ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΟ ΛΕΜ Η Σ-ΕΒΕΛΙΝΑ ΜΙΝΕΒΑ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΝΑΚΗ

ΑΘΗΝΑ 2016

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Προλογικό σημείωμα.......................................................................................................9Συντομογραφίες.............................................................................................................. 11Sigla.................................................................................................................................. 12Editores.............................................................................................................................13

I. ΚΕΙΜΕΝΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ........................................................... 15" Ό

Ή βυζαντινή ύμνογραφία: σύντομη επισκόπηση................................................. 17Α. Γνήσιοι ύμνοι Ρωμανού.......................................................................................29Β. "Υμνοι αμφίβολης γνησιότητος αποδιδόμενοι στον Ρωμανό.................... 117Γ. Υμνοι άλλων ποιητών.......................................................................................197Δ. Κανόνες.................................................................................................................267

II. ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ.......................................................................................307Σύντομη εισαγωγή.................................................................................................. 3091. "Ενα «επικό μαρτύριο»....................................................................................312

’Άθλησις του άγιου καί ενδόζου ίερομάρτυρος Χαραλάμπους..............................3142. "Ενας κλασσικίζων Βίος τού Θ' αίώνος..........................................................318

Βίος σύν εγκωμίω εις τον εν άγιο ίς πατέρα ημών καί θαυματουργόνΓεώργιον, τον αρχιεπίσκοπον Άμάστριδος..................................................... 323

3. "Ενας παραδοσιακός Βίος άσκητοΰ τού Θ' αίώνος.................................. λ . 357Βίος του μακαριωτάτου καί οσίου πατρός ημών Ίωαννικίου,

συγγραφείς παρά Πέτρου μονάχου................................................................... 3604. "Ενα μεταγενέστερο «επ ικό» μαρτύριο........................................................ 440

Μαρτύριον του άγιου ενδόζου καί μεγάλου μάρτυρος Νικολάου του Νέου....... 444

692 ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΟΛΕΜΗΣ - ΕΒΕΛΙΝΑ ΜΙΝΕΒΑ

5. Μία μετάφραση τοΰ αρχικού μαρτυρίου του αγίου Νικολάου του Νέου...456Μαρτύρων τοΰ αγίου καί ενδόξου μεγαλομάρτυρας Νικολάου τοΰ νέου, συγγραφέν καί μεταφρασθέν παρά Άχα'ικοΰ πρεσβυτέρου...............................456

6. Οί πλατωνικές αρετές ενός αγ ίου τοΰ Θ' αίωνος........................................466Πέτρου ελάχιστου επισκόπου Αργείων, Επιτάφιος εις τον μακάριον

:Αθανάσιον έπίσκοπον Μοθώνης.......................................................................4687. Οί νεοπλατωνικές αρετές ενός Ιπισκόπου τής Πελοπόννησου................. 483

Θεοδώρου ελάχιστου μητροπολίτου Νίκαιας εις τον εν άγίο ις πατέρα ημώνκαί θαυματουργόν Πέτρον επίσκοπον ’Άργους................................................488

8. "Ενας επίσκοπος μέ κοινωνικές ευαισθησίες................................................501Βίος καί πολιτεία καί μερική θαυμάτων διηγησις τοΰ εν άγίο ις πατρός

ημών Θεοκλήτου έπισκόπου Λακεδαιμόνιας...................................................5049. "Ενας άγιος εξ ’Ιουδαίων................................................................................. 535

Βίος τοΰ οσίου πατρός ημών Κωνσταντίνου τοΰ εξ Ιουδαίων............................ 53710. "Ενας άγιος σέ περίοδο εκκλησιαστικής κρίσεως.......................................610

Βίος τοΰ οσίου πατρός ημών Β λασίου .................................................................61311. "Ενας ανατρεπτικός Βίος................................................................................. 644

Βίος καί πολιτεία καί μερική θαυμάτων διηγησις τηςμακαρίαςκαί αοιδίμου Μαρίας τής νέας .......................................................................... 647

12. Μία ομιλία πού εκφωνείται στήν ’Αθήνα κατά τά τέλη τοΰ ΙΒ' αίωνος ...683Εις τον άγιον ιερομάρτυρα Λεωνίδην καί την συνοδείαν αύτοΰ..........................684

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑ: ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ

Ή ύμνογραφία, πού είναι τό σύνολο των ύμνων πού ψάλλονται ή ψάλλονταν στην εκκλησία, αποτελεί την κατ’έξοχήν εκκλησιαστική ποίηση των Βυζαντινών. Είναι ή πιο έκδηλη καί έντεχνη έκφραση τής χριστιανικής λατρείας. Ή μεγάλη της ανάπτυξη οφείλεται στο δτι είναι τό απαραίτητο στοιχείο γ ια την καθημερινή λατρευτική πρακτική τής εκκλησίας. Τα διάφορα ύμνογραφικά είδη δεν ακολουθούν αρχαία πρότυπα, δπως συμβαίνει μέ τήν ιστοριογραφία, τήν ρητορική ή τήν επιστολογραφία κ.ά. Στήν δημιουργία νέων ποιητικών συνθέσεων, απαραιτήτων για τις λειτουργικές ανάγκες τής εκκλησίας, έδωσαν σημαντική ώθηση ή επ ι­κράτηση τού Χριστιανισμού καί ή αναγνώρισή του ως επίσημης θρησκείας τού ρωμαϊκού κράτους. Ή νέα κοσμοαντίληψη χρειαζόταν καί καινούργιες μορφές εκφράσεως, διαφορετικές από εκείνες τού ειδωλολατρικοΰ παρελθόντος. Ώ ς εκ τού­του οί ύμνοι έπρεπε να περιέχουν εν συνάψει ή εν εκτάσει τήν χριστιανική διδασκαλία σέ ποιητική μορφή. Ή έντονα διδακτική-κατηχητική καί δογματική διάσταση τής βυζαντινής ύμνογραφίας επέτρεπε σέ αυτούς πού άκουγαν καί παρακολου­θούσαν τις ακολουθίες να αφομοιώσουν καί νά ενστερνισθοΰν τα βασικά δόγματα της χριστιανικής πίστεως. Γι’ αυτό καί ή Ιξέλιξη τής βυζαντινής ύμνογραφίας αποτελεί πάντοτε συνάρτηση τών πνευματικών ρευμάτων καί τών κυρίαρχων κάθε φορά τάσεων τής χριστιανικής δογματικής.

αρχή τής ιστορικής πορείας τής εκκλησίας οί Χριστιανοί άξιοποίησαν σί­γουρα τήν ιουδαϊκή ποιητική παράδοση, σύντομα δμως δημιούργησαν καί δικά τους κείμενα, κατ’ αντιστοιχίαν προς τούς Ψαλμούς τής Παλαιας Διαθήκης. "Ενας τέτοιος καθαρά χριστιανικός Ψαλμός παραδίδεται στήν Προς Φιλιππησίους επ ι­στολή τού αποστόλου Παύλου 2, 6-11. Σέ απόκρυφα κείμενα (π.χ. Πράξεις Θωμά καί Πράξεις Ίωάννου) διασώζονται ύμνοι πού συνδέονται μέ τήν λειτουργική πρακτική τής αρχαίας εκκλησίας. Είναι ευνόητο οτι ή πορεία εμφανίσεως τών νέων ποιητικών ειδών διείπετο από τον νόμο τής έξελίξεως από άπλούστερα καί συντο-

18 ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΟΛΕΜΗΣ - ΕΒΕΛΙΝΑ ΜΙΝΕΒΑ

μότερα προς εκτενέστερα καί πιο σύνθετα έργα. Αυτό πού πρέπει εδώ να τονισθέί είναι δτι ή χριστιανική ύμνογραφία δεν έχει καμμία σχέση μέ την αρχαία ελληνική προσωδιακή ποίηση, πού βασίζεται στήν εναλλαγή μακρών καί βραχειών συλ­λαβών, καθώς ή απώλεια της προσωδίας επιφέρει τήν επικράτηση του δυναμικού τονισμού.

’Από τα πολύστροφα ύμνογραφικά είδη κατά παράδοση πρωϊμότερο στήν εμφάνιση θεωρείται ό "Υμνος ή κοντάκιον.3 Κοινώς παραδεκτή είναι ή άποψη δτι ό δρος κοντάκιον σχετίζεται μέ τήν ξύλινη ράβδο στήν οποία περιετύλισσαν τό χει­ρόγραφο, πού περιείχε αυτούς τούς ύμνους, δηλαδή μέ τό λεγόμενο είλητάριο. Τό ποιητικό αυτό είδος αναπτύχθηκε τον Ε' αί., κατά πάσαν πιθανότητα υπό τήν επίδραση τών έμμετρων ομιλιών της συριακής γραμματείας. Πρόδρομοι του κον­τακίου θεωρούνται οι λεγόμενοι «κατά στίχον ύμνοι», πολύστροφα κείμενα, γραμ­μένα σέ στίχους πού έχουν πάντα τον ίδιο αριθμό συλλαβών καί συνδέονται επίσης μέ κείμενα τής συριακής γραμματείας. Επομένως, τό κοντάκιο δέν φαίνεται νά στηρίχτηκε σέ ελληνιστικά πρότυπα, δπως υποστήριξε ό Grosdidier de Matons, καί οι ρίζες του βρίσκονται σέ ενα άμιγώς χριστιανικό, μή ελληνικό εν τούτοις, πολιτιστικό περιβάλλον. Ό πιο γνωστός εκπρόσωπος τού είδους τών έμμετρων ομιλιών τής συριακής γραμματείας ήταν ό άγιος Έφραίμ ό Σύρος (305-373). Χάρη στήν ανανεωτική ώθηση πού τής έδωσε ή συριακή λογοτεχνία τού Δ' αί. ή βυζαντινή ύμνογραφία κατάφερε νά ενώσει στο νέο λογοτεχνικό είδος, τό κοντάκιο, τό κλασσικό ελληνικό μέ τό χριστιανικό πνεύμα, κάτι πού δέν είχε επιτευχθεί στήν πρώιμη λόγια χριστιανική ποίηση, γ ιά παράδειγμα τού Συνεσίου τού Κυρηναίου. Οι συριακές έμμετρες ομιλίες πού υπήρξαν τό πρότυπο τού νέου ύμνογραφικου είδους, διακρίνονται στήν μεμρά (memra), μία απλή έμμετρη ομιλία, τήν μαν- τράσα (madrasha), πού χρησιμοποιούσε υποχρεωτικά τό έφύμνιο καί συχνά είχε

3. Γ ιάτό κοντάκιο γενικά ή καλύτερη εργασία στα νέα ελληνικά είναι αναμφίβολα τό έργο του Κ. Μητσάκη, βυζαντινή Ύμνογραφία. ’Από την Καινή Διαθήκη ως την Είκονομαχία, ’Αθήνα 21986. Στά γαλλικά υπάρχει ή βασική εργασία του Grosdidier, Romanos. Πάντα χρή­σιμο είναι καί τό παλαιό σύγγραμμα του Ν.Β. Τωμαδάκη, Εισαγωγή εις τήν Βυζαντινήν Φιλολογίαν. Τόμος Α'. τεύχος Βζ μέρος Η Ή βυζαντινή ποίησις, Άθήναι 1958. Πάντως ή άποψη γ ιά τήν προτεραιότητα τού κοντακίου έναντι του κανόνος Ιχει προ πολλοϋ αναιρεθεί, βλ. Μ.Β. Cunningham, The Reception of Romanos in Middle Byzantine Homiletics and Hymnography, Dumbarton Oaks Papers 62(2008), 251.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 19

ακροστιχίδα, καί τήν σουγκίτα (sugitha), ή οποία είχε διαλογική μορφή. Ό λα αυτά τα στοιχεία στήν συνέχεια ενσωματώθηκαν στο κοντάκιο. ’Από άποψη πε­ριεχομένου τό κοντάκιο είναι ένα ποιητικό κήρυγμα, τό όποιο άςιοποιεί σέ μεγάλο βαθμό τα δραματικά μέσα των ερωτήσεων καί των αναφωνήσεων. ’Από άποψη μορφής τό κοντάκιο άποτελέΐται άπό ενα προοίμιο ή κουκούλιο καί στροφές, τούς οίκους. Τό προοίμιο συνδέεται μουσικά μέ τούς οίκους πού άκολουθοΰν, γ ιατί με­ρίζεται στον ίδιο ήχο μέ αυτούς. Οί οίκοι είναι ενίοτε 24, σύμφωνα μέ τον αριθμό των γραμμάτων τού ελληνικού αλφαβήτου, αλλά μπορεί νά είναι βέβαια λιγότεροι ή περισσότεροι. Στοιχούν ρυθμικά καί τονικά προς τον πρώτο οίκο. Ό λο ι κατα­λήγουν μέ ένα άνακλώμενονυγέφύμνιον, τό οποίο επαναλαμβάνεται αυτούσιο ή ελαφρώς παραλλαγμένο στο τέλος κάθε οίκου. Τούς οίκους (οχι όμως καί τό προ­οίμιο) συνδέει ή ακροστιχίδα, ή οποία άποτελέΐται άπό τα αρχικά γράμματα τους. Ή ακροστιχίδα μπορεί νά είναι αλφαβητική ή νά σχηματίζει φράση, σπάνια έμμετρη, όπως π.χ. Του ταπεινού Ρωμανού ο ύμνος (στο κοντάκιο τού Ρωμανού του Μελωδοΰ για τα Χριστούγεννα). Τό μέτρο τού κοντακίου διαμορφώνεται υπό τήν επίδραση των νόμων τής όμοτονίας καί τής ισοσυλλαβίας, δηλαδή τό μέτρο προκύπτει άπό τήν θέση τού τόνου στον στίχο καί κυρίως άπό τον άριθμό των συλλαβών. "Όλες οί στροφές τού κοντακίου ψάλλονταν επί τή βάσει τού πρώτου οίκου, ό οποίος λειτουργούσε ως μετρικό πρότυπο: δ πρώτος στίχος κάθε οίκου είχε δσες συλλαβές είχε καί δ πρώτος στίχος τού πρώτου οίκου, ό δεύτερος στίχος κάθε οίκου είχε τόσες συλλαβές δσες καί δ δεύτερος στίχος τού πρώτου οίκου καί οΰτω καθεξής. Ή θέση τού τόνου βρίσκεται συνήθως στήν ίδια θέση, δηλαδή αν δ τέταρτος στίχος τού πρώτου οίκου έχει 8 συλλαβές καί τονίζονται ή δεύτερη, ή έκτη καί ή ογδοη συλλαβή του, αυτό σημαίνει δτι δ τέταρτος στίχος δλων τών οίκων θά έχει επίσης οκτώ συλλαβές καί θά τονίζονται άντιστοίχως ή δεύτερη, ή έκτη καί ή όγδοη συλλαβή του. Δέν μπορούμε νά είμαστε βέβαιοι γιά τό πόσο άκαμπτοι ήσαν οί νόμοι αυτοί. Ό κορυφαίος Γερμανός φιλόλογος καί εκδότης τού Ρωμανού τού Μελωδοΰ Paul Maas θεωρούσε δτι οί παρεκκλίσεις άπό τούς νόμους αυτούς πού παρατηρούνται στα χειρόγραφα πρέπει άπαραιτήτως νά διορθώνονται. Ίσω ς αυτό ισχύει γιά τά έργα τού Ρωμανού, άργότερα δμως ή άπόλυτη ισχύς τών δύο νόμων υποχωρεί κάπως. Ή άκαμπτη εφαρμογή τους θά δημιουργούσε πολλά προβλή­ματα στούς μελετητές καί εκδότες τών κανόνων. Τά πιο δλοκληρωμένα δείγματα του κοντακίου προέρχονται άπό τήν γραφίδα τού Ρωμανού τού Μελωδοΰ (ς ' α ι.), αλλά καί άλλων ποιητών τής ίδιας Ιποχής όπως ο ’Αναστάσιος καί δ Δομέτιος. Τό

20 ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΟΛΕΜΗΣ - ΕΒΕΛΙΝΑ ΜΙΝΕΒΑ

πιο γνωστό όμως κοντάκιο, τό οποίο παραμένει σέ χρήση καί στη σημερινή λει­τουργική πράξη, είναι ο Ακάθιστος ύμνος. Γιά τήν χρονολόγηση του ’Ακαθίστου "Υμνου οί απόψεις των ερευνητών διίστανται, όμως σήμερα έχει προταθεΐ ή χρο­νολόγησή του λίγο μετά τήν Γ' οικουμενική σύνοδο του 431 καί προ τής Δ' οι­κουμενικής συνόδου τής Χαλκηδόνος τού 451.4

’Αναμφίβολα δ μεγαλύτερος ποιητής τού Βυζαντίου είναι ό Ρωμανός ό Μελωδός.5 Γεννήθηκε περί τό 485 στήν Έ μεσα τής Συρίας, ενδεχομένως ή καταγωγή του ήταν εβραϊκή. Νέος μετέβη στήν Βηρυττό, ενώ, σύμφωνα μέ τις πληροφορίες τού συναξαριού του, κατά τήν περίοδο τής βασιλείας του αυτοκράτορος ’Αναστασίου του Α' (491-518) πήγε στήν Κωνσταντινούπολη, οπού εγκαταστάθηκε στήν μονή τής Θεοτόκου εις τά Κύρου. Φαίνεται ότι σύντομα άνεδείχθη σέ κορυφαίο μελωδό καί συνδέθηκε ιδιαίτερα μέ τήν αύτοκρατορική αυλή του αυτοκράτορος ’Ιουστινιανού (527-565). Συνέθεσε τον περίφημο ύμνο γ ιά τά εγκαίνια τό 537 τού ναού τής Αγίας Σοφίας πού είχε καταστραφεΐ όλοσχερώς κατά τήν στάση τού Νίκα. Κατά τήν παράδοση συνέθεσε τον ύμνο στα Χριστούγεννα, πού έχει ως προοίμιο τό γνωστό Ή Παρθένος σήμερον στον ναό τών Βλαχερνών υπό τήν έμπνευση τής Θεοτόκου, πού εμφανίσθηκε μπροστά του σέ όραμα καί τον ανάγκασε να καταπιεί ένα είλητάριο. ’Ίσως πέθανε προ τού 562, όταν έγιναν τά δεύτερα εγκαίνια μετά τήν πτώση τού τρούλλου τής Αγίας Σοφίας, διότι δ ύμνος πού εψάλη τότε, συντέθηκε από άλλον ποιητή. Ό Ρωμανός συνέθεσε σχεδόν άποκλειστικώς κοντάκια. Ό συναξαριστής αποδίδει στον Ρωμανό χίλια κοντάκια, ίσως-όμως πρόκειται γ ιά υπερβολή. Τά εξήντα περίπου γνήσια κοντάκια τού Ρωμανού ϊιυμποσοΰνται σέ 13000 περίπου στίχους. Φαίνεται ότι δ Ρωμανός προσπάθησε νά συνθέσει κοντάκια γ ιά τις ευαγγελικές περικοπές όλου τού λειτουργικού έτους. Στά κείμενα τού Ρωμανού συνδυάζεται μέ επιτυχία τό δραματικό στοιχείο (εκτενείς διάλογοι ή μο­νόλογοι) μέ τό δμιλητικό-κατηχητικό. Ό Ρωμανός άσφαλώς γνώριζε τά κείμενα παλαιοτέρων πατέρων, Ελλήνων καί Σύρων, ιδιαίτερα τά έργα πού άποδίδονται

4. Βλ. L.M. Peltomaa, The Image of the Virgin Mary in the Akathistos Hymn, Leiden-Boston- Koln 2001, 114.

5. Ή εκτενέστερη καί πιο πρόσφατη εργασία γ ιά τον Ρωμανό και τό έργο του είναι αυτή τοΰ_|. Koder, Romanos Melodos, DieHymnen, iibersetzt und erlautert. Erster Halbband (Bibliothek

der griechischen Literatur 62), Stuttgart 2005, 25-48. Στο βιβλίο αυτό δίδεται καί εκτενής βιβλιογραφία.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 21

στον συμπατριώτη του άγιο Έφραίμ,6 τά ευαγγέλια, κανονικά καί απόκρυφα, άλλα καί αγιολογικά κείμενα, άξιοποιώντας τα όλα στο μέτρο του δυνατού. Τό πρόβλημα των πηγών του Ρωμανού χρήζει πάντως περαιτέρω διερευνήσεως. Στον Ρωμανό έχουν αποδοθεί πολλά κοντάκια νόθα, κυρίως αγιολογικά, τά όποια συντέθηκαν από μεταγενέστερους ποιητές καί αποδόθηκαν εσφαλμένα στον Ρωμανό.

Ό Κανών7 είναι τό άλλο σημαντικό πολύστροφο ύμνογραφικό είδος. Άποτε- λεΐται από εννέα ωδές, οι όποιες ψάλλονται στον ίδιο ήχο. Κάθε ωδή άποτελέίται από τον ειρμό καί τά τροπάρια. Ό ειρμός είναι τό μετρικό καί ρυθμικό πρότυπο των τροπαρίων. ’Από μετρική άποψη ή κάθε ωδή μπορεί νά θεωρηθεί ως έ'να μικρό κοντάκιο. Οι ειρμοί του κανόνος συνδέονται θεματικά μέ τις 9 βιβλικές ωδές. Πρό­κειται γιά οκτώ ώδές τής Παλαιάς Διαθήκης (ώδή του Μωυσέως γ ιά τή διάβαση τήςΈρυθράς θάλασσας από τούς Εβραίους (’Έξοδος 15, 1-19), ώδή του Μωυ­σέως όταν παρέδιδε τις εντολές του Νόμου (Δευτερονομίου 32, 1-43- συνήθως ή ώδή αμτή παραλείπεται), ώδή τής προφήτιδος ’Άννης, όταν γέννησε τον Σαμουήλ (Α' Βασιλειών 2, 1-10), προσευχή τού προφήτη Άββακούμ (Άββακούμ 3 ,1 - 19), προσευχή του προφήτη Ήσαία (Ήσαίας 26, 1-21), προσευχή του προφήτη Ίωνα (Ίωνας 2, 9-10), προσευχή τών τριών αγίων παίδων πού ρίχτηκαν στήν κάμινο τής Βαβυλώνος (Δανιήλ 3), ύμνος τών τριών αγίων παίδων (Δανιήλ, αυτόθι) καί μία τής Καινής Διαθήκης (ώδή τής Θεοτόκου, Κατά Λουκαν 1, 47- 55). Αυτές οί ώδές αποτελούν καί τό πρότυπο, θεματικό καί ύφολογικό γ ιά τις 9 ώδές τού κανόνα. Ό ειρμός συνήθως συνδέεται θεματικά πιο στενά μέ τις βιβλικές ώδές, παρά τά τροπάρια, τά όποια άφοροΰν στήν υπόθεση τής συγκεκριμένης εορτής (επεισόδια από τό βίο τού Χριστού, τής Θεοτόκου ή ενός αγίου), αν καί υπάρχουν εξαιρέσεις. Ενίοτε τον ειρμό καί τά τροπάρια, πού άκολουθοΰν, τούς συνδέει

6. Βλ. σχετικά S. Brock, From Ephrem to Romanos, Studia Patristica 20 (1989), 13 9 -15 1 καί L. van Rompay, Romanos le Meelode, un poete syrien a Constantinople, Early Christian

Poetry. A Collection of Essays. Edited by J. den Boeft and A. Hilhorst, Leiden-New York-Koln 1993, 283-296.

7. ’Ενώ γιά την ιστορία του κοντακίου υπάρχει ή προαναφερθεΐσα μελέτη τοΰ Μητσάκη, δεν υπάρχει ακόμα παρόμοια εμπεριστατωμένη μελέτη γ ιά τήν εξέλιξη τοΰ άλλου σημαντι­κότερου ύμνογραφικοΰ είδους, τοΰ κανόνα. Τό μόνο ώς τώρα αξιόλογο έργο είναι αυτό τοΰ J. Szoverffy (in collaboration with E.C. Topping), A Guide to Byzantine Hymnography: A Classified

Bibliography of Texts and Studies Η. Κανών and Στιχηρόν, Brookline Mass and Leyden 1979.

22 ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΟΛΕΜΗΣ - ΕΒΕΛΙΝΑ ΜΙΝΕΒΑ

εφύμνιο, δπως στο κοντάκιο. Τό τελευταίο τροπάριο κάθε ωδής είναι αφιερωμένο στην Θεοτόκο καί ονομάζεται θεοτοκίον. Σημειώνεται καί στα χειρόγραφα μέ ένα γράμμα Θ καί πιο σπάνια αναγράφεται ολόκληρη ή ονομασία. Σπανιώτερα του θεοτοκίου προηγείται ενα τριαδικόν.

Ό κανόνας έχει Ιπίσης ακροστιχίδα, ή οποία συνήθως είναι έμμετρη. Συνηθέ- στερα έχει τή μορφή ιαμβικού δωδεκασύλλαβου στίχου (Β άπ τ ισμ α ρύβις γηγενών άμαρτάδος, Κοσμά, Κανών των Θεοφανείων), όμως μπορεί νά είναι ενα στίχος σέ δακτυλικό εξάμετρο (π .χ. Π αντοδύναμον ιητηρα Χριστόν μεγαλύνω ' ό Μάρκος, Κανών ευχαριστήριος χαριστήριος γ ιά την θεραπεία του αυτοκράτορα ’Ιωάννη Η' Παλαιολόγο του Μάρκου Ευγενικού) ή ένα ήρωελεγείο, ή ακόμα καί ένας δεκα­πεντασύλλαβος στίχος ( Των θεολόγων συνωδόν υμνώ σε των μεγάλω ν (πατριάρχου Φιλοθέου Κοκκίνου, Κανών στον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά). Σ’ αυτήν ό ποιητής μπορεί νά αναφέρει τό όνομά του, όπως καί στο κοντάκιο (βλ. τό παράδειγμα πιο πάνω), ή νά περιορίζεται στήν υπόθεση του κανόνα: Αθανάσιος εύχος ορθοδοξίας εφυ (Θεοφάνους, Κανών στον ά γ ιο ’Αθανάσιο).8 Ή ακροστιχίδα μπορεί νά είναι καί αλφαβητική. Τήν σχηματίζουν τις περισσότερες φορές τα πρώτα γράμματα των τροπαρίων ή τά πρώτα γράμματα τών στίχων τών ειρμών καί τών τροπαρίων όλου του κανόνα, όπως συμβαίνει συνήθως στους ιαμβικούς κανόνες. Τον συγγρα­φέα δηλώνουν ενίοτε τά πρώτα γράμματα τών θεοτοκίων. Έκτος από τούς ανεξάρτητους κανόνες, υπάρχουν καί κύκλοι, συστήματα οκτωήχων κανόνων (δηλ. ένας κανόνας γιά κάθε ήχο), οι οποίοι έχουν ένα κοινό θέμα (π .χ. ό Θεοφάνης έχει συντάξει οκτώ κανόνες γ ιά τούς κοιμηθέντες).

Άπό άποψη περιεχομένου δ κανόνας είναι περισσότερο θεολογικός από τό κον­τάκιο, τό οποίο είναι περιγραφικό καί διηγηματικό, καί δίνει μεγαλύτερη έμφαση στήν διδασκαλία καί τό δόγμα.

Ή οριστική διαμόρφωση σέ σύστημα εννέα ώδών καί ή επικράτηση τού κανόνα στήν ορθόδοξη λειτουργική πράξη συνδέεται χρονικά κατά παράδοση μέ τούς τρεις κυριότερους δημιουργούς κανόνων, τον Άνδρέα Κρήτης (| περ. 740), τον ’Ιωάννη τον Δαμασκηνό καί τον Κοσμά τον Μελωδό (Η' αι.), επίσκοπο Μαϊουμά. ’Ανά­λογα μέ τον αριθμό τών ώδών πού περιέχουν, ονομάζονται διώδια (πού έχουν μόνο 2 ωδές), τριώδια καί τετραώδια (μέ 4 ώδές). Οι κανόνες πού ψάλλονται κατά τήν περίοδο του Τριωδίου είναι συνήθως τριώδια.

8. Τωμαδάκης, Ή βυζαντινή ύμνογραφία, 61.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 23

Οί τελευταίες έρευνες μέ βάση τά σιναϊτικά χειρόγραφα (Η '-ΙΒ ' αί.) καί τήν γεωργιανή ύμνογραφική παράδοση, ή οποία έχει διασώσει σέ κώδικες του Θ '-Γ αι. μεταφράσεις τής παλαιότερης παραλλαγής του Τροπολογίου, τού ύμνογρα- φικοΰ βιβλίου σέ χρήση στήν παλαιστινιακή λειτουργική πράξη κατά τήν περίοδο πριν τήν είκονομαχία (από τον Δ' έως τις αρχές του Η' α ι.) ,9 επιτρέπουν νά υποθέσει κανείς δτι τό κοντάκιο αποτελούσε μάλλον χαρακτηριστικό ύμνογραφικό είδος για τήν Κωνσταντινούπολη καί τις περιοχές πού βρίσκονταν ύπό τήν επιρροή της πρωτεύουσας, ενώ ό κανών ήταν τυπικό ύμνογραφικό είδος γ ιά τά Ιεροσόλυμα καί τήν Παλαιστίνη γενικά.10 Βαθμιαία δ κανών εκτόπισε τό κοντάκιο, μέ αποτέλεσμα σήμερα τό κοντάκιο να διατηρείται ως κατάλοιπο μετά τήν ς ωδή τού κανόνος μέ τή μορφή τού προοιμίου καί ενός ή δύο οίκων. Ό κανών επικράτησε παντού κατά τον Η' αί. στήν λειτουργική πράξη.

Τά παραπάνω συντομότερα καί εκτενέστερα ύμνογραφικά έργα Ιντάσσονται στά μεγάλα σύνθετα σύνολα, πού ονομάζονται ακολουθίες. Οί σημαντικότερες ακολουθίες είναι δ όρθρος (ή πρωινή ακολουθία), δ εσπερινός (ή βραδινή ακολουθία), ή θεία λειτουργία, οί τελετές των μυστηρίων (γάμου, βάπτισης κλπ .) κ.ά. Ή ακολουθία δέν είναι στατικό δημιούργημα, αλλά εξελίσσεται διά μέσου των αιώνων. Καί ή εξέλιξη αυτή είναι ποσοτική καί ποιοτική. Οί πρώιμες ακολουθίες περιέχουν λιγότερα κείμενα, δηλαδή λιγότερα τροπάρια καί μόνο ένα κοντάκιο ή κανόνα. Μέ τήν εξέλιξη τού συστήματος ακολουθιών τής εκκλησίας καί τήν εμφάνιση δλο καί περισσότερων αγίων, καθώς τήν ίδια ημέρα μπορεί νά τιμώνται περισσότερα από ένα πρόσωπα, προστίθενται δλο καί περισσότερα κείμενα σέ μία ακολουθία. Γι’ αυτό τον λόγο στήν ουσία ή ορθόδοξη ακολουθία εχει «χαρακτήρα μωσαϊκού»11

9. Никифорова, Ал., Из истории Минеи в Византии. Гимнографические памят- ники VllI-XII ββ. из собрания монастиря святой Зкатерини, Москва 2012,18-19.

10. Ή Νικηφόροβα, αυτόθι, 192, σημ. 8, αναφέρει χαρακτηριστικά: Το Τροπολογώ τής παλαιότερης παραλλαγής άποτελεΐται από αρχαίο στρώμα (ψαλμούς, τροπάρια καί ατελείς κανόνες άγνωστων ποιητών τοΰ Ε -Ζ αι. (ή υπογράμμιση δική μας) και νεότερο (στιχηρά καί ολοκληρωμένους κανόνες επώνυμων ποιητών του Ζ'-Η' α ι.). Ε π ίση ς στη σελ. 290: Πολύστροφα κοντάκια απαντούν στά Μηναία του ΙΑ'- ΙΒα ί . στη συλλογή τής Κρυπτοφέρρης καί αυτό πιθανόν εχει νά κάνει μέ τήν κωνστανπνουπολίτικη προέλευσή τους.

11. Ό ευφυέστατος αυτός ορισμός ανήκει στο Βούλγαρο ερευνητή Ст. Кожухаров, Търновс­ката книжовна школа и развитието на химничната поезия в старата българска

24 ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΟΛΕΜΗΣ - ΕΒΕΛΙΝΑ ΜΙΝΕΒΑ

καί ανοιχτή δομή.12 Οί ψηφίδες, τα έργα, πού τήν αποτελούν, ώς προς τό περιε­χόμενο εύκολα αντικαθιστούν τό έ'να τό άλλο καί εύκολα μπορεί νά άφαιρεθει ή να προστεθεί ενα στοιχείο, χωρίς αυτό νά βλάψει τή συνολική εικόνα καί δομή, γιατί ή λειτουργικότητά τους δεν αλλάζει (ό συντάκτης της άκολουθίας θά μπορούσε νά προσθέσει δεύτερο κανόνα ή νά τον άφαιρέσει, θά μπορούσε νά μή συμπεριλάβει κάποια στιχηρά καί απλώς νά σημειώσει ότι θά διαβαστούν άπό τό Ωρολόγιο κλπ.).

Στά πολύστροφα ύμνογραφικά είδη παρατηρέΐται επίσης μία διάκριση στο γλωσσικό επίπεδο. Έ νώ ή γλώσσα τών κοντακίων είναι κοντά στήν ελληνιστική κοινή τών θ ' , τών ψυχωφελών διηγήσεων καί ορισμένων πρώιμων αγιολογικών κειμένων, οί κανόνες τής περιόδου τής άκμής τής ύμνογραφίας γράφονται σέ υψηλότερο, πιο περίτεχνο, καθαρά λόγιο ύφος.

Τά χειρόγραφα, στα όποια αντιγράφονταν καί συλλέγονταν οί ύμνοι, έχουν διαφορετικές ονομασίες, ανάλογα μέ τό είδος καί τή λειτουργική χρήση τών έργων πού περιέχουν. Τά Κοντακάρια περιείχαν ολόκληρα κοντάκια, επειδή όμως γρή­γορα τά κοντάκια εκτοπίσθηκαν άπό τήν λειτουργική πράξη λόγω τής κατισχύσεως τών κανόνων, τά κοντακάρια πού σώζονται σήμερα είναι λίγα. Τό Μηνάϊον περιέχει τις ακολουθίες γ ια τις άκίνητες εορτές όλου τού έτους άνά μήνα, καί κατά συνέπειαν τούς κανόνες για τούς αγίους καί τις εορτές γενικώτερα όλων τών μηνών τού έτους. Επομένως υπάρχουν συνολικά δώδεκα τόμοι μηναίων. Τό Τριώδιο περιέχει τις άκολουθίες τών κινητών εορτών άπό τήν Κυριακή τού Τελώνου καί Φαρισαίου μέχρι τό Μεγάλο Σάββατο. Τό Πεντηκοστάριον περιέχει τις άκολουθίες τών κινητών εορτών άπό τήν Κυριακή τού Πάσχα μέχρι τήν Πεντηκοστή. Ή Παρακλητική ή ή ’Οκτώηχος ή μεγάλη περιέχει τά έργα πού προορίζονται νά ψαλούν κατά τήν καθημερινή λειτουργική πράξη τού εβδομαδιαίου κύκλου, τά οποία χωρίζονται σέ 8 μέρη. Κάθε μέρος άποτελεΐται άπό τις άκολουθίες για κάθε ήμέρα μιας εβδομάδας καί εκτελείται σέ έναν άπό τούς οκτώ ήχους τού βυζαντινού συστήματος ψαλμωδίας.

Μία σημαντική ιδιαιτερότητα τής βυζαντινής ύμνογραφίας είναι ή στενή σύνδεση τού λόγου μέ τό μέλος. Άπό μουσική άποψη ή διαφοροποίηση τών βυζαντινών ύμνων

литература, Търновската книжовна школа 1371-1971. Международен симпозиум, В. Търново, 11 -14 октомври 1971, Sofia 1974, 282.

12. М. Йовчева, 2.3.2.1. Характер и функции на химнографията, История на българската средновековна литература (ред. А. Милтенова), Sofia 2008,104-105.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 25

σέ σχέση μέ την αρχαία ελληνική παράδοση, άλλα καί σέ σχέση μέ την εξέλιξη της δυτικής εκκλησιαστικής λειτουργίας καί μουσικής, έγκειται στο γεγονός, δτι ή ορθόδοξη εκκλησιαστική ψαλμωδία είναι φωνητική,13 έχει μουσική δηλαδή που πα- ράγεται αποκλειστικά από τήν ανθρώπινη φωνή καί δεν συνοδεύεται ποτέ από μουσικά όργανα. Ή απόρριψη τής ενόργανης μουσικής από τήν ορθόδοξη εκκλησία οφείλεται στο ότι ή ορθόδοξη λατρεία βασίζεται σχεδόν άποκλειστικά στήν λεκτική έκφραση, καθώς μόνο ή λέξη είναι ικανή νά αποδώσει συγκεκριμένες, λογικά δια­τυπωμένες ιδέες. Κατά τήν ψαλμωδία χωρίς συνοδεύοντα όργανα ή διάθεση δημιουργέίται πρώτα άπό τήν αντίδραση στις συγκεκριμένες ιδέες καί μόνο μετά αντανακλάται στον χαρακτήρα τής μουσικής, πού συνδέεται αδιάσπαστα μέ τό κεί­μενο. Τό μουσικό στοιχείο είναι τό μέσο, μέ τή βοήθεια τού οποίου οί λέξεις εντυ­πώνονται πιο βαθιά στήν μνήμη καί τήν συνείδηση τού ακροατή καί ταυτόχρονα ερμηνεύονται συναισθηματικά.14

'Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό τής βυζαντινής μουσικής, πού επηρεάζει καί τήν ύμνογραφία, είναι τό σύστημα των οκτώ ήχων. Θεωρείται ότι παγιώθηκε καί καθιερώθηκε άπό τον ’Ιωάννη τό Δαμασκηνό κατά τον Η' αί. Τό σύστημα αυτό άποτελέίται άπό τέσσερεις κύριους καί τέσσερεις πλαγίους ήχους. Στα χειρόγραφα συνήθως σημειώνεται σέ ποιόν ήχο ψάλλεται κάθε ύμνογραφικό έργο. Κάθε ήχος σύμφωνα μέ τήν παράδοση έχει δικό του χαρακτήρα, δικό του ήθος καί προκαλέϊ διαφορετικά συναισθήματα — π.χ. δ πλάγιος τού γ ' λέγεται βαρύς, γιατί μετριάζει τό εξορμητικό του τρίτου ήχου καί ηρεμεί τό πνεύμα.

Ή μουσική είναι ό λόγος γιά μία βασική διάκριση πού υπάρχει άνάμεσα στούς δημιουργούς των βυζαντινών ύμνων. 'Όταν ό ίδιος δημιουργός συνθέτει όχι μόνο τό ποιητικό κείμενο, άλλα καί τή μουσική, ονομάζεται μελωδός. Γνωστοί μελωδοί είναι ό Ρωμανός δ Μελωδός, δ ’Ιωάννης δ Δαμασκηνός, ό Κοσμάς δ Μελωδός15 κ.ά. Κατά τά μέλη τών μελωδών γράφτηκαν πολλές όμοιες συνθέσεις, κοντάκια, κανόνες, προσόμοια στιχηρά κ.ά. Οί ποιητές πού γράφουν άποκλειστικά καί μόνο κείμενα κατά τά μέλη άλλων ύμνων ονομάζονται υμνογράφοι, άπό τούς όποιους οί

13. J. von Gardner, Russian Church Singing, vol. 1: Orthodox Worship and Hymnography,

St. Vladimir’s Seminary Press, Crestwood, New York 1980, 21.14. αυτόθι, 22-25.15. Γιά τή ζωή καί τό έργο του Κοσμά του Μελωδοΰ βλ. Θ. Δετοράκης, Κοσμαίς ό Μελω-

δός. Βίο; καί έργο ( Άναλε'χτα Βλατάδων 28), Θεσσαλονίκη 1979.

26 ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΟΛΕΜΗΣ - ΕΒΕΛΙΝΑ ΜΙΝΕΒΑ

πιο επιφανείς είναι ό Θεοφάνης ό Γραπτός (Θ 'αί.), δ ’Ιωσήφ ό Ύμνογράφος (Θ' αί.) καί ό ’Ιωάννης δ Μαυρόπους (ΐΑ 'αί.).

Ή βυζαντινή ύμνογραφία δεν μπορεί νά αξιολογηθεί μέ τα σύγχρονα κριτήρια, μέ τα δποία κρίνομε καί αντιλαμβανόμαστε τήν ποίηση. Τά θέματα, οί ιδέες, τα συναισθήματα καί δ τρόπος έκφρασής τους υπαγορεύονται από τό πνεύμα τής εποχής, κατά τήν δποία δημιουργούν οί βυζαντινοί ποιητές, καί ως εκ τούτου απο­κλίνουν σημαντικά από τις σημερινές παραστάσεις καί προσδοκίες δσον αφόρα στήν ποιητική δημιουργία. Ό βασικός σκοπός τού ύμνογράφου δεν είναι ή προβολή τού προσωπικού του μικρόκοσμου καί ή δήλωση τής δικής του ξεχωριστής αντι­μετώπισης των προβλημάτων, δπως συμβαίνει στήν σύγχρονη ποίηση. Τό κύριό- τερο μέλημά του είναι νά αποδώσει τήν εσωτερική πάλη τού Χριστιανού μέ τις ανθρώπινες αδυναμίες καί αμφιβολίες του, μέ τούς εσωτερικούς καί εξωτερικούς πειρασμούς, τήν προσπάθειά του νά διατηρηθεί στο δρόμο τής αρετής μέσω τής πνευματικής άσκησης, καί τήν μετάνοιά του πού ακολουθεί τήν αμαρτία. Επίσης Ικφράζει τήν προσευχή, τήν επιθυμία των πιστών νά βροΰν καταφυγή καί υποστήριξη στον Χριστό, στήν Παναγία ή στούς αγίους γ ια τις δυσκολίες, γ ια τά απρόοπτα καί δυσάρεστα γεγονότα, γ ια τον αγώνα προς τήν αιώνια ζωή. ’Ακόμα καί δταν γράφει στο πρώτο πρόσωπο, δ βυζαντινός ποιητής δέν εκφράζει τις πε­ρισσότερες φορές κάτι πραγματικά προσωπικό. Πίσω από τις παρακλήσεις, τήν εξομολόγηση ή τά εγκωμιαστικά λόγια κρύβεται τό σύνολο, ή κοινότητα τών πιστών.

Αυτή ή επιτυχημένη έκφραση τής κοινής λύπης, χαράς, μεταμέλειας, τής προ­σπάθειας γ ια μία πνευματική καί ηθική ανάταση, γ ια μία σύνδεση μέ τό θείο είναι έ'να από τά μεγαλύτερα προσόντα τής βυζαντινής ύμνογραφίας.

"Ενα άλλο σημαντικό επίτευγμα τών βυζαντινών ποιητών είναι ή λακωνικότητα στις περιγραφές καί στήν έκθεση πληροφοριών, ή δποία επιβάλλεται από τήν ποιητική καί έμμετρη μορφή τών έργων. Ό ποιητής δέν έχει τήν άνεση τού πεζο- γράφου νά μακρηγορεί καί νά συμπεριλάβει, αν τό επιθυμεί, πολλές λεπτομέρειες. Μέσα σέ περιορισμένο αριθμό στροφών δ ύμνογράφος πρέπει νά παρουσιάσει τή ζωή, τά ασκητικά κατορθώματα καί τά θαύματα ενός αγίου, ή νά συνοψίσει τό νόημα καί τήν ουσία μιάς μεγάλης χριστιανικής εορτής, τό όποιο τό επιτυγχάνει μέσα από κοινούς τόπους, μεταφορές, αλληγορίες κ.ά. Γι’ αυτό δ αναγνώστης καί δ ερευνητής τις περισσότερες φορές πρέπει νά διαβάζει «ανάμεσα στις γραμμές» καί νά αναζητήσει τήν κρυμμένη ουσία, τις κωδικοποιημένες μέσα στο ποιητικό

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΑΙ ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 27

περίβλημα ιστορικές (γ ια την εποχή) καί βιογραφικές (γ ια τό δημιουργό) πλη­ροφορίες, για να κατανοήσει καί να εκτιμήσει τήν αξία του έργου.

Συνήθως ή παρακμή τής ύμνογραφίας τοποθετείται στον ΙΑ' αι., εφόσον μετά από τήν επικράτηση του κανόνα κατά τον Η' αί. καί τή διεύρυνση των ακολουθιών σύμφωνα μέ τις απαιτήσεις του ίεροσολυμιτικοΰ τυπικού τον ΙΑ' αί. δεν δημιουρ- γήθηκε ούσιαστικώς τίποτε καινούργιο στο χώρο αυτό. Οί αιτίες γ ιά τήν εξέλιξη αυτή αποδίδονται σέ διάφορους παράγοντες όπως στήν οριστική συμπλήρωση τής λειτουργίας, πράγμα πού άφαιρουσε από τον ποιητή τήν ελπίδα ότι τό έργο του θά είσαγόταν στο λειτουργικό κύκλο καί συνεπώς στά λειτουργικά βιβλία,16 ή στο ότι λόγω καί τής καλλιέργειας τού ανθρωπισμού τό ενδιαφέρον καί ή έμπνευση τών λογίων στράφηκαν στή ρητορική καί τήν επιστολογραφία.17 Επομένως, ή ύμνο- γραφία επαψε νά είναι έκφραση λόγου καί μέλους καί εγκατέλειψε τήν μουσική περιένδυση τού λογοτεχνικού κειμένου. Οί ύμνογράφοι περιορίζονταν απλώς στο νά γράφουν κείμενα, ενώ τό μέλος έγινε υπόθεση τών μελογράφων ή τών μελουργών (τών εκτελεστών τών ύμνων), οί όποιοι άξιοποίησαν τις γνωστές μελωδίες, δίνοντάς τους τον προσωπικό τους τόνο, αλλά δέν δημιούργησαν ένα νέο ποιητικό καί συγ­χρόνως μουσικό είδος.18

’Αναμφίβολα οί αιτίες γιά τήν παρακμή αυτή δέν έχουν διασαφηνιστεί ούτε έχουν εξηγηθεί ικανοποιητικά. Ή συνέχεια τής έρευνας θά συμβάλει στο νά κατανοήσομε βαθύτερα μέ ποιούς τρόπους τά έργα αυτά μέσα από τήν βυζαντινή λειτουργική πράξη έπιδροΰσαν στον μεσαιωνικό άνθρωπο. ’Αναμφισβήτητα τον γοήτευαν μέ τον μαγευτικό συνδυασμό λόγου, μουσικής καί εικόνας. Ή Ικπληκτική εντύπωση καί ή πνευματική απόλαυση, πού προκαλοΰσε αυτό τό δημιούργημα τού βυζαντινού πολιτισμού έχουν άποτυπωθεί στο Ρωσικό χρονικό Повесть временнмх лет ('Αφήγηση των παρελθόντων χρόνων), όπου οί πρεσβευτές τού Ρώσου ηγεμόνα Βλαδίμηρου ( 1015) περιγράφουν μέ τον παρακάτω τρόπο τήν λειτουργία στή βυζαντινή πρωτεύουσα:19 Κ αί π ή γαμ ε στους "Ελληνες καί μ α ς οδήγησαν εκεί, όπου

16. Krumbacher, Ισ το ρ ία της βυζα ντ ινή ς λο γοτεχνίας, μετάφρασις Γ. Σωτηριάδου, Άθήναι 1974, Β'. 565.

17. Τωμαδάκης, Ή βυζαντινή υμνογραφία, 70-71.18. Τωμαδάκης, Ή βυζαντινή υμνογραφία, 71.19. Повесть временннх лет, ред. Адриановой-Перец, Санкт-Петербург 1996,

49.

28 ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΟΛΕΜΗΣ - ΕΒΕΛΙΝΑ ΜΙΝΕΒΑ

ιερουργούν στον Θεό τους; κα ί δεν ξέραμε αν ήμασταν στον ουρανό η στην γη, γ ια τ ί δεν έχουμε δ ε ι στην γ η τέτοιο θέαμα κα ί τέτοια ομορφιά, κα ί δεν ξέρουμε πώς να την περ ιγράψομε. Μόνο αυτό ξέρομε, δτι εκ ε ί 6 Θεός διαμένει μ α ζ ί μ ε τους ανθρώπους, καί η δ ίκη τους λε ιτουργ ία προς τον Θεό υπερτερεί εκείνης τών άλλων χωρών. Ε με ίς δεν μπορούμ ε να ξεχάσομε αυτή την ομορφιά, επειδή κάθε άνθρωπος, αν γευθε ΐτό γλυκό, έπειτα δεν παίρνει τό πικρό.