Έλληνες θα ατενίζουμε αιώνια με νοσταλγία τις αλησμόνητες πατρίδες τα laquoματω-

μένα εκείνα χώματαraquo

20 Γκάιλς Μίλτον Χαμένος Παράδεισος Σμύρνη 1922 Η Καταστροφή της Μητρόπολης του Μικρασιατι-

κού Ελληνισμού εκδ Μίνωας Αθήνα 2008 (τίτλοι πρωτοτύπου Giles Milton Paradise Lost Smyrna

1922 The Destruction of a Christian City in the Islamic World New York 2008 Giles Milton Paradise

Lost Smyrna 1922 The Destruction of Islamrsquos City of Tolerance London 2008)

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975

41

Βιβλιογραφία

1 Κ Φάλμπος Μ Α Κατσαΐτη Δύο ταξίδια στη Σμύρνη 1740 και 1742 Αθήναι

1972

2 Elena Frangakis The ldquoRayardquo Communities of Smyrna in the Eighteenth Century

1690-1820 Demography and Economic Activities Actes du Colloque

International drsquoHistoire laquoΝεοελληνική πόλη Οθωμανικές κληρονομιές και

ελληνικό κράτοςraquo τόμ Α΄ σσ 27-42 Αθήνα 1985

3 E Frangakis-Syrett The Commerce of Smyrna in the Eighteenth Century (1700-

1820) Centre for Asia Minor Studies Athens 1992

4 E Frangakis-Syrett The Trade of Cotton and Cloth in Izmir from the second half

of the Eighteenth century to the early Nineteenth (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East eds C Keyder-F Tabak New York

1991)

5 R Kasaba Migrant Labor in Western Anatolia 1750-1850 (in Landholding and

Commercial Agriculture in the Middle East 113-121 eds C Keyder-F Tabak

New York 1991)

6 Ζ Λιθοξόου-Σαλάτα Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης 1733-1922 εν Σμύρνη

από του 1934 εν Ν Σμύρνη (Αθηνών) Αθήναι 1959

7 Β Σφυρόερας Επισκόπηση του Ελληνισμού κατά περιοχές Ιστορία του Ελληνι-

κού Έθνους τόμ ΙΑ΄ Αθήναι 1975