«O Κήπος των Επίγειων Απολαύσεων»

του Ιερώνυμου Μπος

Ευαγγελία Στούμπου

ΑΜ: 4115Μ026

Μεταπτυχιακό στην Πολιτιστική Δαχείριση

Πάντειο Πανεπιστήμιο

Μάθημα: Ιστορία της Τέχνης

Διδάσκουσα: Έφη Φουντουλάκη

Εισαγωγή

Κανείς έως τώρα δεν γνωρίζει με σιγουριά τι προσπάθησε ο Ιερώνυμος Μπος να πει μέσα από

το διάσημο τρίπτυχό του «Ο Κήπος των Επίγειων Απολαύσεων». Πρόκειται για μία θρησκευτική

διδαχή για τους αμαρτωλούς; Για μια παραδοχή της ανάμειξής του στην θρησκευτική αίρεση της

Αδελφότητας της Παναγίας; Ή για ένα ύμνο της σεξουαλικότητας και των όσων ο άνθρωπος

μπορεί να απολαύσει στη γή;

Η συγκεκριμένη εργασία δεν έχει σκοπό προφανώς να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα

εκατοντάδων χρόνων. Κύριος σκοπός της είναι να αναδείξει την έντονη επιρροή που άσκησε ο

πίνακας στους μετέπειτα καλλιτέχνες και με ποιόν τρόπο.

O ζωγράφος

O Ιερωνυμος Μπος ονομαζόταν αρχικά Jheronimus van Aken, αλλά αργότερα το προσωνύμιο

Μπος καθιερώθηκε λόγω της καταγωγή του, το Χερτόνχεμπος της Ολλανδίας. Δεν υπάρχει

ορισμένη εκδοχή για την ημερομηνία της γέννησης του, το πιο πιθανό ειναι να γεννήθηκε γύρω

στο 1450 και πέθανε το 1516. Λίγα πράγματα είναι γνωστά για τη ζωή, την προσωπικότητα και

τις σκέψεις του ζωγράφου, καθώς δεν άφησε πίσω του έγγραφο υλικό. Το όνομα του

εμφανίζεται στα βιβλία μιας θρησκευτικής σέκτας στην οποία άνηκε και αύτος και η οικογένεια

του, την Αδελφότητα της Παναγίας. Επιπλέον γνωρίζουμε ότι όλη του τη ζωη έζησε στη

γενέτειρα του και γύρω από αυτήν. Ο παππούς του ήταν επίσης ζωγράφος και ο πατέρας του

καλλιτεχνικός σύμβουλος στην Αδελφότητα της Παναγίας (Gibson, 1973).O Ιερώνυμος Μπος

παντρεύτηκε γυρω στο 1480 την Aleid van der Merveene, η οποία ηταν από ευκατάστατη

οικογένεια και λόγω αυτού ο ζωγράφος κατάφερε να ζήσει μια πολύ άνετη ζωή.

Ο Ιερώνυμος Μπος δημιούργησε ένα πλήθος από πίνακες και τουλάχιστον δεκαέξι τρίπτυχα,

από τα οποία έχουν διασωθεί οκτώ ακέραια και άλλα πέντε σε κομμάτια. Κατά τη διάρκεια της

δημιουργίας του, υπέγραψε μόνο έξι έργα. «Ο Κήπος των επίγειων απολαύσεων» δεν είναι ένας

από αυτούς. Επιπλέον, κανένα έργο του δεν φέρει ημερομηνία. Το γεγονός αυτό, μαζί με την

έλλειψη πηγών που αφορούν τη ζωή του ζωγράφου οδηγούν σε πολλές αντιφάσεις των

μελετητών όσον αφορά την ερμηνεία και τη χρονολόγηση των πινάκων του, ακόμη και την

πατρότητα τους. Τα έργα του ζωγράφου ομαδοποιούνται σε τρεις ζώνες, στην πρώιμη

δημιουργική του περίοδο (1470-1485), στην μέση (1485-1500) και στην ύστερη (1500 έως το

θάνατο). Τέλος, τα έργα του Μπος είναι γνωστά για τις φαντασιακές εικόνες τους, τα λεπτομερή

τοπία και τη θρησκευτική θεματολογία (Scallen, 2007).

Η έκθεση

Αξιοσημείωτο γεγονός είναι ότι αυτή τη χρονιά, το 2016, είναι η 500η επέτειος του θανάτου του

Μπος και ένα μεγάλο εγχείρημα τέθηκε εις πέρας προς τιμή του ζωγράφου. Πριν από οκτώ

χρόνια, ο Charles de Mooij, διευθυντής του Noordbrabants, ενός μικρού μουσείου που βρίσκεται

στη γενέτειρα του Μπος, το Hertogenbosch, μια μικρή πόλη της Ολλανδίας, πήρε την

πρωτοβουλία να δανειστεί κάθε σωζόμενο έργο του Μπος ανά τον κόσμο ώστε το 2016 να

γιορταστεί με μεγαλειώδες τρόπο η επέτειος. Η δυσκολία του εγχειρήματος βρισκόταν στο

γεγονός ότι το μουσείο δεν είχε να δώσει ούτε έναν πίνακα ως αντάλλαγμα ή υπό μορφή

δανείου. Επίσης κάποια έργα βρίσκονται σε πολύ κακή κατάσταση και οποιαδήποτε μετακίνση

μπορεί να αποβεί επικίνδυνη.

Η λύση δόθηκε εκ των έσω. Ο καθηγητής ιστορίας της τέχνης και ειδικός στον Μπος, Jos

Koldeweij και ο, Charles de Mooij συνέλαβαν την ιδέα της διεκπεραίωσης έρευνας και

συντήρησης των έργων του μεγάλου ζωγράφου στο Hertogenbosch. Με αυτό τον τρόπο, τα

ξένα μουσεία αποδέχτηκαν την πρόταση για δανεισμό των έργων εφόσον έγινε εκτενής

θεωρητική έρευνα και καταγραφή όλων των έργων και συντήρηση σε όσα είχαν ανάγκη

προκείμενου να μεταφερθούν και να εκτεθούν. Το πρόγραμμα ονομάζεται Bosch Research and

Conservation Project (BRCP) και η έκθεση αποτελεί αποτέλεσμα του προγράμματος.

Παρά τις δυσκολίες, συνολικά 39 από τα 45 έργα (καμβάδες και σχέδια) που αποτελούν το

σύνολο των καταγεγραμμένων δημιουργιών του συγκεντρώθηκαν από το Λούβρο, το

Metropolitan της Νέας Υόρκης, την Accademia στη Βενετία και το Prado. Συγκεκριμένα

εκτέθηκαν 4 τρίπτυχα, διπλής όψης ζωγραφισμένοι καμβάδες, 19 σχέδια, 20 γνωστοί πίνακες

και χαρακτικά του Ιερώνυμου Μπος. Παράλληλα εκτέθηκαν 7 έργα μαθητών του και άλλα 70

έργα της εποχής με στόχο την τοποθέτηση του θεατή στο καλλιτεχνικό γίγνεσθαι του ύστερου

15ου αιώνα και των αρχών του 16ου αιώνα.

Το αποτέλεσμα ήταν να γίνει η μεγαλύτερη αναδρομική έκθεση του έργου του ιερώνυμου Μπος

στην ιστορία. Ωστόσο, το μουσείο του Prado, όπου βρίσκεται το έργο «Ο κήπος των επίγειων

απολαύσεων», δεν έστειλε το εν λόγω τρίπτυχο αλλά αντ’ αυτού το τρίπτυχο «The Haywain».

Η επιτυχία της έκθεσης, η οποία θεωρείται από τα πιο σημαντικά εικαστικά γεγονότα της

χρονιάς, έγκειται συν τοις άλλοις στη διακόσμηση της πόλης με τρισδιάστατες αναπαραστάσεις

από τους πίνακες του ζωγράφου και στη ενθουσιώδη συμμετοχή των κατοίκων της πόλης.

Επιπλέον ενέργειες όπως The Boat Trip of Heaven and Hell, μια ειδική διαδρομή στα κανάλια

της πόλης συντέλεσαν στο να γίνει η έκθεση περισσότερο ελκυστική. Παρακάτω, παρατίθενται

ενδεικτικά φωτογραφίες της πόλης κατά τη διάρκεια της έκθεσης.

Κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον δημιουργίας του τρίπτυχου

Ο Ιερώνυμος Μπος ήταν μια αμφιλεγόμενη φιγούρα στην εποχή του και παραμένει ακόμη και σήμερα. Μερικοί σύγχρονοι τον κατηγόρησαν ότι ήταν «εφευρέτης τεράτων και χίμαιρων» και ακόμη και σήμερα υπάρχουν ιστορικοί τέχνης που αρνούνται να ασχοληθoύν με το έργο του (Dixon, 2003). Αυτή η περιφρόνηση του έργου του, σε συνδυασμό με την έλλειψη των βιογραφικών πληροφοριών σχετικά με τον Μπος, κάνουν τη συζήτηση για τις πολιτιστικές επιρροές του δύσκολη (Dixon 2003).

Παρά τους περιορισμούς αυτούς, είναι δυνατόν να γίνουν κάποιες υποθέσεις όσον αφορά τις επιρροές του ζωγράφου, οι οποίες οδήγησαν στην παραγωγή του έργου του. Ακόμη και αν κάποιος πιστεύει ότι «ο Κήπος των επίγειων απολαύσεων» είναι έργο είτε κοσμικό είτε θρησκευτικό, δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι ο Μπος έχει επηρεαστεί από τον ταχέως μεταβαλλόμενο κόσμο γεμάτο νέες ανακαλύψεις και αβεβαιότητα, στον οποίο ζούσε (Belting, 2002). Ο Ιερώνυμος Μπος φαίνεται ότι απέρριψε τις δύο τέχνες που επικρατούσαν εκείνο το διάστημα, την Αναγεννησιακή τέχνη της Βόρειας Ευρώπης και τη Φλαμανδική τέχνη και προσπάθησε να καθιερώσει ένα είδος τέχνης που δεν υπήρχε ήδη (Belting, 2002)

Εκείνο το διάστημα στη Φλάνδρα, δραστηριοποιούνταν ζωγράφοι που είτε είχαν υιοθετήσει τα Αναγεννησιακά χαρακτηριστικά της Βόρειας Ευρώπης, είτε μια πιο παραδοσιακή οδό. Εάν ο Μπος έπρεπε να συγκαταλεχθεί κάπου, είναι μάλλον περισσότερο αποδεκτό να συγκαταλεχθεί ανάμεσα στους πιο παραδοσιακούς καλλιτέχνες της εποχής όπως ο Βαν Αϋκ (Dixon, 2003), πάνω στα έργα του οποίου ίσως να στήριξε ένα μέρος της εκπαίδευσης του (Baldass, 1943). Τα δύο κοινά χαρακτηριστικά των δύο αυτών ζωγράφων είναι ότι όπως ο Βαν Αϋκ στο «Πορτραίτο των Τζιοβάνι» απεικόνισε καθημερινούς μη κοσμικούς ή άγιους στο σπίτι τους έτσι και ο Μπος χρησιμοποιούσε σε πίνακες του τέτοιου είδους ανθρώπους. Επίσης και οι δύο ζωγράφοι χρησιμοποιούσαν το λάδι για την παραγωγή των έργων τους, διότι αυτή η τεχνική προσφέρει ευρεία χρωματική κλίμακα, την οποία την αξιοποίησαν στο έπακρο. Βέβαια ο Μπος διαφοροποιείται από τον Βαν Αϋκ στο ότι οι δικοί του «καθημερινοί» άνθρωποι απεικονίζονται σε «μη καθημερινές», απίστευτες καταστάσεις.

Όπως προαναφέρθηκε, ο Μπος υπήρξε μέλος της Αδελφότητας της Παναγίας. Μάλιστα, θεωρούνταν ένα από τα πιο εκλεκτά μέλη, γεγονός που του έδωσε ευκαιρίες να συναναστραφεί με τις υψηλές τάξεις της εποχής και τους ευγενείς (Dixon, 2003). Έχουν διασωθεί έγγραφα τα οποία μαρτυρούν την παρουσία του ζωγράφου σε δείπνα και εκδηλώσεις των υψηλών τάξεων. Ο Κήπος των επίγειων απολαύσεων μπορεί να αποτελεί την αντίδρασή του στην παρακμή της τάξης αυτής, της οποίας έγινε μάρτυρας. (Belting, 2002).

Οι θρησκευτικές πτυχές του έργου είναι προφανείς. Ο Μπος είχε μελετήσει την Βίβλο. Εξάλλου στα εξωτερικά φύλλα του πίνακα, υπάρχει μια φράση από αυτήν. Βάσει αυτής της ερμηνείας, ο σκοπός του τρίπτυχου είναι να δείξει πώς οι άνθρωποι θα είχαν ζήσει στον Παράδεισο εάν δεν είχαν απελαθεί από αυτόν (Belting, 2002). Τέλος, η παρουσία και η έντονη δραστηριότητα των ιεροκηρύκων της εποχής, οι οποίοι περιέγραφαν τον παράδεισο με πλούσια χρώματα και ως τόπο ευτυχίας, είναι πιθανό να επηρέασαν τον ζωγράφο (Glum,1976).

Ο πίνακας

Ιστορία πίνακα

Υπάρχει η θεωρία ότι ο πίνακας φιλοτεχνήθηκε για τον Ερρίκο Γ του Νασάου, ο οποίος ήταν

συλλέκτης έργων τέχνης (Belting, 2002). Ωστόσο, η συλλογή αργότερα διασκορπίστηκε. Ο

πίνακας του Μπος κατασχέθηκε το 1568 από τον δούκα της Άλμπα, ο οποίος με τη σειρά του

κληροδότησε τον πίνακα στο νόθο γιο του don Fernando, ηγούμενο του τάγματος του Αγίου

Ιωάννη. Μετά το θάνατο του don Fernando και κατά την εκποίηση των περιουσιακών του

στοιχείων ο πίνακας αγοράστηκε από τον Φίλιππο Β και στάλθηκε στο μοναστήρι του Εσκόριαλ

8 Ιουλίου 1593 (Cinotti, 1969). Πλέον ο πίνακας φιλοξενείται στο μουσείο του Πράδο στη

Μαδρίτη από το 1939.

Όσον αφορά την χρονολόγηση του, οι απόψεις διαφέρουν. Η δημιουργία του πίνακα

χρονολογείται είτε το 1485, κατά τη νεανική περίοδο του Μπος (Baldass, 1917), είτε το 1503-4

(Cinotti, 1969), είτε το 1514-15, κατά την ύστερη δημιουργική περίοδο του ζωγράφου (Tolnay,

1937 & Larsen, 1998). Η δενδροχρονολόγηση της βελανιδιάς, πάνω στην οποία ο πίνακας

δημιουργήθηκε, χρονολογεί την κοπή του δέντρου μεταξύ 1460 και 1466, θέτοντας ένα χρονικό

όριο της παλαιότερης πιθανής εκδοχής (Glum, 2007).

Περιγραφή Πίνακα

Εξωτερικά φύλλα

Το τρίπτυχο του ζωγράφου όταν βρίσκεται σε κλειστή θέση σχηματίζει μια ενιαία σύνθεση. Οι

διαστάσεις του είναι 220 Χ 195 εκατοστά και η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία

του είναι ελαιογραφία πάνω σε ξύλο βελανιδιάς. Η πιο πιθανή εκδοχή για το τι απεικονίζει η

σύνθεση είναι αυτή της γης κατά την τρίτη μέρα της Δημιουργίας (Baldass, 1917). H θεωρία

αυτή ενισχύεται από την επιγραφή που υπάρχει πάνω στα φύλλα της εξωτερικής πλευράς και η

οποία λέει "Ipse dixit et facta sunt. Ipse mandavit et creata sunt". Η φράση αποτελεί

απόσπασμα από το Βιβλίο των Ψαλμωδιών και σημαίνει «Αυτός μίλησε, κι έγιναν· Αυτός

πρόσταξε, και δημιουργήθηκαν». Η γη είναι κλεισμένη σε μία γυάλινη σφαίρα, η οποία

συμβολίζει τον εύθραυστο χαρακτήρα του σύμπαντος. (Tolnay 1937) και παραπέμπει στην

κλασσική απεικόνιση του κόσμου ως κρυστάλλινη σφαίρα στα χέρια του Θεού (Cinotti,1969).

Στην επιφάνεια της γης ο θεατής συναντά μόνο βλάστηση και πετρώματα, τα ζώα και οι

άνθρωποι δεν έχουν δημιουργηθεί ακόμη. Το σκοτεινό τοπίο οφείλεται στο ότι ο Ήλιος και η

Σελήνη δεν έχουν επίσης δημιουργηθεί. Το μουντό και λιτό τοπίο έρχεται σε πλήρη αντίθεση με

το ζωηρό και εκτυφλωτικό τοπίο που υπάρχει στο εσωτερικό του πίνακα (Belting 2002). Στην

πάνω αριστερή γωνία του πίνακα υπάρχει ο Θεός καθισμένος στο θρόνο και κρατώντας ένα

βιβλίο και παρατηρεί το δημιούργημα του (Gibson, 1973). Mια άλλη εκδοχή θέλει τον εξωτερικό

του πίνακα να απεικονίζει τη γη μετά τον μυθικό Κατακλυσμό (Mann, 2005).

Αριστερό φύλλο

Ο πίνακας στην πλήρη ανάπτυξή του αποτελείται από τρία φύλλα, τα

οποία διαβάζονται πιθανόν χρονολογικά από τα αριστερά στα δεξιά.

Το αριστερό φύλλο συμβολίζει τον Κήπο της Εδέμ, δηλαδή τον

Παράδεισο. Οι διαστάσεις του είναι 220 επί 97, 5 εκατοστά. Η βασική

αναπαράσταση του πρώτου φύλλου δείχνει τη σκηνή της

Δημιουργίας όπου ο Θεός παρουσιάζει την Εύα στον Αδάμ, ο οποίος

μόλις έχει ξυπνήσει (Gibson, 1973). Τα πόδια του Αδάμ έρχονται σε

επαφή με τον χιτώνα του Θεού, ο οποίος με τη σειρά του κρατά τον

καρπό της Εύας και με το άλλο του χέρι ευλογεί. Με αυτό τον τρόπο

οι μορφές ενώνονται και παρουσιάζεται στο θεατή η ισχυρή σχέση

που υπάρχει ανάμεσα τους (Fraenger, 1947). Στο υπόλοιπο τοπίο

του πρώτου φύλλου υπάρχουν μυθικά και πραγματικά ζώα, φυτά και

στο βάθος σχήματα φτιαγμένα από πέτρα και βλάστηση. To δέντρο -

δράκος στο μέσο του φύλλου συμβολίζει την αιώνια ζωή (Gibson,

1973). Η χρωματική παλέτα που χρησιμοποιήθηκε εκτείνεται από το

λευκό των σωμάτων και των ζώων, χρώμα της αθωότητας έως το

κόκκινο, το πράσινο και την ώχρα.

Μεσαίο φύλλο

Το κεντρικό φύλλο του πίνακα είναι αυτό που έχει δώσει το όνομα σε αυτόν: Ο Κήπος των

επίγειων απολαύσεων. Οι διαστάσεις του είναι 220 επί 195 εκατοστά. Η χωροταξία είναι

πανομοιότυπη με αυτή του πρώτου φύλλου, όπως επίσης και τα χρώματα που έχουν

χρησιμοποιηθεί. Επιπλέον η υδάτινη περιοχή στο κέντρο του πίνακα παραπέμπει στη λίμνη του

πρώτου φύλλου. Ωστόσο το μέρος που παρουσιάζεται στο κεντρικό φύλλο δεν είναι ο

παράδεισος, ούτε κάποιο πραγματικό μέρος στη γη. Το μεσαίο κομμάτι του πίνακα χωρίζεται

νοητά σε τρία οριζόντια μέρη. Στο χαμηλότερο κομμάτι του πίνακα, ο θεατής βλέπει πτηνά και

φρούτα μεγαλύτερα από τους ανθρώπους, ένα ζευγάρι ανθρώπων εντός μιας διάφανης

φούσκας, έναν άνθρωπο τοποθετημένο σε ένα στρείδι και ένα πλήθος ακόμη αλλόκοτων

εικόνων, οι οποίες αφορούν κυρίως ανθρώπους που επιδίδονται σε ερωτικές πράξεις. Με άλλα

λόγια τα μεγέθη και οι εικόνες εδώ ξεφεύγουν από τη λογική. Στην κάτω αριστερή γωνία του

φύλλου, υπάρχει ένας άντρας σε μια σπηλιά, ο οποίος κοιτάζει το θεατή του πίνακα κατάματα

και του δείχνει μια γυναίκα. Οι επικρατέστερες ερμηνείες για την ταυτότητα του άντρα είναι ότι

πρόκειται για αυτοπροσωπογραφία του ζωγράφου (Belting, 2002) ή για τον Ιωάννη τον

Βαπτιστή (Gomez, 1989). Στο μεσαίο μέρος του μεσαίου φύλλου βρίσκεται κεντρικά μία λίμνη με

λουόμενες γυναίκες γύρω από την οποία παρελαύνουν κυκλικά άντρες καθισμένοι σε διάφορα

ζώα, προκειμένου να επιστήσουν την προσοχή τους (Gibson 1992).Τέλος, στην τρίτη ζώνη στο

βάθος, υπάρχει μια λίμνη, η οποία φιλοξενεί πέντε παράξενα μεγάλα οικοδομήματα, καθώς και

ανθρώπους που είτε ίπτανται πάνω σε ζώα, είτε περιφέρονται στο τοπίο επιδιδόμενοι σε

σεξουαλικές πράξεις.

Δεξί φύλλο

Στο δεξί φύλλο του τρίπτυχου απεικονίζεται η κόλαση. Οι διαστάσεις

του φύλλου είναι ίσες με εκείνες του πρώτου φύλλου., 220 επί 97, 5

εκατοστά. Η εικόνα του τρίτου φύλλου διαφέρει άρδην από εκείνες

των δύο πρώτων και μάλλον πρόκειται για αντιστροφή του πρώτου

φύλλου του πίνακα. Η εμφανής αντίθεση έγκειται τόσο στη χρήση

των χρωμάτων, όσο και στην ατμόσφαιρα η οποία αποπνέεται. Τα

χρώματα, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν είναι πολύ σκοτεινά, στο

τοπίο η μέρα έχει δώσει τη θέση της στη νύχτα. Οι ξέγνοιαστες

εικόνες των δύο προηγούμενων φύλλων αντικαθιστώνται από

δυσοίωνες και τρομακτικές αναπαραστάσεις. Οι ανθρώπινες

φιγούρες, οι οποίες βρίσκονται σε αυτό το φύλλο του πίνακα,

υπόκεινται σε βασανιστήρια από διάφορα δύσμορφα όντα, τα οποία

αναπαριστούν τις τιμωρίες του Θεού στην Κόλαση (Glum, 1976). Στο

σκηνικό είναι έντονη η παρουσία μουσικών οργάνων. Λόγω αυτού

του γεγονότος, κάποιοι μελετητές αποκάλεσαν το τρίτο φύλλο του

πίνακα «Μουσική κόλαση» (Harbison, 1995). Στο κέντρο της

εικόνας, υπάρχει ο άνθρωπος - δέντρο, ο οποίος κοιτάζει τον θεατή.

Κάποιοι μελετητές θέλουν το κεφάλι να αποτελεί αυτοπροσωγραφία

του καλλιτέχνη. (Belting, 2002). Ο Μπος έχει ζωγραφίσει ξανά τον

άνθρωπο - δέντρο στο παρελθόν, το συγκεκριμένο σχέδιο είναι υπογεγραμμένο από τον

ζωγράφο και βρίσκεται στην Αλμπερτίνα της Βιέννης. Τέλος, στην Κόλαση του Μπος, ο

διάβολος απεικονίζεται με κεφάλι πουλιού, καθήμενος σε θρόνο - τουαλέτα, ντυμένος με ράσα,

να τρώει ανθρώπους, τους οποίους έπειτα αφοδεύει. Το τέρας αυτό συχνά αναφέρεται ως

«Πρίγκηπας της Κολάσεως» λόγω του στέμματος που φοράει, το οποίο συμβολίζει μάλλον την

απαξίωση της βασιλικής εξουσίας (Belting, 2002).

Ερμηνείες

Όσον αφορά την ερμηνεία του πίνακα, δεν υπάρχει μία κοινά αποδεκτή και σαφής, ακόμη και

σήμερα. Μη ξεκάθαρα είναι και τα κίνητρα που οδήγησαν τον Μπος να δημιουργήσει το

τρίπτυχο.

Η πρώτη ερμηνεία του πίνακα του Μπος δόθηκε από τον Ισπανό ιερέα Siguenza το 1605. O

Siguenza προσπάθησε να ερμηνεύσει το έργο μέσα στα αυστηρά πλαίσια του Καθολικισμού

που επικρατούσαν ώστε να το διασώσει από τους φανατικούς οπαδούς της Μεταρρύθμισης

(Gomez, 1989). Ο Ισπανός ιερέας υπερασπίστηκε τον θρησκευτικό και διδακτικό χαρακτήρα του

έργου θέλοντας το τρίπτυχο να αποτελεί για τον πιστό μια υπενθύμιση για το τι ακολουθεί εάν

παρεκκλίνει από το δόγμα.

Το ενδιαφέρον είναι ότι πολλοί μετέπειτα μελετητές συμφώνησαν με αυτή την εκδοχή, ότι

δηλαδή στο μεσαίο φύλλο αναπαρίστανται οι αμαρτωλοί απόγονοι των πρωτόπλαστων και στο

δεξί φύλλο αποκαλύπτεται η τιμωρία που ακολουθεί τέτοιου είδους πράξεις (Kleiner & Mamiya,

2005). Σχεδόν παρόμοια εκδοχή, σχετικά με το επικριτικό χαρακτήρα του έργου δίνεται και από

σύγχρονο μελετητή (Vandenbroeck, 2001), ο οποίος υποστήριξε ότι απεικονίζεται το «όρος της

Αφροδίτης», γνωστό στον Μεσαίωνα ως ψεύτικος Παράδεισος.

Στον αντίποδα, μια άλλη μερίδα μελετητών του πίνακα διατείνεται ότι το μεσαίο φύλλο

απεικονίζει αυτό ακριβώς που λέει το όνομά του, τον χαμένο παράδεισο, όπου η ευτυχία και η

καλοπέραση επικρατούν και τα βάσανα, οι αρρώστιες και το πέρασμα του χρόνου είναι

ανύπαρκτα. Το ποτάμι με τους τέσσερις παραπόταμους, όπως αυτοί περιγράφονται στα βιβλικά

κείμενα, ενισχύει αυτή την άποψη. Όποτε η συγκεκριμένη περισσότερο κοσμική ερμηνεία του

πίνακα, δεν είναι αντίθετη με τη θρησκευτική αλλά προέκτασή της.

Μεμονωμένη και αναληθοφανής άποψη είναι ότι ο πίνακας απεικονίζει τις πρακτικές της

θρησκευτικής αίρεσης στην οποία άνηκε ο ζωγράφος (Fraenger,1947).

Ας αφήσουμε όμως στην άκρη τις ερμηνείες που αφορούν τον πίνακα και να τον εκτιμήσουμε

για αυτό που είναι, ένα σύνθετo και αινιγματικό έργο, το οποίο ωστόσο είναι ευρέως γνωστό και

αποτελεί κληρονομιά στην ιστορία της Τέχνης και έμπνευση για τους καλλιτέχνες από τη

δημιουργία του έως και σήμερα.

Ο πίνακας ως εργαλείο Ο Κήπος των επίγειων απολαύσεων είναι αδιαμφισβήτητα ένα από τα σπουδαιότερα έργα στην Ιστορία της Τέχνης. Οι πρωτότυπες αφηγηματικές εικόνες ενός άλλου κόσμου ερέθισαν την

φαντασία των θεατών του πίνακα και αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για πολλούς καλλιτέχνες έως σήμερα. Η εικονική αφήγηση του Μπος συνεχίζει να είναι αινιγματική ακόμη και σήμερα, ωστόσο μεταφέρει το συλλογικό ήθος της εποχής του. Έκτοτε ο πίνακας του Μπος εξακολουθεί να δρα μέσω της επαναφοράς του στην

πραγματικότητα και την εκ νέου ενεργοποίηση του από μεταγενέστερους καλλιτέχνες. Έτσι, ο

πίνακας καθίσταται εργαλείο για τους καλλιτέχνες προκειμένου να απαντήσουν τα ερωτήματα

που η εποχή τους επιβάλλει.

Εικαστικά

The Tilled Field, joan Miró

Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1923, ο Joan Miró, Καταλανός ζωγράφος και γλύπτης,

ξεκίνησε να ζωγραφίζει ένα σκαμμένο χωράφι, το οποίο είχε ως θέα στο αγρόκτημα της

οικογένειάς του στο Montroig της Καταλονίας. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1924. Πέραν των

χρωμάτων που παραπέμπουν στον πίνακα του Μπος, ο Miró τοποθέτησε στον πίνακά του

αντικείμενα, τα οποία εμφανίζονται στον πίνακα του Μπος, σεξουαλικές φιγούρες ,

εξωπραγματικά αυτιά, σμήνη πουλιών . Παρά το γεγονός ότι τα στυλ των έργων είναι

διαφορετικά, και στα δύο ενυπάρχει η ίδια χαοτική ενέργεια.

Αναλυτικότερα, οι κριτικοί έχουν αναφερθεί στην ομοιότητα των «χίμαιρων» στο «Οργωμένο

χωράφι» του Μιρό και στα παράξενα ζώα που βρίσκονται στον πίνακα του Μπος (Soby, 1959).

Ωστόσο, η σύγκριση χρήζει βαθύτερης ανάλυσης διότι υπάρχει ακόμη ένας αριθμός στοιχείων,

τα οποία υποδηλώνουν ότι ο Μιρό επέλεξε σαν εργαλείο τον Κήπο των επίγειων απολαύσεων

ώστε να δημιουργήσει το «Οργωμένο χωράφι». Για παράδειγμα, εάν συγκρίνουμε τον πίνακα

του Μιρό με το αριστερό φύλλο του τρίπτυχου του Μπος, παρατηρούμε ότι οι φόρμες, τις οποίες

έχει χρησιμοποιήσει ο Μπος για το φόντο του φύλλου, έχουν οδηγήσει τον Μιρό να σχεδιάσει τις

φόρμες των φυτών του. Επίσης το ίδιο σμήνος πουλιών εμφανίζεται και στους δύο πίνακες και

στο δεξί μέρος και των δύο υπάρχει μία υδάτινη περιοχή από την οποία αναδύονται πλάσματα.

O πίνακας του Μπος αναφέρεται στη δημιουργία, ενώ η επιλογή των πλασμάτων του Μιρό

γύρω από τη λίμνη υπαινίσσονται μια πιο σύγχρονη συνέχεια της εξέλιξης. Ακόμη ένα κουνέλι,

το οποίο είναι σκυμμένο μετωπικά εμφανίζεται και στους δύο πίνακες σε παρόμοια γεωγραφική

θέση. Τέλος, στο δεξί φύλλο του τρίπτυχου εμφανίζονται ένα ζευγάρι από τεράστια αυτιά χωρίς

σώμα να τα συνοδεύει και κάτω από αυτά ένα είδος δέντρου με ανθρώπινο κεφάλι. Το μοτίβο

του ματιού που παρατηρεί εμφανίζεται συχνά σε έργα του Μπος. Στον Κήπο των Επίγειων

απολαύσεων πέραν του ανθρωπόμορφου δέντρου που κοιτάζει τον θεατή του έργου κατάματα,

μια κουκουβάγια μέσα σε μια σφαίρα στο αριστερό φύλλο αποτελεί επίσης παρατηρητή. Το

συγκεκριμένο μοτίβο υιοθετείται και από τον Μιρό, ο οποίος το χρησιμοποιεί στον πίνακα « Το

οργωμένο χωράφι» τοποθετώντας ένα μάτι πάνω σε ένα δέντρο. Δίπλα στο δέντρο τοποθετεί

κι αυτός ένα ασώματο γιγαντιαίο αυτί, σύνολο που παραπέμπει στον «Κήπο των επίγειων

απολαύσεων» (Moray, 1971)

The Great Masturbator,Salvador Dali

To 1929 o Ισπανός υπερρεαλιστής ζωγράφος Salvador Dali ζωγραφίζει τον Μεγάλο Αυνανιστή.

Ο πίνακας απεικονίζει ένα ανθρώπινο πρόσωπο, το οποίο κοιτάζει προφίλ προς τα κάτω και

έχει το σχήμα βράχου. Στο πίσω μέρος του κεφαλιού ξεπροβάλλει μια γυναικεία φιγούρα η

οποία έχει το στόμα της κοντά σε έναν αντρικό καβάλο. Η ανδρική φιγούρα εμφανίζεται μόνο

από την μέση έως και λίγο πιο κάτω από τα γόνατα. Η αναπαράσταση αυτή μάλλον δικαιολογεί

και το όνομα του έργου, μιας και αποτελεί ερωτική φαντασίωση. Το σχήμα του βράχου -

προσώπου θυμίζει στο χάρτη το ακρωτήρι του Cap de Creus της Καταλονίας (Gibson, 1987).

Άλλη εκδοχή θέλει να θυμίζει τον ανθρωπόμορφο επίσης βράχο, ο οποίος βρίσκεται στο

αριστερό φύλλο του τρίπτυχου του Μπος, ο Κήπος των Επίγειων απολαύσεων (Fanes, 2007) Ο

βράχος στον πίνακα του Μπος παίρνει ανθρώπινη μορφή με τη βοήθεια μικρών ζώων που

βρίσκονται πάνω σε αυτόν.

“The Garden of Earthly Delights” Series,Raqib Shaw

Το 2002 ο Ινδικής καταγωγής, Βρετανός ζωγράφος Raqib Shaw ξεκινάει τη δημιουργία ενός

έργου ομώνυμου του Κήπου των επίγειων απολαύσεων και εμπνευσμένο από αυτόν. Το έργο

ολοκληρώνεται μέσα σε 4 χρόνια και είναι φτιαγμένο από ακρυλικό, σμάλτο και στρας

τοποθετημένα πάνω στον πίνακα. Το έργο απεικονίζει μία φαντασμαγορία μυθικών πλασμάτων,

υδρόβιων, ζώων και ανθρώπων. Ο συγκεκριμένος τριμερής συνδυασμός πλασμάτων απαντάται

στο « Κήπο των επίγειων απολαύσεων». Ο Raqib Shaw επιπλέον δανείζεται από τον πίνακα

του Μπος την παρουσία του υγρού στοιχείου και τον διάχυτο ερωτισμό. (Herbert, 2006)

Garden of Earthly Delights, Emily Erb

Το 2006, η Αμερικανίδα καλλιτέχνης Emily Erb ζωγραφίζει πάνω σε μετάξι, μία σύγχρονη

εκδοχή του τρίπτυχου του Μπος. Το έργο φανερώνει την αντίληψη της καλλιτέχνιδος για την

ανθρώπινη εξέλιξη, η οποία είναι αποτυπωμένη με σατυρική διάθεση. Σε αντίθεση με το

τρίπτυχο του Μπος, ο πίνακας της Emily Erb είναι λιγότερο φαντασιακός και περισσότερο

καθρέφτης της πραγματικότητας. Τα ανθρώπινα πλάσματα του Μπος έχουν δώσει τη θέση τους

σε πιθήκους και οι σκηνές καταδίκης του τρίτου φύλλου φέρουν σύγχρονες αναφορές.

The Garden of Earthly Delights (El Bosco), Lluís Barba

To 2007, o Ισπανός καλλιτέχνης Lluís Barba επίσης επιλέγει να θίξει την σύγχρονη εμπορική και

ποπ κουλτούρα χρησιμοποιώντας τον «Κήπο των Επίγειων Απολαύσεων» του Μπος και

δημιουργεί ένα κολάζ στο οποίο συνυπάρχουν οι χαρακτήρες του πίνακα του Μπος μαζί με

διασημότητες και αντικείμενα του 21ου αιώνα. Το έργο αποτελεί ψηφιακή εκτύπωση στερεωμένη

σε plexi-glass. To πάντρεμα του παλαιού έργου με τον σύγχρονο κόσμο αποσκοπεί εκ μέρους

του καλλιτέχνη στο να διηγηθεί ευρηματικά την εξέλιξη, μα κυρίως την εξαθλίωση του

ανθρώπινου είδους.

Motherboard, Ali Banisadr

Ο ζωγράφος Ali Banisadr δημιουργεί το 2013 μία ελαιογραφία πάνω σε λινό δίνοντας της το

όνομα Motherboard. Το έργο χαρακτηρίζεται από πυκνότητα και φρενήρη ταχύτητα, στοιχεία

που παραπέμπουν στο τρίπτυχο του Μπος. Ωστόσο το έργο του Ali Banisadr δίνει την αίσθηση

της σύγκρουσης και δεν ακολουθεί μια αφήγηση όπως ο Κήπος των επίγειων απολαύσεων.

The Garden of Emoji Delights (#GED), Carla Gannis

Το 2013, η Αμερικανίδα καλλιτέχνης Carla Gannis μεταμορφώνει τον πίνακα του Μπος σε

ψηφιακό τοπίο γεμάτο χαρακτήρες emoji. Tα emoji είναι ιδεογράμματα και σκίτσα τα οποία

χρησιμοποιούνται στην επικοινωνία μέσω ηλεκτρονικών μηνυμάτων και ιστοσελίδων. Η

κυριαρχία τους στη σύγχρονη κουλτούρα είναι ισχυρή. Ενδεικτικό παράδειγμα ότι η

νεοεισαχθείσα λέξη της χρονιάς του 2015 για το λεξικό Oxford δεν ήταν λέξη αλλά το emoji

😂 (Face With Tears of Joy). Στον Κήπο των Emoji Απολαύσεων, η καλλιτέχνης ακολουθεί την

εικονογραφική διάταξη του Μπος χρησιμοποιώντας διαφορετικό «λεξιλόγιο», το οποίο

αντανακλά την ποπ κουλτούρα. O Κήπος των Επίγειων απολαύσεων δεν αποτελεί μόνο μια

σύγχρονη ερμηνεία του πίνακα, αλλά προσπαθεί να θέσει υπό αμφισβήτηση τον ρόλο του

μοντέρνου Πικτοριαλισμού στα ψηφιακά μέσα και θέτει ερωτήσεις για τα σημάδια, τους κώδικες

και τις εικόνες της σύγχρονης καθομιλουμένης και τι αυτά ορίζουν στις συγκεκριμένες

κοινωνικοπολιτιστικές συνθήκες.

Φωτογραφία

“Τhe Bubble Girl in Paris”

To 1963, ο Αμερικανός φωτογράφος Melvin Sokolsky, εμπνευσμένος από τον πίνακα του Μπος,

και συγκεκριμένα από τη διάφανη σφαίρα με το γυμνό αντρόγυνο, η οποία απεικονίζεται σε

αυτόν, δημιουργεί τη σειρά φωτογραφιών “Τhe Bubble Girl in Paris” για την ανοιξιάτικη συλλογή

του Harpers Bazaar Spring Collection. Εφόσον το 1963 δεν ήταν η δυνατή χρήση Photoshop ο

φωτογράφος προκειμένου να πετύχει το επιθυμητό αποτέλεσμα κρέμασε μία φούσκα φτιαγμένη

από πλέξιγκλας από ένα καλώδιο σε ένα γερανό σε διάφορε τοποθεσίες στο Παρίσι. Ο Melvin

Sokolsky χαρακτηριστικά δήλωσε για τη συγκεκριμένη συλλογή ότι η εικόνα που τον ενέπνευσε

από τον πίνακα είναι κάτι το οποίο κουβαλάει από την παιδική του ηλικία.

Bosch Redux project

Τον Ιανουάριο του 2016 η Αμερικανίδα φωτογράφος Lori Pond εκδίδει μια σειρά από 14

φωτογραφίες με τον τίτλο Bosch Redux project. Οι φωτογραφίες είναι ανακατασκευασμένες

εικόνες και φιγούρες από πίνακες του Ιερώνυμου Μπος, μεταξύ των οποίων είναι και ο «Ο

κήπος των επίγειων απολαύσεων." Το αξιοσημείωτο στην συγκεκριμένη δουλειά είναι ότι το

αποτέλεσμα επιτεύχθηκε με τη λιγότερο δυνατή χρήση ψηφιακών μέσων. Για να επιτευχθεί αυτό

χρειάστηκαν από ταριχευμένα κοράκια έως και κατασκευή βάρκας πραγματικών διαστάσεων.

Μόδα

Alexander McQueen

Ο σχεδιαστής μόδας Lee Alexander McQueen, το διάστημα πριν την αυτοκτονία του, τον Φεβρουάριο του 2010, εργαζόταν πάνω σε μία συλλογή ρούχων στολισμένων με εικόνες από τον θάνατο και τη ζωή μετά θάνατο. Ο σχεδιαστής κατάφερε να ολοκληρώσει 16 σύνολα, τα λιγότερα από τα μισά από όσα προορίζονταν για την τελική συλλογή. Ένα από τα δεκαέξι σύνολα είναι εμπνευσμένο από το τρίπτυχο του Μπος, πρόκειται για ένα φόρεμα στο οποίο είναι τυπωμένο μια σκηνή από το τρίτο φύλλο του πίνακα και φημολογείται ότι αντιπροσωπεύει την άποψη του σχεδιαστή για τη μετά θάνατο ζωή, καθώς και το ένστικτο του για το τι θα ακολουθούσε.

Carven

Το φθινόπωρο του 2012, ο οίκος μόδας Carven και ο σχεδιαστής Guillaume Henry χρησιμοποιούν τον «Κήπο των Επίγειων απολαύσεων» του Μπος ως έμπνευση και δημιουργούν μια σειρά ρούχων που είτε φέρουν ολόκληρες εικόνες από τον πίνακα, είτε μοτίβα τα οποία ακολουθούν το ύφος του και τα χρώματά του.

Christian Dior

Το φθινόπωρο του 2015 ο οίκος μόδας Christian Dior και ο κύριος σχεδιαστής του Raf Simons, δημιουργούν μία συλλογή από ρούχα εμπνευσμένη από τον πίνακα και κυρίως από το μεσαίο φύλλο του, όπου απεικονίζεται ο παράδεισος. Ο στόχος τους είναι να μεταφέρουν στη συλλογή τον συνδυασμό των απολαύσεων και της αθωότητας των ανθρώπων του πίνακα.

Dr. Martens

Η εταιρεία Dr. Martens δημιούργησε, για την σεζόν Άνοιξη / Καλοκαίρι 2014, μια συλλογή από μπότες, παπούτσια και χαρτοφύλακες στα οποία υπάρχουν κομμάτια από το τρίπτυχο του Μπος. Η συλλογή ονομάζεται Dr. Martens X Bosch και λαμβάνει ευρείας αποδοχής.

Πέραν όμως των γνωστών οίκων και εταιριών, οι οποίες εμπνεύστηκαν από τον Κήπο των Επίγειων Απολαύσεων του Ιερώνυμου Μπος και προώθησαν στην αγορά ποιοτικές δημιουργίες, πληθώρα προϊόντων ένδυσης χαμηλού προϋπολογισμού, τα οποία φέρουν εικόνες του πίνακα, υπάρχει στο διαδίκτυο. Οικονομικά φορέματα, κολάν, μπλουζάκια και άλλα είδη ένδυσης βρίσκονται προς πώληση σε διάφορες σελίδες στο διαδίκτυο, όπως αυτή του Amazon.com.

Δερματοστιξία

Ο πίνακας του Μπος, καθώς είναι από τους πίνακες με την μεγαλύτερη επιρροή στην ιστορία τέχνης δεν θα μπορούσε να μην επηρεάσει και την τέχνη της δερματοστιξίας. Μία τέχνη, η

οποία φέρει τις ρίζες της στην αρχαιότητα, αλλά διαδόθηκε ευρέως τον 20ο αιώνα. Θαυμαστές του ζωγράφου και του πίνακα ανά τον κόσμο δεν διστάζουν να αποτυπώσουν μόνιμα στο σώμα τους εικόνες του πίνακα και να το πετυχαίνουν πολλές φορές με μεγάλη επιτυχία.

Χορός

Η Αμερικανίδα σκηνοθέτης του θεάτρου και χορογράφος Martha Clarke δημιουργεί το 1984 μία

παράσταση χορού εξ ολοκλήρου επηρεασμένη από τον πίνακα «Ο κήπος των επίγειων

απολαύσεων» του Μπος, η οποία ακολουθεί την αφήγηση του τρίπτυχου και παρουσιάζει

αρχικά τον παράδεισο της Εδέμ και ακολουθεί η διαδρομή της πτώσης της ανθρωπότητας από

την αθωότητα μέχρι τα έγκατα της κόλασης. Πέραν της αφήγησης, η καλλιτέχνης επεδίωξε την

ατμοσφαιρική προσέγγιση του πίνακα. Η παράσταση αναβίωσε το 1987 και το 2008 και

απέσπασε πολύ καλές κριτικές και τις τρεις φορές. Οι παρακάτω φωτογραφίες είναι από την

παράσταση του 2008 στη Νέα Υόρκη.

Ψηφιακή τέχνη

Διαδραστικό ντοκιμαντέρ Jheronimus Bosch, the Garden of Earthly Delights

Ένα πολύ σπουδαίο project, το οποίο αφορά τον πίνακα «Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων του Μπος είναι το διαδραστικό ντοκιμαντέρ “Jheronimus Bosch, the Garden of Earthly Delights”. Πρόκειται για την ιστοσελίδα https://tuinderlusten-jheronimusbosch.ntr.nl/en# , η οποία προσφέρει στον επισκέπτη ένα οπτικοακουστικό ταξίδι στον πίνακα. Ο πίνακας βρίσκεται σε υψηλή ανάλυση αναρτημένος και ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να τον εξερευνήσει κομμάτι κομμάτι μέσω της αφήγησης, η οποία συνοδεύεται από ήχο, μουσική και βίντεο. Πέραν της εξερεύνησης του πίνακα, το διαδραστικό ντοκιμαντέρ δίνει πληροφορίες και για το ιστορικό και κοινωνικό υπόβαθρο της εποχής του Μπος ώστε να δώσει το πλαίσιο μέσα στο οποίο ζωγράφος δημιούργησε το έργο.

Bosch VR

Το Bosch Vr είναι μια εφαρμογή εικονικής πραγματικότητας, η οποία περιηγεί τον θεατή μέσα στον πίνακα. Η εφαρμογή έχει φτιαχτεί, από την βραβευμένη με βραβείο ψηφιακού σχεδίου BAFTA ομάδα Burrell Durrant Hifle και το αποτέλεσμα είναι άκρως εντυπωσιακό. Η εφαρμογή είναι φτιαγμένη για κινητά τηλέφωνα και τάμπλετ. Το trailer της εφαρμογής δίνει μια αντιπροσωπευτική εικόνα για το πως ο θεατής κινείται ψηφιακά μέσα στον πίνακα.

https://vimeo.com/130895622

Hell

Μία ψηφιακή ανακατασκευή του αριστερού φύλλου του τρίπτυχου του Μπος εχει δημιουργηθεί φέτος από τον σκηνοθέτη Floris Kaayk και τον σχεδιαστή ψηφιακών παιχνιδιών Doortje Spanjerberg. Ο πίνακας μετατράπηκε μέσω υπολογιστή σε προσομοίωση και καταφέρνει να μεταδώσει στον θεατή την ατμόσφαιρα της κόλασης του Μπος.

https://vimeo.com/161684683

Επίλογος

Ο κατάλογος των έργων που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη ενότητα είναι ενδεικτικός. Το αριστούργημα του Μπος, καθώς και το συνολικό του έργο, ενέπνευσαν και θα συνεχίσουν να εμπνέουν καλλιτέχνες σε κάθε καλλιτεχνικό κλάδο εσαεί. «Ο Κήπος των Επίγειων Απολαύσεων» είναι από τα πιο σημαντικά έργα της Ιστορίας της Τέχνης. Το πέπλο μυστηρίου, που περιβάλλει τη ζωή του ζωγράφου και την ερμηνεία του πίνακα, καθιστά το έργο

περισσότερο ενδιαφέρον και αποτελεί πρόκληση τόσο για τους μελετητές του, όσο και για τους καλλιτέχνες, οι οποιοι το χρησιμοποιούν ως εργαλείο για νέες δημιουργίες. Τέλος, θα μπορούσε κάποιος να πει, λαμβάνοντας υπ’ ‘οψιν τη σπουδαιότητα του πίνακα, ότι «αποτελεί αυτό που ο τίτλος του μαρτυρά, μια επίγεια απόλαυση, την οποία η ανθρωπότητα είχε την τύχη να γευτεί.»

Βιβλιογραφία

Baldass, Ludwig von, "Die Chronologie der Gemälde des Hieronymus Bosch", in: Jahrbuch der

königlichen Preuszischen Kunstsammlungen, XXXVIII (1917), pp. 177–195

Belting, Hans, “Hieronymus Bosch”. Prestel Verlag, 2002, page 17, 18, 27, 60, 83,

Bloch, Vitale, “From Van Eyck to Brueghel. The Burlington Magazine for Connoisseurs,

68(395):92–95, Feb 1936.

Cinotti, Mia. The Complete Paintings of Bosch. London: Weidenfeld and Nicolson, 1969.

De Tolnay, Charles. Hieronymus Bosch, Basel: Holbein, 1937

Dixon, Laurinda “Bosch”, Phaidon Press, Inc., 2003, page 4, 6, 33, 231

Fanès, Félix “Salvador Dalí. The Construction of the Image” 1925–1930: Yale University Press

2007, p. 74

Fraenger Wilhelm,Hieronymus Bosch – das Tausendjährige Reich. Grundzüge einer

Auslegung, Winkler-Verlag Coburg 1947, 142 pages.

Gibson, Ian, “The Shameful Life of Salvador Dalí”, Norton & Company, 1987. Page 71, pages

256 - 257, plate XIV

Gibson, Walter S. “Bosch’s dreams”,The Art Bulletin, 74(2):205–218, Jun 1992.

Gibson, Walter S. “Hieronymus Bosch”, New York: Thames and Hudson, 1973.

Glum, Peter, “Divine Judgment in Bosch’s Garden of Earthly Delights”. The Art Bulletin,

58(1):45–54, Mar 1976.

Glum, Peter. “The key to Bosch's "Garden of Earthly Delights" found in allegorical Bible

interpretation, Volume I. Tokyo: Chio-koron Bijutsu Shuppan, 2007

Gómez, Isabel Mateo. "Hieronymus Bosch: The Garden of Earthly Delights". In Gaillard, J. and

M. Hieronymus Bosch: The Garden of Earthly Delights. New York: Clarkson N. Potter, 1989

Harbison, Craig. The Art of the Northern Renaissance. London: Weidenfeld & Nicolson, 1995

Herbert, Martin, “Against nature: flora, fauna, and diamond-encrusted crustaceans in Raqib

Shaw's studio”, 2006, Fine Art Journals

Kleiner, Fred S. & Mamiya, Christin J., “Study Guide for Kleiner/Mamiya's Gardner's Art through

the Ages: A Concise History” , Wadsworth Publishing; 1 edition , March 2005

Larsen, Erik. Hieronymus Bosch. New York: Smithmark, 1998

Mann, Richard G. "Melanie Klier's: Hieronymus Bosch: Garden of Earthly Delights". Utopian

Studies, 16.1, 2005

Moray, Gerta, “Miró, Bosch and Fantasy Painting”, The Burlington Magazine, Vol. 113, No. 820

July 1971, pp. 387-391

Scallen, Catherine B. “The Art of the Northern Renaissance” (Chantilly: The Teaching

Company, 2007) Lecture 26

Soby, J. T. “Joan Miro”, New York, 1959, p.38

Stokstad, Marilyn “Art” Pearson Education, 2004, Page 320

Websites

http://carlagannis.com/ged_cat/CatalogDigicalypticRealities_SBors.pdf, Sabin Bors Digicalyptic

Realities or, The Frolic of the Flat Carla Gannis, The Garden of Emoji Delights, 2014

http://www.thetimes.co.uk/tto/arts/visualarts/article2422547.ece Kate Moss in a new Garden of

Earthy Delights, Olivia Cole, December 12 2007

http://www.theartblog.org/2011/11/earthly-delights-in-norristown-emily-erb-and-nakima-ollin-at-

pagus/ Earthly Delights in Norristown – Emily Erb and Nakima Ollin at Pagus, Becky Hunter ,

November 29, 2011

http://www.theguardian.com/fashion/2015/jul/06/christian-dior-haute-couture-paris-fashion-

week-2015, Christian Dior is all abloom in nod to Bosch’s Garden of Earthly Delights, Jess

Cartner-Morley, July 2015

http://www.wsj.com/articles/SB10001424052748704784904575111911130787710, McQueen's

Angels and Demons, CHRISTINA BINKLEY, March 2010,

http://www.vogue.com/fashion-shows/fall-2012-ready-to-wear/carven, FALL 2012 READY-TO-

WEAR Carven, MARCH 1, 2012, NICOLE PHELPS

http://beautifuldecay.com/2014/05/02/dr-martens/ Dr.Martens Releases Merchandise Featuring

Hieronymus Bosch’s “Garden Of Earthly Delights, Victoria Casal-Data, February 2014

http://flavorwire.com/9105/flavorwire-required-viewing-martha-clarkes-garden-of-earthly-delights

Flavorwire Required Viewing: Martha Clarke’s Garden of Earthly Delights, Michelle Vellucci,

January 2009

http://www.thetoc.gr/politismos/article/ierwnumos-mpos-to-taksidi-se-mia-monadiki-ekthesi

Ιερώνυμος Μπος: το ταξίδι σε μια μοναδική έκθεση, Αργυρώ Μποζώνη, 1 Μαϊου 2016

http://www.loripond.com/

http://www.sokolsky.com/

http://www.bdh.net/

http://www.alibanisadr.com/exhibitions/ali-banisadr-motherboard

http://boschproject.org/

https://tuinderlusten-jheronimusbosch.ntr.nl/en#