9

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ ΣΤΟΝ 15ο ΚΑΙ 16ο ΑΙΩΝΑ ΑΙΘΟΥΣΑ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 25 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2011

ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΤΕΛΕΤΗ

13:00 - 14:00 Χαιρετισμός Δημάρχου

Χαιρετισμοί Συνδιοργανωτών

Χαιρετισμός Ιεράς Κοινότητας

Χαιρετισμός Οικουμενικού Πατριάρχου

14:00 - 14:30 Κωστής Σμυρλής,

Επίκουρος Καθηγητής, New York University - Department of History

Το Άγιον Όρος μέσα στην Οθωμανική αυτοκρατορία κατά τον 15ο αιώνα

14:30 - 15:00 Κρίτων Χρυσοχοΐδης, Διευθυντής Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού

Ιδρύματος Ερευνών

Το Άγιον Όρος στον 16ο αιώνα

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Ιστορία - Τουρκολογία - Δίκαιο - Θεσμοί

Πρόεδρος: Αντώνιος - Αιμίλιος Ταχιάος

17:00 - 17:15 Φωκίων Κοτζαγεώργης, Επίκουρος Καθηγητής Νεοελληνικής Ιστορίας ΑΠΘ

Το Άγιον Όρος μέσα από τα οθωμανικά έγγραφα του 15ου αιώνα

17:15 - 17:30 Ευγενία Κερμελή, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Οθωμανικού Δικαίου Πανεπι-

στημίου Μπίλκεντ

Το νομικό καθεστώς της αγιορειτικής μοναστηριακής περιουσίας τον 15ο και

τον 16ο αιώνα

17:30 - 17:45 Ηλίας Κολοβός, Επίκουρος Καθηγητής Οθωμανικής Ιστορίας

(Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης)

Κατάληψη του χώρου και μοναστηριακή γαιοκτησία στην οθωμανική

Χαλκιδική (15ος - 16ος αι.)

17:45 - 18:00 Aleksandar Fotić, Associate professor / Faculty of Philosophy

(University of Belgrade) Department of History

Hilandar's Response to Crisis and New Challenges in 15th and 16th Centuries

18:00 - 18:15 Νικόλαος Λιβανός, Φιλόλογος / Συνεργάτης ΙΒΕ/ΕΙΕ

Συμβολή στη μελέτη αγιορειτικών πατριογραφικών παραδόσεων

18:15 - 19:00 ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ

Πρόεδρος: Χαράλαμπος Παπαστάθης

19:00 - 19:15 Mirjana Živojinović, Correspondent Member of the Serbian Academy

of Sciences and Arts

Στοιχεία των εγγράφων του δεσπότου Στεφάνου Lazarevic για το Άγιον Όρος

/ Data of the acts of Despot Stefan Lazarevic concerning Mount Athos

(1400-1427)

10

19:15 - 19:30 Lidia Cotovanu, Doctorante (EHESS, Paris)

Des Principautes danubiennes au Mont - Athos. Retour vers une patrie

elargie (XVIe - XVIIe siecles) / Από τις παραδουνάβιες Ηγεμονίες στο Άγιον

Όρος. Επιστροφή σε μια διευρυμένη πατρίδα (16ος - 17ος αιώνας)

19:30 - 19:45 Vera G. Tchentsova, Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Γενικής Ιστορίας της Ρωσικής

Ακαδημίας Επιστημών - Μόσχα

Χορηγία και αυτοκρατορικός τίτλος: Ρωσία και Μονή Χιλανδαρίου τον

16ο αιώνα

19:45 - 20:00 Δημήτριος Γ. Αποστολόπουλος, Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών του Εθνικού

Ιδρύματος Ερευνών

Σχέσεις του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως με την Αθωνική Κοινότητα:

Από την κρίση στην εξομάλυνση

20:00 - 20:15 Κωνσταντίνος Πιτσάκης, Καθηγητής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

Νομοκανονικά και Νομικά θέματα διοίκησης του Αγίου Όρους στα

Μεταβυζαντινά χρόνια του Αγίου Όρους

20:15 - 20:45 ΣΥΖΗΤΗΣΗ

ΣΑΒΒΑΤΟ 26 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2011

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Θεολογία - Αγιολογία - Θεολογική γραμματεία

Πρόεδρος: Δέσπω Λιάλιου

09:30 - 09:45 Αστέριος Αργυρίου, Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Στρασβούργου

Ο εκ Θεσσαλονίκης ορμώμενος Αθωνίτης ιερομόναχος Μακάριος ο Μακρής

(1382/3 - 1431): ακολουθώντας τα ίχνη του Ησυχασμού

09:45 - 10:00 Παναγιώτης Σκαλτσής, Αναπλ. Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.

Ο ησυχασμός στο Άγιον Όρος κατά τους 15-16 αιώνες: Το παράδειγμα

Μακαρίου του Μακρή, Συμεών Θεσσαλονίκης και Θηκαρά"

10:00 - 10:15 Συμεών Πασχαλίδης, Αναπλ. Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ .

Όψεις της αγιορειτικής ιστορίας και πνευματικότητας κατά τον 15ο

και 16ο αιώνα

10:15 - 10:30 Rigo Antonio, Full Professor of Byzantine Philology and of History of

Byzantine Church art Dipartimento di Studi Umanistici,

Universita Ca' Foscari di Venezia

Vie et litterature spirituelle au Mont Athos (15e - 16e s.). Dionysios le

Studite et autres exemples

10:30 - 11:15 ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ

Πρόεδρος: Ιωακείμ Παπάγγελος

11:30 - 11:45 Δημοσθένης Κακλαμάνος, Θεολόγος - υποψ. Δρ. Θεολογίας

Νέα Πανηγυρικά στο Άγιον Όρος τον 15ο αιώνα. Τα Πανηγυρικά της Μονής

Βατοπεδίου και ο συντάκτης τους.

11:45 - 12:00 Ηλίας Ευαγγέλου, Λέκτορας Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ

Οι σλαβικοί ασκητικοί - μυστικοί σύμμεικτοι κώδικες του Αγίου Όρους τον

15ο και τον 16ο αιώνα

12:00 - 12:15 Ζήσης Μελισσάκης, Παλαιογράφος - Ερευνητής ΙΒΕ/ΕΙΕ

Η βιβλιοθήκη της Μονής Παντοκράτορος κατά τον 15ο και 16ο αιώνα.

Περιεχόμενο, νέες προσκτήσεις, απώλειες.

12:15 - 12:45 ΣΥΖΗΤΗΣΗ

11

ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Αρχαιολογία - Τέχνη

Πρόεδρος: Ευθύμιος Τσιγαρίδας

17:00 - 17:15 Δημήτριος Λιάκος, Δρ. Αρχαιολόγος 10ης ΕΒΑ

Η δωροδοσία στις Μονές του Αγίου Όρους

τον 15ο και 16ο αι. Το τεκμήριο της μεταλλοτεχνίας

17:15 - 17:30 Αθανάσιος Σέμογλου, Αναπλ. Καθηγητής ΑΠΘ - Τμήμα Ιστορίας

& Αρχαιολογίας Φιλοσοφικής Σχολής

Οι αθωνικοί χοροί, χώροι δογματικών διατυπώσεων: Νέοι εικονογραφικοί

χειρισμοί κατά τον 16ο αιώνα και το ερμηνευτικό τους περιεχόμενο

17:30 - 17:45 Ιωακείμ Παπάγγελος, Δρ. Αρχαιολόγος

Τα πήλινα αγιοπότηρα της Μονής Βατοπεδίου

17:45 - 18:00 Νίκος Μελβάνι, Ερευνητής ΙΒΕ/ΕΙΕ

Ο Δεσπότης Ανδρόνικος Παλαιολόγος και το Άγιον Όρος (1408 - 1423).

18:00 - 18:15 Γιώργος Φουστέρης, Θεολόγος - Δρ. Αρχαιολογίας

Νεώτερες ειδήσεις για την ζωγραφική του 16ου αιώνα

18:15 - 19:00 ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ

Πρόεδρος: Νικόλαος Νικονάνος

19:00 - 19:15 Νικόλαος Τουτός, Φιλόλογος - Αρχαιολόγος

Χρυσοκέντητα της Μονής Διονυσίου (15ος - 16ος αιώνας)

19:15 - 19:30 Νικόλαος Δ. Σιώμκος, Δρ. Αρχαιολόγος του ΥΠ.ΠΟ.Τ.

Η φορητή εικόνα της Παναγίας Ρεματοκρατόρισας και

η ανάκαμψη της Ι.Μ. Δοχειαρίου κατά τον 16ο αιώνα.

19:30 - 20:15 ΣΥΖΗΤΗΣΗ

ΚΥΡΙΑΚΗ 27 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2011

ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ

Αρχιτεκτονική

Πρόεδρος: Νικόλαος Μουτσόπουλος

11:00 - 11:15 Σωτήρης Βογιατζής, Δρ. Αρχιτέκτων

Η οικοδομική φάση του 16ου αιώνα στο Αρχονταρίκι

της Μονής Μεγίστης Λαύρας

11:15 - 11:30 Σταύρος Μαμαλούκος, Επικ. Καθηγητής Μεσαιωνικής & Παραδοσιακής

Αρχιτεκτονικής - Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Πατρών

Βατοπεδινό κελλί Αγίου Προκοπίου. Η οικοδομική φάση

του 16ου αιώνα στο πλαίσιο της αθωνικής τεχνικής της εποχής.

11:30 - 11:45 Πασχάλης Ανδρούδης, Αρχιτέκτων Μηχανικός - Δρ. Αρχαιολογίας

Πύργοι του 16ου αιώνα στις Μονές του Αγίου Όρους: Ιστορία, Τυπολογία,

Κατασκευή

11:45 - 12:00 Πλούταρχος Θεοχαρίδης, Αρχιτέκτων ΥΠ.ΠΟ.Τ.

Η Αρχιτεκτονική του ξύλου στο Άγιον Όρος τον 15ο - 16ο αιώνα.

12:00 - 12:15 Φαίδων Χατζηαντωνίου, Αρχιτέκτων Κε.Δ.Α.Κ.

Η οικοδομική επέκταση της Μονής Παντοκράτορος κατά τον 15ο - 16ο αιώνα

12:15 - 12:30 Πέτρος Κουφόπουλος, Αναπλ. Καθηγητής Αρχιτεκτονικής

& Αποκαταστάσεων - Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Πατρών

Νέα στοιχεία για την οικοδομική δραστηριότητα

στη Μονή Σίμωνος Πέτρας κατά τον 16ο αιώνα

12:30 - 13:30 ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

28

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

AnBoll Analecta BollandianaBHG Bibliotheca Hagiographica Graeca BSA The Annual of the British School at Athens♯‡や ByzantinischeやZeitschriftCahArch Cahiers ArchéologiquesDOP Dumbarton Oaks Papers♪Ｄ‰†やや ♪むゆわャりよやわミろやＤれやゎわやぼよやゅミろやＨれをぼやりゆりまやゅミろややや ｅわぼやれむャぼろ††♯９や や ｄるむわもれヤろやСEわぼやれむャぼろや♯ゐめぼよわやよνよや９るりゐみνよ¶‡や HilandarskiやZbornik◯¶† ◯れもゎゅむゐわやゅニやゅぼヤやｍゃやゅニやｄまゅゐゅゆりるぼやみむャぼ◯もゎぼゐれりヤやわりΥやＩまャりゐやすれりゐろやや ◯もゎぼゐれりヤや わりΥや Ｉまャりゐや すれりゐろ╇や １ぼわェゆりまりろや

ｈゅゃむゎもろや ゎわナや ◯むゎゎぼゆりよャゅも╇や Ｍまやりよや すれりろや1997²

JÖBや JahrbuchやderやÖsterreichischenやByzantinsitikPGや Patrologiaeやcursusやcompletus╇やSeriesやGraeca╇やed╆ややや J╆まP╆やMignePLP †╆や Trappや むや H╆や V╆や Beyerや ゅぼやや ェゆゆりや╇や

ProsopographischesやLexikonやderやPalaiologenzeit╇やわむΜをもや ｱまｱｲ╇や Addenda╇や Corrigendaや》Österreichischeや Akademieや derや Wissenまschaften╆や VeröTentlichungenや derやKommissionや fürやByzantinistikやｱのｱまｱｲ╇やAdd╆╇やReg╆『╇やWienやｱｹｷｶまｱｹｹｶ

REBや RevueやdesやÉtudesや♯yzantinesRESEEや RevueやdesやÉtudesやSudまEstやEuropéennesRGK 2 †╆やGamillschegやむやD╆やHarlRngerやむやH╆やHunger╇や

Repertoriumや derや griechischenや Kopistenやｸｰｰまｱｶｰｰ╇や ｲ╆や Handschriftenや ausや BibliothekenやFrankreichsやundやNachträgeやzuやdenやBibliothekenやGrossbritanniens╇や わヵょ╆や AまCや 》ÖsterreichischeやAkademieや derや Wissenschaften╆や VeröTenまtlichungenやderやKommissionやfürやByzantinistikやｳのｲAまC『╇やWienやｱｹｸｹ

RGK 3 †╆やGamillschegやむやD╆やHarlRngerやむやP╆やEleuteriやまや H╆や Hunger Repertorium der griechischen Kopistenや ｸｰｰまｱｶｰｰ╇や ｳ╆や Handschriftenや ausやBibliotheken Roms mit dem Vatikan╇や わヵょ╆やAまCや 》Österreichischeや Akademieや derやWissenschaften╆や VeröTentlichungenや derやKommissionやfürやByzantinistikやｳのｳAまC『╇やWienや1997

29

TMや TravauxやetやMémoiresZFFや ZbornikやFilozofskogやFakultetaやょむゆぽェよやZRVIや ZbornikやRadovaやVizantološkogやInstituta

Actes de l�Athos

Actes de Chilandar Actes de Chilandarや〉Actesやdeやl‒AthosやV《╇やéd╆やL╆やPetitやまやB╆やKorablev╇や７むわれりΜるりゆもや ｱｹｱｱや 〉オよぼわΜる╆やAmsterdamやｱｹｷｵ《

Actesやd‒Esphigménouや Actesやd‒Esphigménouや〉Actesやdeやl‒Athosや０００《╇やéd╆やL╆やPetitやむやW╆やRegel╇や７むわれりΜるりゆもやｱｹｰｶや〉オよぼわΜる╆やAmsterdamやｱｹｶｷ《

ActesやdeやZographouや ActesやdeやZographouや〉Actesやdeやl‒AthosやIV《╇やéd╆やW╆やRegelやむやE╆やKurnやまやB╆やKorablev╇や７むわれりΜるりゆもやｱｹｰｷや〉オよぼわΜる╆やAmsterdamやｱｹｶｹ《

ChilandarやIや Actes de Chilandar╇やArchivesや deや l‒Athosや XX╇や éd╆やM╆やŽivojinović╇や V╆や Kravari╇や C╆や Girosや N╆や Oikonomidès╇やParisやｱｹｹｸ

Dionysiouや Actesや deや Dionysiou╇や Archivesや deや l‒Athosや IV╇や éd╆や N╆やOikonomidès╇やParisやｱｹｶｸ

Docheiariouや Actes de Docheiarou╇やArchivesやdeやl‒AthosやXIII╇やéd╆やN╆やOikonomidès╇やParisやｱｹｸｴ

Esphigménouや Actesや d‒Esphigménou, Archivesや deや l‒Athosや VI╇や éd╆や J╆やLefort╇やParisやｱｹｷｳ

IvironやIや Actesや d‒Ivironや I╇や Desや originesや auや milieuや duや XIeや siècle╇やArchivesやdeやl‒AthosやXIV╇やéd╆やJ╆やLefort╇やN╆やOikonomidès╇やD╆やPapachryssanthou╇やH╆やMétrévéli╇やParisやｱｹｸｵ

IvironやIVや Actesや d‒Ivironや IV╇やDuや ｱｳｲｸや auや débutや duや XVIeや siècle╇やArchivesや deや l‒Athosや XVIII╇や éd╆や J╆や Lefort╇や N╆やOikonomidès╇やD╆や Papachryssanthou╇やV╆やKravari╇やH╆やMétrévéli╇やParisやｱｹｹｴ╆

Kastamonitou Actes de Kastamonitou╇やArchivesやdeやl‒AthosやIX╇やéd╆やN╆やOikonomidès╇やParisやｱｹｷｸ

30

Kutlumusや Actes de Kutlumus╇や Archivesや deや l‒Athosや IIｲや éd╆や P╆やLemerle╇やParisやｱｹｸｸｲ

LavraやIや Actesや deや Lavraや I╇や Desや originesや àや ｱｲｰｴ╇や Archivesや deやl‒AthosやV╇や éd╆やP╆やLemerle╇やA╆やGuillou╇やN╆やSvoronos╇やDeniseやPapachryssanthou╇やParisやｱｹｷｰ

LavraやIIやや ActesやdeやLavraやII╇やDeやｱｲｰｴやàやｱｳｲｸ╇やArchivesやdeやl‒AthosやVIIIやéd╆やP╆やLemerle╇やA╆やGuillou╇やN╆やSvoronos╇やDeniseやPapachryssanthou╇やParisやｱｹｷｷ

LavraやIIIや ActesやdeやLavraやIII╇やdeやｱｳｲｹやàやｱｵｰｰ╇やArchivesやdeやl‒AthosやX╇や éd╆や P╆や Lemerle╇やA╆やGuillou╇やN╆や Svoronos╇やDeniseやPapachryssanthou╇やParisやｱｹｷｹ

LavraやIVや Actesや deや Lavraや IV╇や Étudesや historiques╇や Actesや serbes╇やCompéments et index╇や Archivesや deや L‒Athosや XI╇やéd╆や P╆や Lemerle╇や A╆や Guillou╇や N╆や Svoronos╇や DeniseやPapachryssanthou╇やParisやｱｹｸｲ

Pantocrator Actes du Pantocrator╇やArchivesやdeやl‒AthosやXVII╇やéd╆やV╆やKravari╇やParisやｱｹｹｱ

Prôtatonやや Actesや duや Prôtaton╇や Archivesや deや l‒Athosや VII╇や éd╆や D╆やPapachryssanthou╇やParisやｱｹｷｵ

SaintまPantéléèmonや Actesや deや SaintまPantéléèmon╇や Archivesや deや l‒Athosや XIIやéd╆やP╆やLemerle╇やG╆やDagron╇やS╆やCirkovicК╇やParisやｱｹｸｲ

VatopédiやIIやや ActesやdeやVatopédiや II,やDesやoriginesやàやｱｳｲｹ╇やArchivesやdeやl‒Athosや XXII╇や éd╆や J╆や Lefort╇や V╆や Kravari╇や C╆や Giros╇や K╆やSmirlis╇やParisやｲｰｰｶ

Xénophonや ActesやdeやXénophon╇やArchivesやdeやl‒AthosややXV╇やéd╆やDeniseやPapachryssanthouやParisやｱｹｸｶ

Xéropotamouや Actesや deやXéropotamou, Archivesや deや l‒Athosや III╇や Parisやｱｹｶｴ╇やéd╆やBompaire╇やParisやｱｹｶｴ

417

Ο δεσπότης Θεσσαλονίκης Ανδρόνικος Παλαιολόγος και το Άγιον Όρος

O δεσπότης Θεσσαλονίκης Ανδρόνικος Παλαιολόγος υπήρξε μία από τις πιο αμ-

φιλεγόμενες προσωπικότητες του 15ου αι., καθώς συνέδεσε το όνομά του με την

παράδοση της Θεσσαλονίκης στους Βενετούς το 1423 υπό συνθήκες που σε αρ-

κετά σημεία παραμένουν ακόμα σκοτεινές. Ο Ανδρόνικος ήταν ο τρίτος γιος του

αυτοκράτορα Μανουήλ Β´ Παλαιολόγου και της συζύγου του Ελένης και γεννή-

θηκε πιθανότατα το 14001. To 1408 αναγορεύτηκε δεσπότης Θεσσαλονίκης από

το Μανουήλ, αλλά, καθώς ο νεαρός δεσπότης ήταν ακόμα ανήλικος, η διοίκηση

της πόλης και η καθοδήγηση του Ανδρονίκου ανατέθηκαν στο Δημήτριο Λεοντά-

ρη, έναν από τους κορυφαίους αξιωματούχους του κράτους και στενό συνεργάτη

του αυτοκράτορα. Μόλις το 1415 ο Ανδρόνικος ανέλαβε προσωπικά τη διακυ-

βέρνηση της μικρής επικράτειάς του, που περιλάμβανε κυρίως τη Θεσσαλονίκη

και την άμεση ενδοχώρα της, κυρίως τη Χαλκιδική, συμπεριλαμβανομένου του

Αγίου Όρους. Η θητεία του, όπως και ολόκληρο το διάστημα των αρχών του

15ου αι., ήταν μια ταραγμένη περίοδος για την πόλη της Θεσσαλονίκης και για

την ευρύτερη περιοχή- κατ’επέκταση και για το Άγιον Όρος: η περιοχή αγωνιζό-

ταν να αναδιοργανωθεί οικονομικά ύστερα από 16 χρόνια οθωμανικής κατοχής

(1387-1403), ενώ οι οθωμανικές επιθέσεις διαρκώς εντείνονταν2. Τελικά, το

1423, υπό την πίεση σημαντικής μερίδας των πολιτικών δυνάμεων της πόλης, ο

δεσπότης παρέδωσε τη Θεσσαλονίκη στους Βενετούς3. Ο Ανδρόνικος έχει αφή-

ｱ╆や♭やぼやわぼやぽやりまれぼゑやゅェやゎわりやをむャぼやわりゐや‰よみれりよャゅりゐ╇やぽゆ╆やA╆やSideras╇やっNeueやQuellenやzumやLebenやdesやDespotesやAndronikosやPalaiologosあ╇やBZ ｸｰや〉ｱｹｸｷ《╇やｳまｱｵぉやP╆やSchreiner╇やっChronologischeやUntersucまhungenやzurやFamilieやKaiserやManuelsやIIあ╇やBZ ｶｳや〉ｱｹｷｰ《╇やｲｸｵまｲｹｹぉやB╆やFerjancić╇やっDespotやAndronikやPaまleologやuやSolunuあ╇やZFF ｱｰや〉ｱｹｶｸ《╇やｲｲｷまｳｵぉやJ╆やTsaras╇やっLaやfinやd‒AndronicやPaléologueやdernierやdespoteやdeやThessaloniqueあ╇やRESEE ｳや〉ｱｹｶｵ《╇やｴｱｹまｴｳｲ╆ｲ╆や♭むよやゅェやまやぼやわもよやるむれャりみりやｱｴｰｳまｱｴｲｳやゎわもや◯むゎゎぼゆりよャゅも╇やぽゆ╆やN╆やNecipoglu╇やByzantium between the Ottomans and the Latins, １チやょるれやわめやｲｰｰｹ╇やｵｹまｸｳぉやD╆やBalfour╇やPolitico-historical works of Symeon, Arch-bishop of Thessalonica (1416/17 to 1429), ♯やチよよもやｱｹｷｹ╆やｳ╆や♭やぼやわもよやるぼれェみりゎもやわもろや◯むゎゎぼゆりよャゅもろやゎわりゐろや♯むよむわりΜろやゅぼややまやぼやわもよやむるわぼむわャぼや〉ｱｴｲｳまｱｴｳｰ《やるりゐやぼゅりゆりΜゃもゎむ╇やぽゆ╆やNecipoglu╇やヵ╆やる╆╇ ｱｰｳまｱｱｵぉやD╆やJacoby╇やっThessaloniqueやdeやlaやdominationやdeやByzまanceやàやcelleやdeやVenise╆やContinuité╇やadaptationやouやrupture′あ╇やTM ｱｴや〉ｲｰｰｲ《╇やｳｰｳむｳｱｸ╆

Νίκος Μελβάνι

418

σει εμφανή ίχνη των σχέσεών του με τα αθωνικά μοναστήρια όσο ήταν δεσπό-

της: έγγραφα που εξέδωσε σώζονται στα αρχεία διαφόρων μονών, ενώ πολλά

έργα τέχνης στο σκευοφυλάκιο της Μονής Βατοπεδίου αποτελούν επίσης απτές

αποδείξεις της εύνοιας που έδειξε στη συγκεκριμένη μονή. Ο συνδυασμός των

δεδομένων που προκύπτουν από τα έγγραφα με τα αποτελέσματα της ανάλυσης

των κειμηλίων που αποδίδονται σε δωρεές του Ανδρονίκου αποκαλύπτει ποικί-

λες πτυχές της πολιτικής και οικονομικής δραστηριότητας της παλαιολόγειας αρι-

στοκρατίας κατά τα τελευταία χρόνια της βυζαντινής διοίκησης στη Θεσσαλονίκη.

H εύνοια του Ανδρονίκου προς τα μοναστήρια του Αγίου Όρους δεν ήταν

κάτι πρωτόγνωρο εκ μέρους των Παλαιολόγων της Θεσσαλονίκης. Αντίθετα,

στην κατεύθυνση αυτή υπήρξε συνεχιστής της πολιτικής του προκατόχου του, Ιω-

άννη Ζ´ Παλαιολόγου, ο οποίος είχε έμπρακτα ενισχύσει τις μονές, παραχωρώ-

ντας γη, έσοδα, φοροαπαλλαγές, προνόμια και πολλές άλλες ευνοϊκές ρυθμίσεις

για μετόχια και κτήματα στη Χαλκιδική, στην προσπάθειά του να αναζωπυρώσει

την οικονομία της ενδοχώρας της Θεσσαλονίκης4. Σε αρκετές περιπτώσεις, ήδη

από το 1408, οι μοναχοί απευθύνθηκαν στον (ανήλικο ακόμα) Ανδρόνικο για

κτηματικές υποθέσεις και εκείνος εξέδωσε έγγραφα που ρύθμιζαν διάφορα ζητή-

ματα5. Όταν ανέλαβε τα ηνία της διακυβέρνησης, ο δεσπότης μερίμνησε έμπρα-

κτα υπέρ της κτηματικής περιουσίας των μονών: για παράδειγμα, με έγγραφα

που απέλυσε μεταξύ των ετών 1415 και 1417 παραχώρησε καλλιεργήσιμη γη

στην Κασσάνδρα στη Μονή Αγίου Παύλου, συμβάλλοντας έτσι στη συγκρότηση

του μετοχίου της στην περιοχή, ενώ της παραχώρησε και προμήθειες σε αλάτι

από τις δημόσιες αλυκές της Κασσάνδρας6. Οι παραχωρήσεις αυτές συνοδεύο-

νταν συχνά και από αντίστοιχες φοροαπαλλαγές. Ανάλογη ήταν η ενίσχυση των

μετοχίων της Λαύρας7 και των μονών Παντελεήμονος8 και Χιλανδαρίου9.

Τα έγγραφα που εξέδωσε ο Ανδρόνικος υπέρ των μονών Διονυσίου και

Βατοπεδίου δείχνουν ότι η ανάμιξή του στις τύχες τους ήταν πιο προσωπική και

ξεπερνούσε την αρμοδιότητά του ως δεσπότη. Το 1416 ο Ανδρόνικος, καθ’οδόν

προς την Κωνσταντινούπολη, πέρασε από το μετόχι της Μονής Βατοπεδίου στο

ｴ╆や♯ゆ╆やる╆を╆やわりやをれゐゎヵぽりゐゆゆりやるれりろやチらややょりよチろやわりゐや‰まャりゐやぜれりゐろ╈やXéropotamou, ｲｰｱまｲｰｸ╆やＡもよやるりゆやわやまゅナやぼゐわナやるれりァゃりΜゎむやゅぼややむよャゎをゐむやりやャみやりろやりやぼゐわりゅれェわりれぼろや３ぼよりゐナゆや♯Тや７ぼゆぼやりゆヵまりろ╈やぽゆ╆やる╆を╆やわりやるれヵゎわぼまょェやわりゐやるれりろやわもや３りよナや♪やりよゐゎャりゐや〉チわりゐろやｱｴｱｴ《╇やょむやわりやりるりャりやぼるェゆゆぼゎゎむやるぼれりャゅりゐろやわもろやぼるヵやわもよやゅぼわぼぽりゆナやゑヵれァよ╈ Dionysiou╇やｸｹまｹｱ╆や♭やぼやわもよやりやゅりよりょやゅナやるりゆやわやゅナやわりゐや３ぼよりゐナゆ╇やぽゆ╆やむるャゎもろや１╆まP╆やMatschke╇やDie Schlacht bei Ankara und das Schicksal von Byzanz, ♯ぼモょェれもやｱｹｸｱ╇やｲｲｰまｲｳｵ╆ｵ╆や７╆を╆やLavra ０００╇やｱｶｰまｱｶｳ╆ｶ╆やF╆やDölger╇やAus den Schatzkammern des Heiligen Berges, ３ヵよぼをりやｱｹｴｸ╇やｱｲｹぉや１╆やＤれゐゎりをりヰみもろ╇やっ０むれェや３りよナや‰まャりゐや７ぼΜゆりゐ╆や１ぼわェゆりまりろやわりゐや‰れをむャりゐあ╇や９Μょょむやゅわぼやｴや〉ｱｹｸｱ《╇やｲｶｰまｲｶｱぉやＣ╆や１りわめぼまやεれままもろ╇や¶やぼゃァよやゅナやょりよナや‰まャりゐや７ぼΜゆりゐやゅぼわェやわもよや６ゃァょぼよやゅナや７むれャりみり╇や◯むゎゎぼゆりよャゅもやｲｰｰｲ╇やｱｱｴ╆や7. Lavra ０００╇ ｱｶｹまｱｷｵ╆8. Saint-Pantéléèmon╇やｱｲｵまｱｲｸ╆9. Actes de Chilandar╇やｷｰまｷｱや〉チままれぼゑりやるりゐやむゎゑぼゆょチよぼやぼるりみャみむわぼややゎわりやみむゎるヵわもや◯むゎゎぼゆりよャゅもろや３やをぼナゆや７ぼゆぼやりゆヵまり《╆や

Νίκος Μελβάνι

419

Προσφόρι και είναι πιθανό τότε να επισκέφθηκε και τη Μονή Διονυσίου, ενώ

δεν αποκλείεται να επισκέφθηκε και το ίδιο το Βατοπέδι10. Από τότε φαίνεται

ότι ξεκινούν οι στενές σχέσεις του με τα δύο μοναστήρια, ιδιαίτερα μετά το Δε-

κέμβριο του 1416, όταν επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη11. Το Μάρτιο του 1417 ο

δεσπότης παραχώρησε με ορισμό στη Μονή Διονυσίου την περιοχή γύρω από

το χωριό Μαρίσκιν στην Κασσάνδρα, με στόχο τη διευκόλυνση της μονής να συ-

γκροτήσει ένα οργανωμένο και οικονομικά βιώσιμο μετόχι. Τον Οκτώβριο του

επόμενου έτους (1418) ο Ανδρόνικος έκλεισε μια νέα συμφωνία με τη Μονή Δι-

ονυσίου: επειδή η μονή δεν μπορούσε να ανεγείρει τον πύργο που είχε δεσμευ-

τεί να κτίσει στο Μαρίσκιν, ανέλαβε να το κάνει ο δεσπότης με δικά του έξοδα

(«δι᾽οἰκείων ἀναλωμάτων»), με τον όρο να λαμβάνει εκείνος το εισόδημα και

τους μισούς φόρους που αναλογούσαν στα κτήματα του μετοχίου και τους παροί-

κους που τα καλλιεργούσαν. Στο έγγραφο ο Ανδρόνικος αναφέρει ρητά ότι έχει

επισκεφθεί αυτοπροσώπως τη μονή στο παρελθόν (πιθανότατα το 1416) και ότι

σκοπεύει να την επισκέπτεται και στο μέλλον ως «τόπον… εἰς ἀνάπαυσιν». Σε

δύο έγγραφα του 1420 επιβεβαιώνεται ότι ο δεσπότης πράγματι ανήγειρε τον

πύργο, δίνονται νέα εισοδήματα στη μονή και οριοθετείται το υπό ανάπτυξη με-

τόχι, ενώ επιπλέον παραχωρείται και ένας τόπος αλιείας που βρισκόταν στην ίδια

περιοχή, προκειμένου η Μονή Διονυσίου να τον εκμεταλλεύεται οικονομικά12.

Την ίδια εποχή ο Ανδρόνικος ανέπτυξε στενές σχέσεις και με τη Μονή

Βατοπεδίου, την οποία επίσης ενίσχυσε με ποικίλους τρόπους. Με διαδοχικούς

ορισμούς που εξέδωσε μεταξύ των ετών 1416 και 1421 της παραχώρησε γη και

προνόμια (φοροαπαλλαγές, διευκόλυνση για την εγκατάσταση παροίκων), ώστε

η μονή να οργανώσει το μετόχι του Λαγκαδά. Μάλιστα παραχώρησε δικό του

κτήμα, που ενσωματώθηκε στο μετόχι. Το Βατοπέδι από την πλευρά του ανέλαβε

να οργανώνει ετήσια πανήγυρη στο μετόχι για την εορτή των Αγίων Αποστόλων,

χρησιμοποιώντας μέρος των φόρων που όφειλε στο δημόσιο ταμείο13.

Οι πληροφορίες που περιέχουν τα έγγραφα των αγιορειτικών αρχείων συ-

μπληρώνουν και επιβεβαιώνουν τα βιογραφικά στοιχεία που είναι γνωστά για

τον Ανδρόνικο από άλλες πηγές, ενώ ταυτόχρονα επιτρέπουν την εστίαση σε με-

ρικές λεπτομέρειες που αφορούν την πολιτική του δεσπότη, καθώς και τις προ-

σωπικές του επιδιώξεις όσον αφορά τις σχέσεις του με το Άγιον Όρος. Σύμφωνα

με τα παραπάνω, από το 1416 ως το 1421 έκλεισε οικονομικές συμφωνίες με τη

Μονή Διονυσίου και τη Μονή Βατοπεδίου, στις οποίες εμφανίζονται και τα προ-

σωπικά του συμφέροντα: παραχώρησε δικά του κτήματα στη Μονή Βατοπεδίου

10. Dionysiou╇やｱｰｵ╇やF╆やDölger╇やByzantinische Diplomatik╇やｋわぼゆやｱｹｵｶ╇やｱｰｰ╆11. Dionysiou╇やｱｰｵ╆ｱｲ╆やや♭やぼやわもよやゐるヵゃむゎもやわりゐやょむわりをャりゐやゎわりや３ぼれャゎゅやよ╇やぽゆ╆やわぼやチままれぼゑぼやぼるヵやわりやぼれをむャりやわもろや３りよナろや♪やりよゐゎャりゐ╈やDionysiou, ｱｰｱまｱｰｹ╇やｱｱｴまｱｲｱ╆ｱｳ╆やや‰れゅェみやりろや♯ぼわりるむみやよヵろ╇やっ‰まやりれむやわやゅェや‰よェゆむゅわぼやむゅやわりゐや‰れをむャりゐやわもろや３りよナろや♯ぼわりるむみャりゐあ╇や♭れもまヵれやりろや７ぼゆぼょェろやｳや〉ｱｹｱｹ《, ｳｳｳまｳｳｷ╆

Ο δεσπότης Θεσσαλονίκης Ανδρόνικος Παλαιολόγος και το Άγιον Όρος

420

και με δικά του έξοδα ανήγειρε πύργο και εγκατέστησε παροίκους για λογαριασμό

της Μονής Διονυσίου. Ως αντάλλαγμα, μοιραζόταν μέρος των εισοδημάτων και

των φόρων από τα μετόχια με τις δύο μονές (τα χρήματα έφταναν στο προσωπι-

κό του ταμείο και όχι στο δημόσιο). Συνεπώς, τα σχετικά έγγραφα θυμίζουν σε

πολλά σημεία ιδιωτικά συμφωνητικά τα οποία συνήψε ο δεσπότης ως πλούσιος

αριστοκράτης και όχι ως ηγεμόνας. Επιπλέον, μερίμνησε και για την τέλεση λει-

τουργιών στα δύο μοναστήρια για τη σωτηρία της οικογένειάς του (γίνεται σαφής

αναφορά και στα παιδιά του): κάθε Τρίτη στη Μονή Βατοπεδίου και κάθε Σάββα-

το στη Μονή Διονυσίου. Μάλιστα, οι επαφές του δεσπότη με τις δύο μονές υλο-

ποιούνταν μέσω της τεκμηριωμένης δραστηριότητας των μοναχών, εκπρόσωποι

των οποίων, σύμφωνα πάντα με τα έγγραφα, μετέβαιναν στη Θεσσαλονίκη για

να συναντήσουν τον Ανδρόνικο14. Ένας από αυτούς τους επιφανείς μοναχούς

πρέπει να ήταν και ο βατοπεδινός Μακάριος Μακρής, μετέπειτα ηγούμενος της

Μονής Παντοκράτορος στην Κωνσταντινούπολη.

Οι δωρεές κειμηλίων και έργων τέχνης που βρίσκονται στη Μονή Βατοπε-

δίου παρέχουν επιπλέον πληροφορίες για τις σχέσεις της μονής με τον Ανδρό-

νικο. Σημαντική θέση σε αυτές τις δωρεές κατέχει η εικόνα των Αγίων Πέτρου

και Παύλου, η οποία χρονολογείται στο α΄ μισό του 15ου αι. και φέρει αργυ-

ρή επένδυση της ίδιας περίπου εποχής (εικ. 1)15. Η εικονογραφία της, η οποία

συμπληρώνεται από τις προσωπογραφίες αγίων που εικονίζονται στην αργυρή

επένδυση (κυρίως στρατιωτικών, συνδεόμενων με τη Θεσσσαλονίκη: π.χ. άγιος

Δημήτριος, άγιος Νέστωρ) είναι σαφής: πρόκειται για μια Δέηση υπέρ της σω-

τηρίας του δωρητή, στην οποία συμμετέχουν οι δύο απόστολοι και οι στρατιωτι-

κοί άγιοι. H λιτή επιγραφή στο κάτω μέρος αναφέρει με σαφήνεια το όνομα του

κτήτορα: ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ ΕΥΣΕΒΟΥΣ ΔΕΣΠΟΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ16. Είναι πολύ

πιθανό μάλιστα η εικόνα των Αγίων Πέτρου και Παύλου να δωρήθηκε στη μο-

νή στο πλαίσιο της επιθυμίας του δεσπότη να τελεί το Βατοπέδι μεγάλη ετήσια

εορτή και πανήγυρη στο όνομα των δύο αποστόλων, όπως αναφέρεται ρητά στα

έγγραφα που εξέδωσε το 142117. Επιπλέον, είναι πιθανό η εικόνα να βρισκόταν

αρχικά στο παλάτι των δεσποτών στη Θεσσαλονίκη, κατέχοντας θέση στο τελε-

τουργικό του παλατιού, δεδομένου ότι η συγκεκριμένη εορτή τελούνταν στο πα-

λάτι πριν ο δεσπότης την αναθέσει στο μοναστήρι, σύμφωνα με τη μαρτυρία των

ίδιων εγγράφων. Σε αυτή την περίπτωση, και η δωρεά της εικόνας θα πρέπει να

ｱｴ╆や や７╆を╆╈や っツよむゑェよもゎぼよやわムやぽぼゎやゆむャゼやょりゐやみやエやわりΥやわやょやァわェわりゐやツよやょりよぼをりルろやゅΜれやＨゃぼよぼゎャりゐあや〉‰れゅェみやりろ╇やヵ╆やる╆╇ ｴｳｰ《╇やっツゆゃζよやΑやわやょやεわぼわりろ╊やゅぼゃもまりΜょむよりろやわミろやゃむャぼろやわぼΜわもろやょりよミろあや〉Dio-nysiou╇ 109).

ｱｵ╆やや†╆や４╆やＡゎやまぼれャみぼろやまや１╆や２りぽチれみりゐまＡゎやまぼれャみぼ╇や０むれェや３むまャゎわもや３りよナや♯ぼわりるぼやみャりゐ╆や♯ゐめぼよわやよチろや†やゅヵよむろやゅぼやや†るむよみΜゎむやろ╇やａまやりよやぜれりろやｲｰｰｶ╇やｲｱｳまｲｱｴ╇やｳｵｰまｳｶｷ╆ｱｶ╆ややG╆やMilletやまやJ╆やPargoireやまやL╆やPetit╇やRecueil des Inscriptions chrétiennes du Mont Athos, ７ぼれャゎややｱｹｰｴ╇やｲｵ╆ｱｷ╆ややっョよぼやゅぼわ‒デわりろやるりやムやオるぼれぼやわナわァろ╊やわニよやむユれもょチよもよやッりれわニよあや〉‰れゅェみやりろや♯ぼわりるむみやよヵろ╇やヵ╆やる╆╇やｳｳｳ《╆や

Νίκος Μελβάνι

421

χρονολογηθεί κοντά στο έτος 1421.

Με τη δωρεά αυτή θα μπορούσε να συνδυαστεί μία δεύτερη βεβαιωμένη

δωρεά, ένα πολυτελές χρυσοκέντητο ύφασμα, γνωστό ως λάβαρο του Ανδρονί-

κου. Το λάβαρο δε σώζεται σήμερα, αλλά ένα σχέδιό του, φιλοτεχνημένο το 19ο

αι. από τον Uspenskij, παρέχει μία αξιόπιστη εικόνα του (εικ. 3)18. Σύμφωνα με

το σχέδιο, στο κέντρο του υφάσματος εικονιζόταν δικέφαλος αετός, κάτω από αυ-

τόν, τα μονογράμματα ΑΝΔΡOΝΙΚΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛOΓΟΣ ΔΕΣΠOΤΗΣ. Στις τέσ-

σερις γωνίες εικονίζονταν εστεμμένα λιοντάρια με σπαθιά σε σχηματοποιημένες

στάσεις που παραπέμπουν σε εραλδικές πρακτικές και φαίνεται να αποτελούν

ένα είδος εμβλήματος του Ανδρονίκου (τα σύμβολα που συνοδεύουν τους λέο-

ντες φαίνεται να ήταν κάποιο λατινικό κείμενο γραμμένο με γοτθική γραφή, αλ-

λά λόγω των φθορών δε διαβαζόταν την εποχή της καταγραφής του). Η απώλεια

του υφάσματος δεν επιτρέπει πολλές παρατηρήσεις σχετικά με την αρχική χρήση

και τη θέση του: το 1677 ο άγγλος περιηγητής John Covel είδε ένα παραπέτα-

σμα με τα μονογράμματα του Ανδρονίκου κρεμασμένο μπροστά στην είσοδο του

νάρθηκα του καθολικού19, ενώ σε προσκυνητάρια του 18ου αι. αναφέρεται ως

βημόθυρο20. Αν και δεν αποκλείεται το λάβαρο να άλλαξε θέση μέσα σε λίγες δε-

καετίες, προσεκτική παρατήρηση των μονογραμμάτων του Ανδρονίκου, όπως τα

αποτύπωσε ο Covel (εικ. 4), δείχνει ότι είναι διαφορετικά από εκείνα στο σχέδιο

του Uspenskij21. Συνεπώς, μάλλον πρόκειται για δύο διαφορετικά υφάσματα το-

ποθετημένα σε δύο καίρια σημεία, στην είσοδο του καθολικού και μπροστά από

το ιερό. Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι η εικόνα με την επιγραφή, καθώς

και τα λάβαρα με τα μονογράμματα, το δικέφαλο και το έμβλημα του Ανδρονίκου,

θα βρίσκονταν σε περίοπτα σημεία μέσα στο καθολικό, θυμίζοντας και προβάλ-

λοντας διαρκώς με ποικίλα μέσα την προσωπικότητα και την κυρίαρχη παρουσία

του δεσπότη ως κτήτορα22.

Η τύχη του Ανδρονίκου μετά την παράδοση της Θεσσαλονίκης στους Βενε-

τούς το 1423 περιέχει αρκετά σκοτεινά σημεία, καθώς πολλές πηγές παρέχουν

μεγάλη ποικιλία αντικρουόμενων πληροφοριών23. Ο συνδυασμός των στοιχείων

ｱｸ╆や やMilletまPargoireまPetit╇やヵ╆やる╆╇ ｲｵ╆や♯ゆ╆やゅぼやや９╆や７ぼゆやりょるチもろ╇や０むれェや３むまャゎわもや３りよナや♯ぼわりるぼやみャりゐ╆や７むれやもまもわεよやぼよぼょよナゎむやろ╇やａまやりよやぜれりろやｲｰｰｳ╇やｴｴ╆ｱｹ╆ややF╆やW╆やHasluck╇やっTheやFirstやEnglishやTraveller‒sやAccountやofやAthosあ╇やBSA ｱｷや〉ｱｹｱｰまｱｱ《╇やｱｲｳまｱｲｴ╆ｲｰ╆やや７╆を╆やわりやるれりゎゅゐよもわェれや╇や１εみやゅぼろやｲｹｳやわもろや♯やぽゆやりゃナゅもろやわもろや３りよナろや♯ぼわりるむみャりゐやわりやるむれやまれェまゑむややァろやっぽもょヵゃもれりよやみやエやょぼまゅェよりゐ╇やょむわエやをれゐゎりΥやオむわりΥあや〉ゑ╆やｵｰv《╆やｲｱ╆や や ♭やぼや わりや ょりよヵまれぼょょぼや わりゐや ‰よみれりよャゅりゐ╇や ぽゆ╆や ゅぼやや S╆や Nicolae╇や っLesや textesや parénétiquesや deやl‒empereurやManuelやPaléologueやdansやunやmanuscritやmoscovite╆やCohérenceやetやintégritéやtextuelleあ╇やRESEE ｴｹや〉ｲｰｱｱ《╇やｶまｷ╆ｲｲ╆や や ♭やぼや わもやゎもょぼゎャぼや わァよやゎもょむャァよやぼゐわεよやまやぼや わもよやるれりぽりゆナや むよヵろや ゅわナわりれぼ╇や ぽゆ╆や S╆やKalopissiまVerti╇やっTheやProskynetariaやofやtheやTemplonやandやNarthex╈やForm╇やImagery╇やSpatialやConnections╇やandやReceptionあ╇やゎわりやThresholds of the Sacred╇やむゅみ╆やS╆やGerstel╇や６ゐェゎやよまゅわりよやｲｰｰｶ╇やｱｲｳまｱｳｲ╆ｲｳ╆やや６ややょぼれわゐれャむろやまやぼやるεゆもゎもやわもろや◯むゎゎぼゆりよャゅもろ╇やゅぼゃεろやゅぼややむゅむャよむろやるりゐやぼよぼゑチれりゐよやゎゐよァょりまわやゅチろやむよチれまむやむろやわりゐや‰よみれりよャゅりゐやむよぼよわャりよやわもろやぽむよむわやゅナろやみやりャゅもゎもろやわもろやるヵゆもろやみむやゃむァれりΜよわぼややるやぼやぼらやヵるやゎわむろ╈やBalfour╇やSymeon 〉ゐるりゎもょ╆やｲ《,やｲｷｲまｲｷｷ╇やヵるりゐやゎゐよりんャめりよわぼややりややゅゐれやヵわむれむろやるぼま

Ο δεσπότης Θεσσαλονίκης Ανδρόνικος Παλαιολόγος και το Άγιον Όρος

422

που παρέχουν ο ιστορικός Σφραντζής, ένα βραχύ χρονικό του 15ου αι. και διά-

φορα ιστορικά σημειώματα, επίσης του 15ου αι., σε χειρόγραφα παρέχει τις πιο

αξιόπιστες πληροφορίες, τις οποίες αναπαράγουν και οι πηγές του 16ου αι. (κυ-

ρίως η «Έκθεσις Χρονική» και η «Πολιτική Ιστορία»)24: αμέσως μετά την παρά-

δοση της Θεσσαλονίκης, ο δεσπότης κατέφυγε στο Άγιον Όρος, πιθανότατα στη

Μονή Βατοπεδίου. Λίγο αργότερα, οργάνωσε μία αποστολή αγιορειτών μοναχών

προς τον οθωμανό σουλτάνο Μουράτ Β´ στην οποία η κοινότητα δήλωνε την

υποταγή της στο Σουλτάνο (η ανατολική Χαλκιδική είχε έτσι κι αλλιώς πέσει στα

χέρια των Οθωμανών). Φαίνεται ότι ο Ανδρόνικος δεν έμεινε πολύ στο Άγιον

Όρος: σύντομα κατέφυγε στη Μαντίνεια (στο δεσποτάτο του Μυστρά, όπου κυ-

βερνούσε ο αδελφός του Θεόδωρος Β´ Παλαιολόγος) και τελικά εγκαταστάθηκε

στην Κωνσταντινούπολη, όπου πιθανόν τον κάλεσε ο Μακάριος Μακρής25. Εκεί

αποσύρθηκε ως μοναχός Ακάκιος στη Μονή Παντοκράτορος, όπου ήταν ηγού-

μενος ο Μακάριος και όπου πέθανε και ενταφιάστηκε το 142926. Ένας από τους

βασικούς λόγους της απόσυρσής του από την ενεργό πολιτική ήταν η ελεφαντία-

ση από την οποία έπασχε. Πάντως, από τη στιγμή που βρέθηκε στην Κωνσταντι-

νούπολη δε φαίνεται να ασχολήθηκε άλλο με το Άγιον Όρος.

Αντίθετα, τα ίχνη του στη Μονή Βατοπεδίου παρέμειναν ορατά και κατά

τις δεκαετίες μετά το θάνατό του, καθώς οι δωρεές του, που έφεραν τα σύμβολά

του και το όνομά του, θύμιζαν διαρκώς την παρουσία του ως κτήτορα. Σε ανέκ-

δοτο έγγραφο από το αρχείο της μονής, γραμμένο το Σεπτέμβριο του 1425, οι

μοναχοί δηλώνουν ότι έχουν αναγνωρίσει τον Ανδρόνικο ως κτήτορα και βεβαι-

ώνουν ότι θα εξακολουθήσουν να τον αναγνωρίζουν και να τον μνημονεύουν

ως κτήτορα στο μέλλον. Στο έγγραφο γίνεται γενική αναφορά στις δωρεές του

Ανδρονίκου (ζώα, ιερά σκεύη από πολύτιμα μέταλλα και πολυτελή υφάσματα),

χωρίς όμως λεπτομέρειες27. Με αφετηρία τις μαρτυρίες του 15ου και του 16ου

αι., αναπτύχθηκε μία πλούσια παράδοση σχετικά με τον Ανδρόνικο και τα δώρα

του προς τη μονή. Η παράδοση αυτή εμφανίζεται πλήρως ανεπτυγμένη το 18ο αι.

στα προσκυνητάρια, τις απογραφές των κειμηλίων, τα κείμενα περιηγητών και τη

れぼゆゆぼまチろや〉る╆を╆やわァよやＤれりよやゅεよやわりゐや０チれぼゅりろ╇やわりゐや３りれりめャよややゅぼややわりゐやんむゐみりま♪ァれヵゃむりゐ《╆やｲｴ╆ややR╆やMaisano╇やむゅみ╆╇やCronaca╈やGiorgioやSfranze╇や８εょもやｱｹｹｰ╇やｴｰ╇やP╆やSchreiner╇やむゅみ╆╇やDie byzantinisch-en Kleinchroniken╇やわ╆やｱ╇や♯やチよよもやｱｹｷｵ╇やｴｷｳぉや９╆や１ぼみェろ╇やＡぼやゎもょむやεょぼわぼやわァよやをむやれりまれェゑァよやわもろや０むれェろや３むまャゎわもろや３りよナろや♯ぼわりるぼやみャりゐ╇やａまやりよやぜれりろやｲｰｰｰ╇やｲｱｴまｲｱｵ╆ｲｵ╆ややBalfour╇やSymeon, ｲｰｳまｲｰｴ╆ｲｶ╆ややSideras╇やNeue Quellenや〉ゐるりゎもょ╆やｱ《╇ ｱｲまｱｴ╆や♯ぼゎやゅナやるもまナやまやぼやわりよやわヵるりやゃぼよェわりゐやゅぼややわぼゑナろやわりゐや‰よみれりよャゅりゐやぼるりわむゆりΜよやわれャぼやむるやわΜょぽやぼやむるやまれェょょぼわぼやゅぼややチよぼろやむるやわェゑやりろやゆヵまりろやまやぼやわりやみむまゎるヵわも╆や９わぼやゅむャょむよぼ╇やわぼやりるりャぼやみむャをよりゐよやよぼやチをりゐよやゎゐよわむゃむャやゎわもよや１ァよゎわぼよわやよりΜるりゆも╇やまャよむわぼややぼよぼゑりれェやゎわりよやわェゑりやわりゐや‰よみれりよャゅりゐ╆や♯ゆ╆やりやャみやりろ╇やDieやbyzantinischenやGrabreden╆やProsopographie╇やDatierung, Überlieferung, ♯やチよよもやｱｹｹｴ╇やｴｱｳまｴｱｸ╆ｲｷ╆ややＡりやチままれぼゑり╇やょむやわぼらやよりょやゅヵやぼれやゃょヵや♭やｱｸｳ╇やるれヵゅむやわぼややよぼやみもょりゎやむゐわむャやゎわぼやActes de Vatopedi ０００╆

Νίκος Μελβάνι

423

διήγηση που είναι γνωστή ως Πάτρια της Μονής Βατοπεδίου28. Το γεγονός της

παρουσίας του Ανδρονίκου στη μονή οδήγησε στην παράδοση ότι υπήρξε εκεί

μοναχός, καθώς και ότι πέθανε και ενταφιάστηκε στο Βατοπέδι29. Ο Ανδρόνικος

πιστώθηκε τη δωρεά του μετοχίου του Πρόβλακα (το οποίο όμως κατείχε η μονή

ήδη από το 14ο αι.)30, ενώ χειρόγραφα και κειμήλια άρχισαν να του αποδίδονται

αδιακρίτως31.

Τα περισσότερα αντικείμενα που αποδίδονται σε δωρεές του Ανδρονίκου

πράγματι χρονολογούνται στο 15ο αι., με αποτέλεσμα να αξίζει να εξεταστεί η

αξιοπιστία των σχετικών παραδόσεων. Ωστόσο, δύο βασικά προβλήματα δυσκο-

λεύουν την αποδοχή ή την απόρριψη αυτών των παραδόσεων: αφενός η απουσία

οποιουδήποτε απτού στοιχείου πάνω στα ίδια τα έργα και αφετέρου η έλλειψη

πληροφοριών από πηγές που να υποδεικνύουν πότε τα έργα έφτασαν στο Βατο-

πέδι. Δύο από τα πιο γνωστά έργα αυτής της κατηγορίας είναι τα δύο ξυλόγλυπτα

αναλόγια της μονής, τα οποία κοσμούνται με φυτικά θέματα και πλακίδια που φέ-

ρουν σκηνές από τον Ακάθιστο Ύμνο και την Παλαιά Διαθήκη (εικ. 2)32. Το υστε-

ρογοτθικό στυλ με επιρροές από τη βυζαντινή μικροτεχνία επιτρέπει τη χρονολό-

γηση στο 15ο αι.: αν και τα δύο ξυλόγλυπτα δεν έχουν μελετηθεί συστηματικά,

ώστε να διερευνηθούν και να εξακριβωθούν οι επιρροές που διαμόρφωσαν τα

χαρακτηριστικά τους, τα νατουραλιστικά φυτικά κοσμήματα αφενός και η γραμ-

μική πτυχολογία στις μικρογραφικά αποδοσμένες ανθρώπινες μορφές αφετέρου

ενισχύουν τη χρονολόγηση αυτή33. Το μοναδικό στοιχείο που θα μπορούσε να

θεωρηθεί ότι παραπέμπει στον Ανδρόνικο είναι η απεικόνιση σε ένα από αυτά

των Αγίων Πέτρων και Παύλου, τους οποίους είναι τεκμηριωμένο ότι τιμούσε

ιδιαίτερα ο δεσπότης, αν και η παρουσία των δύο αποστόλων είναι πολύ κοινή

σε μεγάλη ποικιλία εικονογραφικών συνόλων και δεν αποτελεί ασφαλή ένδειξη

από μόνη της34.

ｲｸ╆ややＡぼやるれりゎゅゐよもわェれやぼやゅぼややりややぼるりまれぼゑチろやるぼれぼょチよりゐよやぼみもょりゎャむゐわぼ╆や♭やぼやわぼや７ェわれやぼ╇やぽゆ╆や‰╆や７ぼるぼみヵるりゐゆりろま１むれぼょむΜろ╇や３ぼゐれりまりれみェわむやりろや♯やぽゆやりゃナゅも╇や１ァよゎわぼよわやよりΜるりゆもやｱｸｸｴ╇やｱｲｲ╆や♭やぼやェゆゆむろやぼゑもまもょぼわやゅチろやるもまチろ╇やぽゆ╆やA╆やRigo╇やっLaや♪やナまもゎやろやsuiやmonaciやathonitiやmartirizzatiやdaiやlatiまnofroniや〉BHGやｲｳｳｳ《やeやleやtradizioniやathoniteやsuccessive╈やalcuneやosservazioniあ╇やStudi Veneziani ｱｵや〉ｱｹｸｸ《╇やｸｳまｸｵ╆やｲｹ╆やや♯ゆ╆やる╆を╆や◯╆や７ぼめぼれェろ╇やっ６やわェゑりろやわァよやゅわもわヵれァよやゎわりやゅぼゃりゆやゅヵやわもろやょりよナろや♯ぼわりるむみャりゐあ╇や♯ゐ-めぼよわやよェやｱｷや〉ｱｹｹｴ《╇やｴｱｰ╇やゎもょ╆やｱｷ╆やｳｰ╆やや♭やぼやわりやょむわヵをや╇やぽゆ╆やVatopédi ００╇やｲｷ╆ｳｱ╆やや♯ゆ╆やる╆を╆やK╆やLoverdouまTsigarida╇やっLesやoeuvresやd‒artsやmineursやcommeやexpressionやdesやrelationsやduやMontやAthosやavecやl‒aristocratieやecclésiastiqueやetやpolitiqueやdeやByzanceあ╇やAthos, La Sainte Mon-tagne╆やTraditionやetやrenouveauやdansやl‒artや〉むるやょ╆や♭╆や♭ぼゆェぽぼれもろ《╇や‰ゃナよぼやｲｰｰｷ╇やｶｶまｶｹ╇やｸｰまｹｰ╆ｳｲ╆やN╆や４やゅりよェよりろ╇やっＡぼやらゐゆヵまゆゐるわぼあ╇やゎわりや０むれェや３むまャゎわもや３りよナや♯ぼわりるぼやみャりゐ╇やａまやりよやぜれりろやｱｹｹｸ╇やｵｴｲまｵｴｶぉやLoverdouまTsigarida╇やっLesやoeuvresあ╇やｸｸ╆ｳｳ╆や や６やゎゐよみゐぼゎょヵろやまりわゃやゅεよやゅぼややぽゐめぼよわやよεよやゎわりやをむャァよやるぼれぼるチょるむややゎむやチよぼやゅぼゆゆやわむをよやゅヵやるむれやぽェゆゆりよやぼよりやゅわヵやゎむやむるやれれりチろやぼるヵやるりゆゆチろやゅぼわむゐゃΜよゎむやろ╆や¶や◯むゎゎぼゆりよャゅもやゃぼやょるりれりΜゎむやよぼやぼるりわむゆむャやわりやゅチよわれりやるぼれぼまァまナろやわァよやみΜりやぼよぼゆりまャァよ╇やぼよやみむよやるれヵゅむやわぼややまやぼやチれまぼやむやゎもまょチまよぼやぼるヵやわもよや０わぼゆャぼ╆やｳｴ╆やや７ェよわァろ╇やぼるりゐゎやェめむややりるりやぼみナるりわむやむるやまれぼゑナやるりゐやよぼやぼよぼゑチれむややわりやヵよりょぼやわりゐや‰よみれりよャゅりゐ╇やりやりるりャりろやみむやゑぼャよむわぼややよぼやるぼれチゆむやるむやよぼやるれりぽェゆゆむややわやろやをりれもまャむろやわりゐやょむやゎΜょぽりゆぼやゅぼややむるやまれぼま

Ο δεσπότης Θεσσαλονίκης Ανδρόνικος Παλαιολόγος και το Άγιον Όρος

424

Ο λεγόμενος σταυρός του Μεγάλου Κωνσταντίνου επίσης έχει κατά καιρούς

αποδοθεί στον Ανδρόνικο από τη σύγχρονη έρευνα, κυρίως με βάση τις στενές

τεχνοτροπικές ομοιότητες με την επένδυση της εικόνας των αγίων Πέτρου και

Παύλου35. Ωστόσο, δεν υπάρχει άλλο στοιχείο που να βοηθά στην ταύτιση του

δωρητή, ενώ καμία μεταβυζαντινή πηγή δεν αναφέρει σχέση με τον Ανδρόνικο.

Πάντως, οι ομοιότητες με το σταυρό της Ελένης Παλαιολογίνας (μητέρας του Αν-

δρονίκου) στη Μονή Διονυσίου υποδεικνύουν ότι είναι πολύ πιθανό ο σταυρός

του Βατοπεδίου να είναι περίπου σύγχρονος, να είναι προϊόν του ίδιου καλλιτε-

χνικού κέντρου και να προέρχεται από το αυτοκρατορικό περιβάλλον36. Ένα ακό-

μη κειμήλιο, το οποίο με βεβαιότητα χρονολογείται στο β´ μισό του 14ου αι.,

το ποτήριο γνωστό ως «κρατητήρα» αποδίδεται επίσης στον Ανδρόνικο, αλλά σε

πηγές όχι πρωιμότερες από το 18ο αι.37 Εκτός από τη μεγάλη χρονική απόστα-

ση, η αξιοπιστία των πηγών αυτών υπονομεύεται από τη σύγχυση που παρατη-

ρείται με το γνωστό ίασπι, ο οποίος επίσης αποδίδεται στον Ανδρόνικο από τα

προσκυνητάρια του 18ου αι., αν και είναι γνωστό ότι είναι δώρο του Μανουήλ

Καντακουζηνού38.

Πάντως, είναι τεκμηριωμένο ότι η Μονή Βατοπεδίου εξακολούθησε να

τιμά τον Ανδρόνικο για αιώνες ως κτήτορα. Τα έγγραφα μάλιστα αναφέρουν ότι

είχε την κτητορία της μονής «ἐκ προγόνων», φράση που αναφέρεται στη στενή

σχέση της οικογένειάς του με το μοναστήρι39. Το Βατοπέδι έγινε αποδέκτης της

εύνοιας της αυτοκρατορικής οικογένειας των Παλαιολόγων από την εποχή του

Ανδρονίκου Β΄ στα τέλη του 13ου αι. Όμως, η στενότερη σύνδεση της μονής

με τους Παλαιολόγους πρέπει να αναχθεί στα χρόνια της παρουσίας του πατέρα

ゑチろ╆やＡぼやみΜりやぼよぼゆヵまやぼやゃぼやぽれャゎゅりよわぼよやゎむやゅェゃむやチよぼよやぼるヵやわりゐろやみΜりやるゆェまやりゐろやをりれりΜろやわりゐやゅぼまゃりゆやゅりΜ╆やｳｵ╆ややLoverdouまTsigarida╇やっLesやoeuvresあ╇やｸｶ╆や♭やぼやわりやゎわぼゐれヵ╇やぽゆ╆やゅぼやや０╆やＡぼぽゆェゅもろやゅぼやや♪╆や２やェゅりろ╇やっ６やゎわぼゐれヵろやりやゆむまヵょむよりろやわりゐや３むまェゆりゐや１ァよゎわぼよわャよりゐやゎわもや３りよナや♯ぼわりるむみャりゐあ╇や¶や♪むゅェわもやｲや〉ｲｰｰｵまｲｰｰｶ《╇やｶｵまｷｵやゅぼややB╆や―≠☆↑○－【╇やっ｀℃◇≠↑や゛℃£○＠【￥やÖ◎§℃◎℃○□や℃や，◎≠◇□や↑【◎∨や，○☆◇□【☆□℃☆【╈や，や℃◇□○◎℃℃や◇－∨′≠￥やë【□○●≠＝◇£○±○や§○☆【◇□⊂◎∨や◇や¨○◇◇℃≠￥や－やXVIIや－≠£≠あ╇やPalaeoslavica ｱｹや〉ｲｰｱｱ《╇やｶｰま109.

ｳｶ╆やや１╆や２りぽチれみりゐまＡゎやまぼれャみぼ╇やっ♯ゐめぼよわやよナや３やゅれりわむをよャぼあ╇や０むれェや３むまャゎわもや３りよナや♯ぼわりるぼやみャりゐ╇やヵ╆やる╆╇やｴｸｱまｴｸｲ╆や♭やぼやわりやゎわぼゐれヵやわもろや３りよナろや♪やりよゐゎャりゐ╇やぽゆ╆や◯もゎぼゐれりャやわりゐや‰まャりゐやぜれりゐろ╇やｳｱｴまｳｱｵ╆ｳｷ╆や や ０╆や７ぼるェままむゆりろ╇やっ¶やゅれぼわもわナれぼやわりゐや♯ぼわりるむみャりゐあ╇や♪チゅぼわりやるチょるわりや９ゐょるヵゎやりや♯ゐめぼよわやよナろやゅぼやや３むわぼぽゐめぼよわやよナろや‰れをぼやりゆりまャぼろ╆や７れヵまれぼょょぼやゅぼややるむれやゆナんむやろやぼよぼゅりやよεゎむァよ╇ ‰ゃナよぼやｱｹｹｵ╇やｵｶぉや◯もゎぼゐれりャやわりゐや‰まャりゐやぜれりゐろ╇やｳｳｰぉやａ╆や３るぼゆやェよ╇やっ３むわぼぽゐめぼよわやよナやゅぼややェゆゆもやょやゅれりわむをよャぼあ╇や０む-れェや３むまャゎわもや３りよナや♯ぼわりるぼやみャりゐ╇やヵ╆やる╆╇ ｵｰｱまｵｰｳ╆やHやぼるヵみりゎもやぽぼゎャめむわぼややゎむやチよぼやをれりよやゅヵやわりゐやｱｵｷｰやるりゐやぼよぼゑチれむややりやUspenskij╈や７╆やゝ◇●≠☆◇£℃￥╇や0◇□○◎℃∨やÖ〒○☆【╇やわ╆やｱ╇や‰まャぼや７むわれりΜるりゆもやｱｸｸｰ╇やｳｳ╆やＡりやゅむャょむよりやぼゐわヵやみむよやチをむややむよわりるやゎわむャやるりゐゃむよェやょチをれややゎナょむれぼやゅぼややもやΜるぼれらナやわりゐやむャよぼややょェゆゆりよやぼょまゑャぽりゆも╆やｳｸ╆やや７れりゎゅゐよもわェれやり╇やゅεみやゅぼろやｲｹｲ╇やゑ╆やｳｱv╈やっゅぼヤやデみァゎむやゅぼヤやわヶやみやゎゅェれやりよやわヶよやラぼゎるやよあ╆や♭やぼやわりよやャぼまゎるや╇やぽゆ╆やLoverdouまTsigarida╇やっLesやoeuvresあ╇やｸｳ╇やｹｰぉや２りぽチれみりゐまＡゎやまぼれャみぼ╇やっ♯ゐめぼよわやよナや３やゅれりわむまをよャぼあ╇やｴｷｵまｴｷｷぉや◯もゎぼゐれりャやわりゐや‰まャりゐやぜれりゐろ╇やｳｰｲまｳｰｳ╆や７ェよわァろ╇やもやゎをチゎもやわりゐや‰よみれりよャゅりゐやょむやわりよやャぼゎるややぼらャめむややるやりやぼよぼゆゐわやゅナやむらチわぼゎも╇やゅぼゃεろやわぼやょりよりまれェょょぼわぼやるりゐやゑチれむやや〉むゅむャよぼやわりゐやみむゎるヵまわもや３ゐゎわれェや３ぼよりゐナゆや１ぼよわぼゅりゐめもよりΜ《やみむャをよりゐよやヵわややりや３ぼよりゐナゆやゐるナれらむやゅェわりをヵろやわりゐ╇やぼゆゆェやみむよやぼるりみむやゅよΜりゐよやヵわややりやャみやりろやわりやみεれやゎむやるれェまょぼわややゎわりや♯ぼわりるチみやや〉りΜわむやゐるェれをむややまれぼるわナやるもまナやるりゐやよぼやむるやぽむぽぼやεよむややゅェわややわチわりやり《╆やｳｹ╆やや‰みもょりゎャむゐわりやチままれぼゑりやゎわりやぼれをむャりやわもろやょりよナろやょむやわぼらやよりょやゅヵやぼれやゃょヵや♭やｱｸｳ╆

Νίκος Μελβάνι

425

του δεσπότη, Μανουήλ Β΄, στη Θεσσαλονίκη, μεταξύ των ετών 1382 και 1387.

Από τότε φαίνεται ότι χρονολογούνται οι προσωπικές σχέσεις του Μανουήλ Β´

με συγκεκριμένους Βατοπεδινούς μοναχούς40. Στο Βατοπέδι αποφάσισε ο νεαρός

Ανδρόνικος να συγκεντρώσει μέρος της κτηματικής περιουσίας του προκειμένου

να την εξασφαλίσει ενόψει των οθωμανικών κατακτήσεων και εκεί μετέφερε κει-

μήλια από πολύτιμα μέταλλα, ίσως για να τα σώσει από τους Βενετούς, λίγο πριν

και λίγο μετά την παράδοση της Θεσσαλονίκης. Σε αυτές τις ενέργειες τον ακο-

λούθησαν και άνθρωποι του στενού περιβάλλοντός του: για παράδειγμα, το 1405

ο επιφανής αριστοκράτης Ιάκωβος Ταρχανειώτης αγόρασε ένα αδελφάτο από τη

μονή, με αντάλλαγμα τη δωρεά γης41.

Λίγο αργότερα, κατά τη δεκαετία του 1420, φαίνεται ότι έφτασαν στη μονή

οι χάλκινες θύρες του καθολικού, προερχόμενες πιθανώς από τη Θεσσαλονίκη

(σύμφωνα με την παράδοση, από την Αγία Σοφία, εικ. 5). Με την εγκατάσταση

των θυρών φαίνεται ότι συνδέεται και η επισκευή του μεσοβυζαντινού υπερθύ-

ρου της εισόδου του νάρθηκα, η οποία, σύμφωνα με επιγραφή, πραγματοποιή-

θηκε το 142642. Έτσι, διακρίνεται μία συντονισμένη προσπάθεια να μεταφερ-

θούν στο Βατοπέδι πολύτιμα αντικείμενα. Είναι αρκετά πιθανό η δραστηριότητα

αυτή να οφείλεται σε ανθρώπους από τα αριστοκρατικά στρώματα της Θεσσαλο-

νίκης, κυρίως δηλαδή από ανθρώπους του περιβάλλοντος του Ανδρονίκου, με

αποτέλεσμα να συνδεθούν αργότερα πολλές από αυτές τις ενέργειες, μεταξύ των

οποίων και οι δωρεές, με τον επικεφαλής της κοινωνικής πυραμίδας των τελευ-

ταίων χρόνων της βυζαντινής Θεσσαλονίκης. Η ανέγερση του κωδωνοστασίου

στα νότια του καθολικού το 1427, σύμφωνα με την επιγραφή στη βόρεια πλευρά

του, αποτελεί μία ακόμα μαρτυρία της οικοδομικής έξαρσης κατά τη δεκαετία του

1420 (δηλαδή την εποχή της μετάβασης από τη βυζαντινή στη βενετική κυριαρ-

χία της Θεσσαλονίκης) στη Μονή Βατοπεδίου και επιβεβαίωση της διαθεσιμότη-

τας χρημάτων χάρη στα φαινόμενα αυτά43.

Συνοψίζοντας, πρέπει να τονιστεί ο σπουδαίος ρόλος που έπαιξε ο Αν-

δρόνικος Παλαιολόγος στη ζωή του Αγίου Όρους κατά τα τελευταία χρόνια της

βυζαντινής κυριαρχίας στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, καθώς συμπεριέλαβε

τις μονές στο πρόγραμμά του για την οικονομική ανάπτυξη της επικράτειάς του.

ｴｰ╆やや♭やぼやわもよやるぼれりゐゎャぼやわりゐや３ぼよりゐナゆやゎわもや◯むゎゎぼゆりよャゅもやゅぼややわやろやむるぼゑチろやわりゐやむゅむャ╇やぽゆ╆やG╆やDennis╇やThe Reign of Manuel Palaeologus in Thessalonica: 1382-1387, ８εょもやｱｹｶｰぉや‰╆や‰れまゐれャりゐ╇や３ぼゅぼれャりゐやわりゐや３ぼゅれナやゎゐままれェょょぼわぼ╇や◯むゎゎぼゆりよャゅもやｱｹｹｶ╇やｱｹまｲｰ╆やｴｱ╆やや‰れゅェみやりろや♯ぼわりるむみやよヵろ╇やっ‰まやりれむやわやゅェや‰よェゆむゅわぼあや〉ゐるりゎもょ╆やｱｳ《╇やｳｳｷまｳｳｹ╆ｴｲ╆やや２りぽチれみりゐまＡゎやまぼれャみぼ╇やっ♯ゐめぼよわやよナや３やゅれりわむをよャぼあ╇ ｴｹｷまｴｹｹぉ S╆やMamaloukos╇やっTheやbuildingsやofやVatopediやandやtheirやpatronsあ╇やMountやAthosやandやByzantineやMonasticism╆やPapersやfromやtheやTwentyまeighth Spring Symposium of Byzantine Studies, Birmingham, March 1994, むゅみ╆や A╆や Bryerや ゅぼやや M╆やCunningham╇やａゆよわむれゎりわやｱｹｹｶ╇やｱｱｷ╆や♭やぼやわりやゐるチれゃゐれり╇やぽゆ╆や◯╆や７ぼめぼれェろ╇やＡぼやぽゐめぼよわやよェやまゆゐるわェやわりゐやゅぼゃりゆやゅりΜやわもろやょりよナろや♯ぼわりるむみャりゐ╇や◯むゎゎぼゆりよャゅもやｲｰｰｱ╇やｵｶまｵｷ╆や♭やぼやわもよやむるやまれぼゑナ╈やMilletまParまgoireまPétit╇やRecueil des Inscriptions╇ ｱｴまｱｵ╆やHやむるやまれぼゑナやぼよぼゑチれむややヵわややもやむるやゎゅむゐナやチまやよむやむるャやわもろやもまりゐょむよャぼろやわりゐやもまりΜょむよりゐや◯むりゑェよも╆やｴｳ╆やや♭やぼやわもよやむるやまれぼゑナ╇やぽゆ╆やMilletまPargoireまPétit╇やRecueil des Inscriptions╇ ｳｶ╆

Ο δεσπότης Θεσσαλονίκης Ανδρόνικος Παλαιολόγος και το Άγιον Όρος

426

Ιδιαίτερη σχέση ανέπτυξε με τις μονές Διονυσίου και Βατοπεδίου, με τις οποίες

συνέδεσε και τα ιδιωτικά συμφέροντά του. Μάλιστα, κατά τους επόμενους αιώ-

νες η Μονή Βατοπεδίου διατήρησε ζωντανή τη μνήμη του ως τελευταίου κτήτορα

της βυζαντινής περιόδου. Με αυτό τον τρόπο, η προσωπικότητα του Ανδρονίκου

εντάχθηκε στις πλούσιες παραδόσεις που ανέπτυξε η μονή σχετικά με το αυτο-

κρατορικό παρελθόν της ως ο τελευταίος κρίκος στη μακρά σειρά των αυτοκρα-

τορικών ευεργετών της. Στην περίπτωση του Ανδρονίκου, οι παραδόσεις αυτές

βασίστηκαν σε μεγάλο ποσοστό στην πραγματικότητα.

Νίκος Μελβάνι

427

Andronikos Palaiologos, Despot of Thessalonike, and Mount Athos

Andronikos Palaiologos was the third son of emperor Manuel II Palaiologos.

Probably born in 1400, he was made despot of Thessalonike in 1408, although

he did not assume full power until 1415, at the age of 15. One of Andronikos’

major concerns was the revitalization of the economy of Thessalonike and its

hinterland. His eforts are illustrated by the privileges and donations he made

to the monasteries of Mount Athos in order to support their inancial activities

and encourage them to act as important players in his economic policy. In fact,

the documents in the archives of the monasteries of Dionysiou and Vatopedi

demonstrate that the despot relied especially on these two monasteries by

entrusting them with funds and land from his personal property.

The archival evidence is complemented by Andronikos’ donations

preserved in the sacristy of Vatopedi and attested in various sources. An icon

depicting saints Peter and Paul surrounded by busts of Thessalonian saints (the

latter represented on the icon’s silver revetment) was donated by the despot,

according to an inscription. Andronikos also donated two luxurious embroidered

textiles displaying various emblems of his (monograms and heraldic devices) that

were suspended at two corresponding entrances, that leading from the narthex

to the nave and that leading to the sanctuary.

In 1423 Andronikos ceded Thessalonike to the Venetians and led to

Mount Athos. From there he made arrangements for the submission of the

monks to the Ottoman sultan Murad II. He later retired to the monastery of

Pantokrator in Constantinople, where he died in 1429. Ater his death, he

continued to be honored as the monastery’s patron and his memory became

the subject of legendary narratives that assigned to him additional donations,

including donations of land property, as well as of works of art, among them the

woodcarved pulpits of Vatopedi, the so-called «Cross of Constantine the Great»,

and two sacred vessels, the so-called jasper and the «kratetera».

It appears that Andronikos was imitated by his fellow aristocrats who

formed his immediate milieu in Thessalonike, such as Iakovos Tarchaneiotes, and

were anxious of preserving their property in view of the imminent dangers of the

time, namely the Ottoman and Venetian threats. Members of this milieu were

probably responsible for various donations to Vatopedi that were later ascribed

to Andronikos, as well as for intensive construction within the monastery (for

example installation of the bronze doors ca. 1426 and erection of the belfry

in 1427). In any case, the monastery preserved the memory of Andronikos by

honoring him as its last Byzantine imperial patron.

Νikos Μelvani

428 Νίκος Μελβάνι

Εικ. 1: Εικόνα των αποστόλων Πέτρου

και Παύλου με αργυρή επένδυση.

Εικ. 2: Ξυλόγλυπτο αναλόγιο

στη μονή Βατοπεδίου.

429Ο δεσπότης Θεσσαλονίκης Ανδρόνικος Παλαιολόγος και το Άγιον Όρος

Εικ. 5: Καθολικό μονής Βατο-

πεδίου, είσοδος λιτής: χάλκινες

θύρες και μαρμάρινο υπέρθυρο.

Εικ. 4: Μονογράμματα του Ανδρονί-

κου Παλαιολόγου από παραπέτασμα

στη μονή Βατοπεδίου, σύμφωνα με

τον John Covel .

Εικ. 3: Σχέδιο του λεγόμενου

«Λάβαρου του Ανδρονίκου» από

τον Uspenskij.