1

ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ Η αυτόνομη κίνηση θεματικών πεδίων ή μοτίβων που ανήκουν σε φλαμανδικά χαρακτικά και η πολλαπλή χρήση και ένταξή τους σε μεταβυζαντινά έργα Σ’ αυτή τη θεματική ενότητα παρακολουθούμε την απόσπαση εικονογραφικών πεδίων ή μοτίβων από φλαμανδικές χαλκογραφίες και τις χρήσεις και λειτουργίες που αναλαμβάνουν στα νέα συμφραζόμενα στα οποία εντάσσονται· δηλαδή στα μεταβυζαντινά έργα. Ιδιάζον λειτουργικό χαρακτηριστικό των θεματικών αυτών λεπτομερειών είναι η προσαρμοστικότητά τους στις νέες παραστατικές συνθήκες αλλά και η αδυναμία τους να υπάρξουν με παραστατική και νοηματική αυτονομία και αυτοτέλεια. Διαπραγματευόμαστε εδώ ένα σχετικά μικρό αριθμό λεπτομερειών και το συνθετικό τους ρόλο στην ολοκλήρωση και τον εμπλουτισμό παραστάσεων. 1) Σε εικόνα του Γεωργίου Σκορδίλη με θέμα τους Σαράντα μάρτυρες, του 1657 εντοπίζω την πρωιμότερη(;) χρήση λεπτομερειών που προέρχονται από φλαμανδικά χαρακτικά: α) για τον προσήλυτο που παίρνει τη θέση του φιλόζωου αντιγράφει από χαλκογραφία του Jan Sadeler1 σε σχέδιο του M. de Vos τον Παύλο που λιθοβολείται (Ρηγόπουλος 2013, 14 κ.ε., εικ. 5-6) και ο Θεόδωρος Πουλάκης θα δανειστεί από την ίδια χαλκογραφία του Jan Sadeler1 (ό.π.) το στρατιώτη που βλέπουμε σε σκηνή του βίου του αγίου Γρηγορίου του θαυματουργού (εικ. 1 και 2)· πρόκειται για τη μεσαία σκηνή στην επάνω οριζόντια ζώνη στην οποία (σκηνή) αναγράφεται η εξής επιγραφή: ΤΗΣ ΑΔΙΚΩΣ ΣΥΚΟΦΑΝΤΟΥΣΗΣ ΓΥΝΕΚΟΣ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ (Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου-Αγλαΐα Λ. Τσιάρα, Εικόνες της Άρτας, Άρτα 2008, 165 κ.ε., εικόνες στις σελίδες 164 και 166, λεπτομέρεια [ο άγιος Γρηγόριος ελευθερώνει την πόρνη]). Η επιγραφή (ό.π.) μεταγράφεται στο βιβλίο των Παπαδοπούλου-Τσιάρα πιο ορθά από εμάς (Ρηγόπουλος 1979, 18). Εμείς αποδώσαμε το «ΣΥΚΟΦΑΝΤΟΥΣΗΣ» με το «ΑΠΟΘΑΝΟΥΣΗΣ». Στο Συναξάριο (17ης Νοεμβρίου, Μέγας Συναξαριστής, Κωνσταντίνου Χρ. Δουκάκη, έκδοση τρίτη, τ. τρίτος, Αθήνα 1952, σ. 402) αυτή που ελευθερώνει ο άγιος Γρηγόριος είναι η πόρνη που τον συκοφάντησε.

2

1. Θεοδώρου Πουλάκη, Άγιος Γρηγόριος ο θαυματουργός, γ΄ τέταρτο 17ου αι. Μητροπολιτικός ναός του Αγίου Δημητρίου Άρτας.

2. Ο άγιος Γρηγόριος ελευθερώνει την πόρνη. Σκηνή της εικόνας 1. β) για τον άλλο φύλακα που σχεδιάζεται κάτω από τον πρώτο αντλεί από χαλκογραφία (Ρηγόπουλος 2013, 16 κ.ε., εικ. 7-8). γ) στην ίδια εικόνα του Γρηγορίου του θαυματουργού και στη μεσαία σκηνή της κάτω ζώνης έχουμε ήδη εντοπίσει την προέλευση εικονογραφικών στοιχείων από φλαμανδικές χαλκογραφίες (Ρηγόπουλος 1979, 19-20, εικ. 32, πίν. 29 και Παπαδοπούλου-Τσιάρα, ό.π., σ. 167, εικ. στη σελίδα 167). Από αυτά τα δάνεια παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η ανδρική μορφή στην αριστερή γωνία της σκηνής (εικ. 3). Η μορφή αυτή έχει αποσπαστεί από χαλκογραφία του Jan Sadeler1 που έγινε σε σχέδιο του Chr. Schwartz, θέμα της οποίας είναι η

3

προειδοποίηση για αφροδίσια νοσήματα (εικ. 4) (Hollstein XXI, 148, αρ. 492 και XXII, 163, εικ. 492). Δε γνωρίζω αν ο Πουλάκης ήταν σε θέση να μεταφράσει την επιγραφή γραμμένη στα λατινικά που γράφεται στο κάτω περιθώριο του χαρακτικού, γεγονός που θα μπορούσε να σταθεί ανασταλτικός παράγοντας όσον αφορά τη χρήση και την ένταξη της εν λόγω λεπτομέρειας σε εντελώς διαφορετικές εικονογραφικές συνθήκες. Οι συνθετικές συνήθειες του Θ. Πουλάκη δικαιολογούν την αδιαφορία του για τις τυχόν δεσμεύσεις που βάζει το πρότυπό του.

3. Ειρηνοποιεί αυταδέλφους διά λίμνην αλληλομαχομένους. Σκηνή της εικόνας 1.

4. Jan Sadeler1, Η προειδοποίηση για αφροδίσια νοσήματα. Χαλκογραφία. 2) Η πυραμίδα του τέμπλου του Αγίου Δημητρίου του Κόλλα και τα φλαμανδικά της πρότυπα. α) Ο Εκατόνταρχος στα δεξιά του Ιωάννη σε πλαίσιο που το κρατεί γοργόνα. Εικονίζεται όρθιος με το αριστερό χέρι στο στήθος και το άλλο σηκωμένο και το βλέμμα στραμμένο προς τα άνω και το κεφάλι προς τα δεξιά και όχι προς το κέντρο όπου εικονίζεται ο Εσταυρωμένος (Μυλωνά 1998, αρ. 19). Ο Εκατόνταρχος είναι πανομοιότυπος με το στρατιώτη σε χαλκογραφία του Aegidius Sadeler σε σχέδιο του M. de Vos (H.XXI, 8· Schoaf, 248, πίν. 176 και Hollstein, M.

4

de Vos, XLIV, 32, αρ. 104 και XLV, 51, εικ. 104· βλ. και Ρηγόπουλος 1998, 154-155, εικ. 106-107. Στη χαλκογραφία ιστορείται το επεισόδιο στο οποίο ο Δαβίδ και οι άντρες του θρηνούν για την καταστροφή της πόλης Σικλάγ (Βασιλειών Α΄, λ΄, 3-8). Ο περί ου ο λόγος άντρας σχεδιάζεται πίσω από τον Δαβίδ. Ο ζωγράφος της πυραμίδας του τέμπλου επαναλαμβάνει στον Εκατόνταρχο όλα τα μορφολογικά στοιχεία του προτύπου του· του χαρακτικού χωρίς καμία επέμβαση· ακόμη χωρίς να υπολογίζει τη συνθετική ανάγκη να τον (εκατόνταρχο) απεικονίσει με στροφή προς το κέντρο με τον Εσταυρωμένο. Αδυναμία του ζωγράφου να μεταποιήσει το πρότυπο προκειμένου να το προσαρμόσει στις απαιτήσεις του θέματος. Ωστόσο γνωρίζει ο άγνωστος ζωγράφος το χαρακτικό του Αegidius Sadeler και τη σειρά στην οποία ανήκει η χαλκογραφία· αναφέρομαι στα 16 χαρακτικά που εικονογραφούν την ιστορία του Σαούλ και του Δαβίδ (Hollstein, M. de Vos, XLIV, 31-33, αρ. 98-113 και XLV, 48-55, εικ. 98-113). β) ο στρατιώτης που παριστάνεται στα δεξιά του Εκατόνταρχου στην πυραμίδα του τέμπλου του Δημητρίου του Κόλλα αντιγράφεται και αυτός από χαλκογραφία του Aegidius Sadeler και σχέδιο του M. de Vos (Hollstein, M. de Vos, XLIV, 33, αρ. 109 και XLV, 53, εικ. 109· βλ. και H.XXI, 13 και Shoaf 246, πίν. 22α). Θέμα του χαρακτικού «Ειδήσεις για το θάνατο του Αβεσαλώμ» (Βασιλειών Β΄, ιη΄, 23-33) (εικ. 5).

5. Aegidius Sadeler, Ειδήσεις για το θάνατο του Αβεσαλώμ. Χαλκογραφία Η αντιγραφή είναι πλήρης και η αναπαραγωγή του προτύπου ακριβής και χωρίς παραποιήσεις. Στο μεταβυζαντινό έργο διασώζονται εν πολλοίς και τα στυλιστικά χαρακτηριστικά του δυτικού έργου· του σχεδίου του M. de Vos. Η ως τώρα έρευνα αδυνατεί να υποδείξει άλλα παραδείγματα τέμπλων στα οποία χρησιμοποιήθηκε αυτή η λεπτομέρεια στη θέση των λυπηρών· αντίθετα ο στρατιώτης που αποσπάστηκε από τη χαλκογραφία του Aegidius Sadeler έχει μια πλούσια χρήση και γονιμοποίηση σε μεταβυζαντινά έργα και σε εικονογραφικές συνθέσεις διαφορετικές από εκείνη του χαρακτικού (του Aegidius Sadeler). Μνημονεύω όσα η έρευνά μου έχει εντοπίσει ως τώρα:

5

Ι) Σε εικόνα του Εμμανουήλ Τζάνε στην οποία εικονίζεται ο άγιος Δημήτριος ενώπιον του αυτοκράτορος (εικ. 6), ο στρατιώτης που ζωγραφίζεται πλησίον του αγίου Δημητρίου παραπέμπει σε χαλκογραφία του Aegidius Sadeler (ό.π.) (Λασκαρίνα Μπούρα, «Δύο εικόνες του Αγίου Δημητρίου του Εμμανουήλ Τζάνε και η σχέση τους με ανθίβολα του Μουσείου Μπενάκη», Αντίφωνον, Τιμητικό αφιέρωμα στον καθηγητή Νικόλαο Β. Δρανδάκη, Θεσσαλονίκη, 1994, 365, εικ. 7. Λεπτ. εικ. 2).

6. Εμμανουήλ Τζάνε, Άγιος Δημήτριος, Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. ΙΙ) σε τοιχογραφία με μαρτύριο αταύτιστου αγίου (εικ. 7) στο Μουσείο Ζακύνθου (Μυλωνά 1998, αρ. 64 και Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Γ΄, 609 κ.ε., εικ. 370 και 371),

7. Λεπτομέρεια της εικόνας αγνώστου με Μαρτύρια άγνωστων αγίων, Μουσείο Ζακύνθου. ΙΙΙ) σε εικόνα δωδεκαόρτου στο τέμπλο του Αγίου Δημητρίου του Κόλλα (εικ. 8) στο Μουσείο Ζακύνθου (Μυλωνά 1998, η εικόνα στη σελ. 108 και Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Β΄, 100, εικ. 67),

6

8. Αγνώστου, Σταύρωση, 18ος αι. Τέμπλο Αγίου Δημητρίου του Κόλα στο Μουσείο Ζακύνθου. ΙV) σε εικόνα με βιογραφικές σκηνές του αγίου Νικολάου· η εικόνα που αποδίδεται στον Πουλάκη εκτίθεται στο Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας (Chatzidakis 1962, 143, 145-146· Τσελέντη, 201-202, αρ. 142, πίν. 68-69· η Βενετία των Ελλήνων, χωρίς σελιδαρίθμηση και Οδηγός του Μουσείου, Βενετία 2005, αρ. 78). Ο περί ου ο λόγος στρατιώτης εικονίζεται στη μεσαία σκηνή της κάτω οριζόντιας ζώνης όπου ο άγιος διασώζει τους στρατηγούς από την εκτέλεση (αποτομή) (εικ. 9).

9. [Θεοδώρου Πουλάκη], Άγιος Νικόλαος, Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας. Η εικόνα του αγίου Νικολάου που αποδίδεται στον Πουλάκη ήταν δωρεά του Θεοφύλακτου Τζανφουρνάρη, σύμφωνα με τη διαθήκη του την οποία συνέταξε το 1658. Τη δημοσίευσε ο Κ. Μέρτζιος (Ο Μικρός Ελληνομνήμων, τχ. 2, Ιωάννινα 1960, σ. 44-51). Η χρονολογία σύνταξης της διαθήκης 1658 αποτελεί terminus ante quem για τη χρονολόγηση της εικόνας του αγίου Νικολάου, πριν από το 1658. Αν πράγματι η εικόνα ανήκει στον Πουλάκη, τότε εντοπίζουμε την πιο

7

πρώιμη πιθανόν χρήση φλαμανδικών χαλκογραφιών στις σκηνές του βίου του αγίου. Εκτός από το στρατιώτη στη σκηνή της αποτομής των στρατηλατών (ό.π.), φλαμανδική προέλευση έχουν και άλλα εικονογραφικά στοιχεία: ο στρατιώτης στη μεσαία σκηνή της οριζόντιας επάνω ζώνης στην οποία ο άγιος ρίχνεται στη φυλακή, αντιγράφεται από χαλκογραφία του Aegidius Sadeler (Hollstein, M. de Vos, XLIV, 31, αρ. 99 και XLV, 48, εικ. 99). Στη δεξιά σκηνή της επάνω οριζόντιας ζώνης, στην οποία απελευθερώνεται ο άγιος με διαταγή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, το στρατιώτη που σχεδιάζεται από τη ράχη τον βλέπουμε σε χαλκογραφία του Aegidius Sadeler επίσης (αυτόθι. εικ. 100). Και το σχήμα του πλοίου στη σκηνή στην οποία ο άγιος διασώζει τους ναύτες στο αριστερό κάθετο πλαίσιο (εικ. 10) μοιάζει μ’ εκείνο σε χαλκογραφία πάλι του Aegidius Sadeler (Ρηγόπουλος 1998, 76-77, εικ. 19) (εικ. 11).

10. [Θεοδώρου Πουλάκη], Ο άγιος Νικόλαος διασώζει τους ναύτες, Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας.

11. Aegidius Sadeler, Ο Ιησούς καταπαύει την τρικυμία. Χαλκογραφία.

8

Αν η εικόνα δεν είναι του Πουλάκη σε ποιον άλλον θα μπορούσε να προσγραφεί; Να υποθέσουμε ότι ανήκει σε μαθητή του; Ότι δηλαδή θα είχε ο Πουλάκης εργαστήριο ζωγραφικής στη Βενετία πριν από το 1658, χρονολογία της διαθήκης (ό.π.); Τα αρχειακά δεδομένα πιστοποιούν ότι ο Πουλάκης έζησε στη Βενετία σε δύο περιόδους: από το 1646 ως το 1654 και ίσως από το 1670 ως το 1674 (Δρανδάκης 1974, 205-206). Σύμφωνα λοιπόν με την αρχειακή μαρτυρία η εικόνα του αγίου Νικολάου θα ζωγραφίστηκε ανάμεσα στο 1646 και το 1654. Ένα θέμα που συναρτάται με την πρόωρη χρήση φλαμανδικών χαρακτικών είναι κι αυτό της προμήθειάς τους και της αρχικής τους χρήσης. Γνώριζε ο Πουλάκης τα φλαμανδικά χαρακτικά όντας στα Χανιά και στο εργαστήριο του δασκάλου του του Αμβρόσιου Μοναχού πριν εκπατριστεί; Πόσο πιθανό είναι να κυκλοφορούσαν στην Κρήτη, στο Χάνδακα, στα Χανιά και στο Ρέθυμνο φλαμανδικά χαρακτικά από τα τέλη του 16ου και τις πρώτες δεκαετίες του 17ου αιώνα; Η απάντηση στο ερώτημα προϋποθέτει ερευνητική εργασία η οποία θα παρακολουθούσε την εισροή και κυκλοφορία φλαμανδικών χαρακτικών στην Κρήτη στο χρονικό διάστημα που προαναφέραμε. Αλλά μια τέτοια έρευνα δεν έχει γίνει ως τώρα. Ευκαιριακή ως τώρα υπήρξε η αντιμετώπιση του προβλήματος (Ρηγόπουλος, Τριανταφυλλόπουλος κ.ά.). Αναφέρω ευάριθμα παραδείγματα: 1) Εμμανουήλ Τζάνες, ο άγιος Σπυρίδων, 1636 (Ρηγόπουλος 1998. Πρβ. Μυροφόρο, σ. 267), 2) Ο Εμμανουήλ Τζάνες θα χρησιμοποιήσει το 1640 όντας στο Ρέθυμνο χαλκογραφία του Jan Sadeler1 σε σχέδιο του Frederic Sustris για την απόδοση του επάνω μέρους του Ευαγγελισμού (Ρηγόπουλος 1979, 37, εικ. 4· Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 416, εικ. 316). Τη χαλκογραφία αυτή θα χρησιμοποιήσει και ο Πουλάκης σε εικόνα του αποκείμενη στο Μουσείο Carrer, έργο πιθανόν της πρώτης εγκατάστασης του Πουλάκη στη Βενετία (Ρηγόπουλος 1979, 169, εικ. 4-5), 3) νωρίτερα, το 1625, ο Αμβρόσιος Μοναχός θα εντάξει εικονογραφικά στοιχεία από χαλκογραφία του Jan Sadeler1 στην εικόνα του της Δευτέρας Παρουσίας (Ρηγόπουλος 1998, 145), 4) άγνωστος ζωγράφος θα δανειστεί χαλκογραφία του Adriaen Collaert σε σχέδιο του M. de Vos για να ζωγραφίσει τον Πολλαπλασιασμό των άρτων και των ιχθύων, σε εικόνα του 1643 που βρίσκεται στη Μονή Γωνιάς στα Χανιά (Ρηγόπουλος 1998, 124 κ.ε., εικ. 84-85. Πβλ. και εικόνα του Ηλία Μόσκου, αυτόθι, 124), 5) σε εικόνα αγνώστου με τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο και σκηνές του βίου του, που εκτίθεται στο Μουσείο Ζακύνθου, των πρώτων δεκαετιών του 17ου αιώνα, για την εικονογράφηση επεισοδίων από το βίο της αυτοκράτειρας Ευδοξίας, χρησιμοποίησε ο άγνωστος ζωγράφος χαλκογραφία του Crispijn de Passe1 σε σχέδιο του M. de Vos (Ρηγόπουλος 1996α, 213, ο ίδιος 1998, 175, εικ. 192-193· Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, 144 και Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Β΄, 336 κ.α.). V) σε εικόνα με την Αποκαθήλωση που αποδίδεται στον Ανδρέα Καραντώνη (Βυζαντινό Μουσείο. Τα νέα αποκτήματα [1986-1996], αρ. 38, εικόνα στη σελίδα 119 και Ρηγόπουλος 2006α, τ. Β΄, 100), VΙ) σε μικρή σκηνή από το βίο της αγίας Παρασκευής σε εικόνα του Γεωργίου Καστροφύλακα, του πρώτου μισού του 18ου αιώνα (Ουρανία Περδίκη, «Άγνωστη εικόνα της αγίας Παρασκευής στην Κύπρο», Β΄ Επιστημονικό Συμπόσιο Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης [Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, 26-27 Νοεμβρίου 2010. Πρακτικά]), Αθήνα 2012, 735 κ.ε., εικ. 7),

9

VIΙ) σε μικρή σκηνή εικόνας του αγίου Νικολάου του Ιωάννου Προπούτου, γύρω στα 1700, στην οποία σκηνή ο άγιος σώζει τους στρατηλάτες από την αποτομή, ο εικονιζόμενος στρατιώτης παραπέμπει στην ανάλογη σκηνή στην εικόνα του Πουλάκη (ό.π. αρ. ΙV· βιβλιογραφία: Chatzidakis 1962, σελ. 150, Τσελέντη, αρ. 147, πίν. 74 και Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 319-320) και VIΙΙ) σε εικόνα αγνώστου του αγίου Παντελεήμονος με σκηνές βίου του (εικ. 12) στο ναό της Αγίας Παρασκευής Λαυρίου και όχι στο ναό του Αγίου Παντελεήμονος Λαυρίου όπως λανθασμένα γράψαμε (Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Β΄, 100, εικ. 68-69).

12. Αγνώστου, Άγιος Παντελεήμων με σκηνές βίου (λεπτομέρεια). Ναός Αγίας Παρασκευής Λαυρίου. 3) Η μυροφόρος στην πυραμίδα του ίδιου τέμπλου του Δημητρίου του Κόλλα οφείλει τη σχεδιαστική προέλευση και έμπνευσή της σε χαλκογραφία του Jan Sadeler1 που έγινε με βάση σχέδιο του M. de Vos (Ρηγόπουλος 1998, 268, σημ. 155). Πρόκειται για τη χαλκογραφία στην οποία εικονογραφείται το τέταρτο άρθρο του Συμβόλου της Πίστεως με την Αποκαθήλωση και τον Ενταφιασμό του Χριστού (αυτόθι, εικ. 199). Η πιθανότητα να αντιγράφτηκε η μυροφόρος από εικόνα του «Πιστεύω» που βρισκόταν στο ναό του Αγίου Δημητρίου του Κόλλα και που σήμερα μαζί με άλλες βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη δεν θα πρέπει να αποκλειστεί (αυτόθι, 238, εικ. 166). Αν έτσι έχουν τα πράγματα οι εικόνες του «Πιστεύω», που υπήρχαν στη Ζάκυνθο, θα χρονολογηθούν πριν από το 1690, χρονολογία κατασκευής του τέμπλου του Δημητρίου του Κόλλα. Από εικόνα του «Πιστεύω» αντιγράφτηκε και η μυροφόρος στην πυραμίδα του τέμπλου του Παντοκράτορος στο Μουσείο Ζακύνθου (Μυλωνά 1998, αρ. 5). 4) Ο στρατιώτης που εικονίζεται στο δεξιό άκρο της πυραμίδας του τέμπλου του ναού του Παντοκράτορος στο Μουσείο Ζακύνθου (Μυλωνά 1998, αρ. 5) έχει αποσπαστεί από χαλκογραφία του Jan Sadeler1 (εικ. 13) που έγινε σε σχέδιο του

10

M. de Vos και η οποία αισθητοποιεί το δέκατο άρθρο του «Πιστεύω» (Hollstein, M. de Vos, XLIV, 190, αρ. 880 και XLV, 46, εικ. 880).

13. Jan Sadeler1, Το κήρυγμα του Πέτρου στην οικία του εκατόνταρχου Κορνήλιου, χαλκογραφία. Στη χαλκογραφία ιστορούνται δύο θέματα: το κήρυγμα του Πέτρου στην οικία του εκατόνταρχου Κορνήλιου και το βάπτισμα των Εθνικών (Ρηγόπουλος 1998, 276 κ.ε.). Ο Κορνήλιος εικονίζεται με τη στρατιωτική του εξάρτυση στο δεξιό μέρος του χαρακτικού. Η εικονογραφική ομοιότητα του Κορνήλιου στην πυραμίδα και του Κορνήλιου στο χαρακτικό δεν επιτρέπει να αμφιβάλει κανείς για την προέλευση της μορφής του Κορνήλιου από τη χαλκογραφία του Jan Sadeler1. Την πρωιμότερη χρήση της χαλκογραφίας αυτής σε πυραμίδα τέμπλου που γνωρίζω, βρίσκω εδώ στο τέμπλο του ναού του Παντοκράτορος· πιθανόν μετά το 1684, χρονολογία κατασκευής του τέμπλου (Μυλωνά 1998, ό.π.). Για μια πρωιμότερη χρήση της χαλκογραφίας από τον Εμμανουήλ Σκορδίλη(;) στη Ζεφυρία της Μήλου βλ. Ρηγόπουλος 1998, 225 κ.ε., εικ. 148. Την επιλεκτική απόσπαση της μορφής του Κορνήλιου και χρήση της σε παραστατικές συνθήκες διαφορετικές από εκείνες του χαρακτικού (του Jan Sadeler1) εντοπίζω στα εξής μεταβυζαντινά έργα: α) σε εικόνα της Σταύρωσης με σκηνές του Πάθους που είναι αναρτημένη στο ναό του Εσταυρωμένου στη Χώρα των Κυθήρων, του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα· στη σκηνή του Εμπαιγμού πλησίον του εμπαιζόμενου Χριστού εικονίζεται στρατιώτης ο οποίος αβίαστα παραπέμπει στον Κορνήλιο της χαλκογραφίας του Jan Sadeler1 (Ρηγόπουλος 2013, 146, εικ. 32). Εικόνα του «Πιστεύω» στα Κύθηρα δεν έχω εντοπίσει ως τώρα. Είναι βέβαιο όμως ότι ο άγνωστος ζωγράφος της εικόνας της Σταύρωσης γνώριζε το σχετικό εικονογραφικό υλικό που απέδιδε το Σύμβολο της Πίστεως. Του ανήκει όμως η πρωτοβουλία ένταξης του Κορνήλιου σε περιβάλλον διαφορετικό της χαλκογραφίας; Για μένα είναι μοναδική η χρήση αυτή στη σκηνή του Εμπαιγμού (εικ. 14).

11

14. Αγνώστου, «Εμπαιγμός», σκηνή της Σταύρωσης με σκηνές του Πάθους, Ναός του Εσταυρωμένου στη Χώρα των Κυθήρων. β) σε εικόνα της Σταύρωσης του Πέτρου Βόσσου, του 1788, στη Ζάκυνθο (εικ. 15) (Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Β΄, αρ. 2.14, εικ. 70) βλέπουμε στρατιώτη εντελώς όμοιο με τον Κορνήλιο στη χαλκογραφία του Jan Sadeler1.

15. Πέτρου Βόσσου, Σταύρωση, 1788. Ναός Αγίων Πάντων. Γαλάρο Ζακύνθου.

12

Πίνακας εικόνων 1. Θεοδώρου Πουλάκη, Άγιος Γρηγόριος ο θαυματουργός, γ΄ τέταρτο 17ου αι. Μητροπολιτικός ναός του Αγίου Δημητρίου Άρτας. 2. Ο άγιος Γρηγόριος ελευθερώνει την πόρνη. Σκηνή της εικόνας 1. 3. Ειρηνοποιεί αυταδέλφους διά λίμνην αλληλομαχομένους. Σκηνή της εικόνας 1. 4. Jan Sadeler1, Η προειδοποίηση για αφροδίσια νοσήματα. Χαλκογραφία. 5. Aegidius Sadeler, Ειδήσεις για το θάνατο του Αβεσαλώμ. Χαλκογραφία 6. Εμμανουήλ Τζάνε, Άγιος Δημήτριος, Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. 7. Λεπτομέρεια της εικόνας αγνώστου με Μαρτύρια άγνωστων αγίων, Μουσείο Ζακύνθου. 8. Αγνώστου, Σταύρωση, 18ος αι. Τέμπλο Αγίου Δημητρίου του Κόλα στο Μουσείο Ζακύνθου. 9. [Θεοδώρου Πουλάκη], Άγιος Νικόλαος, Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας. 10. [Θεοδώρου Πουλάκη], Ο άγιος Νικόλαος διασώζει τους ναύτες, Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας. 11. Aegidius Sadeler, Ο Ιησούς καταπαύει την τρικυμία. Χαλκογραφία. 12. Αγνώστου, Άγιος Παντελεήμων με σκηνές βίου (λεπτομέρεια). Ναός Αγίας Παρασκευής Λαυρίου. 13. Jan Sadeler1, Το κήρυγμα του Πέτρου στην οικία του εκατόνταρχου Κορνήλιου, χαλκογραφία. 14. Αγνώστου, «Εμπαιγμός», σκηνή της Σταύρωσης με σκηνές του Πάθους, Ναός του Εσταυρωμένου στη Χώρα των Κυθήρων. 15. Πέτρου Βόσσου, Σταύρωση, 1788. Ναός Αγίων Πάντων. Γαλάρο Ζακύνθου.