Μ.Ανδριανάκης, Η μνημειακή αρχιτεκτονική στην Κρήτη...

$Page 1: Μ.Ανδριανάκης, Η μνημειακή αρχιτεκτονική στην Κρήτη της Β΄Βυζαντινής Περιόδου, \"Πεπραγμένα Ι΄Διεθνούς$
ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ

Ιrsquo ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

(ΧΑΝΙΑ 1-8 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2006)

Τομοσ Α

Πανηγυρικεσ Συνεδριεσ ndash

Ολομελειεσ ndash Στρογγυλεσ Τραπεζεσ

bull

Οι Διοργανωτεσ και το Προγραμμα

του Συνεδριου

Y

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ laquoΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣraquo

ΧΑΝΙΑ 2011

mdash Α Ν ΑΤ Υ Π Ο mdash

copy 2011 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ laquoΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣraquo ΕΤΟΣ ΙΔΡΥΣΕΩΣ 1899

Χάληδων 83 731 31 Χανιά Κρήτης Τηλ amp fax 28210-53879wwwchrysostomos-chaniagr E-mail chrysostomosotenetgr

ISBN (vol) 978ndash960ndash9558ndash02ndash0ISBN (set) 978ndash960ndash8648ndash02ndash9

Επιμέλεια τόμου Ερατοσθέν ης Γ Καψωμένος Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη Μιχά λης Ανδριανάκης(ekapsomeyahoogr mvlazakiotenetgr mixandrianhotmailcom)

Διορθώσεις σελιδοποίηση και τυπογραφική φροντίδα Κωστής Ψυχογ υιός (pezanosotenetgr)

Εκτύπωση amp βιβλιοδεσία laquoΤυποκρ έταraquo ndash Γ Καζανάκης Δχοι ΑΒΕΒιΠε Ηρακλείου Κρήτης (infokazanakisgr)

Η έκδοση πραγματοποιείται με την υποστήριξη του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων Πολιτισμού και Αθλητισμού (wwwculturegr)

Την ευθύνη της έκδοσης έχει το ΔΣ του laquoΧρυσοστόμουraquo Αντώνης Πετρουλάκης (πρόεδρος) Κώστας Μαυρακάκης (αντιπρόεδρος) Βαγγέλης Μπούρμπος (γραμματέας) Χαράλαμπος Σκριβιλιωτάκης (ταμίας) Γιάννης Κουκλάκης Αικατερίνη Μανιά Κωνσταντίνος Β Πρώιμος (μέλη)

ΤΜΗΜΑ Βʹ

ΣΤΡΟΓΓΥΛΗ ΤΡΑΠΕΖΑ

1 Μεσοβυζαντινή Κρήτη

ΜΙΧΑΛΗΣ Γ ΑΝΔΡΙΑΝΑΚΗΣ

Η μνημειακή αρχιτεκτονική στην Κρήτη της Β΄ Βυζαντινής περιόδου

Πριν από είκοσι χρόνια στην ίδια αίθουσα είχε τεθεί για πρώτη φορά το θέμα της μνημειακής τέχνης κατά τη λεγόμενη Δεύτερη Βυζαντινή περίοδο της Κρήτης1 όπως προέκυπτε από την αρχαιο-λογική έρευνα σε ναούς και την αναθεώρηση απόψεων που είχαν διατυπωθεί στο παρελθόν για κάποιους άλλους Μέχρι τότε σε εργασίες με τη μορφή καταλόγου ελάχιστοι ναοί είχαν θεωρηθεί ως έργα της περιόδου αυτής ή είχαν χρονολογηθεί σε μεταγενέστερη2

mdash 309 mdash10ο ΔιεθνΚρητΣυν (Χανιά 2006) Α (Χανιά 2011) 309ndash361

Επίτιμος έφορος Αρχαιοτήτων 28η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Σουρμελή 24 731 00 Χανιά E-mail mixandrianhotmailcom Η μεγάλη καθυστέρηση δημοσίευσης των πρακτικών του Συνεδρίου μάς υπο-

χρέωσε στην προσαρμογή της εισήγησης με αναφορά και σε νεότερες εργασίες που δημοσιεύτηκαν μέχρι πρόσφατα (Δεκ 2012) Για το λόγο αυτό παραλεί-πεται το δεύτερο μέρος της που αφορά στη μνημειακή ζωγραφική αν και τα σχετικά δεδομένα λαμβάνονται υπόψη στη χρονολόγηση των μνημείων Με το θέμα θα ασχοληθούμε σε ιδιαίτερο άρθρο

1 Μ Ανδριανάκης laquoΝέα στοιχεία και απόψεις για τη μνημειακή τέχνη της Κρήτης κατά τη β΄ βυζαντινή περίοδοraquo (ανακοίνωση Ολομέλειας) Πεπραγμένα του Στ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Χανιά 24-30 Αυγ 1986) τ Β΄ Χανιά 1991 σελ 9-34

2 Karin M Skawran The development of middle byzantine fresco painting in Greece Pretoria University of South Africa 1982 Στον εξαντλητικό κατάλογο από την Κρήτη αναφέρονται μόνο τρεις ναοί Επίσης σε ανάλογο κατάλογο (Tatiana Malmquist Byzantine 12th century frescoes in Kastoria Agioi Anargyroi and Agios Nikolaos tou Kaznitzi Uppsala 1979) αναφέρεται μόνο ένας καθώς και στο Doula Mouriki laquoStylistic trends in monumental painting in Greece during the eleventh and twelfth centuriesraquo DOP 34-35 (1980-1981) 77-124

Από τότε μέχρι σήμερα η έρευνα συνεχίστηκε ορισμένες απόψεις που είχαν διατυπωθεί συμπληρώθηκαν ή αναθεωρήθηκαν νέες εργασίες δημοσιεύτηκαν χωρίς να αλλάξει ωστόσο η γενική εικόνα που παρουσιάστηκε τότε3 Στο πλαίσιο της laquoΣτρογγυλής Τράπεζαςraquo για τη Μεσοβυζαντινή Κρήτη θα επιχειρηθεί να γίνουν ορισμένες επισημάνσεις με στόχο την απάντηση σε ορισμένα ερωτήματα και τη σύνδεση με τους άλλους τομείς της έρευνας που θα παρουσιά-σουν οι εκλεκτοί συνάδελφοι ειδικοί στα επιμέρους θέματα Στόχος της παρουσίασης αυτής είναι να δημιουργηθεί ένα χρήσιμο πλαίσιο για την παραπέρα έρευνα μιας περιόδου ιδιαίτερα σημαντικής όπως φαίνεται για το νησί της Κρήτης

Προκειμένου να εξετάσουμε τη συγκεκριμένη περίοδο δεν μπο- ρούμε να μην αναφερθούμε συνοπτικά στην κατάσταση που επικρα-τούσε μέχρι τότε στο νησί ούτε να αγνοήσουμε τι ακολούθησε τουλάχιστον κατά την πρώιμη Βενετοκρατία Όσον αφορά στην Πρώτη Βυζαντινή περίοδο τα μνημεία μάς είναι γνωστά από λίγες συστηματικές ανασκαφικές έρευνες ή από καταλόγους μνημείων4 Όσον αφορά στην περίοδο της Βενετοκρατίας η έρευνα περιορίζε-ται συνήθως στη μνημειακή ζωγραφική και αγνοείται το σημαντικό κεφάλαιο της αρχιτεκτονικής5 Σημαντικό ρόλο επίσης όσον αφορά

mdash 310 mdash

Περισσότερα μεσοβυζαντινά μνημεία αναφέρονται στο K Gallas K Wessel και E Borboudakis Byzantinisches Kreta Muumlnchen 1984

3 Μ Μπορμπουδάκης laquoΗ βυζαντινή τέχνη έως την πρώιμη βενετοκρατίαraquo στο ΝΜ Παναγιωτάκης (επιμ) Κρήτη Ιστορία και πολιτισμός τόμ Β΄ Κρήτη 1988 σελ 9-103 D Tsougarakis Byzantine Crete From the 5th century to the Venetian Conquest Athens 1988 M Bissinger Kreta Byzantinische Wandmalerei Muumlnchen 1995 J Spatharakis Byzantine wall paintings of Crete I Rethymnon Province London 1999

4 Ν Πλάτων laquoΑι ξυλόστεγοι παλαιοχριστιανικαί βασιλικαί της Κρήτηςraquo Πεπραγ-μένα Θ΄ Διεθνούς Βυζαντινολογικού Συνεδρίου Αθήναι 1955-58 σελ 415-432 Σ Πελεκανίδης και Π Ατζακά Σύνταγμα των παλαιοχριστιανικών ψηφιδωτών δαπέδων της Ελλάδος Τόμ 1 Θεσσαλονίκη 1974 D Pallas Les monuments paleacuteochreacutetiens de Gregravece deacutecouverts de 1959 agrave 1973 Cittagrave del Vaticano 1977 IF Sanders Roman Crete to the 9th century Warminster 1982 Μ Ανδριανάκης Ο νομός Χανίων κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο Κατάλογος μνημείων Χανιά 1982 σελ 22-49

5 Εκτός από το G Gerola από τις αρχές του 20ού αιώνα του οποίου το έργο εξακο-λουθεί να αποτελεί τη βάση για την ενασχόληση με την αρχιτεκτονική ελάχι-


στη διατήρηση και αναγνώριση των μνημείων έπαιξαν οι ιστορικές περιστάσεις6 ή φυσικά γεγονότα όπως οι σεισμοί και ιδίως αυτός του 1303 ο οποίος αποτελεί ορόσημο στη ναοδομία της Κρήτης7

Κατά την Πρώτη Βυζαντινή περίοδο η Κρήτη ακολουθεί τις γενι-κότερες εξελίξεις στο ανατολικό τμήμα της Αυτοκρατορίας Η ζωή συνεχίζεται στις πόλεις οι οποίες είναι γνωστές από την αρχαιό-τητα και η τοπική Εκκλησία είναι οργανωμένη από τον πρώτο της επίσκοπο Απόστολο Τίτο σε μητρόπολη με κυμαινόμενο αριθμό επισκοπών8 Στην έδρα της μητρόπολης Γόρτυνα και των περισσότε-ρων από τις επισκοπές αλλά και σε άλλες πόλεις έχουν εντοπιστεί ναοί (εικ 1) οι οποίοι εντάσσονται στον πολεοδομικό τους ιστό και εξυπηρετούν τις ανάγκες ενός αστικού πληθυσμού Όσον αφορά στην αρχιτεκτονική κυριαρχεί συντριπτικά ο τύπος της ξυλόστεγης βασιλικής της μεσογειακής λεκάνης (εικ 2)9 ή της καμαροσκέπα-στης10 Υπάρχουν όμως και απλοί11 και με τρούλο12 μονόχωροι ναοί

mdash 311 mdash

στοι έχουν ασχοληθεί έκτοτε συστηματικά με τον τομέα αυτό Εσχάτως με το θέμα ασχολήθηκε εκτενώς η Όλγα Γκράτσιου (Η Κρήτη στην ύστερη Μεσαιω-νική εποχή Η μαρτυρία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής Ηράκλειο 2010)

6 Μεγάλες καταστροφές ναών προκλήθηκαν κατά τη διάρκεια των συχνών επαναστάσεων αλλά και εξαιτίας της απαγόρευσης ακόμη και απλών επισκευών στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Πολλές κατεδαφίσεις ναών πραγματοποιήθη-καν μετά την έκδοση του Χατ-ι-Χουμαγιούμ για ανεξιθρησκεία ή ακόμη και εξαιτίας αυθαίρετων επεμβάσεων ανακαίνισης μέχρι πρόσφατα

7 Ζ Τσιρπανλής Κατάστιχο εκκλησιών και μοναστηριών του Κοινού (1248-1548) Ιωάννινα 1985 Μ Ανδριανάκης laquoΝαός Παναγίας Γαλακτούσας Απομαρμάraquo Πρακτικά του επιστημονικού Συνεδρίου ΡούβαςhellipΙστορία Πολιτισμός Γέργερη 2009 σελ 99-124 σελ 107 σημ 31 GA Papadopoulos A seismic history of Crete The Hellenic Arc and Trench Athens 2011 σελ 117-127

8 Γ Κονιδάρης laquoΑι επισκοπαί της Κρήτης μέχρι του Ι΄ αιώνοςraquo Κρητικά Χρονικά τόμ Ζ΄ (1953) σελ 462-478

9 Συνήθως τρίκλιτες απλές ή με εγκάρσιο κλίτος Πεντάκλιτη είναι η αρχική βασιλική του Αγίου Τίτου στη Γόρτυνα Γενικά βλέπε ΙΔ Βαραλής laquoΠαρα-τηρήσεις στην παλαιοχριστιανική ναοδομία της Κρήτηςraquo Creta romana e protobizantina Atti del Congresso Internazionale τόμ ΙΙΙ1 Padova 2004 σελ 813-838

10 Καθεδρικός ναός Βιράν Επισκοπής Ρεθύμνου (Κ Καλοκύρης laquoΑνασκαφή βυζαντινής βασιλικής εις Βιράν Επισκοπήν Κρήτηςraquo Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας (1959) σελ 230-239) ναός Παναγίας Κεράς Καλυ-βών Χανίων (Μ Ανδριανάκης 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Αρχαιο-λογικό Δελτίο τόμος 55 (2000) Β1 σελ 1072)

Η ΜΝΗΜΕΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΗΣ Β΄ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

βασιλική με τρούλο13 τρίκογχοι14 τετράκογχοι15 καθώς και περίκε-ντροι (εικ 3)16 Από την παλαιοχριστιανική περίοδο σώζεται ένας

mdash 312 mdash

Εικ 1 Πεντάκλιτη βασιλική Μητρόπολης Ηρακλείου

11 Ναός Αγίων Ασωμάτων Βαφέ Χανίων (Μ Ανδριανάκης όπ 2000 σελ 1070-1071) καθολικό μικρής μονής στη νησίδα Ψείρα (I Albani και Ν Poulou-Papadimitriou laquoChurch complex at Pseira Excavations at Pseira 1987 and 1988raquo Cretan Studies τόμ 2 (1999) σελ 1-9 πίν I-XV) ναός στην ακρόπολη της Γόρτυνας (RF Sanders Roman Crete όπ 1982 σελ 109-110) βασιλική Α΄ Ιτάνου με πλάγιες κόγχες (Στ Ξανθουδίδης Αρχαιολογικόν Δελτίον τόμ 4 (1918) Παράρτημα σελ 13 RF Sanders Roman Crete όπ σελ 89-90)

12 Άγιος Νικόλαος Αγίου Νικολάου Λασιθίου (Ε Μπορμπουδάκης laquoΜεσαιωνικά μνημεία Κρήτηςraquo Αρχαιολογικόν Δελτίον τόμ 24 (1969) Β2 Χρονικά Αθήναι 1970 σελ 446-447)

13 Άγιος Τίτος Γόρτυνας (ΑΚ Ορλάνδος laquoΝεώτεραι έρευναι εν Αγίω Τίτω Γορτύ-νηςraquo ΕΕΒΣ τόμ 3 (1926) σελ 301-328 Π Βοκοτόπουλος laquoΠαρατηρήσεις στη λεγoμένη βασιλική του Αγίου Νίκωνοςraquo Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών τόμ 2 Αθήναι 1976-78 σελ 281-282 Β Συθια-κάκη-Κριτσιμάλλη laquoΤα αρχιτεκτονικά γλυπτά του Αγίου Τίτου Γόρτυνας και η συμβολή τους στη χρονολόγηση του μνημείουraquo Πεπραγμένα ΙΑ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (υπό έκδοση)


μεγάλος αριθμός από αρχιτεκτονικά γλυπτά σε ντόπια και εισηγ-μένα μάρμαρα ή τοπικούς λίθους σε μια ποιοτική κλιμάκωση από την πρωτεύουσα Γόρτυνα και άλλες πόλεις της κεντρικής Κρήτης προς την υπόλοιπη επαρχία17 Τα δάπεδα είναι συνήθως ψηφι-δωτά (εικ 4) μαρμαροθετήματα ή πλακόστρωτα από μάρμαρο ή πωρόλιθο Προσφάτως διαπιστώθηκε η ύπαρξη επιτοίχιων ψηφι-

mdash 313 mdash

Εικ 2 Παλαιοχριστιανική βασιλική Αλμυρίδας Χανίων

14 Ε Μπορμπουδάκης όπ 1970 σελ 448-45015 Βαπτιστήριο στη Γεωργική Σχολή Μεσαράς (Ε Μπορμπουδάκης Αρχαιολογι-

κόν Δελτίον τόμ 28 (1973) Β2 σελ 604-605)16 Βαπτιστήριο Γόρτυνας (M Ricciardi laquoLa basilica e la rotonda di Mitropolis a

Gortyna primi saggi di restituzioneraquo Creta romana e protobizantina Atti del Congresso Internazionale τόμ ΙΙ Padova 2004 σελ 651-668) Επισκοπή Κισάμου (Μ Ανδριανάκης laquoΟ ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου στην Επισκοπή Κισάμουraquo Δ΄ Συμπόσιο ΧΑΕ (1984) Περιλήψεις σελ 6-7) περίκεντρος Καστελίου Κισάμου (Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2000-2010 Από το ανασκαφικό έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων Αθήνα 2012 σελ 339)

17 Χ Τσιγωνάκη laquoΕισηγμένα γλυπτά και τοπικά εργαστήρια στην πρωτοβυζα-ντινή Κρήτηraquo Creta romana e protobizantina Atti del Congresso Internazionale τόμ III2 Padova 2004 σελ 1147-1159


δωτών18 και τοιχογραφικού διακόσμου (εικ 5)19 Η δραστηριότητα στην ανέγερση ναών σε πόλεις φαίνεται έντονη μέχρι τα τέλη του 6ου αιώνα με έμφαση στο δεύτερο μισό του και μειώνεται δραστικά στη συνέχεια καθώς παρατηρείται μια σταδιακή εγκατάλειψη των παραλιακών πόλεων εξαιτίας κυρίως των αραβικών επιδρομών και της αλλαγής πλέον του οικιστικού χάρτη του νησιού Από τη μελέτη των μνημείων οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι κατά την Πρώτη Βυζαντινή περίοδο η Κρήτη συμμετέχει ενεργά στις γενικότερες εξελίξεις οι οποίες αναπτύσσονται στο χώρο της Αυτοκρατορίας20

Στα χρόνια που ακολουθούν οι αρχαιολογικές όπως και οι ιστο-ρικές μαρτυρίες είναι ακόμη πιο περιορισμένες τη στιγμή κατά την

mdash 314 mdash

18 Πεντάκλιτη βασιλική Γόρτυνας (Ε Μπορμπουδάκης laquoΑνασκαφή Μητρόπο-ληςraquo Creta romanahellip τόμ ΙΙ Padova 2004 σελ 618-636 σελ 632)

19 Ναός Μιχαήλ Αρχαγγέλου Επισκοπής Κισάμου (Μ Ανδριανάκης laquoΠαλαιό-τερα στρώματα ζωγραφικής στο ναό της Επισκοπής Κισάμουraquo Πεπραγμένα Θ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου Περιλήψεις Ηράκλειο 2001 σελ 154-155)

20 Ι Βαραλής όπ 2004

Εικ 3 Περίκεντρο βαπτιστήριο Μητρόπολης Ηρακλείου


οποία είναι σε εξέλιξη γεγονότα όπως η δυναμική εμφάνιση των Αράβων στο χώρο της Μεσογείου και η κατάληψη της Κρήτης η αλλαγή του οικιστικού χάρτη με την υποβάθμιση των πόλεων και την ανάπτυξη αγροτικών οικι-σμών στην ενδοχώρα καθώς και η μεγάλη παρένθεση της Εικο-νομαχίας Στο διάστημα αυτό εκτός από τη φθίνουσα Γόρτυνα δυο τουλάχιστον παραλιακοί οικισμοί ο Χάνδακας στη θέση του αρχαίου Ηρακλείου στο κέντρο της βόρειας Κρήτης και η Κυδωνία21 στη δυτική θα διατηρήσουν τον αστικό χαρακτήρα τους Στο ίδιο

mdash 315 mdash

21 Μ Ανδριανάκης laquoΗ Πρωτοβυζαντινή ακρόπολη των Χανίωνraquo Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Η Οχυρωματική Αρχιτεκτονική στο Αιγαίο και ο Μεσαιω-νικός Οικισμός Αναβάτου Χίου Χίος 2012 σελ 75-90

Εικ 4 Ναός Μιχαήλ Αρχαγγέλου Επισκοπής Κισάμου (ψηφιδωτό δάπεδο)

Εικ 5 Ναός Μιχαήλ Αρχαγγέλου Επισκοπής Κισάμου (α΄ στρώμα

ζωγραφικής)


διάστημα φαίνεται ότι γίνεται και η μετατόπιση των εδρών κάποιων από τις Επισκοπές σε οικισμούς της ενδοχώρας22 όπου χρησιμο-ποιούνται μετά από εκτεταμένες επεμβάσεις ως καθεδρικοί τρεις ναοί της Παλαιοχριστιανικής περιόδου Από την εποχή αυτή εντοπίζονται επεμβάσεις ανακα-τασκευής παλαιών ναών23 ή ανέγερσης νέων δρομικών24 ή με

τρούλο25 Με την Εικονομαχία η δεύτερη φάση της οποίας συνέπεσε με την αραβική κατοχή της Κρήτης συνδέεται η τοιχογράφηση με ανεικονικές παραστάσεις του μονόχωρου με τρούλο ναό του Αγίου Νικολάου Αγίου Νικολάου Λασιθίου (εικ 6)26 Σχετικά πρόσφατη είναι η αποκάλυψη ενός ακόμη στρώματος με παραστάσεις σταυ-ρών κάτω από τόξα στον περίκεντρο ναό του Μιχαήλ Αρχαγγέ-λου Επισκοπής Κισάμου (εικ 7)27 Η τοιχογράφηση του επισκοπι-

mdash 316 mdash

22 Η Επισκοπή Κισάμου μεταφέρεται από την παραλιακή Κίσαμο στον οικισμό Επισκοπή (G Gerola Monumenti Veneti nellrsquo isola di Creta τόμ II Βενετία 1908 σελ 69) η Επισκοπή Ελεύθερνας στη Βιράν Επισκοπή (Κ Καλοκύρης laquoΑνασκαφή βυζαντινής βασιλικήςhellipraquo όπ 1959 σελ 230) και η Επισκοπή Συβρίτου στο Βυζάρι (Κ Καλοκύρης laquoΑνασκαφή βυζαντινής βασιλικής εν Βυζαρίω Κρήτηςraquo ΠΑΕ 1956 σελ 250-261)

23 Βασιλικές Βιράν Επισκοπής (μετατροπή σε θολοσκέπαστη βλ σημ 22) Βυζα-ρίου (όπ) μονόχωρος ναός Αγίων Ασωμάτων Βαφέ Χανίων (μετατροπή σε δίκλιτο Μ Ανδριανάκης ΑΔ 2000)

24 Ανέγερση μονόχωρου καθολικού Μονής στη νησίδα Ψείρα (I Albani και Ν Poulou-Papadimitriou laquoChurch complex at Pseiraraquo όπ 1999) ανέγερση τρίκλιτης θολοσκέπαστης βασιλικής Παναγίας Κεράς Καλυβών Χανίων (Μ Ανδριανάκης όπ 2001)

25 Ναός Αγίου Νικολάου Αγίου Νικολάου Λασιθίου (βλ παραπάνω σημ 12)26 Μπορμπουδάκης όπ 1970 Οι τοιχογραφίες μετά την Εικονομαχία καλύφθη-

καν από ένα λεπτό στρώμα λευκού κονιάματος (προσωπική παρατήρηση)27 Μ Ανδριανάκης παλαιότερα στρώματα Και εδώ οι παραστάσεις με σταυρούς

κάτω από τόξα καλύφθηκαν μετά την Εικονομαχία από λεπτό στρώμα λευκού κονιάματος Τόσο η τοιχογράφηση όσο και η απόκρυψη των τοιχογραφιών σε

Εικ 6 Ναός Αγίου Νικολάου Αγίου Νικολάου Λασιθίου


κού ναού δείχνει ότι η επίσημη πολιτική είχε περάσει στην τοπική Εκκλησία και παράλληλα επιβε-βαιώνει ότι η μετακίνηση της έδρας της Επισκοπής από την παραλιακή Κίσαμο στην ενδο-χώρα είχε ήδη συντελεστεί στα χρόνια αυτά Η έντονη δραστη-ριότητα του Ιεροσολυμίτη Αγίου Ανδρέα αρχιεπισκόπου Κρήτης στο πρώτο μισό του 8ου αιώνα συνδέεται και με την αποκατά-σταση παλαιών ερειπωμένων ναών και την οικοδόμηση ναού της Θεοτόκου laquoΒλαχέρναςraquo μέσα στα χρόνια της Εικονομαχίας28 Η οικοδόμηση από τον Ανδρέα λαϊκού νοσοκομείου και πτωχοκομείου και η σύνδεση του ναού με τη λατρεία της Θεοτόκου στην Κωνσταντινούπολη δείχνουν πιθα-νές διασυνδέσεις και της μνημειακής τέχνης της περιόδου με την παράδοση της πρωτεύουσας29

Για την περίοδο της Αραβοκρατίας οι πληροφορίες μας είναι λίγες ενώ ακόμη λιγότερες είναι και οι αρχαιολογικές μαρτυ-ρίες στο νησί εκτός από την πρωτεύουσα Χάνδακα Φαίνεται ότι στο διάστημα αυτό συνεχίστηκε η απαστικοποίηση με παράλληλη ανάπτυξη των αγροτικών οικισμών της ενδοχώρας όπου οι αλλα-γές κάτω από τη νέα πολιτική κατάσταση δεν ήταν μεγάλες30 Η

mdash 317 mdash

υλοποίηση κεντρικής πολιτικής επιβεβαιώνουν την άποψη ότι ο ναός λειτουρ-γούσε ως επισκοπικός

28 Β Λαούρδας laquoΟ Άγιος Ανδρέας ο εν τη Κρίσει και η Κρήτη επί εικονομαχίαςraquo Κρητικά Χρονικά τόμ 5 (1951) σελ 33-60

29 Όπ30 D Tsougarakis Byzantine Crete όπ 1988 σελ 30 κε Δ Τσουγκαράκης

laquoRites of passage Από την υστερορρωμαϊκή στη βυζαντινή Κρήτη οικιστική εξέλιξη και κοινωνικοί μετασχηματισμοίraquo Πεπραγμένα Ι΄ Διεθνούς Κρητολογι-

Εικ 7 Ναός Μιχαήλ Αρχαγγέλου Επισκοπής Κισάμου


Κρήτη για ένα διάστημα παρέμεινε αποκομμένη από το πολιτικό και θρησκευτικό της κέντρο με συνέπειες και στη μνημειακή τέχνη που ασφαλώς περιορίστηκε στη συντήρηση της υπάρχουσας κατάστα-σης ή και σε λαϊκού χαρακτήρα επαναλήψεις όπως συνέβη κάτω από ανάλογες συνθήκες κατά την πρώιμη Βενετοκρατία Δεν έχει εντοπιστεί ακόμη και είναι δύσκολο από τις λίγες πληροφορίες να αποκαταστήσουμε τη μορφή του ναού της Μονής laquoτου Μαγί-στρουraquo ο οποίος όπως αναφέρει ο Μιχαήλ Ατταλειάτης κτίστηκε από το Νικηφόρο Φωκά laquoπερικαλλὴς καὶ σεβάσμιος σφαιροειδῆ τὸν ὄροφον ἔχων καὶ παραπτέροις κεκοσμημένος καὶ κόσμῳ καὶ προνά-οις καὶ κίοσι διηνθισμένος μαρμάρων καὶ μορφαῖς ἁγίων περια-στράπτων καὶ ὅλως ἀπηρτισμένος εἰς ὡραιότηταraquo31 Η διατύπωση υπονοεί πολυτελή σύνθετο σταυροειδή με τρούλο ναό και πιθανώς χρήση διακόσμου από επιτοίχια ψηφιδωτά

Η ανακατάληψη της Κρήτης από το Νικηφόρο Φωκά το 961 δημιούργησε και πάλι τις προϋποθέσεις για ανάπτυξη σε όλα τα επίπεδα Ο ίδιος ασχολήθηκε με την ενίσχυση του πληθυσμού με εποίκους την οχύρωση της ενδοχώρας και την αναζωογόνηση του θρησκευτικού φρονήματος Η Εκκλησία και οι μονές απέκτησαν μεγάλη οικονομική και πολιτική ισχύ32 Την ίδια εποχή δημιουργή-θηκε μια νέα τάξη γαιοκτημόνων με προέλευση την Κωνσταντινού-πολη Οι σχετικές με τα laquoδώδεκα Αρχοντόπουλαraquo παραδόσεις οι πληροφορίες των πηγών και ο ρόλος τους33 επιβεβαιώνονται από τα γεγονότα της πρώιμης Βενετοκρατίας Ασφαλώς ο ρόλος τους ως χορηγών και laquoενδιάμεσωνraquo στις καλλιτεχνικές σχέσεις με το κέντρο

mdash 318 mdash

κού Συνεδρίου (Χανιά 1-8 Οκτ 2006) τόμ Α Χανιά 2011 σελ 281-307 [στον παρόντα τόμο]

31 Το ναό φαίνεται ωστόσο ότι έκτισε ο μάγιστρος και λογοθέτης Σέργιος Νικη-τιάτης στα χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ του Γ΄ κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του 866 και επισκεύασε ο Νικηφόρος εκατό χρόνια αργότερα (H Gregoire laquoEacutetudes sur le neuvieme siegravecleraquo Byzantion τόμ 8 (1933) σελ 528-530 Β Λαούρδας όπ 1951 σελ 57-58)

32 Πολύ μεγάλες ιδιοκτησίες και εξαιτίας τους στενές οικονομικές και πολιτισμι-κές σχέσεις με την Κρήτη είχαν και οι μονές του Σινά και της Πάτμου

33 D Tsougarakis Byzantine Crete όπ 1988 σελ 81 κε 293 κε


της Αυτοκρατορίας δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι αναπτύχθηκε ξαφνικά μετά την κατάκτηση του νησιού34

Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε περισσότερα για την πιθανή δραστηριότητα του Αθανασίου του Αθωνίτη στην ανέγερση ναών στην Κρήτη κατά το σύντομο διάστημα της παραμονής του μετά από πρόσκληση του Νικηφόρου Φωκά ούτε του Νίκωνα του Μετα-νοείτε ο οποίος παρέμεινε στο νησί για πέντε περίπου χρόνια35

Κατά τη Δεύτερη Βυζαντινή περίοδο φαίνεται ότι στην Κρήτη υπήρχε μόνο ένα αστικό κέντρο η πρωτεύουσα Χάνδακας ενώ στο υπόλοιπο νησί η κατοίκηση ήταν οργανωμένη σε αγροτικούς οικι-σμούς κυρίως της ενδοχώρας Αν και γνωρίζουμε από τις πηγές την ύπαρξη σημαντικών κοσμικών και εκκλησιαστικών κτισμά-των όπως είναι για παράδειγμα ο καθεδρικός ναός της μητρόπο-λης Κρήτης αφιερωμένος στον προστάτη του νησιού Άγιο Τίτο36 και κατά καιρούς έχουν αποκαλυφθεί ενδιαφέροντα ερείπια και κινητά ευρήματα της περιόδου αυτής37 κανένας ναός δεν σώζεται στην πόλη ώστε να έχουμε επαρκή εικόνα Από τις αρχειακές πηγές έχουμε πολλά ονόματα ναών και πληροφορίες που υποδηλώνουν

mdash 319 mdash

34 Ιδιαίτερα ο ρόλος της μεγαλύτερης από τις οικογένειες αυτής των Καλλεργών στην ευρύτερη περιοχή μεταξύ των σημερινών νομών Ρεθύμνου και Ηρακλείου κατά τους 13ο και 14ο αιώνες είναι σημαντικός Στην περιοχή αυτή παρατηρείται η οικοδόμηση μεγάλων ναών και η τοιχογράφησή τους από μεγάλους ζωγρά-φους εντελώς ξένους με τη λαϊκή παράδοση που κυριαρχεί στο υπόλοιπο νησί (Ε Μπορμπουδάκης laquoΗ βυζαντινή τέχνη στο νομό Ηρακλείουraquo στο Ν Γιγουρτάκης (επιμ) Το Ηράκλειο και η περιοχή του Διαδρομή στο χρόνο Ηράκλειο 2004 σελ 127-184 σελ 157 Του ίδιου laquoΗ βυζαντινή τέχνηraquo όπ 1988 σελ 74 Μ Ανδριανάκης laquoΧριστιανικά μνημεία επαρχίας Μυλοποτά-μουraquo στο Ειρήνη Γαβριλάκη και Γιάννης Ζ Τζιφόπουλος (επιμ) Ο Μυλοπότα-μος από την αρχαιότητα ως σήμερα τόμ V Αρχαίοι χρόνοι - Βυζαντινοί χρόνοι Ρέθυμνο 2006 σελ 47-78 σελ 59-66)

35 Ε Μπορμπουδάκης όπ 1988 σελ75 κε και Β Λαούρδας laquoΟ Άγιος Ανδρέας ο εν τη Κρίσειraquo όπ 1951

36 Η έδρα του προκαθημένου της Μητρόπολης Κρήτης μεταφέρθηκε από τη Γόρτυνα στο Χάνδακα μετά την Αραβοκρατία (G Gerola τ II σελ 40-42) Τη θέση του ναού έχει καταλάβει το Βεζύρ Τζαμί ο σημερινός Άγιος Τίτος

37 Ενδεικτικά ΥΠΠΘΠΑ 2000-2010 Από το ανασκαφικό έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων Γενική επιμέλεια Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Αθήνα 2012 σελ 327-334 Ν Πούλου-Παπαδημη-


την ύπαρξή τους πριν από τη βενετική κατάκτηση38 Επίσης φαίνε-ται καθαρά ο καταλυτικός ρόλος του ισχυρού σεισμού στις 8 Αυγού-στου 130339 εξαιτίας του οποίου πολλοί ναοί γκρεμίστηκαν και ξαναχτίστηκαν καθώς και επόμενων σεισμών που προκάλεσαν και αυτοί σημαντικές καταστροφές ιδίως στην πόλη του Χάνδακα Έτσι η μνημειακή τέχνη της πρωτεύουσας της Κρήτης μάς είναι ουσια-στικά άγνωστη

Μια άλλη ομάδα σημαντικών ναών είναι αυτή των καθεδρικών των επισκοπών της υπαίθρου οι οποίες μετακινήθηκαν από τις αρχι-κές τους έδρες είτε πριν από την Αραβοκρατία είτε κατά τη Δεύτερη Βυζαντινή περίοδο σε οικισμούς της ενδοχώρας Στην πρώτη ομάδα ανήκουν οι καθεδρικοί ναοί της επισκοπής Κισάμου που μετακινή-θηκε από την παραθαλάσσια Κίσαμο στον οικισμό της ενδοχώρας Επισκοπή στον παλαιοχριστιανικό ναό-βαπτιστήριο του Μιχαήλ Αρχαγγέλου (εικ 8) ο οποίος τοιχογραφήθηκε με ανεικονικές παραστάσεις40 και της επισκοπής Αρίου (πρώην Ελευθέρνης) στη Βιράν Επισκοπή Μυλοποτάμου που ανακατασκευάστηκε σε καμα-ροσκέπαστη από ξυλόστεγη βασιλική41 Στους μετά την Αραβο-κρατία χρόνους θα πρέπει ίσως να τοποθετηθεί η μετακίνηση των υπολοίπων επισκοπών Η επισκοπή Κυδωνίας μεταφέρθηκε από τον παραλιακό οικισμό στην ενδοχώρα στην Επισκοπή Αγιάς όπου η παλαιοχριστιανική τρίκλιτη με εγκάρσιο κλίτος ξυλόστεγη βασιλική της Παναγίας ανακατασκευάστηκε σε κάποια μορφή καμαροσκέ-

mdash 320 mdash

τρίου laquoΣτιγμές από την ιστορία της πόλης του Ηρακλείου Από την πρωτο-βυζαντινή εποχή έως την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας (7ος-19ος αι)raquo στο Α Ιωαννίδου-Καρέτσου (επιμ) Ηράκλειο Η άγνωστη ιστορία της αρχαίας πόλης Ηράκλειο 2008 σελ 148-197

38 Ζ Τσιρπανλής Κατάστιχο εκκλησιών όπ 1985 σελ 56-60 Αναφέρεται ένας μεγάλος αριθμός από ναούς που προϋπήρχαν της βενετικής κατάκτησης εντός ή εκτός του laquoβούργουraquo του Χάνδακα ή στην περιοχή της laquoΠαρακάνδιαςraquo

39 Όπ και GA Papadopoulos A seismic history of Crete όπ 2011 σελ 117-127 Μ Ανδριανάκης laquoΝαός Παναγίας Γαλακτούσας Απομαρμάraquo όπ 2009 σελ 107 σημ 31 Ο σεισμός εντάσεως 8 βαθμών της κλίμακας Richter φαίνεται ότι κατέστρεψε ένα μεγάλο αριθμό από κτίσματα μεταξύ των οποίων και πολλούς ναούς αρκετοί από τους οποίους ανακατασκευάστηκαν στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα σύμφωνα με τις πληροφορίες του laquoΚαταστίχουraquo ή παρατηρή-σεις κατά τη διάρκεια εργασιών σε μνημεία


παστης (εικ 9)42 Η Επισκοπή Καλαμώνος (πρώην Λάππας) μετα-φέρθηκε στην κοντινή Μεγάλη Επισκοπή Ρεθύμνου όπου κτίστηκε ο μεγάλος τρουλαίος καθεδρικός ναός του Αγίου Νικολάου43 Στην Επισκοπή Μυλοποτάμου ο καθεδρικός ναός του Αγίου Ιωάννη της επισκοπής Αυλοποτάμου (εικ 10) κτίστηκε στον αρχιτεκτονικό τύπο της ξυλόστεγης βασιλικής με νάρθηκα44 Στον οικισμό Μικρή

mdash 321 mdash

40 Μ Ανδριανάκης και Κ Γιαπιτσόγλου Χριστιανικά μνημεία της Κρήτης Ηρά-κλειο 2012 σελ 33 και 339-340

41 Μ Ανδριανάκης και Κ Γιαπιτσόγλου όπ 2012 σελ 285-286 Κ Καλοκύρης laquoΑνασκαφή βυζαντινής βασιλικήςraquo όπ 1959

42 Μ Ανδριανάκης και Κ Γιαπιτσόγλου όπ 2012 σελ 356-357 G Gerola όπ σελ 72-75 Αποκόπηκαν οι προεξοχές του εγκάρσιου κλίτους τα πλάγια κλίτη και ο νάρθηκας στεγάστηκαν με μεγάλα σταυροθόλια και το μεσαίο πιθανώς παρέμεινε ξυλόστεγο

43 G Gerola όπ σελ 76-78 Τμήμα του νάρθηκα χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα ως ναός ενώ τα λείψανα του υπόλοιπου είναι ενσωματωμένα σε νεότερες οικο-δομές Ο Gerola με βάση τα σωζόμενα στοιχεία σχεδιάζει την κάτοψη του ναού ως σταυροειδούς με τρούλο νάρθηκα και εξωνάρθηκα

44 G Gerola όπ σελ 79-83 Ο ναός κατέρρευσε πιθανώς από το σεισμό του 1303 και ανακατασκευάστηκε στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς με



Επισκοπή (Πάρτιρα) Ηρακλείου (εικ 11) σώζεται ο σταυροειδής με τρούλο καθεδρικός ναός της επισκοπής Αρκαδίας που κτίστηκε κατά τον 12ο αιώνα45 Στην Επισκοπή Ιεράπετρας σωζόταν μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα ο εντυπωσιακός καθεδρικός ναός της Πανα-γίας της Εφτάτρουλης σε αρχιτεκτονικό τύπο σύνθετου σταυροει-δούς με τρούλους όπως φαίνεται και από το όνομα46 Τέλος ο καθε-δρικός ναός της επισκοπής Σητείας στον οικισμό Άνω Επισκοπή ανακατασκευασμένος κατά τη Βενετοκρατία με τη μορφή της τρίκλι-της καμαροσκέπαστης βασιλικής47 κτίστηκε κατά τη Δεύτερη Βυζα-

mdash 322 mdash

τρούλο (Μ Ανδριανάκης laquoΧριστιανικά μνημεία επαρχίας Μυλοποτάμουraquo όπ 2006 σελ 63-65)

45 G Gerola όπ σελ 86-89 Ε Θεοχαροπούλου Συμβολή όπ 2000 σελ 93-97 σποραδικά και 234-235

46 Στις φωτογραφίες που δημοσιεύει ο G Gerola (όπ σελ 90-95) φαίνεται ανά-μεσα στα ερείπια του μεγάλου ναού ένας μεγάλος αριθμός γλυπτών από την Παλαιοχριστιανική περίοδο σε δεύτερη χρήση περισσότερα μεσοβυζαντινά από την κύρια οικοδομική φάση του ναού καθώς και γλυπτά και επιγραφές από τη χρήση του ως καθεδρικού του λατίνου επισκόπου της Ιεράπετρας Το όνομα του ναού Εφτάτρουλη το μέγεθός του καθώς και το πλήθος αλλά και η ποιό-τητα των μεσοβυζαντινών γλυπτών δείχνουν ότι επρόκειτο για ένα ιδιαίτερα σημαντικό κτίσμα Απέναντι από το ναό σώζεται τρουλαίο λουτρό το οποίο φαίνεται ότι συνδεόταν με το επισκοπικό συγκρότημα που μετατράπηκε στη διάρκεια της Βενετοκρατίας με την προσθήκη ενός μονόχωρου κλίτους σε ναό των αγίων Χαραλάμπου και Γεωργίου (G Gerola όπ και Κ Μυλοποταμιτάκη laquoΟ ναός των Αγίων Γεωργίου και Χαραλάμπου στην Επισκοπή Ιεράπετραςraquo ΔΧΑΕ τόμ 12 (1984) [1986] σελ 441-452)

Εικ 10 Ναός Αγίου Ιωάννη Προ-δρόμου Επισκοπής Μυλοποτάμου

(βόρειος τοίχος)


Εικ 9 Ναός Παναγίας Επισκοπής Αγιάς Χανίων

ντινή περίοδο πιθανώς ως ξυλόστεγη με τις όψεις διαμορφωμένες πλαστικά από τυφλά αψιδώματα (εικ 12) Στον οικισμό της Κάτω Επισκοπής Σητείας πιθανή δεύτερη έδρα της επισκοπής σώζεται μόνο ένα τρουλαίο λουτρό το οποίο μετατράπηκε σε ναό των Αγίων Αποστόλων αργότερα (εικ 13)48 Οι καθεδρικοί ναοί των επισκοπών της Μεσοβυζαντινής Κρήτης ήταν κτισμένοι σε μικρούς οικισμούς

mdash 323 mdash

Εικ 11 Μικρή Επισκοπή (Πάρτιρα) Ηρακλείου Ναός Σωτήρα

47 G Gerola όπ σελ 96-97 Μ Ανδρι-ανάκης και Κ Γιαπιτσόγλου Χριστια-νικά μνημεία όπ 2012 σελ 248

48 G Gerola όπ σελ 94-95 Μ Κατη-φόρη laquoΑνασκαφή στο ναό των Αγίων Αποστόλων στην Κάτω Επισκοπή Σητείας Επίσκεψη σε ένα βυζαντινό λουτρόraquo Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 1 Ρέθυμνο 2010 σελ 211-222 Μ Ανδριανάκης και Κ Γιαπιτσόγλου Χριστιανικά μνημεία όπ 2012 σελ 247 Φαίνεται ότι η επισκοπή Σητείας είχε διπλή έδρα όπως συνέ-


Εικ 12 Άνω Επισκοπή Σητείας Επισκοπικός ναός Παναγίας

Λείψανα αρχικής φάσης

της ενδοχώρας που διατήρησαν μέχρι σήμερα το όνομα Επισκοπή Εκτός από τον ιδιόρρυθμο παλαιοχριστιανικό ναό της Επισκοπής Κισάμου οι υπόλοιποι μετρίου μεγέθους ήταν κτισμένοι στους αρχι-τεκτονικούς τύπους της τρίκλιτης βασιλικής ή του σταυροειδούς με τρούλο Στους καθεδρικούς ναούς των επισκοπών Αγιάς49 Καλα-μώνος Μυλοποτάμου Ιεράπετρας και Σητείας οι εξωτερικές επιφά-νειες των τοίχων διαμορφώνονταν πλαστικά με τυφλά αψιδώματα και στο ναό της Αγιάς γίνεται ευρύτατη χρήση σταυροθολίων σε επίδραση της αρχιτεκτονικής παράδοσης της Κωνσταντινούπολης

Όσον αφορά στους αρχιτεκτονικούς τύπους που επικρατούν κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο και την πρώιμη Βενετοκρατία πριν από την ευρεία διείσδυση δυτικών επιδράσεων ήταν σε σχετικά

mdash 324 mdash

βαινε κατά την Παλαιοχριστιανική περίοδο και με την επισκοπή Φοινίκης ήτοι Αραδένης στην περιοχή των Σφακίων

49 Στο ναό της Αγιάς ο νότιος τοίχος που κτίστηκε στη δεύτερη οικοδομική φάση είναι ενισχυμένος από ισχυρούς πεσσούς και τυφλά αψιδώματα αντίθετα με τον εντελώς απλό βόρειο

Εικ 13 Κάτω Επισκοπή Σητείας ναός Αγίων Αποστόλων


συχνή χρήση αυτός του μονόχω-ρου ξυλόστεγου ή καμαροσκέπα-στου ναού Ο τύπος αυτός εμφανί-ζεται στο νησί ήδη από την Πρώτη Βυζαντινή περίοδο με τους ναούς πάνω στη νησίδα Ψείρα Μεραμπέ-λου (τέλη 6ου-αρχές 7ου αι)50 τον Βαφέ (6ος-7ος αι) (εικ 14)51 και τον Άγιο Ιωάννη Θεολόγο Στύλου Αποκορώνου52 και συνέχισε να χρησιμοποιείται και μετά την Αραβοκρατία ενώ στα χρόνια της Βενε-τοκρατίας κυριαρχεί συντριπτικά έναντι των άλλων53 Στη Δεύτερη Βυζαντινή περίοδο ή στην πρώιμη Βενετοκρατία χρονολογείται μια

mdash 325 mdash

50 Καθολικό μικρής μονής (I Albani Ν Poulou-Papadimitriou laquoChurch complex at Pseiraraquo όπ 1999)

51 Μ Ανδριανάκης laquoΤο έργο της 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτωνraquo Αρχαι-ολογικό Έργο Κρήτης 1 Πρακτικά της 1ης συνάντησης (Ρέθυμνο 28-30 Νοεμ-βρίου 2008) Ρέθυμνο 2010 σελ 34-54 σελ 45 Σε επόμενη φάση ο ναός μετα-τράπηκε σε δίκλιτο με νάρθηκα Μετά την κατάρρευση ανακατασκευάστηκε και πάλι ως μονόχωρος κατά το 15ο αιώνα Α Φιολιτάκη laquoΠαρουσίαση της κεραμικής από το ναό των Αγίων Ασωμάτων στο Βαφέ Αποκορώνουraquo στο Μ Ανδριανάκης (επιμ) Πεπραγμένα Ι΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Χανιά 1-8 Οκτ 2006) τ Β2 Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή περίοδος (Αρχαιολογία ndash Ιστορία της Τέχνης) Χανιά 2011 σελ 87-107 και Πίν 3-4

52 Ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στο Στύλο (Κ Λασσηθιωτάκης laquoΕκκλησίες της Δυτικής Κρήτηςraquo Κρητικά Χρονικά τόμ ΚΑ΄ (1969) σελ 459-493 σελ 465-468) Από την ανασκαφική έρευνα προέκυψαν στοιχεία για αλλεπάλληλες ανακατασκευές του ναού ο οποίος στη σημερινή του μορφή είναι δίκλιτος με σταυρεπίστεγο νάρθηκα (1271-89 όπ) στο βόρειο κλίτος Στο εσωτερικό του βόρειου κλίτους αποκαλύφθηκαν τα λείψανα μικρού μονό-χωρου καμαροσκέπαστου ndashόπως φαίνεται από το πάχος της τοιχοποιίαςndash ναού ο οποίος μπορεί να χρονολογηθεί στους 7ο-8ο αι (Αδημοσίευτος)

53 Η σύνδεση της επικράτησης του τύπου του μονόχωρου στη βενετοκρατού-μενη Κρήτη με τις επιλογές των καθολικών μοναστικών ταγμάτων (Ό Γκρά-τσιου Η Κρήτη όπ 2010 σελ 93-125) δεν ευσταθεί Η ύπαρξη ενός σημα-ντικού αριθμού μονόχωρων ναών κατά τις προηγούμενες περιόδους δείχνει ότι ο τύπος ήταν οικείος στο νησί όπως συνέβαινε και σε άλλες περιοχές της Αυτο-κρατορίας Η χρήση του τύπου από τα τάγματα σε κάποιες περιθωριακές περι-πτώσεις (όπ σελ 109-114) δεν αποτελούσε τον κανόνα αλλά την εξαίρεση


Εικ 14 Ναός Αγίων Ασωμάτων Βαφέ Χανίων

ομάδα αρχικά ξυλόστεγων μονόχωρων ναών οι οποίοι μετατράπη-καν σε καμαροσκέπαστους αργότερα όπως είναι το καθολικό της Μονής Ασωμάτων Αμαρίου (10ος-11ος αι)54 ο ναός της Παναγίας στη Ρογδιά Μαλεβιζίου (11ος αι) (εικ 15)55 ο ναός του Αγίου Γεωργίου

mdash 326 mdash

Η σύνδεση της επικράτησης των στατικά ανθεκτικών μονόχωρων ναών με τις συνέπειες του σεισμού του 1303 την οικονομική κατάσταση των κτητόρων (G Gerola όπ σελ 194-195) και την περιοριστική πολιτική σε βάρος των ορθο-δόξων είναι περισσότερο εύλογη

54 Μ Ανδριανάκης και Κ Γιαπιτσόγλου Χριστιανικά μνημεία όπ 2012 σελ 302-303 Ο ναός κατασκευάστηκε αρχικά ως μονόχωρος ξυλόστεγος Πιθανώς κατέρρευσε από το σεισμό του 1303 και ανακατασκευάστηκε και πάλι ως μονό-χωρος ξυλόστεγος στις αρχές του 14ου αι Μετατράπηκε στη συνέχεια σε καμα-ροσκέπαστο και στις αρχές του 20ού αι σε σταυρικό με τρούλο

55 Όπ σελ 83-84 Από τον αρχικά ξυλόστεγο ναό σώζεται ο βόρειος τοίχος που διαμορφώνεται πλαστικά με εξαιρετικής ποιότητας ισοϋψή τυφλά αψιδώματα από πλίνθους όπου εντοπίζεται η χρήση της τεχνικής της κρυμμένης πλίνθου και των εγχαράξεων στο κονίαμα Στην ίδια περίοδο ανήκει και ανακατασκευα-σμένο μεταγενέστερα μονόχωρο παρεκκλήσιο στη βόρεια πλευρά του ναού Ο

Εικ 15 Ναός Παναγίας Ρογδιάς Ηρακλείου


του Βαγιωνίτη στο Χόνδρο Βιάννου (11ος αι)56 ο ναός της Πανα-γίας στον Απομαρμά Καινούριου (εικ 16)57 ο ναός της Αγίας Άννας στο Αμάρι (αρχές 13ου αιώνα) (εικ 17)58 ο ναός του Αγίου Προκο-

mdash 327 mdash

ναός της Παναγίας ανακατασκευάστηκε και τοιχογραφήθηκε με καλής ποιότη-τας διάκοσμο κατά τις αρχές του 14ου αιώνα με επίπεδες επιφάνειες εξωτερικά και ενίσχυση του βόρειου τοίχου με δεύτερο τοίχο που φέρει βαθιά οξυκόρυφα τυφλά αψιδώματα εσωτερικά (προσωπικές παρατηρήσεις)

56 Αδημοσίευτος Από τον αρχικά ξυλόστεγο ναό σώζεται ο βόρειος τοίχος που διαμορφώνεται πλαστικά με καλής ποιότητας τυφλά αψιδώματα από πλίνθους Κατά τη διάρκεια της Βενετοκρατίας ανακατασκευάστηκε και ο βόρειος τοίχος και ενισχύθηκε εξωτερικά με άλλο απλό τοίχο Ο αρχικός είναι ορατός εξαιτίας της μεγάλης απόκλισης της νεότερης laquoεπένδυσηςraquo

57 Μ Ανδριανάκης laquoΝαός Παναγίας Γαλακτούσας Απομαρμάraquo όπ 2009 58 Σ Παπαδάκη-Oekland laquoΟι τοιχογραφίες της Αγίας Άννας στο Αμάριraquo ΔΧΑΕ

περ Δ΄ τόμ Ζ΄ (1973-1974) σελ 31-54 Μ Ανδριανάκης laquoΟ ναός της Αγίας Άννας στο Αμάριraquo στο Κρήτη Περιήγηση στη φύση και τον πολιτισμό Περι-φέρεια Κρήτης (Πρόγραμμα Terra-Dias) Ηράκλειο 2002 σελ 213-218 Από τον αρχικό ναό σώζονται ο νότιος τοίχος ο ανατολικός με την ημικυλινδρική


Εικ 16 Ναός Παναγίας Απομαρμά Ηρακλείου

πίου στις Βρύσες Κυδωνίας59 το κλίτος του Χριστού που προστέ-θηκε στη βασιλική του Αγίου Γεωργίου Κουρνά Αποκορώνου (περί το 1230)60 Στην ίδια περί-οδο ανήκουν και τα θεμέλια μονό-χωρων ναών που αποκαλύφθη-καν κάτω από ναούς των αρχών του 14ου αιώνα οι οποίοι πιθανώς ερειπώθηκαν από τον σεισμό του 130361

Ένας άλλος αρχιτεκτονικός τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης ή καμαροσκέπαστης βασιλικής ήταν σε χρήση από την Πρώτη Βυζαντινή περίοδο και χρησιμο-ποιήθηκε και μετά την απελευ-

θέρωση του νησιού Εκτός από την περίπτωση της Βιράν Επισκο-πής λείψανα μιας ακόμη τρίκλιτης καμαροσκέπαστης βασιλικής της Πρώτης Βυζαντινής περιόδου όπως φαίνεται από το πάχος της τοιχο ποιίας αποκαλύφθηκε κάτω από τον παραθαλάσσιο ναό της Παναγίας Κεράς στις Καλύβες Αποκορώνου (εικ 18)62 Από

mdash 328 mdash

αψίδα και εν μέρει ο δυτικός Η τοιχοποιία είναι απλή ενώ ο βόρειος τοίχος με τα χαρακτηριστικά οξυκόρυφα τυφλά αψιδώματα ανακατασκευάστηκε στις αρχές του 14ου αιώνα (Ανδριανάκης όπ) Ο νότιος τοίχος εσωτερικά είναι κτισμένος εξολοκλήρου από πλίνθους με τοξωτά αψιδώματα στο πάχος της τοιχοποιίας

59 Σώζεται μέρος του βόρειου τοίχου που ενσωματώθηκε σε μεταγενέστερο ναό (αδημοσίευτος)

60 Μ Ανδριανάκης laquoΟ ναός του Αγίου Γεωργίου στον Κουρνά Χανίωνraquo Α΄ Συμπό-σιο ΧΑΕ Περιλήψεις 1981 σελ 5-6 Τόσο η βασιλική όσο και το πρόσθετο κλίτος μετατράπηκαν αργότερα σε καμαροσκέπαστα Διακρίνονται ωστόσο καθαρά οι αετωματικές απολήξεις της αρχικής στέγασης

61 Για παράδειγμα οι ναοί του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου Δελιανών Κισάμου (ΑΔ τόμ 2000) του Αγίου Γεωργίου στα Μπενουδιανά Καντάνου το καθολικό Μονής Αγίου Γεωργίου στις Μένιες Κισάμου και άλλοι

Εικ 17 Ναός Αγίας Άννας Αμαρίου Ρεθύμνου


τη Δεύτερη Βυζαντινή περίοδο χρονολογούνται οι βασιλικές των Αγίων Δέκα στους Αγίους Δέκα Ηρακλείου63 και το καθολικό της Μονής Παλιανής Ηρακλείου64 Από την τρίκλιτη καμαροσκέπα-στη βασιλική του Αγίου Παντε-λεήμονα στο Μπιζαριανώ Πεδιά-δας (11ος αι) (εικ 19)65 σώζονται ο νότιος τοίχος (ανακατασκευ-ασμένος κατά το δυτικό ήμισυ τον 12ο αιώνα) ο ανατολικός με τις ημικυλινδρικές αψίδες και εσωτερικά τα ανατολικά τόξα της τοξοστοιχίας Η βασιλική του Αγίου Ιωάννη στο Λιλιανώ Πεδιά-δας66 διατηρεί κάποια στοιχεία από την αρχική φάση έχει όμως σε μεγάλο βαθμό ανακατασκευαστεί Ξυλόστεγη αρχικά ήταν η βασι-λική του Αγίου Γεωργίου στον Κουρνά Αποκορώνου (εικ 20)67 και

mdash 329 mdash

62 Μ Ανδριανάκης Αρχαιολογικό Δελτίο τόμ 55 (2000) Β2 Χρονικά σελ 107263 G Gerola όπ σελ 187-191 Η στέγαση του κεντρικού κλίτους με οξυκόρυφη

καμάρα και με μισές οξυκόρυφες καμάρες των πλαγίων κλιτών αποτελεί χαρα-κτηριστική λύση που επιχωριάζει σε ναούς της κεντρικής Κρήτης κατά τον 14ο αιώνα (Ο Γκράτσιου Η Κρήτη όπ 2010 σελ 132-140) Πιθανώς οι τοξο-στοιχίες με τα ημικυκλικά τόξα και τις παραστάσεις αγίων στα εσωρράχια που χρονολογούνται από τον 13ο αιώνα ανήκουν στην προηγούμενη οικοδομική φάση όταν ο ναός ήταν ξυλόστεγος

64 G Gerola όπ σελ 184-187 Και το καθολικό της Μονής Παλιανής παρου-σιάζει αρκετές αναλογίες με το ναό των Αγίων Δέκα εκτός από το γεγονός ότι η καμάρα του μεσαίου κλίτους είναι ημικυλινδρική και των πλαγίων κλιτών τεταρτοκυκλικές Ο μεγάλος αριθμός από παλαιοχριστιανικά και μεσοβυζα-ντινά γλυπτά που σώζονται στη Μονή σε συνδυασμό με τις πληροφορίες των πηγών για την αρχαιότητά της επιβεβαιώνουν τη διαδοχική ανακατασκευή του από την Παλαιοχριστιανική εποχή Στη σημερινή του μορφή πάντως κυριαρ-χούν οι επεμβάσεις του 14ου και του 19ου αιώνα (προσωπική παρατήρηση)

65 G Gerola όπ σελ 191-193 Μ Ανδριανάκης laquoΝέα στοιχείαraquo όπ 1991 σελ 18-19 Η οξυκόρυφη κεντρική και οι τεταρτοκυκλικές πλάγιες καμάρες των κλιτών έχουν κατασκευαστεί μεταγενέστερα

66 G Gerola όπ σελ 194-19567 G Gerola όπ σελ 243 εικ 289 Μ Ανδριανάκης laquoΝέα στοιχείαraquo όπ 1991

σελ 21-22 Κατά τις εργασίες αποκατάστασης αποκαλύφθηκαν οι αρχικές


Εικ 18 Ναός Παναγίας Κεράς Καλυβών Χανίων

του Αγίου Ιωάννη στην Επισκοπή Μυλοποτάμου ο οποίος στις αρχές του 14ου αιώνα μετατράπηκε σε σταυροειδή με τρούλο και φουρνικά68 Τα θεμέλια μιας ακόμη τρίκλιτης ξυλόστεγης μεσοβυ-ζαντινής βασιλικής αποκαλύφθηκαν πρόσφατα κάτω από το ναό του Μιχαήλ Αρχαγγέλου Σαρακήνας Σελίνου69 Η κατεδαφισμένη σήμερα τρίκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική του Αγίου Ανδρέα στην Αλιτζανή Ηρακλείου70 φαίνεται κτίσμα της πρώιμης Βενετο-κρατίας Από την έρευνα προκύπτει ότι στη συντριπτική πλειοψη-φία τους οι βασιλικές της Κρήτης όπως και οι πρώιμοι μονόχωροι ναοί δεν σώζουν την αρχική τους στέγαση ώστε να καταταγούν

mdash 330 mdash

αετωματικές απολήξεις τόσο στον τρίκλιτο ναό του Αγίου Γεωργίου όσο και στο πρόσθετο κλίτος του Χριστού

68 G Gerola όπ σελ 80-83 Μ Ανδριανάκης και Κ Γιαπιτσόγλου Χριστιανικά μνημεία όπ 2012 σελ 63-65

69 Μ Ανδριανάκης laquoΤο έργο της 28ης Εφορείας βυζαντινών Αρχαιοτήτωνraquo Αρχαι-ολογικό Έργο Κρήτης 1 Ρέθυμνο 2010 όπ σελ 43 Κ Ψαράκης laquoΑποκατά-σταση του ναού του Μιχαήλ Αρχαγγέλου Σαρακήναςraquo Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 1 Ρέθυμνο 2010 σελ 767-775


Εικ 19 Ναός Αγίου Παντελεήμονα στο Μπιζαριανώ (νότια όψη)

στην κατηγορία των laquoανατολιζουσώνraquo όπως έχει υποστηριχθεί71 Απεναντίας τα σωζόμενα μνημεία ήταν συνήθως αρχικά ξυλόστεγα συνεχίζοντας και επιτόπου την παράδοση της Παλαιοχριστιανικής εποχής

Μεγαλύτερη πυκνότητα παρουσιάζει ο αρχιτεκτονικός τύπος των τρουλαίων ναών μονόχωρων σταυρικών και σταυροειδών Από τους άλλους ναούς της υπαίθρου ο Άγιος Νικόλαος στα Κυρια-κοσέλια (εικ 21) κτίστηκε αρχικά στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονόχωρου με τρούλο ή τρουλοκαμάρα72 Η μεγάλη ημικυλιν-

mdash 331 mdash

70 Ο ναός είναι γνωστός από τη φωτογραφία που παραθέτει ο Gerola (όπ σελ 204 φωτ 168)

71 G Milet Lrsquo eacutecole Greque dans lrsquo architecture byzantine Paris 1916 σελ 40 και ΑΚ Ορλάνδου laquoΑνατολίζουσαι βασιλικαί της Λακωνίαςraquo ΕΕΒΣ Έτος Δ΄ Αθήναι 1927 σελ 342-351 οι οποίοι υποστήριξαν την άποψη laquoκαθrsquo ην ο ανατο-λικός τύπος εκκινήσας εκ της Ανατολίας εστάθμευσεν εις Κρήτην εκείθεν δrsquo αφrsquo ενός μεν ήλθεν εις Ελλάδα αφrsquo ετέρου δrsquo επορεύθη εις την Δύσινraquo (Ορλάν-δος όπ σελ 346)


Εικ 20 Ναός Αγίου Γεωργίου-Χριστού στον Κουρνά Χανίων

δρική αψίδα με το τρίλοβο ισοϋ-ψές παράθυρο και η οικοδόμηση από κοινή τοιχοποιία με οριζό-ντιες σειρές πλίνθων συνδέονται με την παράδοση της πρώτης χιλιετίας ενώ η πλαστική διαμόρ-φωση των πλάγιων όψεων με τυφλά αψιδώματα έχει σχέση με τις νέες τάσεις που φτάνουν στην Κρήτη μετά την απελευθέρωση από τους Άραβες Ανάλογα ισχύ-ουν και για το μικρό σταυρικό με τρούλο καθολικό της Μονής της Παναγίας Αντιφωνήτριας Μυριο-κεφάλων Ρεθύμνου (εικ 22) που έκτισε πριν από το 1020 ο λόγιος

μοναχός Ιωάννης Ξένος ο Ερημίτης73 Ο ναός καταλήγει ανατολικά σε ημικυλινδρική αψίδα με τρίλοβο παράθυρο και φέρει ένα βαρύ κυλινδρικό τρούλο με εναλλασσόμενα μεταξύ τους τέσσερα τοξωτά παράθυρα με τέσσερα αψιδώματα Οι κεραίες του σταυρού τονίζο-νται επίσης από τυφλά αψιδώματα Οι δυο αυτοί ναοί αποτελούν ουσιαστικά την απαρχή της μνημειακής αρχιτεκτονικής στην Κρήτη της Δεύτερης Βυζαντινής περιόδου και δείχνουν την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στα χρόνια μετά την απελευθέρωση Τρου-λαίοι ναοί ωστόσο υπήρχαν στην Κρήτη όπως είδαμε ήδη από την Πρώτη Βυζαντινή περίοδο

mdash 332 mdash

72 Μαν Μπορμπουδάκης laquoΟ ναός του Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλια Απο-κορώνουraquo Πεπραγμένα Ι΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Χανιά 1-8 Οκτ 2006) τόμ Β2 Χανιά 2011 σελ 273-316 και Πίν 19-27 Μ Ανδριανάκης και Κ Γιαπιτσόγλου Χριστιανικά μνημεία όπ 2012 σελ 362-363 Ο ναός δέχτηκε εκτεταμένες επεμβάσεις γύρω στα 1230 με την υπερύψωση των πλάγιων κεραιών την προσθήκη τρούλου και την αλλαγή της ανωδομής του ώστε να θυμίζει εξωτερικά σταυροειδή με τρούλο

73 Μ Μπορμπουδάκης laquoΜεσαιωνικά μνημεία Κρήτηςraquo ΑΔ τ 28 (1973) Β2 Χρονικά σελ 597-607 Για τον όσιο Ιωάννη τον Ξένο βλ Μ Andrianakis


Εικ 21 Ναός Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέλια Χανίων

Η ομάδα των ναών των οποίων η οικοδόμηση στο πρώτο μισό του 11ου αιώνα συνδέεται με τον Ιωάννη τον Ξένο74 στον τύπο του ελεύ-θερου σταυρού ή του σταυροειδούς με τρούλο αποτελεί μια στερεή βάση για την έρευνα της διάδοσης και εξέλιξης των τύπων αυτών στην Κρήτη Εκτός από τον σταυρικό με τρούλο ναό της Παναγίας των Μυριοκεφάλων στην ίδια ομάδα ανήκει ο κτισμένος επίσης από τον Ξένο ναός του Αγίου Παύλου Αγίου Ιωάννη Σφακίων (εικ 23)75

mdash 333 mdash

laquoSaint John Xenos and his cultraquo στο Evangelia Hadjitryphonos (επιμ) Routes of Faith in the Medieval Mediterranean Thessalonike 2008 σελ 256-268

74 Μ Ανδριανάκης laquoΟ Άγιος Ιωάννης ο Ερημίτης και η Μονή του Γδερνέτουraquo Πεπραγμένα Ε΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου τόμ Β΄ Ηράκλειο 1980 σελ 14-53 σελ 39-48 Μ Ανδριανάκης laquoΝέα στοιχείαraquo όπ 1991 σελ 12-16 Ε Θεοχαροπούλου Συμβολή όπ 2000 M Andrianakis laquoSaint John Xenoshellipraquo όπ 2008 σελ 257-263

75 Κ Λασσιθιωτάκης laquoΕκκλησίες της Δυτικής Κρήτης Ε΄ Επαρχία Σφακίωνraquo Κρητικά Χρονικά τόμ ΚΓ΄ (1971) σελ 101-105 Παρά το γεγονός ότι κτίστηκε

Εικ 22 Καθολικό Μονής Παναγίας Αντιφωνήτριας Μυριοκεφάλων Ρεθύμνου


καθώς και οι ναοί της Παναγίας στην Κυριάννα Ρεθύμνου (εικ 24)76 και των Αγίων Σαράντα στους Δαφνέδες Μυλοποτάμου (εικ 25)77 Στους ναούς των Μυριοκεφάλων και της Κυριάννας οι κεραίες του σταυρού διαμορφώνονται πλαστικά με απλά τυφλά αψιδώ-ματα Στον απομονωμένο Άγιο Παύλο Σφακίων οι πλάγιες όψεις

mdash 334 mdash

σε μια εντελώς απομονωμένη θέση ασφαλώς από ντόπιους τεχνίτες το επιμε-λημένο διπλό τυφλό αψίδωμα της δυτικής όψης και οι χαρακτηριστικές στους ναούς του οσίου κόγχες στην ανατολική παρειά των κεραιών του σταυρού αποτελούν νεωτερισμούς που αποδίδονται στις οδηγίες του Ξένου

76 G Gerola όπ σελ 211 σημ 427 Μ Ανδριανάκης laquoΟ ναός της Θεοτόκου στην Κυριάννα Ρεθύμνουraquo Ε΄ Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολο-γίας και Τέχνης Περιλήψεις Αθήνα 1985 σελ 7-8 Ο μεσοβυζαντινός σταυρικός ναός γνώρισε εκτεταμένες επεμβάσεις στα χρόνια της Βενετοκρατίας με κυριό-τερες τη σταδιακή επέκταση της δυτικής κεραίας την προσθήκη παρεκκλησίου στη νότια κεραία τη μετατροπή των κεραιών του σταυρού εσωτερικά σε κόγχες και την προσθήκη νέου τρούλου κατά το 16ο αιώνα και τέλος την κατασκευή χαρακτηριστικής μανιεριστικής πρόσοψης δυτικά από λαξευτό πωρόλιθο Οι πρόσφατες εργασίες αποκατάστασης από την 28η ΕΒΑ επιβεβαίωσαν τις υποθέ-σεις μας και ανέδειξαν τις διάφορες οικοδομικές φάσεις του ναού (Σ Παναγό-πουλος laquoΑποκατάσταση του ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου στην Κυριάννα Ρεθύ-μνουraquo Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 1 Ρέθυμνο 2010 σελ 568-577) Ο αρχιτε-

Εικ 24 Ναός Παναγίας Κυριάννας Ρεθύμνου


είναι επίπεδες και μόνο η δυτική διαμορφώνεται με ένα ιδιαίτερα επιμελημένο διπλό αψίδωμα το οποίο περιβάλλει το τονισμένο θύρωμα που δείχνει μια επιτόπου εξέλιξη στη ναοδομία του α΄ μισού

του 11ου αιώνα και συνδέεται με τις εμπειρίες του κτήτορα από το ταξίδι του στην πρωτεύουσα78 Στους ναούς της Παναγίας (εικ 26)79 του Αγίου Παύλου (εικ 27) και του Αγίου Ευτυχίου στο Χρωμονα-στήρι Ρεθύμνου (εικ 28)80 διαμορφώνονται ανά δυο μικρές κόγχες στο ανατολικό μέτωπο των κεραιών του σταυρού όμοιες με αυτές που υπήρχαν στους ναούς της Ζωοδόχου Πηγής στον Αλικιανό και τον Άγιο Δημήτριο Αγίου Δημητρίου Ρεθύμνου Ο τρούλος στο

mdash 335 mdash

κτονικός τύπος του ελεύθερου σταυρού και το όνομα του χωριού Κυριάννα (ο Ξένος είναι γνωστός στο λαό της Κρήτης ως Άι Κυρ Γιάννης) οδήγησαν στην υπόθεση της πιθανής ταύτισης του ναού με το γνωστό από τη διαθήκη του ναό του Αγίου Γεωργίου του Οψαροπιάστη στην περιοχή της Πηγής (Μ Ανδριανά-κης laquoΟ ναός της Θεοτόκου στην Κυριάννα Ρεθύμνουraquo όπ 1985)

77 G Gerola όπ σελ 211 Ο ναός σώζεται αλλοιωμένος από μεταγενέστερες επεμβάσεις στον τρούλο πιθανή επέκταση των κεραιών του σταυρού καλυμ-μένος από αλλεπάλληλα στρώματα ασβέστη Η μεγάλη ημικυλινδρική αψίδα και στοιχεία που διακρίνονται παρά τις αλλοιώσεις δείχνουν ότι η μελλοντική έρευνα είναι ιδιαίτερα σκόπιμη

78 M Andrianakis laquoSaint John Xenoshellipraquo όπ 2008 σελ 260-26179 Οι κόγχες κοσμούνται με τις παραστάσεις των αγίων Γεωργίου και Νικολάου

στηθαίων


Εικ 25 Ναός Αγίων Σαράντα Δαφνέδων Ρεθύμνου

Εικ 23 Ναός Αγίου Παύλου Αγίου Ιωάννη Σφακίων

ναό των Μυριοκεφάλων είναι βαρύς κυλινδρικός και ελαφρύ-νεται με την εναλλαγή τεσσάρων τυφλών αψιδωμάτων με ισάριθμα τοξωτά παράθυρα πλαισιωμένα από τυφλό αψίδωμα Αντίθετα ο επίσης κυλινδρικός τρούλος στο ναό του Αγίου Παύλου είναι μια εντελώς λιτή κατασκευή με τέσσερα μικρά ορθογώνια παρά-θυρα στοιχισμένα με τις κεραίες του σταυρού Πιθανώς ο κυλινδρι-κός τρούλος στο ναό των Αγίων Σαράντα είναι ο αρχικός με επεμ-βάσεις του 16ου αι ενώ ο τρούλος της Παναγίας στην Κυριάννα έχει ανακατασκευαστεί εξολοκλήρου το 16ο αιώνα Όσον αφορά στην

τοιχοποιία είναι απλή με χρήση πλίνθων και λαξευτών λίθων στα τοξωτά μέρη Στο ναό της Κυριάννας το τυφλό αψίδωμα της βόρειας κεραίας επιστέφεται από οδοντωτή ταινία ενώ στα δυτικά μέτωπα των κεραιών του σταυρού διαμορφώνονται διακοσμητικά διπλά τυφλά αψιδώματα που κοσμούνται από κεραμοπλαστικό διάκοσμο Ο τύπος του ελεύθερου σταυρού με τρούλο καθώς και άλλοι τύποι τρουλαίου επιβίωσαν και στη διάρκεια της Βενετοκρατίας81 αντί-θετα με τα όσα έχουν υποστηριχθεί εσχάτως82

mdash 336 mdash

80 Ν Δρανδάκης laquoΑι τοιχογραφίαι του Αγίου Ευτυχίου Ρεθύμνηςraquo Κρητικά Χρονικά τόμ Ι΄ (1956) σελ 215-236

81 G Gerola όπ σελ 209-213 σημ 427 Στον τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο είναι κτισμένοι οι ναοί της Αγίας Παρασκευής στη Σίβα Μαλεβιζίου (με συνεπτυγμένες τις κεραίες ώστε να μην είναι ορατές εξωτερικά ndash το δεύτερο στρώμα ζωγραφικής χρονολογείται στο 14ο αι) του Μιχαήλ Αρχαγγέλου στον Κυρτωμάδω Χανίων (ο τρούλος ανακατασκευάστηκε κατά το 19ο αιώνα ο αδημοσίευτος τοιχογραφικός διάκοσμος είναι του 14ου αι) της Παναγίας στην Πυργού Μαλεβιζίου (14ος αι) της Παναγίας στο Μονόχωρο Καινούριου


Εικ 26 Ναός Παναγίας Μυριοκεφάλων Ρεθύμνου

Περισσότεροι ναοί σώζονται στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυ-ροειδούς με τρούλο Από αυτούς ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής (Άι Κυρ Γιάννης) στον Αλικιανό Χανίων (εικ 29) κτίστηκε με βεβαι-

mdash 337 mdash

Εικ 27 Ναός Αγίου Παύλου Σφακίων

Εικ 28 Ναός Αγίου Ευτυχίου στο Χρωμοναστήρι Ρεθύμνου


(14ος αι) της Παναγίας Γκουβερνιώτισσας στις Ποταμιές Πεδιάδας (14ος αι) της Παναγίας στο Αβδού Πεδιάδας (15ος αι) του Αγίου Γεωργίου στα Πιτσί-δια Πυργιώτισσας (η δυτική κεραία επεκτάθηκε κατά το 19ο αιώνα) της Αγίας Παρασκευής κοντά στη Μονή Ασωμάτων Αμαρίου (15ος αιώνας με βάση την τοιχογραφία πάνω από τον τάφο του Γεωργίου Χορτάτζη στη σωζόμενη από τον αρχικό ναό βόρεια κεραία του σταυρού ndash ο τρούλος ανακατασκευάστηκε το 16ο αι) του Αγίου Ιωάννη στη Σίτανο Σητείας ανώνυμος ναός στις Λούρες Σητείας του Μιχαήλ Αρχαγγέλου () στην παλιά πόλη Χανίων (σήμερα ιδιωτική κατοικία)

82 Αν στους ναούς που αναφέρονται παραπάνω προστεθούν και οι τρουλαίες κατά μήκος επεκτάσεις μονόχωρων ναών από το 14ο μέχρι το 16ο αιώνα καθώς και η ανέγερση των τρίκογχων με τρούλους ναών στη δυτική Κρήτη κατά τους 16ο και 17ο αιώνες η άποψη για την υποχώρηση του τρούλου κατά τη Βενε-τοκρατία και μάλιστα για λόγους πολιτικούς και δογματικούς (Ο Γκράτσιου Η Κρήτη όπ 2010 σελ 229-263) δεν φαίνεται να ευσταθεί Το ποσοστό των τρουλαίων ναών που κτίστηκαν στη διάρκεια της Βενετοκρατίας δεν είναι ευκαταφρόνητο

ότητα από τον όσιο Ιωάννη τον Ξένο γύρω στα 103083 μετά την επιστροφή του από ένα εξαιρετικά καρποφόρο ταξίδι στην Κωνστα-ντινούπολη84 Από την παραμονή του στην πρωτεύουσα απεκόμισε εκτός των άλλων σημαντικές εμπειρίες ορατές στο ναό του Αλικια-νού85 τόσο όσον αφορά στην αφιέρωσή του στη Ζωοδόχο Πηγή όσο και σε καινοτομίες στην οικοδόμησή του σύμφωνα με τις οδηγίες του σε τοπικό συνεργείο στο οποίο θα πρέπει να αποδώσουμε τις

mdash 338 mdash

83 G Gerola όπ σελ 239-240 Ο ακαδημαϊκός ΑΚ Ορλάνδος υποστήριξε ότι ο ναός αποτελεί ανακατασκευή του αρχικού κατά το 14ο αιώνα άποψη που είχε γίνει ευρύτερα αποδεκτή Σε παλιότερες εργασίες (Μ Ανδριανάκης laquoΝέα στοιχείαraquo όπ 1991 σελ 14-15) υποστηρίξαμε ότι πρόκειται για το αυθε-ντικό κτίσμα του Ξένου άποψη που επιβεβαιώθηκε πλήρως από τις πρόσφατες εργασίες αποκατάστασης Στον 11ο αιώνα χρονολογούνται μορφές αγίων που αποκαλύφθηκαν στην πρόθεση

84 ΝΒ Τωμαδάκης laquoΟ Άγιος Ιωάννης ο Ξένος και η διαθήκη αυτούraquo Κρητικά Χρονικά τόμ Β΄ (1948) σελ 47-72 Μ Ανδριανάκης laquoΟ Άγιος Ιωάννης ο Ερημίτηςraquo όπ 1980 σελ 41-42 Ο Ιωάννης εξασφάλισε χρυσόβουλο με οικονομικές διευκολύνσεις το προνόμιο του σταυροπηγίου γενναίες δωρεές σε χρήματα εικόνες χειρόγραφα και εκκλησιαστικά σκεύη


Εικ 29 Ναός Ζωοδόχου Πηγής στον Αλικιανό Χανίων

όποιες ατέλειες και παρανοήσεις Η έντονη προεξοχή των πλάγιων κεραιών με τονισμό του σταυρικού σχήματος και η κάπως ατελής προσαρμογή των γωνιαίων διαμερισμάτων προσδίδει στο μνημείο ένα μεταβατικό χαρακτήρα που επαναλαμβάνεται σχεδόν αυτού-σιος και στο λίγο μεταγενέστερο ναό του Αγίου Δημητρίου Αγίου Δημητρίου Ρεθύμνου (εικ 30)86 καθώς και στο ναό του Αγίου Γεωρ-γίου στο Μαλαθρέ Αγίου Βασιλείου (εικ 31)87 Ο ναός της Παναγίας

mdash 339 mdash


Εικ 30 Ναός Αγίου Δημητρίου Αγίου Δημητρίου Ρεθύμνου

Εικ 31 Ναός Αγίου Γεωργίου στο Μαλαθρέ Ρεθύμνου

85 Είναι το μόνο από τα κτίσματά του το οποίο χαρακτηρίζει το δημώδες κείμενο του βίου του ως ἐκκλησίαν ὡραιοτάτην (Τωμαδάκης όπ 1948 σελ 65)

86 G Gerola όπ σελ 218-219 Μ Μπορμπουδάκης laquoΒυζαντινά και μεσαιωνικά μνημεία Κρήτηςraquo Κρητικά Χρονικά τ ΚΒ΄ (1970) σελ 522 τ ΚΓ΄ (1971) σελ 499-500 και τ ΚΔ΄ (1972) σελ 494-495 Μ Ανδριανάκης laquoΝέα στοιχείαraquo όπ 1991 Ε Θεοχαροπούλου Συμβολή όπ 2000 σελ 16-25 σποραδικά και 210-214 Η Θεοχαροπούλου ταυτίζει το ναό με τον Άγιο Γεώργιο τον Οψαρο-πιάστη κοντά στην Πηγή Ρεθύμνου που έκτισε ο Ιωάννης σύμφωνα με τα κείμενα πριν από το ναό του Αλικιανού και το ταξίδι του στην Κωνσταντι-νούπολη (Ε Θεοχαροπούλου Συμβολή όπ 2000 σελ 22-25) Η άποψη θα μπορούσε να γίνει δεκτή αν θεωρηθεί ότι η πληροφορία του βίου για την οικο-δόμηση του ναού συνδέθηκε εκ παραδρομής με την πρώιμη περίοδο δράσης του οσίου πριν από το ταξίδι του στην πρωτεύουσα

87 G Gerola όπ σελ 24 Η Ε Θεοχαροπούλου (Συμβολή όπ 2000 σελ 57-63 σποραδικά και 223-224 και της ίδιας laquoΠαρατηρήσεις στους σταυρο-ειδείς εγγεγραμμένους ναούς της Κρήτηςraquo Πεπραγμένα Η΄ Διεθνούς Κρητο-λογικού Συνεδρίου τόμ Β1 Βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδος Ηράκλειο 2000 σελ 251-266 σελ 254) χρονολογεί τον κυρίως ναό στο α΄ μισό και τον πρόσθετο νάρθηκα στο β΄ μισό του 11ου αιώνα

της Λαμπηνής88 Αγίου Βασιλείου (εικ 32) ακολουθεί στα τέλη του 12ου αιώνα με απλοποιήσεις τα ίδια πρότυπα89

Οι υπόλοιποι μεσοβυζαντινοί σταυροειδείς ναοί αλλά και ναοί άλλων τύπων της Κρήτης εμφανίζουν ορισμένα κοινά χαρακτηρι-στικά που συνδέονται όπως έχει γίνει γενικότερα αποδεκτό κυρίως

mdash 340 mdash


88 G Gerola όπ 219 Ο καθηγητής Κ Καλοκύρης (laquoΗ επισκοπή Λάμπης και η Παναγία η Λαμπηνήraquo Κρητικά Χρονικά τόμ Ι΄ (1956) σελ 305-316 σελ 313) χρονολογεί το ναό στο 14ο αιώνα Η Ε Θεοχαροπούλου (Συμβολή όπ 2000 σελ 69-73 σποραδικά και 226-229 η ίδια laquoΠαρατηρήσειςraquo όπ 2000 σελ 254) τοποθετεί το ναό στα τέλη του 11ου ή στις αρχές του 12ου αιώνα

89 Μ Ανδριανάκης laquoΝέα στοιχείαraquo όπ 1991 σελ 22-23 Στοιχεία για την προτεινόμενη χρονολόγηση θεωρήθηκαν η καθαρά διακοσμητική χρήση των υποτυπωδών τυφλών αψιδωμάτων που δεν ανταποκρίνονται στη δομή του ναού η απλουστευμένη και αδέξια χρήση των επιμέρους αρχιτεκτονικών στοι-χείων η απλή τοιχοποιία καθώς και το πρώτο από τα τρία στρώματα ζωγρα-φικής που χρονολογείται στα τέλη του 12ου αιώνα Η σειρά των τετράλοβων παραθύρων στα αετώματα των κεραιών πάνω από τα τυφλά αψιδώματα (εκτός από τα δίλοβα ίχνη των οποίων φαίνονται πιο κάτω) καθώς και η τοποθέ-τηση του τριλόβου πολύ ψηλά στην αψίδα αποτελούν επινοήσεις του τοπικού

Εικ 32 Ναός Παναγίας Λαμπηνής Ρεθύμνου

με την αρχιτεκτονική παράδοση της Πρωτεύουσας η οποία επηρε-άζει την τοπική δραστηριότητα Στην ομάδα των ναών που χρονο-λογούνται στον 11ο αιώνα90 εντοπίζονται επιμέρους στοιχεία όπως είναι η δομική διαμόρφωση των εξωτερικών επιφανειών πλαστικά με τη χρήση τυφλών αψιδωμάτων με εναλλαγή επάλληλων πλίν-θων και λαξευτών πωρολίθων η χρήση σταυροθολίων91 στη στέγαση των γωνιαίων διαμερισμάτων Στο ναό της Παναγίας στο Φόδελε Ηρακλείου η ύπαρξη εκτεταμένων ερειπίων της προγενέστερης βασι-λικής επηρέασε τη διαμόρφωση της νότιας όψης (εικ 33) Σε ορισμέ-

mdash 341 mdash


τεχνίτη Τα παράθυρα όπως και μερικά του τρούλου έχουν κλειστεί κατά την τοιχογράφηση του 14ου αιώνα

90 Πρόκειται για τους ναούς της Παναγίας στο Φόδελε Μαλεβιζίου του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου στο Ρουκάνι Τεμένους της Αγίας Βαρβάρας στα Λατζιανά Κισάμου και της αρχικής φάσης (μέρος του νότιου τοίχου) του ναού της Παναγίας στην Πατσώ Αμαρίου

91 Στους ναούς της Ζωοδόχου Πηγής στον Αλικιανό του Αγίου Δημητρίου στον Άγιο Δημήτριο την Παναγία στο Φόδελε Επίσης με σταυροθόλια στεγάζονται

Εικ 33 Ναός Παναγίας Φόδελε Ηρακλείου

νες περιπτώσεις είναι πιθανή και η χρήση φουρνικών92 ενώ στους ναούς του Αγίου Παντελεήμονα στα Νοπήγια Κισάμου (εικ 34)93 Παναγίας Ζερβιώτισσας Στύλου Αποκορώνου (εικ 35)94 του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστό-μου στο Ρουκάνι Τεμένους (εικ 36)95 της Αγίας Βαρβάρας στα

Λατζιανά Κισάμου (εικ 37)96 του Αγίου Μύρωνα Αγίου Μύρωνα

mdash 342 mdash


τα πλάγια κλίτη και ο νάρθηκας του ναού της Παναγίας στην Επισκοπή Αγιάς Κυδωνίας κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο (βλ παραπάνω)

92 Ναός Παναγίας Εφτάτρουλης Ιεράπετρας όπως υποτίθεται από την ονομα-σία (Ε Θεοχαροπούλου Συμβολή όπ 2000 σελ 105 σημ 243) και ίσως ο ναός της Παναγίας στην Πατσώ Αμαρίου (Μ Μπορμπουδάκης laquoΒυζαντινά και μεσαιωνικά μνημεία Κρήτηςraquo Κρητικά Χρονικά τόμ ΚΕ΄ (1973) σελ 504-505) αν δεχτούμε ότι τα σωζόμενα λείψανα των φουρνικών από την ανακατασκευή του 14ου αιώνα επαναλαμβάνουν την αρχική στέγαση (Ε Θεοχαροπούλου Συμβολή όπ 2000 σελ 103-107 σποραδικά και 238-239) Η μεσοβυζα-ντινή φάση του ναού πάντως εντοπίστηκε μόνο στο νότιο τοίχο που διαμορ-φώνεται με τυφλά αψιδώματα και στο νάρθηκα σε αντίθεση με τον υπόλοιπο ναό που ανακατασκευάστηκε σχεδόν εκ θεμελίων κατά το 14ο αιώνα πιθανώς μετά το σεισμό του 1303 (Μ Ανδριανάκης laquoΟ ναός της Παναγίας στην Πατσώ Αμαρίουraquo στο Κρήτη Περιήγηση στη φύση και τον πολιτισμό Έκδοση Περι-φέρειας Κρήτης (Πρόγραμμα Terra-Dias) Ηράκλειο 2002 σελ 223-228) Με φουρνικό στεγάζεται και το μεσαίο τμήμα του νάρθηκα του ναού της Ζωοδό-χου Πηγής στον Αλικιανό (Α Ορλάνδος laquoΔύο βυζαντινά μνημεία της δυτικής Κρήτηςraquo ΑΒΜΕ τόμ Η΄ (1955-56) σελ 170-205 σελ 179) Φουρνικά κάλυ-πταν επίσης και τα ανατολικά γωνιαία διαμερίσματα του ναού του Αγίου Βασι-λείου Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου στο β΄ μισό του 13ου αιώνα (Μ Ανδριανάκης και Κ Γιαπιτσόγλου Χριστιανικά μνημεία όπ 2012 σελ 321-323)

93 G Gerola όπ σελ 220 σημ 17 Κ Λασσιθιωτάκης laquoΕγγεγραμμένοι σταυρο-ειδείς ναοί της Δυτικής Κρήτηςraquo Πεπραγμένα Β΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνε-δρίου τόμ Β΄ Εν Αθήναις 1968 σελ 344-356 σελ 344 Ε Θεοχαροπούλου Συμβολή όπ 2000 σελ 14-15 σποραδικά και 205-207

94 G Gerola όπ σελ 214 σημ 17 Κ Λασσιθιωτάκης όπ 1968 σελ 345-348 Ε Θεοχαροπούλου Συμβολή όπ 2000 σελ 36-45 σποραδικά και 207-210

95 G Gerola όπ σελ 223 σημ 17 Μ Μπορμπουδάκης laquoΒυζαντινά και μεσαι-ωνικά μνημεία Κρήτηςraquo Κρητικά Χρονικά τόμ ΚΒ΄ (1970) σελ 521-528 σελ 522 Ε Θεοχαροπούλου Συμβολή όπ 2000 σελ 64-68 και 225-226

Εικ 34 Ναός Αγίου Παντελεήμο-να στα Νοπήγια Χανίων

mdash 343 mdash


Εικ 35 Ναός Παναγίας Ζερβιώτισσας Στύλου Χανίων

Ηρακλείου (εικ 38)97 αξιοποιείται η ημικυλινδρική καμάρα όπως και στον απροσδιόριστης χρονολόγησης ναό της Παναγίας στην Ανώπολη Πεδιάδας98 και στο μεταγενέστερο του Μιχαήλ Αρχαγ-γέλου (laquoΑστράτηγουraquo) στην Αράδενα Σφακίων99 Οι αψίδες είναι συνήθως ημικυλινδρικές με τρίλοβα ή δίλοβα παράθυρα οι κεντρι-κές και μονόλοβα οι πλάγιες Τρίπλευρη είναι η κεντρική και ημικυ-

96 Κ Λασσιθιωτάκης laquoΕγγεγραμμένοιhellipraquo όπ 1968 σελ 349-351 Ο Λασσιθιω-τάκης χρονολογεί το ναό στον 14ο αιώνα οι K Gallas K Wessel και Ε Μπορ-μπουδάκης (Byzantinisches Kreta Muumlnchen 1983 σελ 196-197) στους 14ο-15ο αι Με βάση την αρχιτεκτονική αλλά και τον υψηλής ποιότητας τοιχογραφικό διάκοσμο ο ναός χρονολογήθηκε στο β΄ μισό του 11ου αιώνα (Μ Ανδριανάκης laquoΟ ναός της Αγίας Βαρβάρας στα Λατζιανά Κισάμουraquo Γ΄ Συμπόσιο βυζαντι-νής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης Περιλήψεις Αθήνα 1983 σελ 9-10 του ίδιου laquoΝέα στοιχείαraquo όπ 1991 σελ 17-18 Επίσης βλέπε Ε Θεοχα-ροπούλου Συμβολή όπ 2000 σελ 33-35 σποραδικά και 217-219)


98 G Gerola όπ σελ 242 σημ 17 Ε Θεοχαροπούλου Συμβολή όπ 2000 σελ 87-88 σποραδικά και 232-233

mdash 344 mdash


Εικ 36 Ναός Αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου Ρουκανίου Ηρακλείου

Εικ 37 Ναός Αγίας Βαρβάρας Λατζιανών Κισάμου (βόρεια όψη)

λινδρικές οι πλάγιες αψίδες στην Αγία Βαρβάρα Λατζιανών (εικ 39) πεντάπλευρη στη βάση και ημικυλινδρική στη συνέχεια στους ναούς της Ζωοδόχου Πηγής Αλικιανού (εικ 40)100 και Αγίου Δημητρίου Ρεθύμνου101 Οι τρούλοι είναι συνήθως κυλινδρικοί με τοξωτά μονό-

mdash 345 mdash


99 Ο ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου (laquoΑστράτηγοςraquo) στην Αράδενα Σφακίων δεν μπορεί να περιληφθεί στους μεσοβυζαντινούς (α΄ μισό 11ου αι) όπως προτείνει η Ε Θεοχαροπούλου (Συμβολή όπ 2000 σελ 223 της ίδιας laquoΠαρατηρήσεις στους σταυροειδείςhellipraquo όπ 2000 σελ 258) αφού χρονολογείται στο πρώτο μισό του 14ου όπως σωστά είχε προτείνει ο Κ Λασσιθιωτάκης (όπ 1968 σελ 348-349) και επίσης οι K Gallas K Wessel και Ε Μπορμπουδάκης (όπ 1983 σελ 253-254) και Μ Ανδριανάκης (laquoΝαός Παναγίας Γαλακτούσας Απομαρμάraquo όπ 2009 σελ 109 σημ 36) με βάση τόσο την αρχιτεκτονική όσο και τον τοιχογραφικό διάκοσμο

100 Οι πλάγιες αψίδες στο ναό του Αλικιανού είναι ορθογώνιες Στην Παναγία του Φόδελε οι ορθογώνιες αψίδες οφείλονται στην ύπαρξη των λειψάνων της παλαιοχριστιανικής βασιλικής

101 Το κατώτερο μέρος των αψίδων αποκαλύφθηκε πρόσφατα κατά τις εργασίες αποκατάστασης Το ανώτερο ημικυλινδρικό τμήμα αποτελεί μεταγενέστερη επέμβαση εξωτερικά ενώ από την εσωτερική πλευρά σωζόταν και μεγάλο μέρος του τρίλοβου παραθύρου με σταθμούς από πλίνθους

Εικ 38 Ναός Αγίου Μύρωνα Αγίου Μύρωνα Ηρακλείου

λοβα παράθυρα και κωνική στέγη στην απλούστερή τους μορφή102 και με διπλά αψιδώματα οι πιο σύνθετοι103 Ο τρούλος της Παναγίας της Ζερβιώτισσας είναι οκτάπλευρος ως προς το κατώτερο μέρος του κατά ελλαδική επίδραση και κυλινδρικός ως προς την απόληξή του104 Στην περίπτωση των μεσοβυζαντινών λουτρών που μετατρά-πηκαν αργότερα σε ναούς στην Επισκοπή Ιεράπετρας (εικ 41)105 και Κάτω Επισκοπή Σητείας106 ο τρούλος107 έχει διμερές τύμπανο

mdash 346 mdash


102 Στο ναό του Αγίου Παντελεήμονα Νοπηγίων Κισάμου ο βαρύς κυλινδρικός τρύλος με μαστοειδή απόληξη φέρει μικρά ορθογώνια ανοίγματα Στο ναό της Παναγίας στο Φόδελε οι σταθμοί είναι από κατεργασμένους λίθους και τα τόξα από πλίνθους Ακόμη πιο απλός είναι ο τρούλος του ναού του Αγίου Παύλου Σφακίων με τους ορθογώνιους απλούς φεγγίτες Τμήμα του τρούλου της Αγίας Βαρβάρας των Λατζιανών που βρέθηκε κατά την ανασκαφή είναι από χυτή τοιχοποιία με εγχάρακτο λευκό κονίαμα και ταινίες από οδοντωτή πλίνθο που πλαισιώνουν τα τοξωτά ανοίγματα

103 Καθολικό μονής Μυριοκεφάλων (εναλλαγή παραθύρων με τυφλά αψιδώ-ματα) ναός Αγίου Δημητρίου ναός Ζωοδόχου Πηγής (ανακατασκευάστηκε πρόσφατα στα πρότυπα του Αγίου Δημητρίου και του τριλόβου παραθύρου της αψίδας του ίδιου του ναού) ναός Παναγίας Λαμπηνής

Εικ 39 Ναός Αγίας Βαρβάρας Λατζιανών Βόρεια αψίδα

Εικ 40 Ναός Ζωοδόχου Πηγής Αλικιανού Χανίων

κτιστό χαμηλά και επίστεψη από πλίνθινα τυφλά αψιδώματα Στο ναό του Αγίου Μύρωνα στον Άγιο Μύρωνα Μαλεβιζίου (εικ 42) ο μεγάλος κυλινδρικός τρούλος κοσμείται από ζώνη οκτώ αψιδω-μάτων τα οποία στηρίζονται σε προεξέχοντες ημικιονίσκους και επιστέφεται από οδοντωτή ταινία Ανάλογος είναι ο διάκοσμος και στον απλοποιημένο μεταγενέστερο τρούλο του ναού της Παναγίας στο Χουμεριάκω Μεραμβέλου (εικ 43)108 Στους μεταγενέστερους

mdash 347 mdash


104 Οι οκτώ πλευρές της κατώτερης ζώνης προεξέχουν με τη μορφή αντηρίδων στις οποίες στηρίζονται τα διπλά τόξα των παραθύρων

105 G Gerola όπ σελ 92-94 Κ Μυλοποταμιτάκη laquoΟ ναός του Αγίου Γεωργίου και Χαραλάμπουraquo όπ 1984 [1986] Μ Ανδριανάκης laquoΧριστιανικά μνημεία επαρχίας Μυλοποτάμουhellipraquo όπ 2006 σελ 53-55

106 G Gerola όπ σελ 95-96 Μ Κατηφόρη laquoΑνασκαφή στο ναό των Αγίων Αποστόλωνraquo όπ 2010 σελ 211-219

107 Το τύμπανο στην Επισκοπή Ιεράπετρας είναι ορθογώνιο στο κατώτερο τμήμα και κυκλικό στο ανώτερο ενώ στην Κάτω Επισκοπή Σητείας οκτάπλευρο με εναλλασσόμενες μεγαλύτερες και μικρότερες πλευρές Και στις δυο περιπτώσεις το ανώτερο μέρος του τυμπάνου απολήγει σε τυφλά αψιδώματα από πλίνθους

108 G Gerola όπ σελ 241 Ε Θεοχαροπούλου Συμβολή όπ 2000 σελ 110-111 και σποραδικά Αν και ο ναός παρουσιάζει κάποια χαρακτηριστικά όπως η αντιστοιχία των τυφλών αψιδωμάτων με τη δομή του κτηρίου και η εγχάραξη στο κονίαμα ψευδοϊσόδομης τοιχοποιίας ο εξαιρετικά ραδινός τρού-


Εικ 41 Ναός Αγίων Γεωργίου και Χαραλάμπους Επισκοπής

Ιεράπετρας

ναούς του Μιχαήλ Αρχαγγέλου στην Αράδενα Σφακίων (εικ 44)109 και της Αγίας Ειρήνης Σούγιας Σελίνου (εικ 45)110 ο τρούλος είναι οκτάπλευρος και θυμίζει έντονα εκφυλισμένο laquoαθηναϊκούraquo τύπου111 Τα παράθυρα είναι συνήθως τοξωτά μονόλοβα δίλοβα στις όψεις

mdash 348 mdash


λος με την άτεχνη διακοσμητική τοξοστοιχία από ελαφρώς οξυκόρυφα τόξα που τον περιβάλλει τα εκφυλισμένα σταυροθόλια αλλά και η μοναδική σωζό-μενη παράσταση του Παντοκράτορα οδηγούν στη χρονολόγηση από τα μέσα του 13ου αιώνα Η διαμόρφωση καμπύλων επιφανειών με διακοσμητική τοξοστοιχία επιβιώνει κατά το 14ο αιώνα στον τρούλο του νάρθηκα του ναού της Αγίας Ειρήνης Αξού και τις αψίδες του ιερού του ναού της Παναγίας στο Μέρωνα Αμαρίου

109 Βλ παραπάνω σημ 99 Ο ναός είναι κτισμένος στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς με τρούλο που στηρίζεται πάνω σε τέσσερις πεσσούς στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής της οποίας ο ανατολικός τοίχος και η μεγάλη αψίδα σώζονται σε αρκετό ύψος Οι επιφάνειες είναι εντελώς επίπεδες Ο οκταγωνικός τρούλος (το ανώτερο μέρος έχει ανακατασκευαστεί) φέρει στις γωνίες υδρορροές και στις επιφάνειες ενσωματωμένα σκυφία Η τοιχογράφηση είναι έργο λαϊκού ζωγράφου των αρχών του 14ου αιώνα Με βάση τα παραπάνω

Εικ 43 Ναός Παναγίας στο Χουμεριάκω Λασιθίου

και τρίλοβα στις αψίδες με συνδυασμό λίθου και πλίνθου Ιδιάζουσα είναι η περίπτωση του ναού της Αγίας Βαρβάρας στα Λατζιανά (εικ 46) όπου στα γωνιαία διαμερίσματα είναι μονόλοβα με τεταρτοκυ-κλική απόληξη και στις κεραίες δίλοβα Στην τρίπλευρη αψίδα υπάρ-χει ένα μεγάλο μονόλοβο στην κεντρική και μικρότερα στις πλάγιες πλευρές112 Στο ναό της Παναγίας Λαμπηνής το τρίλοβο παράθυρο της αψίδας είναι σχεδόν στο σημείο γένεσης του τεταρτοσφαι-ρίου Στις κεραίες του σταυρού ανοίγονταν ανά ένα δίλοβο παρά-θυρο εντός του διακοσμητικού τυφλού αψιδώματος και ανά ένα

mdash 349 mdash


η χρονολόγηση του ναού στο laquoπρώτο μισό του 11ου αιώναraquo (Ε Θεοχαροπού-λου laquoΠαρατηρήσεις στους σταυροειδείςhellipraquo όπ 2000 σελ 258) δεν ευσταθεί

110 G Gerola όπ σελ 243 Κ Λασσιθιωτάκης laquoΕγγεγραμμένοιhellipraquo όπ 1968 σελ 356 Μ Ανδριανάκης laquoΝαός Παναγίας Γαλακτούσας Απομαρμάraquo όπ 2009 σελ 109 σημ 37 Ο τρούλος είναι οκτάπλευρος με τονισμένα καμπύλα γείσα και υδρορροές στις γωνίες Οι επιφάνειες είναι επίπεδες Σε πρόσφατες εργασίες αποκαλύφθηκαν λείψανα του τοιχογραφικού διακόσμου τα οποία μπορούν να χρονολογηθούν στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα

111 Κ Λασσιθιωτάκης laquoΕγγεγραμμένοιhellipraquo όπ 1968 σελ 356 Ο κομψός τρούλος με την παραβολοειδή απόληξη τα γείσα που τονίζουν τα τόξα των πλευρών και οι απλές υδρορροές στα σημεία επαφής των τόξων τον κατατάσσουν καθαρά στην ομάδα του λεγόμενου laquoαθηναϊκούraquo τύπου σε μια εντελώς απλοποιημένη μορφή (Μ Ανδριανάκης laquoΝαός Παναγίαςraquo όπ 2009 σελ 108-110)

112 Μ Ανδριανάκης laquoΟ ναός της Αγίας Βαρβάραςraquo όπ 1983 σελ 9-10 του ίδιου laquoΝέα στοιχείαraquo όπ 1991 σελ 17-18 Η διαμόρφωση της ανατολικής όψης του ναού θυμίζει την κατώτερη ζώνη της αντίστοιχης του ναού της Πανα-γίας των Χαλκέων Θεσσαλονίκης

Εικ 44 Ναός Μιχαήλ Αρχαγγέλου Αράδενας Χανίων

Εικ 45 Ναός Αγίας Ειρήνης Σούγιας Χανίων

mdash 350 mdash

τετράλοβο με μικρότερους τους ακραίους λοβούς στο ύψος των αετωμάτων113

Στην τοιχοποιία των μεσοβυζα-ντινών ναών της Κρήτης αξιοποι-ούνται πλίνθοι με άφθονο κονί-αμα114 σε συνδυασμό με αργούς ή κατεργασμένους λίθους Τα τόξα ιδίως είναι κτισμένα είτε από πλίν-θους είτε από συνδυασμό λίθων και πλίνθων Στο ναό της Αγίας Βαρβάρας στα Λατζιανά προξε-νεί εντύπωση η πλήρης αδιαφο-ρία για την εσωτερική τοιχοποιία σε αντίθεση με την εξαιρετικά επιμελημένη εξωτερική115 Ευρεία

χρήση πλίνθων υπάρχει στο ναό της Παναγίας στη Ρογδιά Μαλεβι-ζίου Μοναδική περίπτωση οικοδόμησης αποκλειστικά με πλίνθους αποτελεί ο νότιος τοίχος του αρχικού ναού της Αγίας Άννας στο Αμάρι116 Από την άλλη πλευρά εξαίρεση αποτελεί και ο καθεδρι-κός ναός του Σωτήρα της επισκοπής Αρκαδίας στα Πάρτιρα Μονο-φατσίου που είναι κτισμένος εξολοκλήρου από λαξευτούς λίθους τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά117


113 Όλα τα ανοίγματα τοιχίστηκαν κατά τη δεύτερη τοιχογράφηση του ναού όπως και τα παράθυρα του τρούλου κατά το α΄ μισό του 14ου αιώνα όπως διαπιστώ-θηκε από τις πρόσφατες εργασίες

114 Χαρακτηριστικό στοιχείο στα κονιάματα των ναών της πρώτης χιλιετίας είναι η χρήση εκτός των άλλων και χονδρής ποταμίσιας άμμου η οποία σταδιακά εκτοπίζεται από τον 13ο αιώνα (προσωπική παρατήρηση)

115 Οι δυο όψεις του μνημείου κτίστηκαν από διαφορετικά συνεργεία τα οποία μάλιστα δεν φρόντισαν για την τοποθέτηση επαρκών εγκάρσιων λίθων με αποτέλεσμα να είναι σε μεγάλη έκταση εντελώς ασύνδετες μεταξύ τους

116 Μ Ανδριανάκης laquoΝαός Παναγίας Γαλακτούσας Απομαρμάraquo όπ 2009 σελ 107 σημ 28 Ο νότιος τοίχος εξωτερικά είναι κτισμένος από κοινή τοιχοποιία με σποραδική χρήση πλίνθων και οστράκων Εσωτερικά είναι κτισμένος εξολο-κλήρου από πλίνθους με παχύ αρμό μεταξύ τους

Εικ 46 Ναός Αγίας Βαρβάρας Λατζιανών

mdash 351 mdash


Εκτός από τα τυφλά αψιδώ-ματα που δίνουν μια έντονη αίσθηση πλαστικότητας στις πλάγιες όψεις συχνή είναι η χρήση διακοσμητικών κογχών118 και μικρών αψιδωμάτων119 Στο ναό του Σωτήρα στα Πλεμενιανά Χανίων120 το αρχικό τρίλοβο παράθυρο της αψίδας περιβάλλε-ται από τυφλό αψίδωμα από πλίν-θους και οδοντωτή ταινία (εικ 47) Στην άνω ζώνη της αψίδας του ναού της Ζωοδόχου Πηγής στον Αλικιανό επιμελημένες μικρές κόγχες εναλλάσσονται με τυφλά αψιδώματα (εικ 48) ενώ


118 Στους ναούς της Παναγίας των Μυριοκεφάλων της Ζωοδόχου Πηγής στον Αλικιανό του Αγίου Παύλου Σφακίων καθώς και στον Άγιο Δημήτριο Ρεθύ-μνου υπάρχουν μικρές κόγχες στο ανατολικό μέτωπο των κεραιών του σταυρού εσωτερικά Ανάλογες κόγχες υπάρχουν εκατέρωθεν της κόγχης του ναού του Αγίου Ευτυχίου στο Χρωμοναστήρι όπου οι laquoπλίνθοιraquo αποδίδονται με ερυθρό χρώμα στο κονίαμα Στη Ζωοδόχο Πηγή του Αλικιανού υπάρχει κόγχη στον αρχικά δυτικό τοίχο του ναού όπως και στη δυτική όψη του ναού της Πανα-γίας Κεράς στον Ασώματο Αμαρίου Στην ανώτερη ζώνη της αψίδας του ναού του Αλικιανού εναλλάσσονται μικρές κόγχες με τυφλά αψιδώματα (Μ Ανδρι-ανάκης laquoΝέα στοιχείαraquo όπ 1991 σελ 15) Στην περίπτωση του ναού της Παναγίας της Λαμπηνής ωστόσο (Ε Θεοχαροπούλου laquoΠαρατηρήσειςhellipraquo όπ 2000 σελ 256) πρόκειται για το τοποθετημένο ψηλά στην αψίδα τρίλοβο παρά-θυρο το οποίο κλείστηκε στη συνέχεια κατά τη δεύτερη τοιχογράφηση του ναού (προσωπική παρατήρηση)

119 Στον τρούλο του καθολικού της Μονής των Μυριοκεφάλων στην αψίδα του ναού της Ζωοδόχου Πηγής στον Αλικιανό στα δυτικά μέτωπα των κεραιών του σταυρού στο ναό της Παναγίας στην Κυριάννα

120 G Gerola όπ σελ 54-55 Σ Μαδεράκης laquoΜια εκκλησία στην Επαρχία Σελί-νου Ο Χριστός στα Πλεμενιανάraquo Πεπραγμένα Ε΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνε-δρίου τόμ Β΄ Ηράκλειο 1985 σελ 250-292

Εικ 47 Ναός Σωτήρα στα Πλεμενιανά Χανίων

μια ακόμη κόγχη υπάρχει νότια της κεντρικής θύρας στο νάρθηκα (εικ 49) Δυο μικρές κόγχες ανοί-γονται εκατέρωθεν της εισόδου στο νάρθηκα του ναού της Πανα-γίας Κεράς Αμαρίου121 Την τοιχο-ποιία ποικίλλουν τρόποι δόμη-σης που συνδέονται κυρίως με την αρχιτεκτονική παράδοση της Κωνσταντινούπολης όπως είναι η τεχνική της laquoκρυμμένης πλίνθουraquo που απαντάται στους ναούς της Ζωοδόχου Πηγής στον

mdash 352 mdash


Εικ 49 Ναός Ζωοδόχου Πηγής στον Αλικιανό


121 Μ Ανδριανάκης και Κ Γιαπιτσόγλου Χριστιανικά μνημεία όπ 2012 σελ 305


Αλικιανό (εικ 50)122 στο ναό του Αγίου Δημητρίου Αγίου Δημη-τρίου (εικ 51)123 στο ναό της Αγίας Βαρβάρας στα Λατζιανά124 στους ναούς-λουτρά της Επισκο-πής Ιεράπετρας (εικ 52)125 και Κάτω Επισκοπής Σητείας126 στο ναό του Αγίου Ιωάννη Επισκο-πής Μυλοποτάμου127 στο ναό της Παναγίας Ρογδιάς (εικ 53) και πιθανώς στο ναό της Πανα-γίας στο Φόδελε128 Συνηθισμένη

mdash 353 mdash


122 P Vocotopoulos laquoThe Concealed Cource Techniqueraquo JOB 28 (1979) σελ 247-260 Μ Ανδριανάκης laquoΝέα στοιχείαraquo όπ 1991 σελ 14 Ε Θεοχαροπούλου laquoΠαρατηρήσειςhellipraquo όπ 2000 σελ 262

123 Στις μικρές κόγχες της κεραίας του σταυρού στα τόξα των γωνιαίων διαμερισμάτων στο νότιο πεσσίσκο του τρίλοβου παραθύρου της αψίδας και πιθανώς στον τρούλο (ο οποίος ωστόσο έχει ανακατασκευαστεί στο μεγαλύτερο μέρος του) Η Ε Θεοχαροπού-λου (Συμβολή όπ 2000 σημ 35) δεν δέχεται την ύπαρξη της τεχνικής αυτής στο ναό αλλά το μεγάλο πάχος των ιδιαίτερα επιμελημένων αρμών μεταξύ των πλίνθων είναι χαρακτηριστικό

124 Μ Ανδριανάκης laquoΟ ναός της Αγίας Βαρβάραςraquo όπ 1983125 Κ Μυλοποταμιτάκη laquoΟ ναός του Αγίου Γεωργίου και Χαραλάμπουraquo όπ

1984 [1986] σελ 444126 Δάφνη Χρονάκη laquoΣτοιχεία διαμόρφωσης όψεων σε μεσοβυζαντινούς ναούς

του Νομού Λασιθίουraquo Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 1 Ρέθυμνο 2010 σελ 238-250 σελ 242

127 Στο βόρειο τοίχο (Ε Θεοχαροπούλου Συμβολή όπ 2000 σελ 262) της αρχικά τρίκλιτης βασιλικής (Μ Ανδριανάκης και Κ Γιαπιτσόγλου Χριστιανικά μνημεία όπ 2012 σελ 55 σημ 28)

128 Όπως φαίνεται από το κενό μεταξύ των πλίνθων στα τεταρτοσφαίρια των πλαγίων κογχών


είναι και η χάραξη στο κονίαμα σε απομίμηση ισόδομης τοιχοποι-ίας σύμφωνα με την αρχιτεκτονική παράδοση της Κωνσταντινού-πολης Την τεχνική αυτή στην πιο απλή μορφή συναντούμε στους ναούς του Αλικιανού του Αγίου Δημητρίου (εικ 54) των Λατζια-νών της Επισκοπής Μυλοποτάμου στον Άγιο Ευτύχιο στο Χρωμο-ναστήρι129 Στο ναό του Αγίου Μύρωνα (εικ 55) την Παναγία στη Ρογδιά Μαλεβιζίου το κονίαμα κάλυπτε πλήρως την τοιχοποιία και οι χαράξεις όπως και στο ναό του Αγίου Ιωάννη στο Ρουκάνι έχουν γίνει με σχοινί στο νωπό κονίαμα130 Στο ναό της Παναγίας στο

mdash 354 mdash


129 Στην αψίδα και τα σωζόμενα τμήματα του ανατολικού τοίχου από τον αρχικό ναό (προσωπική παρατήρηση)

130 Το σχοινί ήταν χρωματισμένο με ερυθρωπή ώχρα που παρέμεινε στο κονίαμα Στο Ρουκάνι όπου διατηρείται άθικτο μικρό μόνο μέρος του κονιάματος στη


Βόρεια αψίδα


Εικ 52 Ναός Αγίου Γεωργίου και Χαραλάμπου Επισκοπής



Φόδελε οι εσωτερικές επιφάνειες κάτω από το τοιχογραφημένο κονίαμα καλύπτονταν από παχύ στρώμα κονιάματος που φέρει εγχαράξεις σε απομίμηση ισόδο-μης τοιχοποιίας (εικ 56)131 Σε τάφο με τη μορφή αρκοσολίου στο μεσοβυζαντινό σταυροειδή ναό του Αγίου Γεωργίου Αρχα-νών που μετατράπηκε σε τρίκλιτη βασιλική κατά τη Βενετοκρατία οι επιφάνειες καλύπτονται από κονίαμα με εγχαράξεις που μιμού-νται πλινθοπερίκλειστη τοιχο-ποιία132 Η τεχνική αυτή επιβιώ-νει στη δυτική όψη του ναού του Αγίου Βασιλείου Αγίου Βασι-λείου Ρεθύμνου133 της οποίας η κοινή τοιχοποιία καλυπτόταν από παχύ δίχρωμο κονίαμα που φέρει εγχαράξεις σε απομίμηση πλινθοπερίκλειστης (εικ 57) Πλινθοπε-ρίκλειστη τοιχοποιία συναντάται σε σποραδική χρήση στους ναούς της Παναγίας της Ζερβιώτισσας (εικ 58) του Αγίου Ιωάννη στο

mdash 355 mdash



νοτιοανατολική γωνία παραμένει ορατό ένα μικρό τμήμα από τους ακατέργα-στους λίθους Η τοιχοποιία κάτω από το διακοσμητικό κονίαμα είναι επιμελη-μένη με χρήση τοπικά ενός αμελούς πλινθοπερίκλειστου συστήματος

131 Σώζονται μεγάλα τμήματα κυρίως στους πεσσούς Η καθαίρεση των κονιαμά-των και η laquoαρμολόγησηraquo της τοιχοποιίας μάς έχει στερήσει όπως και σε άλλες περιπτώσεις κάποια στοιχεία

132 Οφείλω ευχαριστίες για την πληροφορία στη συνάδελφο Ελένη Κανάκη η οποία ασχολείται με την έρευνα και αποκατάσταση του πολύ ενδιαφέροντος μνημείου

133 Μ Ανδριανάκης laquoΝαός Παναγίας Γαλακτούσας Απομαρμάraquo όπ 2009 σελ 109 Ο σταυροειδής με τρούλο και φουρνικά στα ανατολικά γωνιαία διαμερί-σματα ναός του οποίου σώζεται το βόρειο μέρος ενσωματωμένο σε νεότερο μονόχωρο καμαροσκέπαστο ναό χρονολογείται στο β΄ μισό του 13ου αι

Ρουκάνι της Παναγίας στον Απομαρμά (εικ 59)134 στο καθολικό της Μονής Ασωμάτων Αμαρίου135 Επιβίωση της τεχνικής αυτής στα χρόνια της πρώιμης Βενετοκρατίας είναι η χρήση οστράκων περιμε-τρικά των λίθων136

Αν και σε περιορισμένη έκταση ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος δεν απουσιάζει από τους μεσοβυζαντινούς ναούς της Κρήτης Η επιβίωσή του μάλιστα σε ναούς της περιόδου της Βενετοκρατίας σε πολλές περιοχές του νησιού υποδηλώνει την έκταση της χρήσης

mdash 356 mdash

Εικ 57 Ναός Αγίου Βασιλείου Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου (δυτική όψη)

134 Μ Ανδριανάκης laquoΝαός Παναγίας Γαλακτούσαςraquo όπ 2009 σελ 109135 Βλ παραπάνω σημ 54 Ο ναός διασώζει και άλλα στοιχεία της laquoελλαδικής

σχολήςraquo όπως η τρίπλευρη αψίδα του ιερού αλλά και πρώιμες δυτικές επιδρά-σεις όπως τα οξυκόρυφα τυφλά αψιδώματα στις πλάγιες όψεις και το δίλοβο φεγγίτη της αψίδας

136 Στην περίπτωση του ναού του Σωτήρα στους Σταμνιούς Ηρακλείου αλλά και σε πολλούς ναούς κυρίως του 13ου αιώνα (Μ Ανδριανάκης Αρχαιολογικό Δελτίο τ 55 (2000) σελ 1069)


Εικ 58 Ναός της Παναγίας Ζερβιώτισσας Στύλου Χανίων



mdash 357 mdash

του κατά τη Μεσοβυζαντινή περί-οδο137 Μέχρι σήμερα έχει επιση-μανθεί στο ναό της Παναγίας της Ζερβιώτισσας Στύλου σε γεωμε-τρικά σχέδια και γράμματα138 και με τη μορφή σταυρών στον τρούλο της Παναγίας της Λαμπη-νής139 Κεραμοπλαστικός διάκο-σμος με τη μορφή φιαλοστομίων που περιβάλλουν τα τόξα συνα-

ντάται στους ναούς-λουτρά της Επισκοπής Ιεράπετρας140 και Κάτω Επισκοπής Σητείας (εικ 60) όπου υπάρχουν και σταυροί από πλίν-θους καθώς και απλοί ρόδακες141 Το δυτικό μέτωπο των κεραιών

137 Δ Χρονάκη laquoΣτοιχεία διαμόρφωσης όψεωνhellipraquo όπ 2010 σελ 242-243138 Ε Θεοχαροπούλου laquoΠαρατηρήσειςhellipraquo όπ 2000 σελ 263139 Όπ140 Κ Μυλοποταμιτάκη laquoΟ ναός του Αγίου Γεωργίου και Χαραλάμπουraquo όπ

1984 [1986] σελ 444 Δ Χρονάκη laquoΣτοιχείαhellipraquo όπ 2010 σελ 242141 Μ Κατηφόρη laquoΑνασκαφήraquo όπ 2010 σελ 211 Δ Χρονάκη laquoΣτοιχεία

διαμόρφωσης όψεωνhellipraquo όπ 2010 σελ 242 Α Πασαδαίος Ο κεραμοπλαστι-κός διάκοσμος των βυζαντινών κτηρίων της Κωνσταντινουπόλεως Εν Αθήναις 1973 σελ 58 Δύο ρόδακες μέσα σε κύκλο από πλίνθους αποκαλύφθηκαν στην τονισμένη με τυφλό αψίδωμα δυτική όψη του ναού της Αγίας Μαρίνας κοντά στη Μονή Χαλέπας Μυλοποτάμου που χρονολογείται από το πρώτο στρώμα

Εικ 60 Ναός Αγίων Αποστόλων Κάτω Επισκοπής Σητείας

του σταυρού από την αρχική φάση του σταυρικού ναού της Παναγίας στην Κυριάννα Ρεθύ-μνου κοσμείται από διπλά τυφλά αψιδώματα με πλούσιο κεραμο-πλαστικό διάκοσμο από συνδυ-ασμό οριζοντίων καθέτων και ακτινοειδώς τοποθετημένων πλίνθων (εικ 61)142 Στη μεσο-βυζαντινή φάση του ναού των Αγίων Δέκα στους Αγίους Δέκα ανήκει μια ζώνη σε σχήμα laquoψαρο-κόκαλουraquo χαμηλά στη μεσαία αψίδα του ιερού143 Στο μέσο του νότιου τοίχου του ναού της Παναγίας Απομαρμά Καινούριου χρησιμοποιούνται διακοσμητικά σε ζώνη πλίνθοι που σχηματίζουν

γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου (εικ 62)144 Η επιβίωση απλών μορφών κεραμοπλαστικού διακόσμου με μορφή ζωνών κυρίως στις αψίδες του ιερού βήματος σε μονόχωρους ναούς της Υστεροβυζα-ντινής περιόδου145 συμπληρώνει την εικόνα και δείχνει ότι αποτε-λούσε συστατικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής της προηγούμενης

τοιχογράφησης στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα (Μ Ανδριανάκης και Κ Γιαπι-τσόγλου Χριστιανικά μνημεία όπ 2012 σελ 295)

142 Βλέπε παραπάνω σημ 76143 Ο Γκράτσιου Η Κρήτη όπ 2010 σελ 193 Η πληροφορία οφείλεται στην

Κ Μυλοποταμιτάκη όπ 1984 [1986] σημ 31144 Μ Ανδριανάκης laquoΝαός Παναγίας Γαλακτούσας Απομαρμάraquo όπ 2009 σελ

103 Χ Μπούρας Η ελλαδική ναοδομία κατά τον 12ο αιώνα Αθήνα 2002 σελ 467 Κ Τσουρής Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος των υστεροβυζαντινών μνημείων της βορειοδυτικής Ελλάδας Καβάλα 1988 σελ 144-148

145 Ενδεικτικά αναφέρονται ο μονόχωρος ναός του Αγίου Γεωργίου στη Βάθη (Κούνενι) Κισάμου (1289-90) την αψίδα του οποίου περιτρέχει τριπλή ζώνη με τρίγωνα από κεραμίδες (ΚΕ Λασσιθιωτάκης laquoΔύο εκκλησίες στο νομό Χανίωνraquo ΔΧΑΕ περ Δ΄ τόμ Β΄ (1960-61) σελ 9-56 σελ 40) ο σταυρεπίστε-


mdash 358 mdash

Εικ 61 Ναός Παναγίας Κυριάν-νας Ρεθύμνου



mdash 359 mdash

περιόδου αλλά και την ποικιλότητα της προέλευσης των επιδρά-σεων στην παράδοση του νησιού

Από την προσέγγιση που προηγήθηκε σε θέματα της μνημεια-κής αρχιτεκτονικής της Κρήτης κατά τη Δεύτερη Βυζαντινή περίοδο σε συνδυασμό με τη ζωγραφική146 που σώζεται συνήθως αποσπα-σματικά πιστεύω ότι οδηγούμαστε σε κάποια χρήσιμα συμπερά-σματα Σύμφωνα με τα όσα επισημάνθηκαν γύρω από τη μνημει-ακή αρχιτεκτονική της Κρήτης κατά τη Δεύτερη Βυζαντινή περίοδο αυτή παρουσιάζει μια συνέχεια όσον αφορά σε κάποιους αρχιτεκτο-νικούς τύπους όπως είναι οι μονόχωροι ναοί οι τρίκλιτες βασιλι-κές αλλά και τρουλαίοι Επομένως υπάρχει μια στέρεα βάση πάνω στην οποία στηρίζεται η δραστηριότητα της Μεσοβυζαντινής περι-όδου και δεν φαίνεται να έχουν ισχύ απόψεις που αφορούν είτε στην ιδιαιτερότητα του νησιού είτε στην προέλευση κάποιων τύπων από την Ανατολή147

γος της Παναγίας Βιγλιώτισσας στη Βουλισμένη Μεραμβέλου με απλή ζώνη από τρίγωνα ο ναός του Αγίου Γεωργίου στο Καπίστρι Ιεράπετρας με ζώνη από τρίγωνα και laquoψαροκόκαλοraquo (Δ Χρονάκη laquoΣτοιχεία διαμόρφωσης όψεωνhellipraquo όπ 2010 σελ 243) και πολλά άλλα παραδείγματα κατά τους 13ο και 14ο αιώνες

146 Μ Ανδριανάκης laquoΝέα στοιχείαraquo όπ 1991147 Βλέπε παραπάνω σημείωση 71

Η επικράτηση στοιχείων όπως είναι η πλαστική διαμόρφωση των όψεων με τυφλά αψιδώματα ο συνδυασμός λίθων και πλίνθων στην τοιχοποιία η μορφή τρούλων και η χρήση της κρυμμένης πλίν-θου και της εγχάραξης ψευδοϊσόδομης τοιχοποιίας πάνω στο κονί-αμα τεχνικές που συνδέονται με την παράδοση της Κωνσταντινού-πολης υποδεικνύουν μια άμεση σχέση η οποία εξάλλου προκύπτει με σαφήνεια από τις πηγές για την περίοδο μετά την απελευθέ-ρωση του νησιού από τους Άραβες Η σχέση αυτή ενεργοποιείται είτε με παρεμβάσεις της κεντρικής εξουσίας όπως η ανάμειξη του Σεργίου Νικητιάτη του Νίκωνα του Μετανοείτε του Αθανασίου του Αθωνίτη είτε με ενέργειες τοπικών προσωπικοτήτων όπως ο Ανδρέας Κρήτης και ο Ιωάννης ο Ξένος ή με χορηγική δραστηριό-τητα της κρητικής αριστοκρατίας όπως προκύπτει από τη μεταγε-νέστερη δραστηριότητα της οικογένειας Καλλέργη

Παράλληλα ωστόσο εντοπίζονται κυρίως ως επιβίωση σε αρκε-τούς μεταγενέστερους ναούς επιδράσεις από την παράδοση και της ελλαδικής σχολής Η απώλεια ενός πολύ μεγάλου αριθμού προγε-νέστερων της Βενετοκρατίας μνημείων περιορίζει κατά πολύ148 τις δυνατότητες για μια ευρύτερη τεκμηρίωση της υπόθεσης Το γεγο-νός υποδηλώνει ότι είχε αναπτυχθεί σχετική δραστηριότητα149 η οποία θα μπορούσε εύλογα να συνδεθεί με την πλησιόχωρη περιοχή της νότιας Πελοποννήσου

Η μνημειακή αρχιτεκτονική κατά τον 11ο αιώνα διακρίνεται για την ποιότητα των κατασκευών και την αμεσότερη σχέση με τα πρότυπά της ενώ παραμένει στάσιμη και εκπίπτει σταδιακά σε ένα λαϊκό επίπεδο από τα μέσα του 12ου αιώνα και εξής Το αντίθετο συμβαίνει στον τομέα της ζωγραφικής στον οποίο οι διεργασίες150

148 Όπως εξάλλου συμβαίνει γενικότερα με την προγενέστερη περίοδο η προσέγ-γιση της οποίας γίνεται μέσα από ένα πολύ περιορισμένο αριθμό μνημείων σε σύγκριση πχ με την ανάλογη περίπτωση της Κύπρου

149 Μ Ανδριανάκης laquoΝαός Παναγίας Γαλακτούσας Απομαρμάraquo όπ 2009 σελ 108-110

150 Περί τα μέσα του 12ου αιώνα χρονολογούνται τα τμήματα τοιχογραφικού διακόσμου στο ναό του Αγίου Γεωργίου στον Καλαμά Μυλοποτάμου τον οποίο ο Ε Μπορμπουδάκης αποδίδει σε χορηγική δραστηριότητα των Καλλερ-γών (Ε Μπορμπουδάκης laquoΟ ναός του Αγίου Γεωργίου στον Καλαμά Μυλο-ποτάμουraquo στο Ειρήνη Γαβριλάκη και Γιάννης Ζ Τζιφόπουλος (επιμ) Ο Μυλο-


mdash 360 mdash


mdash 361 mdash

ιδιαίτερα στο χώρο της δυτικής Κρήτης όπου η κατάκτηση από τους Βενετούς καθυστέρησε συνεχίζονται με υψηλής ποιότητας έργα ακόμη και μέχρι τα μέσα του 13ου αιώνα151 Κατά τον 13ο αιώνα ο ρόλος της προηγούμενης περιόδου τόσο στον τομέα της εκκλησι-αστικής αρχιτεκτονικής όσο και της ζωγραφικής είναι καταλυτικός στη διαμόρφωση μιας κυμαινόμενης ποιότητας λαϊκού επιπέδου δραστηριότητας χωρίς όπως φαίνεται δυνατότητα ανανέωσης καθώς το νησί έχει αποκοπεί από τον κορμό της Αυτοκρατορίας και βρίσκεται σε συνεχή αναστάτωση οι δε συνέπειες από το σεισμό του 1303 φαίνεται ότι άλλαξαν ριζικά το οικιστικό τοπίο της Κρήτης

Από τη συνοπτική εξέταση του θέματος που προηγήθηκε πιστεύω ότι καταλήγουμε αβίαστα στο συμπέρασμα ότι κατά τη Β΄ Βυζαντινή περίοδο η Κρήτη υπήρξε μια σημαντική από πλευράς μνημειακής τέχνης επαρχία του Βυζαντίου με υψηλό πολιτιστικό επίπεδο και ανοικτή σε επιδράσεις τόσο από το κέντρο όσο και σε περιφερειακές διεργασίες Παραμένει πάντα ανοικτό το θέμα τι θα συνέβαινε όσον αφορά στον ευρύτερο ρόλο της αν δεν ακολου-θούσε η κατάκτηση από τους Βενετούς στις αρχές του 13ου αιώνα

bull

πόταμος από την αρχαιότητα ως σήμερα τόμ V Αρχαίοι χρόνοι - Βυζαντινοί χρόνοι Ρέθυμνο 2006 σελ 93-99) Από τα τέλη του 12ου αιώνα χρονολογεί-ται ο διάκοσμος στους ναούς του Μιχαήλ Αρχαγγέλου Επισκοπής Κισάμου Αγίου Γεωργίου Κουρνά Αποκορώνου Αγίου Παντελεήμονα στο Μπιζαριανώ Πεδιάδας (στο αμελώς ανακατασκευασμένο δυτικό τμήμα του νότιου τοίχου) Σωτήρα στον Πρινέ Μυλοποτάμου Παναγίας Λαμπηνής που έχουν συνδεθεί με υψηλής ποιότητας διεργασίες της κομνήνειας παράδοσης (Μ Ανδριανάκης laquoΝέα στοιχείαraquo όπ 1991 σελ 20-23) Σε όλες τις περιπτώσεις αντίθετα με ότι συμβαίνει κατά τον 11ο αιώνα η ποιότητα της αρχιτεκτονικής στους ναούς αυτούς έχει εκπέσει σε ένα λαϊκό επίπεδο

151 Τοιχογραφικός διάκοσμος στους ναούς του Αγίου Νικολάου στα Κυριακοσέ-λια Αποκορώνου (Ε Μπορμπουδάκης laquoΟ ναός του Αγίου Νικολάουraquo όπ 2011) στο πρόσθετο κλίτος του Χριστού στο ναό του Αγίου Γεωργίου Κουρνά και στο ναό της Αγίας Κυριακής Αργυρούπολης Ρεθύμνου όπου ο εξαίρετης ποιότητας διάκοσμος συνδέεται άμεσα τόσο με την προηγούμενη παράδοση όσο και με πρώιμες ανανεωτικές τάσεις (Μ Ανδριανάκης laquoΝέα στοιχείαraquo όπ 1991 σελ 26-28)

copy 2011 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ laquoΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣraquo ΕΤΟΣ ΙΔΡΥΣΕΩΣ 1899

Χάληδων 83 731 31 Χανιά Κρήτης Τηλ amp fax 28210-53879wwwchrysostomos-chaniagr E-mail chrysostomosotenetgr

ISBN (vol) 978ndash960ndash9558ndash02ndash0ISBN (set) 978ndash960ndash8648ndash02ndash9

Επιμέλεια τόμου Ερατοσθέν ης Γ Καψωμένος Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη Μιχά λης Ανδριανάκης(ekapsomeyahoogr mvlazakiotenetgr mixandrianhotmailcom)

Διορθώσεις σελιδοποίηση και τυπογραφική φροντίδα Κωστής Ψυχογ υιός (pezanosotenetgr)

Εκτύπωση amp βιβλιοδεσία laquoΤυποκρ έταraquo ndash Γ Καζανάκης Δχοι ΑΒΕΒιΠε Ηρακλείου Κρήτης (infokazanakisgr)

Η έκδοση πραγματοποιείται με την υποστήριξη του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων Πολιτισμού και Αθλητισμού (wwwculturegr)

Την ευθύνη της έκδοσης έχει το ΔΣ του laquoΧρυσοστόμουraquo Αντώνης Πετρουλάκης (πρόεδρος) Κώστας Μαυρακάκης (αντιπρόεδρος) Βαγγέλης Μπούρμπος (γραμματέας) Χαράλαμπος Σκριβιλιωτάκης (ταμίας) Γιάννης Κουκλάκης Αικατερίνη Μανιά Κωνσταντίνος Β Πρώιμος (μέλη)

ΤΜΗΜΑ Βʹ













mdash 310 mdash








mdash 311 mdash









mdash 312 mdash







mdash 313 mdash









mdash 314 mdash







mdash 315 mdash








mdash 316 mdash











mdash 317 mdash









mdash 318 mdash









mdash 319 mdash








mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull



ΤΜΗΜΑ Βʹ













mdash 310 mdash








mdash 311 mdash









mdash 312 mdash







mdash 313 mdash









mdash 314 mdash







mdash 315 mdash








mdash 316 mdash











mdash 317 mdash









mdash 318 mdash









mdash 319 mdash








mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull













mdash 310 mdash








mdash 311 mdash









mdash 312 mdash







mdash 313 mdash









mdash 314 mdash







mdash 315 mdash








mdash 316 mdash











mdash 317 mdash









mdash 318 mdash









mdash 319 mdash








mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 310 mdash








mdash 311 mdash









mdash 312 mdash







mdash 313 mdash









mdash 314 mdash







mdash 315 mdash








mdash 316 mdash











mdash 317 mdash









mdash 318 mdash









mdash 319 mdash








mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 311 mdash









mdash 312 mdash







mdash 313 mdash









mdash 314 mdash







mdash 315 mdash








mdash 316 mdash











mdash 317 mdash









mdash 318 mdash









mdash 319 mdash








mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 312 mdash







mdash 313 mdash









mdash 314 mdash







mdash 315 mdash








mdash 316 mdash











mdash 317 mdash









mdash 318 mdash









mdash 319 mdash








mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 313 mdash









mdash 314 mdash







mdash 315 mdash








mdash 316 mdash











mdash 317 mdash









mdash 318 mdash









mdash 319 mdash








mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 314 mdash







mdash 315 mdash








mdash 316 mdash











mdash 317 mdash









mdash 318 mdash









mdash 319 mdash








mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 315 mdash








mdash 316 mdash











mdash 317 mdash









mdash 318 mdash









mdash 319 mdash








mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 316 mdash











mdash 317 mdash









mdash 318 mdash









mdash 319 mdash








mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 317 mdash









mdash 318 mdash









mdash 319 mdash








mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 318 mdash









mdash 319 mdash








mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull






mdash 319 mdash








mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 320 mdash






mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 321 mdash









mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 322 mdash









mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 323 mdash









mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 324 mdash






mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 325 mdash








mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 326 mdash







mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 327 mdash










mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull






mdash 328 mdash








mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 329 mdash










mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 330 mdash








mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 331 mdash







mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 332 mdash






mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 333 mdash







mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 334 mdash







mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 335 mdash




στηθαίων






mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 336 mdash






mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 337 mdash







mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 338 mdash






mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 339 mdash









mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 340 mdash






mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 341 mdash








mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 342 mdash








mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull



mdash 343 mdash







mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull



mdash 344 mdash





mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 345 mdash







mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 346 mdash







mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 347 mdash











mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 348 mdash






mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 349 mdash








mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull



mdash 350 mdash










mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull



mdash 351 mdash









mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 352 mdash







mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 353 mdash











mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 354 mdash











mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 355 mdash









mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 356 mdash









mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull






mdash 357 mdash















mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull











mdash 358 mdash




mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull





mdash 359 mdash












mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull










mdash 360 mdash


mdash 361 mdash



bull




mdash 361 mdash



bull




Date post:	15-Nov-2023
Category:	Documents
Upload:	independent
View:	0 times
Download:	0 times

Μ.Ανδριανάκης, Η μνημειακή αρχιτεκτονική στην Κρήτη...

Documents