+ All Categories
Home > Documents > Pyer Davit. Dünya və ya onun dörd tərəfinin ümumi təsviri; Korneli de Bruin. Moskoviya, İran...

Pyer Davit. Dünya və ya onun dörd tərəfinin ümumi təsviri; Korneli de Bruin. Moskoviya, İran...

Date post: 05-Apr-2023
Category:
Upload: science
View: 0 times
Download: 0 times
Share this document with a friend
70
ПЙЕР ДАВИТ ДЦНЙА ВЯ ЙА ОНУН ДЮРД ТЯРЯФИНИН ЦМУМИ ТЯСВИРИ КОРНЕЛ ЛЮ БРЯН МОСКОВИЙА, ИРАН ВЯ ШЯРГИ ЩИНД АДАЛАРЫНА СЯЙАЩЯТ БАКЫ – 2006 Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Transcript

Created by Neevia Personal Converter trial version

ПЙЕР ДАВИТ

ДЦНЙА ВЯ ЙА ОНУН ДЮРД ТЯРЯФИНИН

ЦМУМИ ТЯСВИРИ

КОРНЕЛ ЛЮ БРЯН

МОСКОВИЙА, ИРАН ВЯ ШЯРГИ ЩИНД АДАЛАРЫНА СЯЙАЩЯТ

БАКЫ – 2006

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

1

АЗЯРБАЙЪАН МИЛЛИ ЕЛМЛЯР АКАДЕМИЙАСЫ МЯЩЯММЯД ФЦЗУЛИ адына ЯЛЙАЗМАЛАР ИНСТИТУТУ

ПЙЕР ДАВИТ

ДЦНЙА ВЯ ЙА ОНУН ДЮРД ТЯРЯФИНИН

ЦМУМИ ТЯСВИРИ

КОРНЕЛ ЛЮ БРЯН

МОСКОВИЙА, ИРАН ВЯ ШЯРГИ ЩИНД АДАЛАРЫНА СЯЙАЩЯТ

БАКЫ – НУРЛАН – 2006

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

2

Азярбайъан МЕА Мящяммяд Фцзули адына Ялйазмалар Институту елми шу-расынын 23 ийун 2006-ъы ил тарихли 6 №-ли иъласынын гярары иля няшр едилир. Франсыз дилиндян тяръцмя едян: Сайалы ЯЛИЙЕВА Редактору: Фярид ЯЛЯКБЯРЛИ, тарих елмляри доктору Корректору: Суад ЯЩМЯДОВ

Пйер Давит. Дцнйа вя йа онун дюрд тяряфинин цмуми тясвири; Корнел Лю Брян. Московийа, Иран вя Шярги Щинд Адаларына сяйащят (игтибаслар). Ба-кы: Нурлан, 2006, 89 + 29 с. Китаба ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдя Азярбайъанда олмуш франсыз вя щолланд сяййащла-

рынын вятянимизля баьлы гейдляри дахил едилмишдир.

ЮН СЮЗ

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

3

ХХ яср Азярбайъан ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяси Йусиф Вязир Чямянзяминли щям дя тарихя, етнографийайа аид дяйярли елми тядгигатларын мцяллифидир. Бцтцн йарадыъылыьы бойу Азярбайъан та-рихини арашдырмыш Чямянзяминли бу барядя йазылмыш, лакин чохлары-нын билмядийи мянбялярдян дя истифадя етмишдир. Бир чох хариъи дил-ляри билян йазычы-алимин АМЕА Мящяммяд Фцзули адына Ялйазма-лар Институтунда мцщафизя олунан архивиндя онун бир ялйазмасы да диггяти ъялб едир. Ялйазма Чямянзяминлинин 1923-ъц илдя Парис китабханаларынын бириндя франсыз тарихчиси Пйер Давитин «Дцнйа вя йа онун дюрд тяряфинин цмуми тясвири» вя щолланд сяййащы вя ряс-самы Корнел Лю Брянин «Московийа, Иран вя Шярги Щинд Адаларына сяйащят» ясярляриндян эютцрдцйц гейдлярдян ибарятдир.

Пйер Давит 1573-ъц илдя Франсанын Турнон шящяриндя анадан олмуш вя 1635-ъи илдя вяфат етмишдир. Крал палатасы тяряфиндян за-дяэан титулуна лайиг эюрцлмцш Давит мцхтялиф сащяляри ящатя едян бир сыра ясярляр йазмышдыр. Онун Чямянзяминлинин гейдляр эютцрдцйц «Дцнйа вя йа онун дюрд тяряфинин цмуми тясвири» ки-табы 1643-ъц илдя Парисдя чап олунмушдур.

Китабын щяъми бюйцкдцр. Чямянзяминлинин карандашла цмуми дяфтяря кючцрдцйц ялйазма ися 21 вярягдян ибарятдир. Игтибас шяклиндя йазылмыш гейдляри охуйаркян айдын олцр ки, Чямянзямин-ли йазыланлары ардыъыллыгла кючцрмямишдир. Гейдлярдя яввялъя гядим Мидийанын тарихи щаггында мялумат верилир, буранын иглими, сярвят-ляри, инзибати-идаря системи, ящалисинин йашайыш тярзи, адят-яняняляри барядя сющбят ачылыр. Сонра «Мидийа Атропати вя йа Сирван» вя «Бюйцк Мидийа, йахуд Адярбейган» башлыглы йазылар эялир. Китабда Мидийанын ики щиссяси щаггында айры-айрылыгда бящс едян Давит Бюйцк Мидийанын шящярляри – Тябриз, Ярдябил, Салмас, Нахчыван щаггында, еляъя дя Мидийа Атропатинин шящярляри – Шамахы, Бакы, Дярбянд, Яряш вя с. йерлярдян сющбят ачыр. Давит бцтцн бу йазыла-рында мянбя кими антик мцяллифлярдян Щеродот, Ксенофонт, Стра-

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

4

бон вя Диодора, юз мцасирляриндян ися Оруъ бяй Байата, Тексе-райа, Минадоийя вя башгаларына истинад етмишдир.

Охуъуларын сярянъамына тягдим етдийимиз бу китаба Йусиф Вя-зир Чямянзяминлинин франсыз сяййащынын китабынын орижиналындан Азярбайъанла баьлы сечдийи игтибасларын тяръцмяси дахил едилмиш-дир.

Йусиф Вязирин ялйазмасына дахил олан гейдлярин икинъи щиссяси Корнел Лю Брянин 1725-ъи илдя Парисдя няшр олунмуш ясяриндян сечмялярдян ибарятдир. Щямин китабын БДУ шяргшцнаслыг факултя-синин китабханасында мцщафизя олунан илк няшриндян (Амстердам, 1718) мялум олур ки, Чямянзяминли бурада Азярбайъана аид мя-луматларын щеч дя щамысыны гейдя алмамышдыр. Буна эюря дя биз бу китабы няшря щазырлайаркян онун сечмядийи щямин мялуматлары да тяръцмя етмяйи мцнасб билмишик. Фяргляндирмяк цчцн Чя-мянзяминлийя мяхсус олан гейдляр бурада курсивля верилир.

Корнел Лю Брян 1652-ъи илдя Щаагада анадан олмуш, тягрибян 1726-ъы илдя вяфат етмишдир.

Илк сяйащятиня 1677-ъи илдя башлайан Брян Кичик Асийа, Мисир, Фялястин, Италийа вя с. йерляри эязмиш вя нящайят, 1697-ъи илдя вя-тяниня гайытмышдыр. Беш ил фасилядян сонра, 1701-ъи илдя о, икинъи сяйащятиня башламыш, йазыларындан эюрцндцйц кими, бунунла щяй-атыны бюйцк тящлцкя алтына атмышдыр. Сяйащяти заманы цзляшдийи чя-тинликляря, еляъя дя тябиятин шылтаглыгларына мяруз галмасына бах-майараг, Брян щяр ики сяфяриндян чох разы галмышдыр.

1703-ъц илдя Азярбайъана эялян Лю Брян сяфяриня Нийазабад шящяриндян башламыш, сонра Дярбянд, Шамахы, Бакы, Ярдябил, Тябриз, Зянъан вя башга йерлярдя олмуш вя сяйащятини бир ил сонра Нийазабад шящри иля дя баша вурмушдур. Эетдийи щяр бир шящярин, кяндин мараглы йерляринин рясмини чякян мцяллиф раст эялдийи кар-вансараларын, тцрбялярин вя диэяр тикилилярин мемарлыг цслубларын-дан ятрафлы сющбят ачыр, бу йерлярин иглими вя тарихи, ящалинин мяишят вя адят-яняняляри вя с. барядя мялумат верир.

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

5

Пйер Давитин вя Корнел Лю Брянин ясярляри Азярбайъан тарихини юйрянмяк бахымындан мараглы фактларла зянэиндир. Бунунла йана-шы, щямин ясярлярдя бир сыра доьру олмайан мялуматлара вя чох-сайлы тящрифляря дя раст эялирик. Мясялян, Лю Брян йазыр ки, Даьы-станла щямсярщяд олан Дярбянт мащалы Эцръцстан вя Чяркязиста-нын кичик бир яйалятидир. Ялбяття ки, бу йанлыш фикирдир. Яслиндя о заман Дярбянт Азярбайъанын Ширван яйалятинин бир щиссяси ол-мушдур. Башга йердя мцяллиф иддиа едир ки, эуйа Азярбайъанда раст эялдийи гябирлярдя юлмцш инсанларын кцлц басдырылыбмыш. Щал-буки мцсялман адятляриня эюря, ъясядин йандырылмадыьы мялум-дур.

Китабларда олан бу кими тящриф вя сящвляря бахмайараг, бурада бир чох гиймятли тарихи вя етногфаик мялуматлара раст эялирик. Буна эюря дя цмид етмяк олар ки, охуъуларын сярянъамына тягдим ет-дийимиз бу китабын няшри Азярбайъан тарихини даща да дяриндян арашдырмаьа кюмяк едяъякдир.

Сайалы ЯЛИЙЕВА

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

6

Софи дювляти Мидийа шяргдян Щиркан вя Парфийа, гярбдян Бюйцк Ермянистан вя Ассу-

рийа, ъянубдан Иран, шималдан ися Башц1 дянизинин бир щиссясиля сярщяддир. Гядим инсанлар Мидийаны ики ясас щиссяйя-Бюйцк Мидийа вя Мидийа Атропа-тийя бюлмцшляр.

Бюйцк Мидийанын бир чох шящярляриндян ибарят олан вя онун чох бюйцк бир щиссясини тяшкил едян Адярбаъан юлкясиндян мцтямади хябяр тутмаг цчцн мцасир дюврун ян йахшы мцяллифляри бу эцн Торисдя2 йашайырлар.

Мидийа Атропати инди Сирван адланыр. Птоломейя эюря, Мидийа Атропати Эел-лярин юлкяси вя йа Эилан адлы бир юлкядян дя ибарят олуб.

Цмуми хцсусиййятляри. Мидийанын бюйцк бир щиссяси, хцсусян дя, Ер-мянистана йахын шимал щиссяляри сойугдур. Бурада чохлу чайлар вя шялаляляр вар. Хязяр дянизинин кечиди йахынлыьындакы ярази олдугъа алчагдыр вя мцнбит вадиляр бойунъа узанан бу яразидя чохлу зейтун битир. Бурада Нисен адла-нан сайсыз-щесабсыз эюзохшайан чямянликляр вар ки, яввялляр эюзял вя ъинс атлар бурада отлайырмыш. Страбон хцсусиля гейд едир ки, онун Щиппобат ад-ландырдыьы чямянликдян, йяни атларын отлаг йериндян Иран вя Бабилистандан Хя-зярин кечидиня тяряф истгамят эютцрян атлар кечирмиш вя ялли мин мадйан бу-рада отлайымыш. Бу юлкядя боллуъа буьда якилир, щямчнин чахыр истещсал олу-нур.

Гядим адят-яняняляри. Мидийалылар маэийа иля мяшьул олдугарындан эцълц-гцввятли вя саьлам олублар. Онларын ъадусу, сещри щяршейин эюрцн-мяйян тяряфини билмякдян ибарят олуб ки, бу хцсусиййят дя онларын аьыллы олма-ларына дялалят едирди. Бахмайараг ки, мидийалылар эцълц дюйцшчц вя ъясур ол-мушлар, Екбатан вя йа Тябриздян башга бир йердя йашамайан тапцрляр1 ися сойьунчу вя гулдур олублар. Чахыра щядсиз алудя олан тапцрляр ондан мял-щям йериня дя истифадя едирмишляр. Даьларда йашайан мидийалылар мейвя аьаълары иля доланырдылар; гурудулмуш вя язилмиш алмадан паста, гызардылмыш бадам чюряйи вя бязи битэи кюкляриндян чахыр щазырлайырдылар. Ири ов щейванлары йейирдиляр, ев щейванларындан ися щеч бирини йемирдиляр.

1 Бакы 2 Тябриз 1 Мидийа тайфаларындан бири

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

7

Ксенофонтун йцрцтдцйц мцщакимялярдян бириндя дейилир ки, мидийалылар сонракы дюврлярдя юзляриня фикир верир, ядяб-ярканла отуруб-дурурдулар. Онлар цзлярини бойайыр, дараныр, парик, шиштяпяли шлйапалар тахыр, енли мантийалар вя ясэяр чякмяляри эейинирдиляр. Олдугъа ращат эейим олан мантийа ади голсуз цст эейими олуб. Ъцрбяъцр рянэдя олан бу цст эейиминя гызыл вя диэяр гий-мятли дашлардан бязяк верилирди. Онлар еляъя дя, ал гырмызы сырыглы камзол, голлу мантийа эейинир, зянъир бойунбаьы вя гызыл билярзик тахырдылар. Гадынлар башла-рына таъ гойурдулар. Тапцрляря эялдикдя, кишиляр гара мантийа эейинир вя чох узун сач сахлайырдылар. Гадынлар ися яксиня, аь цст эейими эейинирдиляр, сачла-ры да гыса олурду.

Мидийа щюкмдарларынын бир нечя арвады олурду вя даьларда йашайан ми-дийалыларын щамысы бу гануна риайят едирди; беля ки, бир мидийалынын арвадларынын сайы йеддидян аз олмамалы иди. Щятта гадынлар да бир нечя яри йедирдиб-ичир-мякля хцсуси бир хошбяхтлийя наил олурдулар. Беш яри олмайан гадын бядбяхт сайылырды. Аз яри вя аз арвады оланлар ися ня ниэащ, ня дя ки, гощумлуг ялагя-ляриндя етибарлы щесаб олунурдулар.

Тапцрлярин гайда-гануну ися бир гядяр фяргли олуб. Онларын арасында ким даща чох иэидлик эюстярирдися, щямин адам бяйяндийи гадынла евлянирди. Бу адамлар о дяряъядя эцзяштя эедян олублар ки, арвадлары ики-цч ушаг дцнйа-йа эятиряндян сонра онларын башга кишиляря яря эетмяляриня изн верирдиляр.

Мидийалыларын щамысы итляри боллуъа йемляйирдиляр вя ъан верян, щяля няфяси эедиб-эялян адамлары беля итляря йахындан эюстярирдиляр ки, онлары парчаласын-лар.

Онлар о гядяр варлы вя сащибкар олублар ки, Каппадокийа Мидийа щюкмда-рына пул, мин беш йцз ат, ики мин гатыр вя беш мин гойун вердийи щалда, Мидийа бцтцн бунларын явязини она икигат гайтармышды.

Мидийалылар башдарына о гядяр йекя таъ гойурдулар ки, ону эцъля эяздирир-диляр. Онлар бядянляриня цзяриня пуллар, щалгалар дцзцлмцш аь долайырдылар вя озляри иля ичиндя гарьыдан гайрылмыш охларын гойулдуьу охлуглар вя ири гошгу лявазиматы эяздирирдиляр. Хянъярлярини ашырма гайышларындан вя эюдяк низяля-риндян асырдылар.

Пийадалар атлылар гядяр силащланырдылар. Онлар ялбяйаха дюйцшдя о гядяр дя йахшы вурушмурдулар, амма эеъя вахты йахшы атышырдылар вя алагапынын лап аьзына йахынлашыдылар. Щяр шейдян юнъя дюйцшчцляри низама салан Киаксар

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

8

олду; низя дашыйанлары, охатанлары вя атлылары юн ъярэяйя дцздц. Яввялляр бу дюйцшчцляр бир-бириня гарышмыш, интизамсыз вязиййятдя идиляр. Йердя галан ми-дийалылара атларын белиндя ятрафы горумаг щяваля олунмушду. Тякъя атропатлы-лар щярби йцрцш заманы он мин ат вя гырх мин пийада эютцрцрдцляр. Диодор гейд едир ки, Артанын 800 мин няфярдян ибарят ордусу вар иди. Мидийалылар иэид-ликдя ад чыхармыш щяр щансы бир адама мямнуниййятля щакимиййяти верирдиляр.

Дейок щюкмдарын олдуьу йеря адамларын дахил олмасыны гадаьан етмиш-ди. Амма бир тяряфдян дя щюкмдара ешитдирирди ки, онунла о гядяр йахшы дав-ранмаг истяйир ки, щюкмдарын йанында она бахмаьы, о олан йердя эцлмяйи, тцпцрмяйи ъамаата гадаьан едиб. Аь вя гырмызы мантийалар эейинян, охлуг, голбаг, бойунбаьы тахан щямин бу щюкмдарлар бцтцн бу ъащ-ъялала бярк алцдя олмушдулар. Бир гайда олараг онларын мусигичиляри вя бир зянэин китаб-ханалары олурду.

Онлар юз щюкмдарларына бюйцк ещтирам бясляйирдиляр. Нясил тарихи. Мидийалыларын илк щюкмдары тарихин йаддашындан силинмиш Фарн-

цсдур. О, Ассурийа щюкмдары Нинцся мцгавимят эюстярмяк истяйян заман арвады вя ушаглары иля бирликдя щябс олунмушду. Ассурийа щюкмдары ися Сар-данапалы мяьлуб едиб Мидийа щюкмдары олан Арбак вя йа Арбактын вахтына гядяр Мидийа щюкмдары олмушдур. Арбак Мидийа империйасыны ялдя етдикдян сонра 28 ил щюкмранлыг етмиш вя е.я. 843-ъц илдя вяфат етмишдир. Диодорун йаздыьына эюря, онун вариси оьлу Манданс вя йа Мандан олмушдур. Юзеб вя Жорнанд йазыр ки, Мандансдан сонра щакимиййятя Сосарм эялмиш вя 30 ил щюкмранлыг етмишдир.

Диодор Мандансын 50 ил щакимиййятдя олдуьуну вя е.я. 793-ъц илдя вяфат етдийини гейд едир. Юзебин Медид, Жорнандын Мадикл адландырдыьы Сосарм-Мандансын вариси Сосарм Диодорун йаздыьына эюря 30 ил щакимиййятдя ол-мушдур вя вяфат етдийи тарих е.я. 763-ъц илдир. лакин Юзеб вя Жорнанд онун 40 ил щюкмранлыг етдийини дейирляр.

Диодор дюрдцнъц Мидийа щюкмдары Артика вя йа Артианын олдуьуну эюстя-рир. О, 50 ил щакимиййят сцрмцш вя е.я. 713-ъц илдя вяфат етмишдир. Мяним зяннимъя, Юзеб вя Жорнанд Артики Кордикеа вя йа Кардика адландырырлар вя онун щакимиййят мцддятинин 13 ил олдуьуну дейирляр.

Бешинъи щюкмдар Арбиан 22 ил щакимиййятдя олмуш вя е.я. 691-ъи илдя вя-

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

9

фат етмишдир. Юзеб вя Жорнан Дейокун Кордикеанын вариси олдуьуну йазырлар. Тяяссцф ки, онлар Арбианы унутмушлар. Еляъя дя онлар Кардикеанын щакимиййят мцддятини чох аз эюстярмишляр.

Арбианын вариси Арсе ъясур фарс сяркярдяси Парсодасын башчылыг етдийи ка-дусиляря гаршы мцщарибя елан етмишди. Щюкмдар шурасынын сайылыб-сечилян адамларындан бири олан Парсодас щюкмдарын онун барясиндя сюйлядийи бязи фикирляри юзцня тящгир щесаб етдийиня эюря, 1000 ат вя 3000 пийада иля кадуси-лярин тяряфиня кечмишди. Кадусилярин юлкясиндя онун ярдя олан бир баъысы вар иди. Арта вя йа Арсенин 800000 дюйцшчцдян ибарят ордусуна гаршы вурушан 200000 кадуси дюйцшчцсцня Парсодас йардымчы олмуш, онларла бирликдя дюйцшдя иштирак етмишди. Онун эцъцня, гцдрятиня щейран олан кадусиляр ону юзляриня щюкмдар сечмишдиляр. Парсодас онларда мидийалылара гаршы о гядяр эцълц нифрят щисси ашыламышды ки, Кир Иранын щюкмдары олана гядяр каддусиляр башга бир щюкмдар танымадылар.

Юзеб вя Жорнанд Дейокун 53 ил, Диодар ися онун 40 ил щакимиййятдя ол-дуьуну вя е.я. 657-ъи идля вяфат етдийини йазыр. Дейокдан сонра эялян Артин 22 ил щюкмранлыг етмишдир. Юзеб вя Жорнандын адыны чякдикляри Фраорт ися 23 ил щакимиййят сцрмцшдцр. Фраорт е.я. 629-ъу илдя вяфат етмишдир.

Артибарна вя йа Астибара 40 ил щакимиййятдя олмушдур. Онун вахтында парфийалылар мидийалылара табе олмагдан бойун гачырараг, юз яйалятлярини сак-ларын щакимиййятиня вермишдиляр. Онлар юз эюзял вя мярд краличалары Зяринин башчылыьы алтында мидийалыларла мцщарибя апармыш, сонра сцлщ мцгавиляси баьлайараг достлуг шяраитиндя йашамышлар. Бунула да саклар сащиб олдугда-рыны горуйуб сахлайа билмишдиляр.

Астибара е.я. 589-ъу илдя Екбатанда гоъалыгдан юлмцшдцр. Юзеб вя Жор-нандын Киаксар адландырдыгдары щюкмдар шцбщясиз ки, Астибарадыр. Амма он-лар Киаксарын 32 ил щакимиййятдя олдуьуну йазырлар.

Онун вариси оьлу Апандан олмушдур. Йунанлар ону Астийаг адландырылар. Апандан Киря мяьлуб олдугдан сонра Мидийа монархийа дювлятиня сон гой-улмушдур.

Мидийа Атропати вя йа Сирван

Индики дюврдя италйанлар Мидийа Атропатини Серван вя йа Сирван адландырыр-

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

10

лар. Онлар «х» щярфини «с» щярфи кими тяляффцз едирляр вя онларын етдикляри щямин бу хырда сящви мцасир дюврцн бцтцн латын мцяллифляри излямишляр. Амма бу яй-алятин ады бу юлкянин, йяни Сирван ящалисинин дилиндя тямиз сяслянир. Беля тя-ляффцзц еляъя дя Исмайыл Софинин атасы Щейдярин юлцм нитгиндя нясил тарихин-дян бящс едяркян эюрмяк мцмкцндцр.

Юз хатирялярини испан дилиндя йазан Иранлы Дон Жуана эялдикдя, о юз кита-бында Сирваны испан дилиня уйьун тярздя Йербан адландырмышдыр. Юз щюкмдары Ы Йатайа тез-тез йазан Иранлы Дон Жуан «с» щярфи явязиня «й», «в» щярфи явя-зиня ися «б» ишлятмишдир. Мажян Сирванын Мидийайа йол олдуьуну эюстярир; щал-буки Сирванын йалныз бир щиссяси Мидийайа йолдур. Минадаи вя Люнкло ися Сир-ванын Атропатийя аид олдуьуну эюстярирляр.

Бу юлкя шяргдян Хязяр дянизи иля, гярбдян Эцръцстанла, шималдан Алба-нийа вя Гафгазла Волга арасында аз сайда йурдсуз-йувасыз татарларын мяс-кунлашдыьы яйалятля, ъянубдан бу яйалятдян Канук чайы васитясиля айрылан бюйцк Ермянистанла вя ъянуб-шяргдян Бюйцк Мидийа иля сярщяддир. Мидийа Атропати яразисинин узунлуьу 100 испан лйюсцдур.

Мидийа Атропатинин пайтахты тягрибян 50000 ящалиси олан Йербан вя йа Серван шящяридир. Тексер Сирваны Адярбаъанын шящярляриндян бири кими эюстя-рир.

Диэяр шящярлярдян бири Сирванын сярщяддиндя йерляшян Сумахы вя йа Сомахыдыр. Бу шящярдя тцркляр бир дяфтярдар вя йа хязинядарла бирэя бяйляр-бяйлик йаратмышдылар. Минадаидян сонра Мажян Сомахыны Атропатинин баш шя-щяри саймышдылар. Йербаны Атропатинин пайтахты олдуьуну йазан Иранлы Дон Жуан да Сомахи шящяри щаггында ейни фикри сюйляйир. Амма яслиндя, бу цстцнлцйя Сирван малик олмалыдыр. Ола билсин ки, мцщарибяляр заманы юз пар-лаглыьыны итиряндян сонра, щюкмдарларын йердяйишмясиля Сирван щямин имтий-аздан мящрум олмушдур.

Сомахы Дярбянтля Ярясин вя йа чяркязлярин юлкясинин арасында йерляшир. Ермянистанла сярщяддя йерляшян Яряс Серванын биринъи шящяридир. Серванын Эцръцстанла гоншу сярщяддляриндя даща бир шящяр – Сяки шящяри йерляшир.

Бюйцк Мидийа иля сярщяддя тцрклярин Дямир капы вя йа Тямир гапы адлан-дырдыглары Дярбянт шящяри йерляшир. Дярбянт Хязяр дянизи сащилиндядир. Тцркц-стандан Иран Мидийасына эетмяк истяйянляр бу шящярдян башга бир йерля эе-дя билмязляр. Чцнки бу шящярин йанындан Чяркязляр юлкясиня гядяр узаныб

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

11

эедян дярин бир вади вар. Буна эюря дя бу шящяря Дямир гапы ады верибляр. Даьын башында йерляшян шящярин ятрафында 2 мющтяшям дивар тикилмишдир. Шя-щяр дя, лиман бу диварларла ящатяляниб. Алчагда галан шящярля диварлар ара-сындакы мясафя ня аз- ня чох 300 пиллядир. Щямин бу мясафя, бошлуг дямр гапыларла мющкямляндирилмишдир.

Башц вя йа бизим Бакы кими тяляффцз етдийимиз шящяр Каспи дянизинин диэяр бир лиман шящяридир вя Каспинин Бакц дянизи адланмасы да шящярин ады иля баьлыдыр.

Люнкло Тямир гапынын йахынлыьында Табасара Кабба адлы бир шящяри дя гейд едир. Иранлы Дон Жуан Сирван шащлыьынын 15 шящяри олдуьуну дейир.

Хцсусиййятляри. Атропатинин иглими чох сакит, щавасы чох тямиздир. Торпаьы Аракс, Кцр вя бир чох диэяр чайларла суварылыр. Йашайыш цчцн зярури олан щяр шей якилир, истещсал олунур. О ъцмлядян, нювбянюв мейвя араьы истещсал олу-нур, боллуъа дцйц якилир. Ипякчилик дя эениш йер тутур.

Сярвятляри. Атропатидя эениш вцсят алмыш ипяк тиъарятиля мяшьул олурлар. Бу тиъарят хцсусиля Серванда йайылыб. Ипяк тиъаряти Русийа йолу васитясиля бцтцн Шяргяъян эедиб чыхыр. Яряс шящяр таъирлярин Мамоде адландырдыьы хам ипяйин боллуьуна эюря даща чох гиймятляндирилмишдир. Лакин Серванда баш верян узун сцрян мцщарибяляр нятиъясндя ипяк демяк олар ки, йох олмуш-дур.

Дярбянтдян кечиб-эедян щяр бир кяс шящяря дахил олдугда вя йа шящяр-дян чыхдыгда мцяййян мябляьдя пул юдяйир.

Шящярин мцщафизяси. Тякъя Самахы вя йа Сомахы шящяри 8-10 мин атлы ещтийаъыны юдяйя билир. Дярбянд кечиди юлкянин албанлара, руслара, татарлара вя тцркляря гаршы ян етибарлы гала диварларындан биридир. Бундан башга дямир гапы истещкамлары даима йахшы мцщафизя олунур, бурада бир кяс эеъяляйя билмяз. Щятта бурайа дахил олмамышдан яввял гаровулчулар ятраф йерляри диггятля йох-лайырлар.

Идаряетмя цсулу. Яввялляр бу юлкяни шащлар идаря етмишляр. Шащ Исмайы-лын атасы Щейдярин гатили Фяррох Йасяр сонунъу шащ олмушдур. Ондан сонра юлкяни султанлар идаря етмишляр.

Дин. Дярбяндлиляр Софилярин йох, тцрклярин гайда-ганунларына ряьбят бяс-ляйирляр. Нятиъядя онлар Мурад ЫЫЫ-нцн щакимиййяти заманы кюнцллц олараг

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

12

тцркчцлцйц гябул етмишляр. Амма Сирван юлкясинин щяр йериндя Мцсялман дининдян олан 2 тяригят мювъуддур. Христианлара эялдикдя ися онлар ермяниляр кими ейн етигада гуллуг едирляр.

Бюйцк Мидийа вя Адярбайан

Торис шящяриндян ибарят олан Бюйцк Мидийа инди Адярбаъан, Адярбейан, Адярбешан, йахуд да Адярбиъиан адланыр. Еляъя дя яряб дилиндяки «дал» щяр-финя уйьун олараг Азярбейан адланыр. «Дал» щярфи тяхминян бизим «з» щярфи кими тяляффцз олунур.

Адилбеъиан кими йазан Кастала бураны Мидийанын Птоломейин Даретис ад-ландырдыьы бир юлкяси кими эюстярир.

Диэяр мцасир мцяллифляр бу юлкяни бурада йашайан христиан франк-ермяниляря эюря Франк-Ермянистан адландырырлар.

Тексерайа эюря юлкянин ящалиси кялянъляр адланыр. Адярбаъан юлкяси шимал вя шимал-гярбдян Сирванла, ъянубдан Иранла,

шяргдян Эилан юлкясиля, Парфийа вя йа Ирагла, гярбдян ися Бюйцк Ермянстан-ла сярщяддир. Юлкянн узунлуьу 150 лйюдцр. Пайтахты Тябриз шящяридир. Цму-миййятля, Торис адландырырлар. Тцркляр ону Тябриз адландырырлар. Пол Лунун Те-ра, Нуарын Тигранома адландырмасы ися дцзэцн дейил. Ортел вя Ананинин фикир-лярини изляйяряк, Минадаинин ясаслы сцбутларыны тясдигляйяряк дейя билярям ки, Тябриз Мидийанын пайтахты гядим Екбатан шящяридир. Бу шящяр Оронт даьынын шимал щиссяси ятяйиндя йерляшир. Тексера бу даьы Тябриз йахынлыьындакы Гара-баь даьына аид едир. Тябриз Хязяр дянизиндян 8 эцнлцк мясафядя йерляшир. Шящярин ъянубунда Иран, гярбиндя ися Хязяр даьлары йерляшир. Минадаинин йаздыьына эюря, Тябризин ящалиси 200 мин, Иранлы Дон Жуана эюря, тцркляр шя-щяри хараба гоймамышдан яввял ящалинин сайы 80 мин няфяр имиш.

Шящярдя сайсыз-щесабсыз газма евляр вар. Бурадакы тикилилярин чоху ал-чагдыр вя йоьрулуб бишириилмиш палчыгдан тикилмишдир. 1607-ъи лдя Тябриздя 84 мил узунлуьунда, йяни, узунлуьу 8 лйю олан бир гцлля вар иди. Лакин мцщарибя-ляр нятиъясиндя гцлля бюйцк даьынтылара мяруз галмыш вя буна эюря дя онун яввялки эюрцнтцсцндян демяк олар ки, щеч ня галмайыб.

Тябризя ян йахын вя даща чох мяшщур олан шящярляр Салмас, Мараьа, Кузакунан, Санказан вя Софийандыр.

Салмас щямн шящярдир ки, онун йахынлыьында Гара Йусиф оьланлары Исэян-

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

13

дяр вя Зонха Теймурлянэин оьлу Сарока гаршы вурушмушлар. Илахухан вя йа Щалон Татар Мараьада вяфат етмишдир. Кузакунан Тябризя чох йахын мясафядя йерляшир. Бу 2 шящяри бир-

бириндян 50 ев айырыр. Софийан йягин ки, гядим Софи шящяридир. Тябризя йахын олан эюзял ятраф шящярлярдян бири дя Ярдявел вя йа Ярдявил,

йахуд да Ярдябилдир. Ялмасан бу шящярин Адярбиъан яразисиндя йерляшдийини йазыр. Пол Лу бу шящяри Ярдцял, Минадаи ися Ярдявил адландырыр.

Шящяр Тябриздян бир нечя эцнлцк мясафядя йерляшир. Исмайыл Софинин ата-сы Шейх Щейдяр бурада доьулудуьундан вя цмумиййятля, бура онун ата-баба йурду олдуьундан мяшщур, сечилян бир шящярдир. Софилярин щамысы бу шящярдя бир мягбярядя дяфн олунмушлар. Онларын тяригятиндян олан адамла-рын чоху бир гайда олараг щяр ил бурада юлянлярин адына сядягя йемяк пай-лайырлар.

Накоан шящярини Птолемей Накхуан адландырыр вя цмумиййятля, бура Нахиван дейирляр. Италйанлар ися бу шящяри Насиван адландырырлар. Минадои вя Мажян бу шящяри Бюйцк Мидийайа, Тексера ися Адярбаъана аид едир. Бу фикир-ляр арасында фярг йохдур; йяни Бюйцк Мидийа вя Адярбаъана аид едилмяси ейни шейдир.

Бюйцк Ермянистанла сярщяддя йерляшян Нахиван франк-ермяни католикля-ринин архийепископал шящяридир. Ордобат вя Алхан да бу юлкянин шящярляридир. Еляъя дя Сарц, Султаниййя, Мярянтин адларыны чякмяк олар. Анани Мярянт шя-щяринин Серван яразисиндя йерляшдийини дейир, щалбуки, о, Бюйцк Мидийа-дыр.Минадаи ися Мярянтин Ермянистанын йахынлыьында йерляшдийини йазыр.

Иранлы Дон Жуан йазыр ки, Бюйцк Мидийанын 15 шящяри вар. Мажян Султа-ниййядян 30 лйю мясафядя йерляшян Гязбин шящярини щямин бу 15 шящярдян бири сайыр. Тексера ися Гязбини Ирак вя йа Парфийанын шящяри олдуьуну йазыр.

Бюйцк Мидийайа Гарагаш юлкясини дя ялавя етмяк лазымдыр. Серванла То-рис арасында йерляшян Гарагаш юлкяси санки Аропати иля Бюйцк Мидийа арасын-дакы сярщядди явяз едир.

Хцсусиййятляри. Торисин ятраф йерляринин щавасы олдугъа эюзялдир.Тябризин юзцндя ися эцълц кцлякляр ясир, гар йаьыр. Гарагаш юлкяси алчагда йерляшдийи цчцн бурада гятиййян кцляк олмур, иглими мцлайимдир.

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

14

Тябризин ятраф йерляриндя чохлу кичик чайлар вар. Бу чайлар щятта шящярин ичиля дя ахыр. Шящярин гярб щиссясиндян ися енли дузлу чай ахыр.

Юлкянин торпаьы чох мящсулдардыр. Бурада щяр ъцр мейвя якилир, чохлу мал-гара йетишдирилир. Бир сюзля, бу юлкя щяйат цчцн зярури олан щяр бир шейдян болдур.тявризин ятрафында баь-баьча даща чохдур, няинки Тявризин юзцндя. Бу баьлар ади кялям, баш кялям, турп, йеркюкц, ъяфяри кими тярявяз вя отларла зянэиндир. Бу юлкядя еляъя дя чохлу дцйц, яла нюв буьда, арпа якилир. Беля буьдадан биширилян чюряк сцд кими аь олур. Ади мейвяляр, фындыг, зейтун кими мейвяляр дя битир. Амма бурада ня битэи йаьы, ня портаьал, ня дя ки лимон тапмаг олар.

Бурада битян мейвяляр диэяр мцасир юлкялярдя битян мейвялярдян чох дадлыдыр. Аз мигдарда мейвя шярабы да истещсал олунур. Йцнэцлъя бойанмыш аь шяраб еля малвазийа шярабынын дадыны верир.

Адярбайанда мал-гара да боллуг тяшкил едир. Буранын мал-гарасы чох ири олур, бурадакы гойун бизим бузов йекяликдядир вя дюрд дяфя бузовдан аьыр-дыр. Щям дя яти чох дадлыдыр. Мал яти ися бурада чох уъуздур. Бурада Ван вя йа Ватан кими дузлу бир эюл вар. Торисдян бу эюля гядяр олан мясафя бир эцндцр. Щямин бу эюлдя чохлу балыг вар.

Каракаш юлкясиня эялдикдя буранын торпаьы чох мящсулдардыр, тахылла, мал-гара иля зянэиндир, сайсыз-щесабсыз отлаглары вар.

Дюврцн адят-яняняляри. Адярбаъанда кишиляр цмумиййятля, чох эцълц вя чох щцндцрдцляр. Гадынлар ися бойъа кишилярдян азаъыг балаъадырлар, щям дя гар кими аьдырлар. Кишиляр мяьрур, гяддар, гадынлар ися тярифялайигдиляр. Ки-шилярин дюйцшя олан щявясляриля, онларда олан бу няъиб ъящятля йанашы, чохлу гцсурлары да вар. Бу бир щягигятдир ки, Тявриздя йашайан Мящяммяд динин-дян олан мцсялманлар олдугъа залым вя мякрлидирляр.

Тявризлиляр сянят вя тиъарятля мяшьул олмагла доланырлар. Бундан башга рийазиййат вя маэийаны да юйрянирляр. Гойун вя мал яти йейирляр. Садя халг хцсусиля, мал яти иля доланыр. Диэяр ятляр йахшы сайылмыр.

Ящалинин щамысы-фарслар, тцркмянляр вя Мисирин йахынлыьында йашайан зи-нэрляр, нубийалылар башларына чалма вя йа гырмызы папаг тахырлар.

Гадынларын да эейими кишиляринки кими мцхтялиф ъцр парчадан – тафтадан,

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

15

мяхямярдян, мащуддан олур. Йашайыш сявиййясиндян асылы олараг, адамдар эейимлярини гызылла да бязяйирляр.

Адярбаъанда ишлядилян дил кялянъ адланыр. Пол гейд едир ки, Тявризин яща-лиси мцхтялиф диллярдя данышыр. Бу яйалятдя чохлу сайда тцркмянляр йашайыр.

Сярвятляри. Тявриздя, еляъя дя Иранын щяр йериндя илтизамчы вар. О, малла-ра нязарят едир, онлардан верэи эютцрцр. Базарда дцкан ачан таъирляр щяр эцн мцяййян мябляь юдяйирляр. Алыш- вершин эедишатындан асылы олараг онларын юдядикляри мябляь аз да ола биляр, чох да ола бляр. Еляъя дя сянят сащибляри шяритляриндян асылы олараг мцяййян верэи юдяйирляр. Кцчя гадынларынын да эю-зяллийиня пул гойулур. Ейни заманда, беля бир иътимаи йер вар ки, бурада нифрят ойадан эюзяллик цчцн мцяййян мябляьдя пул юдяйирляр. Христианлар да мцсялманлар кими кцчя гадынларыны алырлар. Бундан башга христианлар маллар цчцн гойулан верэини 10 фаиз артыг юдяйирляр. Щалбуки мцсялманлар йалныз 5 фаиз юдяйирляр. Маллара тяйин олунмуш верэидян башга илтизамчы сатлыг маллар-дан да эютцрцр.

Тявриздя чохлу гызылы мащуд, бащалы ипяк вя мцхтялиф чешиддя парчалар ис-тещсал олундуьу цчцн бура Щиндистандан, Балдах вя йа Баьдаддан, Мохул вя йа Мосулдан таъирляр эялирляр. Бу шящяр щямчинин гиймятли даш-гашлар мяскяндир вя хариъи таъирляр бундан бюйцк газанъ ялдя едиб варланырлар. Юл-кянин ящалиси ися цмумиликдя касыбдыр. Тявризя башга йердян дя маллар – ра-вянд, мцшк, эюйдаш, юрмцз мирвриси, щяр ъцр ядвиййатлар, мащуд, щяр нюв гятран эятирилир. Амма Сурийайа, Авропйа апарылан маллар – мащуд, гырмызы ипяк ясасян Тявризин юзцндя истещсал олунур. Адярбайанын ейни заманда Русийайа, Полша, Московийа, Чяпкязляр юлкяси, Эцръцстанла эениш тиъарят ялагяси вар.

Мянбяляр: Щеродот, Ксенофонт, Страбон, Диодор. Шящярин мцдафияси. Тявризи язямятли диварлар ящатя едир. Шящяр санки

она щцъум етмяк истяйян силащлыларын цзцня ачыгдыр. Лакин бу яйалятдя йа-шайан тцркмянляр шящяри хцсуси мцщафизя едирляр. Онлар сайъа чох вя ъя-сурдурлар.

Идаряетмя цсулу. Тцркмянлярин юзляринин хцсуси бир юлкяляри, айрыъа дюв-лятляри йохдур. Амма Софилярин табелийиндя олан бир миллятдян тяшкил олунмуш дювлятдя йашайырлар. Тявриздя чохлуг тяшкил едян тцркмянляр Иран дювлятиндя мцщцм йер тутан бир сойдур.

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

16

Дин. Тявриздя христианлар, несторлар, ермяниляр, йакобитляр, эцръцляр вя Нахиванын архийепископу кими танынан франк-ермяниляр йашайырлар. Бурада щямчинин йящудиляр, мцсялманлар да вар. Бу яйалятдя зярдцшт тяригятиня пя-рястиш едянляр ясас йер тутурлар.

Kornel Lö Brən

Moskoviya, Đran və Şərqi Hind Adalarına

səyahət

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

17

ЭИРИШ

Аллащын кюмяйи сайясиндя саь-саламат баша вурдуьум вя олдугъа мямнун галдыьым 19 иллик яввялки сяйащятим кими, бу сяйащятим щаггында да йалныз разылыьымы ифадя едя билярям. Биринъи сяфярими баша вуруб Щаагайа гайытдыгдан сонра мяндя хариъи юлкяляри йенидян эюрмяк арзусу баш галдырды; халгларла, онларын адят-яняняляриля даща йахындан таныш олмаг цчцн Шярги Щинд адалары, Московийа вя Ирана сяйащят етмяк гярарына эялдим. Бу ниййятим йахынларымын вя достларымын хошуна эялмяди. Онлар бунун хошаэ-ялмяз нятиъяляр веряъяйини сюйляйирдиляр.

Амма щявясим, биринъи сяйащятимин эятирдийи уьур севинъи мяни бу фикирля-рин цстцндян кечмяйя рущландырырды. Бундан башга, йашымын вя тяърцбямин артмасыны нязяря алараг инанырдым ки, ъаванлыьымда эюря билмядыйым шейляри инди даща йахшы мцшащидя едя билярям. Цстялик, савадлы адамларла вя бир чох мараглы инсанларла данышыб-мяслящятляшмяйим мяндя юзцмя гаршы инам йа-ратмышды; инанырдым ки, бу вахтадяк етмядийим даща бюйцк, даща ящямиййятли кяшфляри едя билярям.

Бу цмидлярля дя, юзцмц имтащана щазырладым; надир ялйазмаларын, китаб-ларын сахландыьы бир чох дяфтярханаларда бцтцн нювлярдя олан гушларын, щей-ванларын, балыгларын щазырланмасыны вя сахланылмасыны юйряндим. Щямчинин, гярара алдым ки, сяйащят заманы бир чох дяниз мящсулларынын, эцллярин, биткиля-рин, мейвялярин вя с. рясмини дя чяким. Буну икинъи дяряъяли бир иш кими ня-зярдя тутмушдум. Башлыъа мягсядим эедяъяйим юлкялярин гядимлийини ашка-ра чыхармаг, бу юлкялярин дини, сийасяти, дювлят гурулушу, йашайыш тярзи, адят-яняняляри, эейимляри иля йахындан таныш олмаг вя эюрдцкляримя юз дцшцнъя-лярими дя ялавя етмяк; вятянимя дцрцст мялуматларла гайытмаг цчцн йерляри, шящярляри мцмкцн гядяр там дягиглийи иля юйрянмякдян ибарят иди. Бу ниййят-ля дя, 1701-ъи ил, ийул айынын 28-дя вятяним Щааганы тярк етдим…

1703, 19 ийул. Дярбяндя эялиш. Эюзял, айлы бир эеъядя йолумуза давам етдик. Сящяр ачыланда эярб тяряфдя Иран1 даьларындан бири олан Самэаел2

1 О заман Авропа сяйащятчиляри Азярбайъаны да чох вахт Иран адландырырдылар. 2 Чох эцман ки, «Шамхал» сюзцнцн тящриф олунмуш формасыдыр. О заманлар Даьыстаны идаря едян щюкмдарлара йерли диллярдя «шамхал» дейирдиляр.

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

18

даьыны эюрдцк. Бир тяряфимиздя мешяли даьлар, о бири тяряфимиздя гумлу сащилляри тягиб

едя-едя саат 9 радяляриндя йелкянляримизи артырдыг вя йенидян йолумуза да-вам етдик. Гыса мцддят ара верян сакитчиликдян сонра шимал-шяргдян кцляк ясмяйя башлады.

Биз ъянуб-шярг истигамятиня цз тутдуг. Мцлайим гуршагда йерляшян сив-риуълу даьын эюрцнян бурнуну (бах: 2-ъи шякил) кечмяк цчцн фасилясиз ирялиляй-ирдик. Бурадан тутмуш Дярбяндя гядяр узанан ярази чох тящлцкялидир. Буна сябяб бу даьларда йашайыб гарятчиликля мяшьул олан самгаллардыр3. Она эюря дя онларын йашадыьы яразийя йахынлашмаьа ъцрят етмядик. Самгаллар Мя-щяммяд дининдян олан мцсялманлардыр. Бу адамлар бядбяхт щадися нятиъя-синдя онларын сащилиня йан алмыш эямиляри гарят едиб маллары яля кечирирляр.

Саат 3 радяляриндя даьын гуртараъаьына йетишдик. Дярбянд бурадан 1 лйю4 мясафядя йерляшир. Биз чатан заман кцляк шярг тяряфдян ясмяйя баш-лады. Биз Дярбянддя лювбяр салдыг (бах: 3-ъц шяк.). Эеъя йелкяни йенидян ачдыг, амма зяиф кцляк ясдийи цчцн йеримиздян тярпянмядик. Сцбщ ачыланда шящярин диэяр бир тяряфини дя эюрдцк. Дярбянт1 шящяри дяниз сащилинин гярб щиссясиндя йерляшир. Шящяр дяниз тяряфдян даь бойунъа дашдан тикилмиш уъа диварла мцдафия олунур. Диварын цч гапысы вар ки, бунлардан йалныз икиси ачылыр. Гала-истещкам шящяря бирляшдирилиб. Онун йанында бир гуйу вар. Гуйуйа су йерин алты иля эедир вя хейли йухарыйа гядяр чыхыр. Дярбянт шящяри топ-тцфянэля йахшы тяъщиз олунуб вя щцндцрлцкдя йерляшдийи цчцн бурадан дянизин чох щиссяси эюрцнцр. Галанын дашларынын чохунун узунлуьу 7½, ени 5½ футдур2. Фарслар иддиа едирляр ки, Дярбянт Исэяндярин дюврцндян мювъуддур. Шящярин йахынлыьында узунлуьу 15, ени 2½ фут олан гырх даш гябир вар. Бурада щямчи-нин чохлу нахыр булаглары, бюйцк бир миз вя отураъаглар да вар. Дярбяндин даьы сылдырым гайалардан ибарятдир вя шящярдяки кими даьда да чохлу ширин су-лу булаглар вар. Гядим бир адятя эюря, су ичянляр бунун явязиндя дянизчиляря бяхшиш вермялидирляр Щеч бир шей вермяйянляри ися дянизчиляр суда батырмагла щядяляйирляр.

3 Йерли тайфалардан бири 4 лйю = 5,55555 км 1 Мцяллиф Дярбянд шящяринин адыны эащ Дярбянд, эащ да Дярбянт кими верир 2 1 фут = щолланд футу: 0,29 м.

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

19

Дярбянт Асийанын вя Иран шащлыьынын шимал-шяргиндя, Эцръцстан вя Чяркязистанын сярщядляри цзяриндя, Хязяр дянизи иля Гафгаз даьы арасындакы дар кечиддя йерляшир. Куралук адланан дяниз гулдурлары Дярбянддян бир эцнлцк мясафядя йашайыр-лар. Русийа казаклары тез-тез юз юлкялярини тярк едиб онлара гошулур вя онлар бирликдя Хязяр дянизиня эедиб растларына чыханы гарят едирляр.

Даьыстанла щямсярщяд олан Дярбянт мащалы Эцръцстан вя Чяркязистанын кичик бир яйалятидир3. Узунлуьу 40 лйюдцр. Ящалиси татарлардыр4. Московийа вя Иранын арасында йерляшян Дярбянди щюкмдар идаря едир. Ясас шящярляри Таркц вя Андредир. Дярбянт надир щалларда хяритялярдя эюзя чарпыр. Дярбянтдя 4 щюкмдар вар: ясас щюкмдар сайылан Самгаел щюкмдары, Крым Самгаел, Бяки вя Гарабулаг Бяй.Таркц шящяри щям дя Тирк вя йа Тярки адланыр. Фарс-лар ону Тярго адландырыр. Таркц ачыг шящярдир. О, даьын гаршысында, Хязяр дянизи цзяриндя, Эцръцстанын шяргиндя йерляшир.

Таркцдян Нисавайа1 (бах: 4-ъц шяк.) гядяр олан мясафя тягрибян 2-3 эцндцр. Таркц шящяри ялащязрят чарын аьалыьы алтындадыр.

Эцнорта шимал-шярг кцляйи ясмяйя башлады вя биз ъянуб-шярг истигамяти-ня цз тутараг тезликля Дярбянди эюздян итирдик. Эетдийимиз истигамятдя чохлу аьаълар вар иди, узагдан ися даьлар эюрсянирди. 1 саат сонра ъянуб-шярг кц-ляйи ясмяйя башлайанда сащилдян йарым лйю аралыда лювбяр салмаг мяъбу-риййятиндя галдыг. Сащилдя чохлу аьаълар вар иди. Биз йолумуза айын 21-и ся-щяр давам етдик. Щава чох эюзял иди вя биз дайанмадан ирялиляйирлик. Саат 8-я йахын Нисавайын зирвяси эюрцндц вя эцнорта биз щямин тяряфдя, суйун са-жын2 дяринлийиня лювбяр салдыг (бах: 5-ъи шяк.). Бурада биздян башга Щяштяр-хандан эялмиш 6 эями дя вар иди. Эцнорта саат 3-дя мян юз дястямля гу-руйа чыхдым. Илк дяфя иди ки, Иран торпаьына айаг басырдым.

Хязяр дянизи. Щяштярхандан Фяршабада3 гядяр Хязяр дянизинин узун-луьу тяхминян 100 лйю, ени ися Шоварясмийядян Чяркязистан вя йа Ширвана-

3 Йанлыш фикирдир. Яслиндя, о заман Дярбянт Азярбайъанын Ширван яйалятинин бир щиссяси иди. 4 Бязян Авропа мцяллифляри Азярбайъан тцрклярини татар адландырырдылар. 1 Индики Хачмаз районунда вахтиля мювъуд олмуш Нийазабад шящяри. Щал-щазырда щямин яразидя Нийазовка кянди йерляшир. 2 Юлчц ващиди 3 Фарсабад

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

20

дяк тяхминян 90 лйюдцр. Бу дянизин ня габармасы, ня дя чякилмяси вар. Йалныз эцълц кцляк ясдийи заман сащилдян кянара чыхыр. Дейирляр ки, Хязяр дянизинин ортасы вя Дярбянт шящяринин гаршы тяряф щиссяси дярин дейил. Бунунла беля, онун дяринлийинин 30-40 сажын олдуьуну сюйляйирляр.

Хязяр дянизинин суйу дузлудур, сащил суларынын ширин олмасынын сябяби ися она тюкцлян чайлардыр. Гуруйла вя уъа даьларла ящатялянмиш Хязярин диэяр дянизлярля щеч бир ялагяси йохдур. Хязяря тюкцлян чайларын сайынын 100-я йа-хын олдуьу эюстярилирся дя, буна инанмаг чятиндир. Бурайа тюкцлян ясас чай-лар Волга, Кирцс, йахуд Кцр вя Аракс1 чайларыдыр. Сонунъу ики чай диэяр бир чох чайлары алыб Хязярдя бирляшир. Беля чайлардан Бцструв, Аксай2, Куасу3, Гызылцзян, Ляк, Сем, Ниос, Оксус, Арксант вя йа Танаис вя с. адларыны чяк-мяк олар.

Хязяр дянизи гядим заманларда Щиркан вя Башц4 дянизи адланырды. Фарс-лар ону Кцлсцм вя Щяштярхан дянизи адландырырлар. Руслар Галански вя йа Гевалински дянизи, эцръцляр Сгва, ермяниляр ися Соф адландырырлар. Хязярдя эями сяфяриня чыханлар ян чох руслар вя тцрклярдир.

Нисавай. Алчагда йерляшян Нисавайын сащилиндя ня кянд, ня дя ки евляр вар (бах: 6-ъы шяк.). Дявя вя атла сяйащятя чыханлары арайыб-тапмаг вя Ша-махыйа гядяр онлара бялядчилик етмяк цчцн бурайа ярябляр эялир. Нисавайа чатан заман бир нечя эями эюрдцк. Бурада бюйцк бир издищам вар иди.

21 ийул. Сящяр тездян дяниздян йарым лйю аралыдакы чайа эедиб тор атдыг. Чай балыгла долу олса да, торумуза еля бир шей дцшмяди. Бу чай юзцнцн ики аьзы васитясиля дянизя тюкцлцр. Чай Нисавай адланыр. Юлкянин ады да бурадан эютцрцлмцшдцр. Нисавай чайынын ясас мянбяйи даьлардадыр.

Алыш-вериш мягсядиля Нисавайа ярябляр вя тцркляр мал кечирирляр. Йайда бурада онлар чадыр гурур, гышда ися бу йерин сащилляриндян хейли узагларда йерляшян кяндлярдя галырлар. Щямин эцн Москвадан Щяштярханадяк бизимля сяйащят етмиш рус таъирляри айын 24-ц малларыны дявяляря йцкляйиб йола дцшдц-ляр. Еля щямин эцн Нисавайа бир яряб эялди. Цч оьру онун атыны вя сатмаг цчцн йцклядийи дцйцсцнц оьурламышды. Буну ешидян кими 10-12 няфяр оьрула-

1 Араз чайы 2 Аьчай 3 Гарасу 4 Бакы

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

21

рын далынъа эютцрцлся дя, онлары тута билмядиляр. Эцнортайа йахын еля бир кцляк гопду ки, сащилля гум тяпяляринин арасын-

дакы тоз думанындан адам эизлянмяйя йер ахтарырды. Бизим чадыр дирякляр васитясиля йеря йахшы бяркидилмясиня бахмайараг, мян кцляйин ону апараъа-ьындан ещтийат етдим вя дяниз гыраьына гачдым. Дянизин гыраьында гум йаш олдуьундан, тоз думаны о гядяр дя гаты дейилди. Бунунла беля, ялимизи-ялимизин цстцня гойуб отура билмяздик, малларын цстцнц басдырмаг лазым иди. Амма тоз думаны даща да гатылашан кими щамы эизлянмяйя йер ахтарырды; кими эяминин щиссяляри архасында, кими дя ичярисиня сыьынмышды. Кядярли вя дящшятли бир сящня иди. Туфан ахшама гядяр чякди. Биз чадырымызы йенидян гурмалы олдуг. Баьламаларымызы йерин алтындан эцъля чякиб чыхардыг. Онлар тамамиля йаш олмушду.

Айын 25-и он ики эцндян бяри Нисавайда галан бир нечя таъир Самахыйа цз тутду. Щава чох эюзял иди. Биз ися эюмрцкчцнц эюзлямяк мяъбуриййятиндя идик, чцнки, бураны тярк етмямишдян яввял она верэи юдямялийдик. Верэи щяр баьламайа эюря 46 солдур1. Бизим щяр бир ата йцклядийимиз баьламанын чяки-си 400 эирвянкя иди.

Щямин эцн яввялкиндян дя эцълц еля бир туфан галхды ки, сащилдя дайан-маг мцмкцн дейилди. Мяъбур олуб дяниздян 300 аддым аралыдакы тяпялярин архасына гачдыг. Эеъяни дя еля орада кечирдик. Ялащязрят чара2 мяхсус эя-минин щейяти дя бурада иди. Онларын арасында ики алман вя бир исвечряли мящ-бус да вар иди. Онлар мяня ъаван шащин гушуна чох охшайан ики гуш верди-ляр. Руслар бу гушлары Каравайек адландырырлар. Онларын ляляйи гара вя йа тцнд эюй рянэдядир. Бцтцн эцнц мяним йаныма эедиб-эялян щямин цч няфяр мя-ня гейри-ади дяряъядя бюйцк вя сон дяряъядя эюзял аь бир дурна да эятирди-ляр...

Туфан бцтцн эеъяни ара вермяди. Ертяси эцнц эюмрцкчц эялиб чыхды. О, бизим баьламаларымызы йохламадан кечирдикдян сонра узаг йола чыхмаьа иъазя верди. Биз айын 27-си 100-дян чох дявя, 10 ат вя 3 ешшякля йола дцшдцк. Йол эедя-эедя сащил бойу ейни вязиййятин шащиди олурдуг. Эцълц кцляк бизим галдыьымыз йер кими щяр йеря зярбя вурмушду. Дянизля ъянуб ис-тигамятиндя ирялиляйяряк дюрд кичик чайы кечдик. Бунлар Сомотсийа, Балбалла, 1 Гядим щолланд пул ващиди 2 Рус чары нязярдя тутулур

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

22

Булболатсйа вя Мордва чайларыдыр1. Сащилин бу тяряфи кичик башлы ири щейванларла долудур. Онлары дяниз итляри2 адландырырлар. Араларында щятта ат бюйцклцйцндя оланлары да вар иди. Ъцтляшмя дюврц йетишян заман Нисавайын сащили дяниз ит-ляриля долу олур.

4 лйю гят етдикдян сонра Мордов кяндиндян йарым лйю аралыдакы гум тя-пяляринин архасында динъялмяк цчцн айаг сахладыг. Мордов кяндиндя яряб-ляр йашайыр. Онлар палчыгдан тикилмиш садя дахмаларда йашайырлар. «Мордов» сюзцнцн мянасы батаглыг демякдир. Даьлардан тюкцлян суларын нятиъясиндя щягигятян дя, бу кянддя батаглыглар чохдур. Бу сябябдян бурада дцйц болдур. Бурада щямчинин чохлу гушлар вар.

Айын 28-и йолумуза давам етдик. Алты лйю узаглашандан сонра гаршыда Иранын даьларыны эюрдцк. Даьларла бизим арамыздакы мясафя кичик иди. Орайа чатанда бир булаг вя аз сайда торпаг евляри олан бир нечя кянд эюрдцк. Бу йерин ящалиси морлар йахуд тцрклярдир. Хязяр дянизинин щямин бу яразийя дцшян щиссясиндя балыг олмур. Йалныз карп балыглары олур ки, онларын да дады вя кейфиййяти йахшы дейил.

Айын 29-у йолумуза йенидян давам едяряк, бир саат сонра гайалы даьла-ра чыхдыг. Бу даьларда бир дяня дя олсун аьаъ йох иди. Даьын йамаълары чай дашлары иля долу иди. Щцндцр Барма1 даьыны кечдикдян сонра сящяр саат 9-да даьын йамаъында айаг сахладыг. Ятраф даща щцндцр даьларла ящатялянмишди. Дярин бир дярядя эюзял ичмяли суйу олан кичик бир чай ахырды. Мян гара, боз вя аь рянэли бюйцк бир гуш вурдум. Онун ганадларынын узунлуьу бир сажын иди.

Шащин гушуна бянзяйян бу гушун ады чалаьан2 иди. Мян йазы йазмаг мягсядиля онун лялякляриндян йахшыларыны сечиб эютцрдцм... Кцляк ясдийиня бахмайараг, щава эюзял иди вя биз ъянуб истигамятиндя йолумуза давам етдик. Эедя-эедя дярядя, йамаъда, даьларын башында яряблярин йашадыьы бир чох дахмаларын йанындан кечирдик, онларын арвад-ушаглары иля, мал-гаралары иля растлашырдыг.

Бу тяряфлярдя оьруларын сайы чох олдуьундан сяйащятчиляр йухусуз галыб юз яшйаларынын кешийини чякмяк мяъбуриййятиндя галырлар. Биз айыг олдуьуму-

1 Даьыстанда чай адлары 2 Суитиляр 1 Бешбармаг даьы 2 Мцяллиф мятндя гушун адыны тцркъя олдуьу кими, йяни, еля «чалаьан» кими верир

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

23

зу билдирмяк цчцн арабир атяш ачырдыг. Оьрулардан бири бизим йатыб-йатмадыьы-мызы йохламаг цчцн йахынлашмаг истяйяндя онун бу ъящдинин гаршысы йах-шыъа бир кютяк зярбясиля алынды.

Эеъяйары йолумуза йенидян давам едяряк бир саат сонра мешяли даьла-ра эялиб чыхдыг. Сцбщ ачыланда ися гаршымыза дар вя дик бир йол чыхды вя биз щямин йолу атдан дцшцб ъиловундан тутараг пийада кечмяли олдуг. Йамаъа еняндя ики дяфя Атачайдан кечдик. Бу чай Хязяр дянизиня тюкцлцр.

Даьын башында бол сулу кичик бир нощур вар иди. Нощурун ятрафында ирили-хырдалы чохлу гушлар эязиширди. Сонра эюзял бир булагла растлашдыг. Булагдан кичик канал ямяля эялмишди. Бу канал яввялки эцн бизим ики дяфя кечдийимиз Атачайын бир голудур. Цчцнъц дяфя чайын щямян бу дайаз йериндян кечирик. Ики ил бурада гураглыг олуб.

Бир гядяр эетдикдян сонра сол тяряфимиздя даш бир карвансаранын хараба-лыьыны, онун да йанында чохлу яряб вя тцрк мязарларындан ибарят гябиристанлыг эюрдцк. Биз динъимизи алмаг цчцн бир гядяр кянарда, кичик чайын йахынлыьын-дакы дцзянликдя айаг сахладыг. Бурадан 4 лйю аралыда Рясярат адланан кичик бир йердя ярябляр чадыр гурмушдулар.

Эеъя саат 2-дя йенидян йола чыхдыг. Бир-бирини явяз едян даьлары чыхыб-дцшяряк, тцрклярин Ороча1 адландырдыглары чайдан кечдик. "Ороча" сюзцнцн мянасы гуру демякдир. Бу чай щягигятян йайда да, гышда да гурудур, ам-ма чайдашы иля долудур. Сящяря йахын даьлардан эялян сяс-кцй ешитдик. Бу даьларда чохлу довшан олур. Бурада щямчинин чохлу булаглар да вар. Ийулун сон эцнц гайалыгларла ящатялянмиш дашлы-кясякли бир дцзянликдя айаг сахла-дыг. Бурада чадырлар гурулмушду. Чадырларда ярябляр галырды. Онлар бизя тязя сцд, йаь, йумурта вя яла ичмяли су эятирдиляр. Биз дя Щяштярхандан юзцмцзля эятирдийимиз гойуну кясиб йахшыъа йейиб-ичдик.

Августун 1-и, эеъя саат 2-дя даь йоллары иля сяйащятимизя давам етдик. Дан йери сюкцляндя Барбелах адлы шялалянин йанына чатдыг. Шялалянин йахын-лыьында чохлу яряб чадырлары вар иди. Истидян вя узун сцрян гураглыгдан бу йе-рин отлары тамамиля йанмышды. Беля бир истидя биз 24 саат ярзиндя пийада 2-3 лйю, дявялярин белиндя 5-6 лйюдян артыг эедя билмирдик. Бундан башга, кар-ванын су олан йерлярдя дайанмасына ещтийаъы вар иди. Беля бир йер ися Сама-

1 Гуручай

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

24

хыдан 3 лйю аралыда йерляширди. Цстялик, бурадакы даьларда мешя олмадыьы цчцн биз од ялдя етмякдян ютрц Мисирдяки кими дявя пейининдян истифадя ет-мяли олурдуг.

Йолумуза йеня дя эеъя саат 2-дя давам едяряк Сащанъа адлы чайы кечдик. Бу чайда су явязиня чайдашлары вар иди. Августун 2-дя Самахыйа чата-чатда бир нечя мейвя баьынын йанындан кечдик. Дявяляримизи саймаг цчцн бизи эюмрцкханада сахладылар. Сонра ися шящяря дахил олдуг вя ермя-нилярин карвансарасында йерляшдик.

Шащ либасы. Буна сябяб олан ел шянликляри. Самахынын тясвири. Гата-Эцлцстан1 даьындакы бюйцк бир галанын харабалыьы.

1703, 2 август. Самахыйа чатанда юйряндик ки, бу шящярин ханы йениъя юз сащибиндян, йяни, шащдан либас алыб. Шащын эюстяриши иля 4 эцн далбадал ел шянликляринин кечирилмяси барядя либасын цзяриндя тясвирляр верилмишди.

Гида мящсулларынын бащалыьы. Биз шящяря чатан заман щава чох исти иди. 2-3 ил ярзиндя бура йаьыш дцшмямишди вя бу сябябдян дя щяр шей олдугъа баща иди. Бир чюряйин гиймяти 10 сантим2 иди. Щалбуки 100 илдян чох иди ки, бу йерин ящалиси бир чюряйи 2 сантимя алмаьа юйряшмишди. Диэяр ярзагларын гий-мяти дя буна уйьун иди; кюкялдилмиш тойуьун гиймяти 5-6 сантим иди. Яввялляр ися беля тойуьу 6 лиарда3 сатырмышлар.

Самахыдан кечян бцтцн маллар щюкмян йохланылыр. Бу мягсядля эюмрцк ишчшляри карвансарада йерляшян мянзилляриндя отурурлар. Онлар сяйащятчиляр-дян ялавя бир шей тяляб етмирляр; садяъя олараг бир йцклянмиш дявя цчцн 50 сантим юдянилмялидир. Яввялляр ися бу мябляь 1 флорин4 иди. Беля бир мябляьдя верэинин Ирана дашынан маллара аидиййаты йохдур. Чцнки бу дашынмада адя-тян атлары йцкляйирляр. Бир ат йцкцнцн чякиси 400 фунту кечмядийи щалда, дявя 800-900 фунт аьырлыьында йцк эютцря билир.

Хан юз атлы дястяси иля. Августун 5-и, сящяр саат 8 радяляриндя хан Исфа-щандан онун цчцн эюндярилмиш либасы эейинмяк цчцн шящярдян азаъыг аралы мясафядя йерляшян баьа йола дцшдц. Баьда тянтяняли мярасим цчцн щазыр-лыглар эедирди. Мян дя бир чох адама гошулуб орайа эетдим. Мярасим атлы

1 Эцлцстан галасынын йерляшдийи даь. 2 Пул ващиди 3 Пул ващиди 4 Пул ващиди

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

25

сцварилярин эялишиля башланды. Онлары 10 дявя мцшайият едирди. Дявяляр саь вя сол тяряфдян ики кичик гырмызы байрагла бязядилмишди. Онлардан алтысы фарсларын "тамбалпа" адландырдыглары наьараларла йцклянмишди.

Наьаралардан дюрдц чох йекя вя алт щиссяси сивриуълу иди. Дявялярдян би-ринин цстцндя отурмуш наьарачы арабир наьаралара дюйцрдц. Узун, эениш йо-лун кянарында бир-бириндян аралы дюрд шейпурчу дайанмышды. Онлар олдугъа узун, ашаьыйа доьру енлянян карамас, йахуд шейпурларда мяним фикримъя, чох зювгсцз бир мусиги сясляндирирдиляр. Онлардан бир гядяр аралы дюрд го-бойчу эюрсянди. Гобойа карана няфир дейирляр. Дявялярин ардынъа мцхтялиф эейимли 20 ясэяр эялирди.

Онларын палтарлары йашыл, бянювшяйи вя боз рянэдя иди. Ясэярлярдян сонра ханын алты нюкяри вя нящайят ханын юзц эюрсянди. О, гящвяйи рянэли эюзял бир атын цстцндя отурмушду. Яйниндя гыса эюдякчя, башында фарссайаьы ири чал-масы олан хан дюрд хядимин мцшайиятиля ирялиляйирди. Дябдябя иля эейинмиш, йахшы эюркямдя олан хядимлярин бязиси гарадярили иди, бязиси ися эцндян га-ралмышды. Сонра шящярин йцксяк вязифяли шяхсляри вя бир чох диэяр шяхсляр эюр-сянди.

Онларын ардындан ханын дябдябяли сурятдя йящярлянмиш доггуз аты иряли-ляйирди. Атларын щяр биринин йящяринин саь тяряфиндя кичик бир тябил вар иди. Тянтя-няли сурятдя кечян бир чох фяргли инсанлар демяк олар ки, бир-бириляриня ох-шайырдылар; онлар да хан кими дябдябяли эейинмишдиляр. Бцтцн бу адамлардан башга баьын йанында, даьын саь тяряфиндя сайсыз-щесабсыз ясэярляр дур-мушду. Онларын башында лялякли папаглар вар иди.

Ахырда ики атлы эюрсянди. Онлар башдан айаьа кими мцхтялиф рянэли сырыглы палтар эейинмишдиляр вя тялхяк ойуну чыхарырдылар. Щамы бу ики мязяли ойунба-за бахырды. Онлар бир-бириндян ийирми аддым аралы дайанмышдылар, йанларында да чальычылар вар иди. Баьа чатанда хан вя ону мцшайият едян аьалар баьын йе-кя, даш гапысы гаршысында атдан дцшдцляр. Бурада хан она эюндярилмиш либасы эейинди. Йарым саат сонра ися ата миниб эялдийи кими дя эетди.

Онун узун либасы гызыл зярхарадан иди. Башында да таъ явязиня гызыл па-паг вар иди. Йол бойу ханы чохлу атлы нюкяр мцшайият едирди. Юз сащибляриня хидмят етмяк мягсядиля онлар ялляриндя гялйан вя йа нарэиля тутараг щазыр вязиййятдя дурмушдулар. Шушядян олан нарэилялярин йухары щиссяси чох бюйцк инъяликля гызылдан вя эцмцшдян дцзялдилмишди. Бир нечя диэяр нюкяр ися йя-

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

26

щярляриндя одла долу газанчалар йерляшдирмишдиляр. Онлар бу одла сащибляринин тянбяки чубугларыны алышдырырдылар. Сащибляри бу иши щеч вахт юзляри етмирдиляр. Аьаларын чоху йол бойу низя ата-ата яйлянирди. Онларын атдыьы «Айняр» адлы икиуълу низя аьаъдан иди.

Мцхтялиф ъцр шейлярин даща да эюзялляшдирдийи тамашаны сейр етмяк цчцн бцтцн шящяр бура ахышырды. Кими атлы, кими дя пийада эялмишди. Щятта кяндляр-дян, баьлардан да ахышыб эялирдиляр.

Хан либасыны эейинмямишдян яввял гызыл папаьыны башына гойду. Гиймятли даш-гашла бязядилмиш папаьын йухары щиссяси юртцлц иди. Ону ханын атындан юндя эедян бир атда апармышдылар. Дейирляр ки, ханын бу папаьынын цзяриндя Яли пейьямбярин1 ордусу тясвир олунуб вя эуйа Ялинин юзцндя дя беля бир папаг олуб. Хан либасыны эейиняндян сонра папаьыны башындан чыхартды. Па-паьы эятирдикляри кими дя, йяни, ханын атындан бир гядяр аралы мясафядя апар-дылар. Мярасим ики саат чякди.

Ахшам йаьыш йаьмаьа башлады вя ертяси эцн эцнортайа кими кясмяди. Йоллар еля щала дцшмцшдц ки, атлар бу йоллары эцъ-бяла иля йарыб кечирдиляр. Амма айын 7-дян 10-дяк щава чох эюзял кечди. Бу эцнлярин бириндя зялзяля баш верди. Даьынтылар олмадыса да, адамлар евляринин башларына учаъаьындан горхараг дцзянликдя йатырдылар.

11 август 1703. Самахы. Мян ъянуб истигамятиндяки даьын цстцня чы-хараг шящярин тясвирини чякдим. Самахынын ян бюйцк щиссяси бу йердян эюрцнцр (бах: 7-ъи шяк.). Шящярин узунлуьу ениндян чохдур. Бурада щеч бир эюзячарпан мясъид, эала, тикили олмадыьы цчцн, мян йалныз Хан сарайыны, шя-щярдян кянарда, шяргдя йерляшян Чяркязитан карвансарасыны вя даьы чяк-дим. Бу даьда гядим бир истещкамын харабалыьы вар. Щямин даь шящярин ши-мал-гярбиндя йерляшир. Мян щям бу даь щаггында, щям дя онунла йанашы олан, даща щцндцр даь щаггында бир гядяр сонра тяфсилаты иля данышаъам.

Самахы шящяри даьын йамаъында йерляшир. Бурада тягрибян 1 лйю щцндцрлцйцндя гала вар, лакин о, демяк олар ки, ачыг вязиййятдядир. Буна сябяб тяхминян 35 ил яввял баш вермиш зялзялядир ки, бунун нятиъясиндя га-ланын диварлары йыхылыб. Инди Самахыда бир дяня дя олсун эюзял, нязярячарпан тикили галмайыб.Йалныз енсиз, алчаг мясъидляр галыб ки, бунлары да шящярдян

1 Щязряти-Имам Яли нязярдя тутулур

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

27

кянарда эюрмяк мцмкцн дейил. Шящярдя балаъа эцнбязли ики мясъид вар. О гядяр дя бязякли олмайан бу мясъидлярин отураъагларла долу ичи даиряви

формада йцксялир. Самахдакы евляр даш вя торпагдан тикилир. Евлярин дамы йа-стыдыр. Эюрцнцшляри дя чох садядир. Евлярин яксяриййяти о гядяр алчагдыр ки, онларын дамына ялля беля тохунмаг олур. Бязи евлярин ичи тямиздир вя халча иля, ъцрбяъцр яшйаларла бязядилиб. Диварлары ися малаланыб вя аьардылыб. Евлярин арасында икимяртябяли, щцндцр оланлары да вар. Ханын еви тяпянин цстцндя йер-ляшся дя, кянардан гятиййян эюрсянмир. Бундан башга, тяпянин цстцндя бюйцк бир мясъидин харабалыьы да вар.

Мясъидин 2-3 эцнбязинин галыгларындан щисс олунур ки, бу эцнбязляр ол-дугъа язямятли, эюзял олублар. Дашлары бир-бириня йахшы бяркидилмиш бу мясъид Самахыдакы тикилилярин ян гядими вя ян эюзяли олмушдур. Щямин бу мясъидин харабалыьы иля йанашы, диэяр йерлярдя дя бир чох гядим харабалыглар вар.

Даьын ятяйиндя бюйцк бир базар вар. Бурада щяр шей сатылыр. Мер-мейвя ися хцсусиля болдур. «Газанчылар мящялляси» сайылан бу йердя башга дцкан-лар да вар. Бурада щямчинин чохлу ашпазлар да вар вя онлар ъцрбяъцр йе-мякляр щазырлайыб сатырлар.

Диэяр дцканлар бу бюйцк базарлыг мейданынын бир кянарында йерляшир. Бунлар зярэяр, чякмячи, щярраъ дцканларыдыр. Бязиляри дашдан, бязиляри ися тахтадан тикилмиш дцканлар бир чох кцчя ямяля эятирир.

Гящвяханалар, карвансаралар щямин бу кцчялярдя йерляшир. Амма кцчя иля эедяндя онлар нязяря чарпмыр. Гящвяхана вя карвансаралара эириш бюйцк бир гапыдандыр. Карвансараларын сайы ийирмийя гядярдир. Ян эюзяли ися щиндлилярин карвансарасыдыр. Дашдан тикилмиш карвансараларын щцндцрлцйц 23-24 футдур. Бизим галдыьымыз дюрдкцнъ карвансаранын 40 отаьы вар иди. Ясас маллары карвансараларда сатырлар. Базарларда ня бюйцк дцканлара, ня дя ма-щуд сатанлара раст эялмяк олур.

Бу шящярин бир нечя ады вар. Бязиляри ону Самахы, диэярляри Сцмахийа1, фарслар2 ися Шамахы адландырырлар. Шамахы 40 дяряъя 50 дягигя шимал ен даирясиндя йерляшир. Шамахы Ширван вя йа Серван яйалятинин

1 Гядим йунан мянбяляринин бязиляриндя Шамахынын ады Сумахийа кими верилир. 2 Азярбайъанлылар

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

28

пайтахты вя гядим Мидийанын бир щиссясидир. Бу шящяр3 Иранын шимал, шимал-гярбиндя, Эилан яйалятинин гярбиндя, Ирагын шималында йерляшир вя Щирканын сярщядляриня гядяр узаныр. Иддиа едирляр ки, бу шящяр Ширваншащ адлы Иран щюкмдары тяряфиндян Хязяр дянизиндян 24 лйю мясафядя салыныб.

Даьларын йоллары о гядяр яйри-цйрцдцр ки, бу йолу кечиб-эетмяк цчцн 24 саат сярф едирдик. Бцтцн йоллары кечмяк цчцнся дявя иля 6 эцн йол эетдик. Ат иля бу йоллары 3 эцня эетмяк оларды. Лащати даьларындан Дярбяндя гядяр олан мясафя 40 лйюдцр.

Ханын идаряетмя цсулу. Самахыда ханын сялащиййяти шащынкы кимидир; йяни, юлкяни идаря едян одур. Хана табе олан Кялянтярин ися вязифяси хана верэи йыьмагдан ибарятдир. Ханын бир дяфтярханасы, мяслящятчиляри вя бир нечя топла тяъщиз олунмуш арсеналы вар. Арсенал сарайда йерляшир. Сарайын эиришин-дя даща ики арсенал да вар ки, байрам шянликляри кечирилян заман онлары топ-тцфянэдян бошалдырлар.

Ханын 2500 няфярдян ибарят сцвари дястяси вар. Бунлардан 300-ц хан бир йеря сяфяр едяндя вя йа ова чыханда пийада ону мцшайият едирляр.

Щакимиййятинин алтынъы илини йашайан хан чох арыг олмасына бахмайараг эюзял эюрцнцшя маликдир. Узун быьлары олан ханын ады Алларвердихандыр4. О, бяйлярбяй йахуд ханлар ханы рцтбяси дашыйыр. Алларвердихан миллийятъя эцръц, дини ися христиандыр5. О, яввялляр Иранда шащ палатасынын задяэаны олуб. Атасы да задяэан олан хана бу рцтбя эцръц адятиня уйьун олараг, ушаглыг йашла-рында еля атасы тяряфиндян верилиб. Беля дейирляр ки, Аллащверди хан Исанын мюв-лудундан яввял йашамыш йящуди Боргодионлар1 няслиндяндир.

Самахынын щюкмдары бцтювлцкдя Иранын ян варлы, сайылыб-сечилян щюкмдар-ларындан биридир. Иран щюкмдарлары ян асан йолла вя тез бир заманда бюйцк верэиляр йыьмагла варланырлар. Онлар верэини ятраф юлкялярдян, хцсусиля чохлу ипяк, памбыг, зяфяран истещсал едян Эиландан йыьырлар.

Самахы торпаьы олдугъа мящсулдардыр. Бурада гырмызы вя аь чахыр да ис-тещсал олунур. Аь чахыр о гядяр тцнд олур ки, ону сусуз ичмяк мцмкцн дейил. Самахыда, ясасян дя Эцръцстана йахын яразидя мер-мейвя болдур. Дадлы

3 Мцяллиф Шамахы шящярини дейил, Ширван яйалятини нязярдя тутур. 4 Ширван бяйлярбяйи Аллащверди хан 5 Аллащверди ханын христиан олмасы щягигятя уйьун дейил. 1 Эцръцлярин Багратиони нясли нязярдя тутулур.

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

29

алма, армуд, шабалыд хцсусиля чохлуг тяшкил едир. Бир сюзля, бу йердя чатыш-майан бир шей йохдур, ня яксян битир.

Самахыда щямчинин ат, мал-гара, тойуг-ъцъя, щяр нюв йунлу, лялякли ов щейванлары сахланылыр. Бу щейванларын йахшы базары олур, хцсусян дя гышда. Самахыда биширилян чюряк чох дадлыдыр.

Эюзял лиман шящяри. Олдугъа эюзял лиман олан Бакы шящяри бир нечя мцддятдир ки, щярби ъящятдян фарслар тяряфиндян эцъляндирилиб. Буна сябяб капитан Мейер олмушдур. Ялащязрят чарын эямиляринин бу лимана сярбяст да-хил олмасы цчцн иъазя истямясиндян хябяр тутан капитан Мейер бу хябяри щиддятля гаршылайан фарслара лиманы мцдафия васитясиля тямин етмяйи тапшырыр. Москвалылар ися лимана эириш-чыхыш сярбястлийини ялдя етдикдян сонра капитан Мейеря бу тяшяббцсдян ял чякмяйи мяслящят эюрсяляр дя, бунун бир файда-сы олмамышды.

Халг юзцнц мцдафия етмяк игтидарында олмадыьы цчцн лимана дахил олмаг щятта ондан яввял дя асанлыгла баш тутарды; Лиманы вя Кцря, Аракса гядяр юлкяни аз сайда адамла тутмаг вя бурада мющкямлянмяк асанлыга баша эялярди. Халгын беля бир вязиййяти ися ялащязрят чар цчцн мянфяятли иди.

Бакы. Иранын гярб щиссясиндя, Ширван юлкясиндя, Хязяр дянизи цзяриндя йерляшян Бакы шящяри гядим диварлара маликдир. Бурада дцнйада ян йахшы нюв гоз йаьы истещсал олунур. Щям гарамтыл, щям дя аьымтыл-ики нювя бюлцнян гоз йаьынын гара нювц Эилан юлкясиня, орадан да 100 лйю мясафядя йерля-шян Ирана апарылыр. Аьымтыл нювц ися дцнйанын щяр йериня апарылыр1.

Мяня беля сюйлядиляр ки, шящярдян 2-3 лйю мясафядяки ярази тез-тез йа-ныр. Буна сябяб щямин яразинин барытла долу олмасыдыр2.

Эянъя шящяри. Самахыдан 50 лйю мясафядя йерляшян вя дюрд дяфя Са-махыдан бюйцк олан Эянъидя чохлу эюзял даш евляр вар. Евлярин чоху икимяр-тябялидир. Бу шящярин эюзял, енли кцчяляри, базарлары вя бюйцк карвансаралары вар. Щюкмдар сарайы да щямчинин, эениш вя язямятлидир. Шящярдян эюзял бир чай кечир. Эянъидя чохлу баьлар, сяна, сярв, шам аьаълары вар. Мер-мейвя дя болдур. Щямчинин йахшы чахыр олур. Бцтцн бунлардан беля бир нятиъяйя

1 Мцяллиф сящвя йол вермишдир. Онун гоз йаьы кими эюстярдийи майе яслиндя нефтдир. 2 Бакынын ятрафында тябии газ вя нефт чыхан йерлярдя торпаьын йанмасы феномени (мясялян, Йанардаь вя с.). Йаньынларын баш вермясиня сябяб барыт дейил, нефт вя газ олмушдур.

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

30

эялмяк олар ки, Эянъя Иранын ян ящямиййятли шящярляриндян биридир. Мяним бу фикрими Эянъядя йашайан бир рущаниси вя эцръцляр дя тясдиглядиляр.

Гала Эцлцстан даьы. Гядим вя мяшщур Мидийанын излярини эюрмяк ма-раьы иля нящайят, августун 3-ц шящярдян йарым лйю мясафядя, шимал-гярбдя йерляшян Гала Эцлцстан даьына эетдим. Бурадакы гядим бир истещкамын дивар вя галаларынын галыгларына бахмаг цчцн даьын ятяйиндя дайандым. Гала га-лыгларынын ичиндя бцтюв галмыш щиссяляри дя вар иди. Даьын саь йамаъында даьылмыш дивардан айры, торпаьын сятщи иля эет-эедя ашаьы дцшян ири дашларын арасында бир нечя диварын юзцлц дя вар иди. Сол йамаъын йухары щиссясиндя, галайа йахын бир йердя буна охшар бири вар. Ян галын дивар ися даьын зирвясин-дя йерляшир (бах: 8-ъи шяк.). Мян чох бюйцк бир чятинликля, тящлцкя алтында щя-мин дик даьы галхдым. Галха-галха дяфялярля дайанмаг мяъбуриййятиндя га-лырдым. Даьын башына чатанда йералты бир таь эюрдцм. Таьын ичиня эедян йол 7-8 пилля ъянуб истигамятиндядир. Таь сырасынын ири вя щамар дашлары бир-бириня йахшы бяркидилмишди; лакин чюкякликдя олан таь сырасы чынгылла долу иди. Щямин бу таь сырасы иля цзбяцз, шимал-шяргдя диэяр бир таь сырасы да вар иди. Ону ящатя едян даьларын арасы чох дярин олдуьундан таь сырасынын дешийиндян ашаьы баханда адамы ващимя басыр. Щямин бу щиссядя дивар олмадыьы цчцн орайа йахынлашмаг мцмкцн дейил. Таьын эириши олан бу ики таь сырасыны бир-бириндян айыран мясафя 44 аддымдыр. Таьа еняркян саь тяряфдя олдугъа ба-лаъа вя дар бир кечид эюрдцк. Кечиддя пянъяряйя бянзяр бир дялик вар иди. Щямин бу кечидин йанында, шярг тяряфдя диэяр бир кечид дя вар иди. Лакин о, даща дар вя балаъа иди. Буна сябяб онун даьын гуртараъаьында йерляшмяси-дир. Сола, гярб тяряфя дюндцк вя гапы формасында олан таьтаванын алтындан кечдик. Таьтаван о гядяр алчаг иди ки, бурадан мянзиля дахил олмаг цчцн икигат яйилмяли олдуг. Биринъи кичик отагдан дар кечид васитясиля диэяр охшар бир отаьа йол ачылыр. Бурадан да цчцнъц бир отаьа йол ачылыр. Щяр цч отаг чох йахшы таьланыб. Цзяриндя щямин бу таьларын йерляшдийи диварын галынлыьы эириш щиссясиндя 5 футдур. Ирялилядикъя ися 8 фута гядяр галынлашыр. Мянзилляр вя йа таьлар бир-бириндян кичик кечидляр васитясиля айрылыр. Бура еля гаранлыг иди ки, тякбашына ирялилямяйя ъясарят етмядим. Цстялик, сонунъу таьын йолу даш вя чынгылла долу иди. Мян еля бурадаъа беля бир нятиъяйя эялдим ки, эяряк бу таьларын ян бюйцйц даьын гярб вя шимал-гярбиндян кечяйди. Чцнки таь юз узунлуьуну бу щиссялярдян эютцрмцшдцр. Ону да мцшащидя етдим ки, кечид-

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

31

лярдяки таьларын щамар дашлары еля кечидлярин ени иля бир юлчцдядир. Дашлар бир-бириня йахшы бяркидилиб. Бу дашлар ня гядяр щамар вя бир-бириня йахшы бярки-дилмиш олса да, гядим тикилиляр, хцсусян дя, бу сащядя юндя эедян Рома тикилиляри гядяр эюзял ола билмяз. Неаполдакы Виа Аппиа тикилисинин дашлары, гу-рулушу хцсусиля эюзялдир. Бу ъящятдяр мисал кими эюстяриля билян диэяр бир юлкя Мисирдир. Дцнйанын йедди мюъцзясиндян бири олан мяшщур Пирамидаларын ичиня галхан йол гядим тикилилярин эюзяллийинин бир нцмунясидир. Биринъи сяйащятим заманы мян пирамидалары тясвир етмишям. Пирамидаларын тясвирини верян илк сяйащятчи мян олмушам. Пирамидаларын олдугъа ири вя шцшя кими щамар даш-лары бир-бириня еля мющкям бяркидилиб ки, онлары бир-бириндян сечмяк чох чятин-дир.

Йералты таьлардан чыхдыгдан сонра даьын башында онун енини юлчдцм; даьын ян енсиз щиссясинин юлчцсц 50 аддым, шимал-гярб щиссясинин ени ися 80 аддымдыр. Даьын ортасында бюйцк бир гуйу вар. Амма она йахынлашмаьа ъцрят етмядим. Гуйунун кянарлары тящлцкяли олдуьундан ичиня йыхылмагдан горхдум. Бу гуйу мяним даьда эюрдцйцм йеэаня дялик иди. Даьда бир тикили дя вар. Онун дыварыны тяшкил едян галаларын арасындакы ян йахын мясафя 70-80 аддымдыр. Бу дивар эет-эедя ашаьыйа доьру, даьын шярг ятрафына дцшцр. Щесаб едирям ки, бу щиссядя диварын узунлуьу йарым лйюдцр.

Даьы дцшян заман чыхдыьымыз кими чятинлик чякмядик, чцнки бу дяфя йолу тапмышдыг. Даьы еняркян ашаьы щиссядяки диварла даьын зирвясиндяки даьылмыш бир истещкамын арасында чохлу сайда бюйцк евлярин харабалыгларыны эюрдцк. Харабалыгларын дашлары торпаьын сятщиня сяпялянмишди. Тикилинин бюйцклцйцнц ися йалныз онларын таьларындан билмяк олур. Бир аз эетдикдян сонра биринъи ди-варын йанына чатдыг. Бурада бир чох диэяр харабалыгларла йанашы бир гала да вар иди ки, чох аз даьылмышды (бах: 9-ъу шяк). Бир чох мцяллифляр юз ясярляриндя беля эюстярмишляр ки, бу харабалыглар даш вя тахтанын гарышыьындандыр. Амма мян бурада бир дяня дя олсун тахта тапмадым вя эюрдцм ки, дашлар бир-бириня сементя бяркидилиб. Дейиляня эюря, бу истещкам Тамерлан1 тяряфиндян даьыдылыб.

Шящяря гайыдаркян чюлцн ортасында кяндир цстцндя рягс едян бир тцрк эюрдцм. Ону чохлу тамашачы дювряйя алмышды.

1 Ямир Теймур Авропада бу адла танынмышдыр.

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

32

Йеддигумбятдя2, Педраке даьында вя Пирмярадакы3 гядим сярда-бяляр

14 август, 1703. Йеддигумбятя йола дцшмяк цчцн мян 2 няфяр вя бир нечя чапарын мцшайиятиля Самахыны тярк етдим.

Йеддигумбят йедди гала демякдир. Орада чохлу гядим гябирляр вар. Биз гярбдя йерляшян даьлара цз тутараг бир нечя кянди кечдик. Кяндлярин чохун-да ермяниляр йашайыр. Саат 9-а йахын мцнбит тяпядя йерляшян Гырьын кяндиня чатдыг. Кянддя тяхминян 200 аиля йашайыр. Кянд цзцмлцкля долудур. Бу кянддя кичик даш кился вар. Бурада Сящящ Вартапет адлы бир мцгяддясин гябри вар. Гирьын кяндинин ящалиси данышыр ки, о, Мящяммяд дининдян олан тцрк олуб, сонралар онларын динини гябул едиб вя бу динин юйрянилмясиня о гя-дяр баьланыб ки, онун рущаниляриндян бириня чеврилиб. Бундан сонра бядбяхт-ликдян Мящямммяд дининдян олан тцрклярин ялиня кечиб вя ону Самахыда йандырыблар. Дирилдикдян сонра ися йенидян онлара гошулуб.

Бу даьдан йарым лйю аралыда, бюйцк йолун цзяриндя башга бир гябир дя вар. Бу гябирин цзяриндя бир нечя ъизэи вар иди вя мян щямин ъизэилярин мя-насыны сорушдугда ъаваб вердиляр ки, бу йалныз бязякдир. Щямин бу мцгяд-дясин дя гябри кичик килсядя йерляшир. Яввялляр бу килсянин йериндя кичик мясъ-ид олуб. Лакин 35 ил яввял зялзяля нятиъясиндя мясъид даьылыб вя йериндя щя-мин бу килсяни тикибляр.

Йеддигумбятдяки гябирляр. Саат 10-ун йарысында биз Гырьын кяндиндян чыхыб эюзял, язямятли даьлары кечяряк, бир саат сонра Йеддигумбятя чатдыг. Дедийим кими, бурада гайа дашларындан гойулмуш гябирляр эюрдцм. Дашлар бир-бириня чох мющкям бяркидилмишди. Гябирлярдян чоху щяля дя бцтюв щалда, пирамида шякилли иди. Мяним биринъи нязярдян кечирдийим гябир ян щцндцр иди вя даьа даща йахын олан йердя салынмышды. Бурадакы галанын диварынын галынлыьы 5 гарыш, эириш щиссясинин щцндцрлцйц 6, ени ися 3 гарышдыр. Ичяриси даиряви форма-дадыр, диаметри 12 футдур. Гала эюзял бир диварла ящатя олунуб. Диварын юн тя-ряфдяки гапысынын ени 14,5 футдур. Бу гапыдан диварын эиришинядяк олан дяринлик ися 10 футдур. Галанын галынлыьы 5 гарыш, бир кцнъцндян о бири кцнъцнядяк олан мясафя 16 аддым, йяни, 64 аддымдыр. Диварын галынлыьы 3 гарышдыр. Йухары щиссяси дявянин црэцъц формасында вя йахуд йарымдаиря шяклиндядир. Бу га- 2 Йеддиэцнбяз тцрбяси 3 Пирмярдякан кянди

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

33

лада 5 гябир вар. Икиси бир тяряфдя, цчц ися диэяр тяряфдядир. Гябирляр йарпаг вя диэяр мцхтялиф шейлярля бязядилмишди. Бу гябирлярин ени 2 гарыш, узунлуьу 7 гарышдыр. Бунунла беля, гябирлярин бири диэяриндян щцндцр вя йа алчаг да ола биляр. Бурадан чыхыб икинъи галайа кечдим. Диварын ич тяряфиндя, гапынын гаршы-сында 3 гарыш щцндцрлцйцндя тяпяъик вя бир таь эюрдцм. Таьын ашаьы щисся-синин ени 8 гарыш, дяринлийи 11 гарышдыр. Щцндцрлцйц ися 7 футдур. Бу галада 3 гябир вар. Галанын диварынын узунлуьу 44 фут, ени ися 33 футдур. Бу дивар яв-вялки дивара бянзяся дя, онун кими щцндцр дейил. Галалардан ян ахырынъысы щамысындан алчагдыр вя эет-эедя ашаьы дцшцр. О, ени 71 фут, узунлуьу 66 фут вя йухары щиссяси 9 фут олан бир диварла ящатяляниб. Диварын гапысынын чюл тя-ряфдян узунлуьу 14 фут, ени 22 футдур; таьынын щцндцрлцйц 11 фут, дяринлийи ися 14 футдур. Диварын ортасында кичик бир гапы да вар ки, онун ени 2 фут, щцндцрлцйц 5 футдур. Щямин бу гапынын 3 пилляси вар. Пиллякянляри дцшцб 12 аддым эетдикдян сонра бир тикили эюрдцк. Тикилинин ени 38 фут, узунлуьу 18 фут-дур. Онун сол кянарында узунлуьу вя ени 6 фут олан башга бир тикили дя вар. Тикилинин башында гцлляси вар. Кичик бир гапысы да вар ки, онун щцндцрлцйц 4 фут, 4 дцйм1, ени 2 футдур. Диварын галынлыьы 3 футдур. Бурада даш отураъагларла ящатя олунмуш дюрдкцнъ отаьа дахил олмаг цчцн 2 пилля вар. Отураъагларын щцндцрлцйц вя ени 1,5 футдур. Отаьын узунлуьу 10 фут, ени 11 футдур. Таьынын щцндцрлцйц ися 12 футдур. Саь тяряфдя, диварын ортасында, отураъаьын цст тя-ряфиндя бир гапы вар. Гапынын аьзында йалныз бир пилля вар. Пилляни галхыб гаран-лыг бир йеря эирдик. Буранын таьы о гядяр дя щцндцр дейил. Онун щцндцрлцйц 13 фут, ени 10 футдур. Бурадан чыхыб цзбяцз башга бир гапыдан кечдик. Бу гапы яввялки гапыдан балаъадыр. Ики пилля галхараг узунлуьу вя ени 10 фут олан бир йеря дахил олдуг. Бура дедийим кими, цзяриндя гцлляси олан щямин йердир. Гцллянин ичи бинанын башындакы миля гядяр ойугдур. Саь тяряфдя ики-ики бир-биринин цстцндя 4 балаъа пянъяря вар. Мян бурада щеч бир гябир эюрмясям дя, диварын йанында мум шамлар вя йеря сяпялянмиш дашлар эюрдцм. Биз еля бурадаъа нащар етдик вя юзцмцзля эятирдийимиз чахыры отурдуьумуз тикили иля цзбяцздяки эюзял бир булаьын суйу иля сяринлятдик. Бу гядим бир булагдыр. Суйу олдугъа эюзялдир, мянбяйи даьлардадыр.

Бу абидялярин чяпяриндян кянарда гядим мцяллифлярин чох данышдыьы даи-

1 Юлчц ващиди

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

34

ряви формалы чохлу сайда гябирляр вар. Бязиляри яввялки гябирляря бянзяйир, бя-зиляри ися ади ири дашлардандыр. Гябирлярин бир нечя садя, хырда бязякляриндян башга щеч бир ъизэиляри йохдур. Бир нечя эцлдана бянзяр гябирдян башга билмирдим ки, бу гябирляря ня ад верим.

1703, 14 август. Гябирляри даща йахшы тясвир етмяк цчцн онлардан бири-нин, тикилинин йанындакы гябирин рясмини чякдим. Тикилинин йанында щцндцр бир аьаъ вар. Галанын дашларынын щяля дя бярк вя бцтюв олмасына бахмайараг, галада да чохлу балаъа аьаълар битмишди. Галада бир нечя кичик дялик вар. Мян гаршы тяряфдяки гапынын, бир нечя гябирин, говун бостанынын (бах: 10-ъу шяк.) вя узагдан даьын, онун ятраф мянзярясинин, 9 галанын ( бахмайараг ки, Йенигумбят сюзцнцн мянасы 7 гала демякдир) шяклини чякдим (бах: 11-ъи шяк.).

Ичяри тяряфдян дивар бойунъа чохлу кичик янъир аьаълары вар вя аьаълар гябирлярин цстцнц еля юртцбляр ки, онлары эцъля эюрмяк олур. Бу гябирлярин тарихи чох гядимдир вя беля дейирляр ки, еля гядимлийиня эюря дя, Тамерлан бу гя-бирляри горуйурмуш.

Мяни марагландыран йерляря бахыб гане олдугданн сонра саат 4-я йахын эери гайытдым. Гябирлярин шимал щиссясиндя, мцнбит бир даьдакы дашсыз ярази мяни тяяъъцбляндирмишди. Бураны эюрдцкдян сонра беля бир нятиъяйя эялдим ки, кечмишдя бу яразидя йа бир шящяр, йа да ки, бир нечя истещкам олмушдур; бахмайараг ки, инди онлардан щеч бир из галмамышды. Бу барядя шцбщялярими ясасландырараг, бир нечя адама билдирдим вя онлар мяня сюйлядиляр ки, щяги-гятян дя кечмишдя бу гябирляря йахын йердя кичик бир шящяр олуб, якс щалда, гябирлярин щансы сябябдян мящз бу даьларда салынмасыны баша дцшмяк чох чятин оларды. Гябирлярин йахынлыьында эюзял бир булаг, булагдан бир гядяр ара-лыда ися чохлу диэяр гябирляр вар иди. Бунларын арасында бир гябир олдугъа бюйцк иди вя юз дюврцндя даьынтылара мяруз галмыш, бярбад щала салынмышды. Сонра биз бурадан йарым лйю мясафядя тцрклярин вя ермянилярин йашадыьы Гырьын кяндиндян кечиб шящяря цз тутдуг. Эцнцн батмасына 1 саат галмыш шящяря чатдыг. Эцълц кцляк ясирди вя еля бир тоз галхмышды ки, эюз-эюзц эюрмцрдц. Ертяси эцнц ися эюй эурулдады, шыдырьы йаьыш йаьды.

Августун 18-и Пядрако даьына эетдим. Бу даь Гала Эцлцстан даьындан щцндцрдцр. Щямчинин, Пядрако даьы шящяря Гала Эцлцстан даьындан даща йахындыр. Пядраконун башында ири дашларла ящатя олунмуш ачыг гябир вар .

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

35

Гябирин узунлуьу 18 фут йарым, ени 16 футдур. Онун ятрафында чохлу ади гябир-ляр, бир гоз аьаъы вя хырда йарпаглы диэяр бюйцк бир аьаъ да вар иди. Бурадан 27 аддым аралы кичик бир дяйирми килсядян ибарят башга бир гябир вар. Щямин бу кичик килсянин щцндцрлцйц шпил щиссясини саймасаг, 10 фут йарымдыр. Кился-нин ятрафында чохлу башга гябирляр дя вар иди.

Кичик бир мябядин тясвири. Мян щямин бу кичик килсянин1 даьынтылара мя-руз галмыш щиссясини вя Пядрако даьынын тясвирини (бах:12-ъи шяк.), еляъя дя яввялдя дедийим ачыг гябирин, шящярин вя даьын узагдан тясвирини чякдим (бах:13-ъц шяк.).

Гябирлярдян 40 аддым аралыда 2 йералты маьара вар. Ири дашлардан тикилмиш биринъи маьаранын эириши таьлыдыр. Маьаранын узунлуьу 6 фут йарым, ени 4 фут, 2 дцймдцр. Ондан 17 аддым аралыда йерляшян икинъи маьаранын эириши о гядяр алчагдыр ки, ичяри кечмяк цчцн йерля сцрцнмяк эярякдир. Щямин бу маьара-нын гаршысында бир аьаъ вар. Аьаъын цзяриня чохлу ойма адлар щякк олун-мушду. Маьаранын ятрафында гябирляр вар. Щямин бу гябирлярля даьда йерля-шян сярдабянин арасындан даьылмыш бир тикилинин дивары кечир. Даьын дик олан ъянуб-шярг щиссяси дя диэяр гябирлярля ящатя oлунуб. Бязи мцяллифлярин фик-ринъя, бу маьаранын ичиндя бюйцк йералты таь вар. Таьа енмяк цчцн бир не-чя пилля тикилиб. Онлар иддиа едирляр ки, шащын гызынын мейидинин кцлц бу таьын ичиндядир. Мян щямин таьы чох ахтардым, амма бунун бир файдасы олмады. Яминям ки, онларын дедийи йералты таь йухарыда адыны чякдийим щямин бу кичик маьарадыр. Бу кичик маьарадан башга бир шей дейил. Щягигяти ашкар етмяк цчцн садяъя олараг, маьаранын ичиня дахил олмаг эярякдир. Щямин мцяллифляр ися бунун мараьында олмайыблар. Маьаранын кечиди о гядяр балаъадыр ки, щятта мян ораны кечмяк цчцн палтарларымы сойунмаг мяъбуриййятиндя гал-дым. Бу йери нязярдян кечирдикдян сонра ямин олдум ки, бурадакы абидялярин ян эюзячарпаны тяпядя йерляшян щямин кичик килсядир.

Даьын ятяйиндя кичик бир кянд, онун шимал-шярг кянарында, даьларын яща-тясиндя ися эюзял бир йамаъ вар. Шимал-гярбдя Гала Эцлцстан даьы вя бир нечя кянд йерляшир. Узагдан эюрсянян шящярин вя ятраф йерлярин мянзяряси чох эюзялдир. Шящяря йахынлашдыгъа бир булаг да эюрдцк. Эюзял суйу олан булаьы дашдан дцзялтмишдиляр. Бир гядяр кянарда башга бир булаг да вар иди.

1 Тцрбянин

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

36

О, йералты канал васитясиля даьлара тяряф ахыб шящярдяки диэяр бир канала тюкцлцр.

Пирмара. Айын 19-у яшйаларымы карванла йолладым, бир нечя эцндян со-нра юзцмцз дя карванын архасынъа эетдик. Ертяси эцнц ики мяшщур шяхсин гябринин йерляшдийи Пирмара кяндиня эетдим. Йол бойу эюзял бир булаьын йа-нындан вя бир нечя кичик чайын цстцндя тикилмиш даш кюрпцлярдян кечдим. Шя-щярдян 2 лйю мясафядя йерляшян даща бир кюрпц дя эюрдцм вя беля зянн едирям ки, бу гядим бир кюрпцдцр. Кюрпцнцн ири дашлардан тикилмиш 3 эюзц вар иди ки, онлар да даьынтылара мяруз галмышды. Кюрпцнцн алтындан шяффаф сулу чай ахырды. Мян алтындан чай кечмяйян чохлу диэяр кюрпцляр дя эюрдцм.

Самахынын даьларында чохлу гябиристанлыглар вя олдугъа йекя мязарлар вар. Эцнортацстц Пирмара кяндиня чатдым. Бу кянд шящярдян 40 лйю мяса-фядя, шяргдя, даьларын сол тяряфиндя, бюйцк бир дцзянликдя йерляшир. Кянддяки евляр дашдан вя торпагдан тикилиб. Бу юлкядя бюйцк шющрят сащиби олан вя мцгяддяс сайылан Сейид Ибращимин мязары бу кянддядир (бах: 14-ъц шяк.). Онун бярбад бир диварла ящатяйя алынмыш мязары истещкама бянзяйир. Дива-рын ич тяряфиндя тювля эюрцб атларымызы бурада сахладыг. Бир нюкяр эялиб мяни бу йеря нязарят едян сащибинин йанына апарды. О, мяни чох нязакятля гаршы-лады; мяним щарадан эялдийими, бурайа мяни няйин чякиб эятирдийини сорушду. Мян ъаваб веряндя ки, бунун сябяби щяр шейля марагланмаьымдыр, о, чох мямнуниййятля мяни эюрмяли йерляря апармаьы бойнуна эютцрдц.

Диварын гаршысында бюйцк бир мейдан вар. Мейданын саь тяряфиндя няза-рятчинин еви йерляшир. Евя халча дюшянмишди. Мейданын сол тяряфиндя тикилинин щяйятиня йол ачылыр. Щяйят олдугъа бюйцкдцр. Бурадан да икинъи бир щяйятя йол ачылыр. Бу щяйятдя цзяриндя тцркляря мяхсус ъизэиляр вя нахышлар басылмыш чохлу гябирляр вар. Сонра Сейид Ибращимин сярдабяси юнцня эялдик. Сярдабя-нин тахта гапысындан кичик бир таьа дахил олдуг. Бурада табут вар иди. Сонра эюзял бир отаьа кечдик. Отаьа таванын цч йериндян ишыг дцшцрдц. Йеря халча, килим, щясир дюшянмишди вя бунлары чиркляндирмямяк цчцн ичяри кечяндя ай-аггабылары сойунмалыйдыг. Даща сонра кичик бир гапыдан биринъи таьын саь тя-ряфиндяки отаглара кечдик. Отагларын сайы цчдцр. Биринъи отагда 3 табут1, саь тяряфдяки икинъи отагда 5 табут вар иди. Сол тяряфдя йерляшян цчцнъц отаьын

1 Сярдабя

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

37

ортасында ися Сейид Ибращимин табуту гойулуб. Табут бюйцк бир мащудла юртцлмцшдц. Сярдабянин пиштаьларынын щцндцрлцйц тяхминян 36 фут, галынлыьы ися бир нечя сажындыр. Сейид Ибращимин табуту гойулан отаьа пиллякян дцшцр. Пиллялярин сайы он икидир вя щяр бири тяк-тяк дашдан тикилиб. Тикилинин йухары щис-сяси таьланмайыб. Диварын йухары щиссяси щяр кцнъцндя гаровулханасы олан истещкама бянзяйир. Гябирин цст щиссясиндя дашла гападылмыш кичик бир дялик вар. Гапынын башына чохлу яряб ъизэиляри щякк олунуб. Ич тяряфи аь олан дивар-лара да гара рянэдя яряб ъизэиляри басылыб. Сярдабянин щцндцрлцйц 40 аддым, ени 31 аддымдыр. Сярдабянин ичи иля 15 таьлы пилляни, сонра 10 пилляни, даща сонра ися она говушуг 10 таьсыз пилляни ендикдян сонра зирзямийя йол ачылыр. Зирзяминин узунлуьу 33, ени ися 9 аддымдыр. Бу башындан о бири башынадяк таьланмш зирзяминин щцндцрлцйц 36 футдур. Таьын дашлары эюзял вя иридир, щямчинин бир-бириня йахшы бяркидилиб. Беля зянн едирям ки, бу зирзями яввялляр су анбары олуб. Щятта инди дя эцълц йаьышлар йаьанда су йахынлыгдакы даьлар-дан йералты каналлар васитясиля эялиб зирзяминин икинъи пиллясиндя ачылмыш дялик-дян тюкцлцр. Зирзяминин ики баъасы вар вя еля ичярийя дя ишыг бурадан дцшцр. Бу тикилинин эиришиндя бир даш вар. Дивардан 10 аддым аралы 20 ядяд даш тякня эюрцнцр. Тякняляр мал-гара цчцн нахыр булаьыны явяз едир. Тякняляр бир-бириня бирляшдирилмиш олсалар да, щяряси узунлуьу 3,5 фут, ени 2,5 фут олан тяк-тяк дашдан дцзялдилиб. Бурада кянддя вя онун ятрафында олдуьу кими чохлу гуйу вар. Гуйуларын чохунун аьзы тыханыб. Ещтимал олунур ки, бу гуйулар кечмишдя су кямяри олмушлар. Щятта индинин юзцндя бурада бир чох гуйулар вар ки, су онун ичи иля таьлара доьру щярякят едир. Гядимдя суйун беля сах-ланылмасы ади бир цсул иди. Щятта мян юзцм Исэяндяриййядя вя Неаполун ятраф йерляриндя бунун шащиди олмушам. Гядим мидидийалылар да суйу беля цсулла сахлайырдылар. Фарслар1 мяним бу ъцр дягиглик вя диггятля йохлама апар-маьыма щявясля бахырдылар. Сонра мян абидянин нязарятчисиня тяшяккцр ет-дим вя ондан хащиш етдим ки, башга йерляря бахмагдан ютрц мяня бир бя-лядчи версин. О мяним хащишими йериня йетирди. Биз атланыб йола чыхдыг. Даьын шярг щиссяси чох дик олдуьуна эюря атдан дцшцб пийада чыхмалы олдуг. Йы-хылмамаг цчцн гайадан тута-тута эедирдик. Щямин бу гайанын йамаъында Тирибабанын2 мязары йерляшир. Тикили бюйцклцкдя олан тцрбяйя 3 пилля дцшцр. 1 Азярбайъанлылар 2 Дирибаба

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

38

Даьын ян дик йериндя йерляшян тцрбянин юн щиссясинин ени 28 футдур. Ири щамар дашлардан тикилмиш фасады чох эюзялдир. Диварындан цч овуъ ичярийя доьру 2 пянъяря эюрцнцр. Сол тяряфдяки шцшя салынмыш пянъярянин даш бармаглыглары вар. Бармаглыглара чохлу рянэбярянэ парча баьланыб. Саь тяряфдяки пянъяря ири дашлардан дцзялдилиб. Онун ени 4,5, щцндцрлцйц ися 8 овуъдур. Пиштаьа 3 пилля галхыр. Пилляляри галхдыб пиштаьын тахта гапысындан дюрдкцнъ мянзиля дахил олдуг. Мянзилин балаъа бир эцнбязи вя щяр тяряфиндя эюзял тахчалар вар иди. Отаьын ашаьы щиссядян бир башындан о бири башынадяк олан юлчцсц 5 футдур. Эиришдян саь тяряфдяки дивар гайанын якс тяряфиндя тикилиб. Сол тяряфдя 3 пилля вар. Пиллялярдян бири даща бюйцкдцр. Бу пилляляр узунлуьу 14, ени 10 фут олан мянзиля чыхыр. Мянзилин таьынын щцндцрлцйц 36 фута йахындыр. Гапы иля цзбяцз 15 пилляли пиллякян вар. Биринъи пилля даща бюйцк, икинъиси енли, галанларынын чоху ися галынлыьы 13 дцйм олан тяк-тяк дашдан дцзялдилиб. Ени 2,5 фут олан бу пил-лякян сяккиз тахча иля бязядилмиш, эцнбязли бир мянзиля чыхыр. Мянзилин юн щиссясиндя бюйцк бир пянъяря вар. Пянъярядян тахта жалцз асылыб. Мянзилин 3 гапысы вар. Йеря щясир дюшянмишди. Саь тяряфдяки диварда дяликляр вар ки, бун-лардан бири бюйцк бир тахчадыр. Тахчанын аьзы нахыш басылмыш пянъяряйя ох-шар бир шейля баьланыр. Бу отаьын йанында, сол тяряфдя башга бир отаг да вар. Онун щцндцрлцйц 4, ени 2 фут олан икилайлы гапысы вар. Ичяри кечмяк цчцн яй-илмяк лазым эялир. Гайанын узунлуьу бойу бир маьара вар. Бу абидя гайанын якс тяряфиндя тикилиб. Кцнъдя, еля щямин гайанын якс тяряфиндя йарымдаиря формасында даш мящяъъяр вар. Бурада бир мцгяддяс инсаны дяфн едибляр. Адятя эюря, она щяйатда олдуьу кими боз ряэли палтар эейиндирмишдиляр вя аь кятана бцрцмцшдцляр. Дейирляр ки, мцгяддяс Ибращим эюйлярин мярщямятин-дян йарандыьы кими она да говушуб. Бу мянзилин дюрд тяряфинин юлчцсц 14 футдур. Мянзилин саьы-солу тахчаларла бязядилмишди. Тахчаларын да йанында, йяни, саь вя сол тяряфдя ики балаъа сцтун вар иди. Сцтунларын щцндцрлцйц 2 фут-дур. Таьын щцндцрлцйц тягрибян 21 футдур. Бурадан 12 пилляли пиллякян васитя-силя сол тяряфдя йерляшян кичик бир отаьа йол ачылыр. Саь тяряфдя 4-5 пилля вя ба-лаъа бир гапы вар. Гапы о гядяр алчагдыр ки, бинанын башына галхмаг цчцн гапыдан сцрцня-сцрцня кечмяли олдуг. Бинанын башында бюйцк бир эцнбязи вар. Бинанын ятрафындакы гайаларын арасындан цч йеря йол ачылыр. Биринъи йеря эедян кечидин узунлуьу 2,5 фут, икинъи кечидин 2 фут, юнцндя дялийи олан цчцнъц кечидин узунлуьу ися 1 футдур.

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

39

Сонра биз яввялкиндян даща ращат олан бир йолла даьы ендик вя гябир тапмаг мягсядиля биринъи тяпя иля цзбяцз башга бир тяпяйя сары эетдик. Амма бурада ади бир дивардан башга бир шей эюрмядик. Дивар бу йерин ады иля, йяни, Пирмара адланыр. Онда гядимлийин щеч бир изи йох иди. Ади дюрдкцнъ бир диварла ящатя олунмуш щямин йердя биръя дяня язямятли гябир вар. Бу да бир аз бундан яввял тясвирини вердийим Сейид Ибращимин мязарыдыр.

Эцнортадан сонра саат 4-дя Пирмарадан чыхдым. Мян Самахыйа чатан-да саат 8 иди.

Сцвари гошунун рясми кечиди. Айын 26-сы хан сарайынын бюйцк щяйятиня бир нечя фарс1 сцварисинин рясми сурятдя эириши олду. Щяля бундан яввял го-шунун бир щиссясинин рясми кечиди олмушду. Галанлары ися мцщарибядя олдуьу кими силащланмыш сурятдя 300 метр йолу бир дяфяйя гят етмяли иди. Онларын бир щиссяси низя, ох вя йайла, бязиляри одлу силащла, бир щиссяси ися йалныз ох вя йайла силащланмышдылар. Сонунъуларын уъу шиш гамышдан гайрылмыш охлары вар иди. Онларын эюдякчяляринин алтында зирещли эейим, голларында сырыг, башларында да эцнлцклц дябилгя вар иди. Цмумиййятля, онлар, хцсусиля дя рясми шяхсляри эюзял фарс тярзиля эецинмишдиляр. Рясми шяхсляр гызыл вя эцмцшля бязядилмиш зярхара эейимдя идиляр. Сцварилярин арасында 5-6 йцк аты оланлар да вар иди. Атлылардан биринин атыны нюкяр сцрцрдц. Башга бир нюкяр ися пийада эедирди. Хан щяйятин башында щцндцр бир отураъагда яйляшмишди. Сцвари дястяси ися щяйятин ашаьы щиссясиндя фараьат дуруб, адларынын чякилмяйини эюзляйирдиляр. Сонра онлар ики-ики, цч-цч, бир нечя дяфя ися дюрд-дюрд ханын отурдуьу йеря тяряф ирялилядиляр. Адлары гейдиййата алынандан сонра башга бир тяряфля гайытды-лар. Саат 2-дя тянтяняли кечид баша чатдыгдан сонра эери чякилмяк барядя хябярдарлыг етмяк цчцн шейпур сяслянди. Бу мярасим щягигятян чох бахымлы иди.

Щяр бир ясэяр илдя 500-600 флорин алыр. Мцщарибя заманы юз боръларыны йахшы щяйата кечирянлярин маашлары артыр. Ясэярлярин оьуллары да мааш алыр. Мцщарибя заманы онларын йашы хидмятя дцшмцрся, о заман яскярляр юз ще-сабларына оьулларынын явязиня бир адам эятирмялидирдяр.

Рясми кечиддя 8-10 йашлы чохлу атлы ушаглар, щярясинин дя йанында бир нюкяр вар иди.

1 Азярбайъанлы

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

40

Самахы сяфяринин баша чатмасы. Кцр вя Аракс бойунъа щярякят. Ипяйин щазырланмасы. Ярдявиля эялиш

1703, 26 август. Сцбщ чаьы сяфяря чыхмаьа щазырлашан карвана гошул-маг цчцн йола чыхдым.Йол бойу даьларда, шящярин ъянуб щиссясиндя шум-ланмыш йерляр, бир нечя булаг, шялаля вя евляр эюрсянирди. Эцн батанда кар-ванын дайандыьы йеря, Наьды кяндинин кянарына эялиб чыхдым. Ертяси эцнц эя-зишмяк мягсядиля даьын башына чыхдым. Бурадан эюзял бир дцзянлик эюрся-нирди. Биз бу дцзянлийи кечмялийдик. Даьын ятяйиндя ики булаг вар иди. Ахшам карваны идаря едянлярдян бири йола сабащ сящяр дцшяъяйи барядя эялиб бизя хябяр верди. Даьлардан кечя-кечя мян илк дяфя олараг, Лянэябцз кяндиндя нар аьаъы, башга мейвя аьаълары, еляъя дя цстц цзцмля долу тяняк эюрдцм. Эювдяси гыса вя галын олан тяняк йердян 5 метря гядяр галхырды. Чичяк ач-мыш бир битки дя эюрдцм ки, назик саплы кюкц торпаьын сятщи иля узаныб эедирди. Кюкцн узунлуьу 1 сажын иди. Мейвяси щяля эюй олан бу битки хийара бянзяйирди. Йетишяндя чюл тяряфи бянювшяйи, ичи ися гыпгырмызы олур. Тцрклярин “чебир”, диэярляринин “гураг” адландырдыьы бу мейвянин шяклини чякдим (бах: 15-ъи шяк.). Бурада мян башга бир битки дя эюрдцм; онун мейвясинин рянэи гырмызыдыр. Щцндцрлцйц 1,5 футдан 2 фута гядярдир. Щямин бу мейвя “дофъан-дярнаж” адланыр.

Дярбяндин даьларыны кечяндян сонра бир гядяр яввял адыны чякдийим эю-зял, уъсуз-буъагсыз дцзянлийя чатдыг; амма о, гызмар эцняшдян вя узун сцрян гураглыгдан йанмышды. Юлкянин ящалиси бу дцзянлийи Гураг адландырыр. Даьларын гуртараъаьында йерляшян бу дцзянликдян баханда лап узагларда Кцр эюрсянир. 2,5 лйю йол гят етдикдян сонра саат 10 радяляриндя Гураг дцзянлийиндя айаг сахладыг. Биз щямин эцнц дя, ертяси эцнц дя бурада ке-чирдик. Бурада самандан гурулмуш комалар вар иди. Щямин бу комаларда тцркляр вя ярябляр йашайырды. Онлар бизя сцд, говун вя диэяр йемяли шейляр эятирдиляр. Амма бурада мешя, аьаъ олмадыьы вя тахта тапылмадыьы цчцн хю-ряк биширмяк мягсядиля дявя пейининдян истифадя етмяли олдуг.

1703, 30 август. Щяр дяфя еля бир йердя дайанырдыг ки, орада дявяляр йахшы отлайа билсин. Бурада адамы даща чох наращат едян суйун буланыг ол-масы вя щаванын гызмар кечмясидир. Суйу дурултмаг цчцн ону 1-2 саат сахламаг эяряк олур. Щяддиндян артыг исти оланда сусузлуьу йатыртмаг олмур. Цстялик, гуъаьымыз долу олдуьундан кифайят гядяр чахыр да эютцря

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

41

билмирдик. Мяъбур олуб “туверт”1 адланан гатыгдан ичирдик. Ону кятан торбала-ра тюкцб сцзцрляр. Сонра су гатырлар. Тцркляр бу ичкидян чох истифадя едирляр. Щямин бу гаты йейинти мящсулуну хейли сахламаг олур. Шякярля гатдыгда гаймаг кими дя истифадя етмяк олур.

Айын 30-у ахшам Гураг дцзянлийини тярк едиб ъянуба тяряф цз тутдуг. Дцзянликдя башга бир карван вя бир нечя чадырла растлашдыг. Чадырларда тцркляр йашайырды. Дан йери сюкцляндя Кцрцн гярбиндя йерляшян Савад кян-диня эялиб чатдыг вя Кцр сащилиндяки кичик бир тяпядя айаг сахладыг. Савад бюйцк бир кянддир; бурада чохлу баь-баьча вар вя бу баьлар говун вя диэяр мейвялярля долудур.

Ертяси эцнц йарым лйю аралыда Кирцсля Аракс чайынын говушдуьу йеря эет-дим. Щямин бу мяшщур чайлар бу эцн Кцр вя Араз адланыр. Мян бурада мцшащидя етдим ки, Араз чайы Алжерон даьларынын ъянубундан эялир. Онун мянбяйи дя еля орададыр. Кцрцн мянбяйи ися Тилви шящяринин шималындадыр. Кцр шящярин йанындан кечир. Щяр ики чай бирляшдикдян сонра шимал-шяргя, Са-вад кяндиня гядяр узаныр, бурадан да шяргя доьру юз ахарларында давам едир вя айрылараг Хязяр дянизиня тюкцлцрляр. Онларын яйри-цйрц ахарыны бундан йахшы тясвир едя билмядим. Щяр ики чайын говушдуьу йерин шяклини дя чякдим (бах: 16-ъы шяк.). Шякилдя онлар Мидийанын Муьан юлкясини вя йахуд Сирваны ики йеря бюлцрляр (бах: 16-ъы шяк).

Биз баьламаларымызы гайыглара гойуб о бири тяряфя, галдыьымыз кяндя ке-чирдик. Дявя вя атларымыз ися цзя-цзя кечди. Беляъя, ики эцн цздцк. Су чох дайаз олдуьундан чайын диби эюрцнцрдц. Чайын ортасында бюйцк бир гум йа-таьы вар иди. Йатаьын ятрафында чай дярин иди вя буна эюря дя щямин щиссядян дявя иля кечмяли олдуг. Цмумиййятля, бурада су дайаз олдуьуна эюря гайыглар цчцн ади бир эюйяртя тикирдиляр. Эюйяртя бюйцк бир зянъиря бянд едил-мишди. Чай габаранда, дашанда щямин зянъирля эюйяртяни чайдан айырырлар. Амма эюйяртя щяля там щазыр дейилди. Чайын о бири тайында гамышдан гайрыл-мыш ики-цч дахма вар иди. Орада ипяк тохуйурдулар. Мян бу просеся бахмаг цчцн ичяри дахил олдум. Ичяридя йалныз бир няфяр ишляйирди. Саь тяряфдя оду чюл тяряфдян вурулан печ вар иди. Печин ичиндя су иля долу бюйцк бир газан вар иди. Гайнайан суйун ичиня дя йашыл барамалар тюкцлмцшдц. Ипяк тохуйан адам

1 Йоьурт

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

42

печин йанында яйляшмишди вя ялиндяки кичик тахта иля тез-тез барамалары га-рышдырырды. Щямин бу балаъа евин ортасында диаметри 8-9 овуъ олан чарх да вар иди. Чарх ики сцтунун арасына бяркидилмишди. Ипяк тохуйан ону айаьы иля фырла-дырды. Печин гаршысына ики аьаъ гойулмушду. Аьаъларын цстцндя бир гамыш вар иди ки, онун да ятрафында ики балаъа дийиръяк фырланырды. Дийиръякляр барама ипяйини ири чарха тяряф ютцрцрдцляр. Мяня дедиляр ки, Иранын щяр йериндя ипяйи беля цсулла ялдя едирляр. Етираф етмялийям ки, бу цсулла асан вя сцрятли ишля-мяк олур. Барамалар чох галын дейилди.

1703, 2 сентйабр. Мяним бу йердя эюрдцйцм аьаъларын чоху ъаван, эювдяляри дя гыса иди. Ипяк гурдлары щямишя ъаван аьаъларын йарпагларыны йей-ирляр.

Бурадакы баьлар сюйцд вя гызылаьаъларла ящатяляниб. Бюйцк гамышлыглар баьларын бирини диэяриндян айырыр. Беля ъярэялянмиш баьлар чай бойу узаныр. Чайын вя малларын дашынмасы тясвири (бах: 17-ъи шяк.) эюстярилир. Ярзаг бурада чох бащадыр; тойуьун бири 2 сол, бир дяня говун 1 солдур. Диэяр ярзагларын да гиймяти бунлара уйьундур.

Сентйабрын 2-си Ярдявилдян бурайа бир карван эялди. Мян вя мяндян башга бир нечя няфяр карвана гошулдуг.

Бир гядяр эетдикдян сонра гаршымызда бир мящялля эюрцндц. Алчагда йерляшян щямин бу мящялля щцндцрлцйц 2-3 фут олан сых отлугдур. Тцрклярин «Офсийан» адландырдыьы бурада битян от дявяляр цчцн чох хейирли вя дойумлу-дур. Онлара еля бу отдан йемяк кифайят едир ки, дойсунлар. Инякляр дя щямин отдан отлайырлар. Атлар ися ону йемирляр.

Цчцнъц эцн таъирлярин йердя галаны чохлу мал-гара иля чайы кечдиляр. Биз чай йолунда ики дявя итирдик. Атлар ися цзя-цзя кечдиляр. Биз ися чайы эцнорта-дан сонра кечдик. Муьан юлкясиня эялиб чатан заман икинъи дяфя чайын вя Ширван юлкясинин шяклини чякдим (бах: 18-ъи шяк.). Бир гядяр бундан яввял щаггында данышдыьым кянддя о гядяр аьаъ вар ки, евляри эцъля сечмяк олур. Ертяси эцнц карванбашылардан икиси бизя гошулду. Мян бу щиссядян ахан ики чайы йахындан танымаг цчцн орайа эетдим. Араз чайына йахынлашмаг цчцн 1 саатдан чох ялляшдим; чайын сащили бюйцрткян коллары иля, гамышлыг вя диэяр голлу-будаглы биткилярля долу иди. Бундан башга, нюкярими юзцмля эютцрмядий-им цчцн ня бир йол, ня дя бир адам тапдым ки, йолу бизя эюстярсин. Бизя йал-ныз о галырды ки, чайын гуртараъаьына кими эедиб чыхаг, лакин орада да бир

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

43

адам эюрмядик. Гаршы тяряфдя дярин бир хяндяк вар иди вя биз башга бир йол ахтармаьа башладыг. Амма бунун да бир файдасы олмады. Чцнки чайын сащили щцндцр олмагдан савайы, щям дя дик иди. Биз дурдуьумуз йердян щяр ики чай айдын эюрсянирди вя мян мцшащидя етдим ки, Араз чайы ъянуб-гярбдян вя Кцр чайындан даща щцндцрдян ахыб эялир. Араз бу йердя щям дя Кцрдян енсиздир. Беля ки, Аразын ени 40-45 аддымдыр. Савад кяндинин йахынлыьындакы бир йердя бу чайларын ени 100 аддымдан чохдур. Араз чайы 39 дяряъя щцн-дцрлцкдя вя 45 дягигя шимал ен даирясиндя йерляшир. Эцман едирдим ки, бу-рада сайсыз-щесабсыз ов гушлары эюряъям, амма бирини дя эюрмядим. Явя-зиндя чохлу бийан эюрдцм.

Щяля гаранлыг икян карвана гошулдум, сцбщ ачыланда ися йола дцшдцк. Дявяляр юндя эедирди. Биздян саьда Араз чайыны тягиб едя-едя ъянуб-гярбя истигамят эютцрдцк. 3 лйю гят етдикдян сонра бир дцзянликдя дайандыг. Бурада кичик гайа иля ящатялянмиш вя юлкянин хариъиня доьру узанан эюл вар. Бу йер Селсан адланыр. Бу эюлдя, Аразын йухары щиссясиндян ахыб тюкцлян суда чохлу гярибя балыг вя тысбаьалар вар. Бюйцк бир тысбаьаны ялимизя эютцр-дцк вя юлчдцк. Онун диаметри 1 фут иди.

Эцн батанда йолумуза давам етдик. Бизим карванымыз 6 дявя вя 300 атдан ибарят иди. Эеъя дцзянлик бир юлкядян кечдик. Бура «Ъафсиан» адлы аъы вя щцндцр отла долу иди. Ъафсиан о гядяр зящярлидир ки, мал-гара ону аьзына вуран кими юлцр. Амма она тохунмаг асан дейил. Ян гангаралдан щал о иди ки, 12 саатлыг йол ярзиндя бурада су иля растлашмадыг. Бцтцн эеъяни бу ярази-дян кечиб сцбщ ачыланда Аразын гярбиндян тюкцлцб ямяля эялмиш кичик бир чайын йанында дайандыг. Бир гядяр кянара доьру чай йерин алтында итиб батыр. Артыг 3 илдир ки, бу юлкянин ханы йайда бир нечя айы бу дцзянликлярдя, гышы Яр-дявилдя кечирир. Чайын итиб-батан щиссясини дя о газдырыб. Араз бу кичик чайдан 2 лйю мясафя аралыдыр. Чайын ени 5-6 футдур, суйу ичмялидир. Бахмайараг ки, гумлудур, гум дибиня чюкяндя дадлы олур. Чайын йанында 3 ил бундан яввял тикилмиш бир нечя ев вя гарьы дахма вар иди. Бу йер Анбар адланыр. Анбар бу мящяллядя йеэаня кянддир. Бурада мян гарпыза охшар узунсов бир мейвя эюрдцм. Онун ичяриси аь вя олдуъа йумшаг иди. Бу мяним башга йерлярдя эюрдцйцм мейвялярин щамысындан фярглянирди. Онун тохумлары гарпызын то-хумлары кими гара дейилди. Гящвяйи рянэдя олан тохумлар чох балаъа иди. Бу-рада шамама адлы эюзял ятирли даща бир мейвя дя эюрдцм. Шамама гадын

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

44

дюшц демякдир. Гадын дюшцня бянзядийи цчцн мейвяйя бу ады верибляр. Шамама аь говуна охшайыр, амма ондан бяркдир. Шамаманын рянэи бир гядяр чин портаьалынын рянэиня охшайыр, юлчцсц дя о бойдадыр. Бурада мяня дедиляр ки, Исфащанда да шамама олур. Орада бу мейвяйя йцксяк гиймят верилир. Онлар шамаманы эцл дястяси кими ялдя эяздирирляр. Балаъа йемиш бой-да бир мейвя дя вар ки, цзяри гырмызы, сары, йашыл золаглы, тумлары ися хырда вя аьдыр. Бязиляринин туму ися гырмызыдыр. Юлкядя бол олан щямин бу мейвя ся-ринляшдириъидир. Гиймяти ися 2 лиард вя йа 1 солдур. Башга нюв говунларын да гиймяти уъуздур, амма онлар о гядяр дя дадлы дейил.

Биз эцняшин батмасына 1 саат галмыш ъянуб-шярг истигамятиндя сяйащя-тимизя давам етдик. Ъянуб-шярг щиссядян йарым лйю аралыдакы кичик бир чайы кечдик. Чайын ени 5 аддым, дяринлийи ися 1 иди. Ипякля йцклянмиш бир ат чайы ке-чяндя йыхылды. О бирисиляри ися йыхылмадан чайы кечдиляр. Биз дя эеъя вахты Муьан дцзцндян кечдик. Айын 7-ня кечян эеъя саат 2-дя даьлара чатдыг вя даьлары ениб-чыхараг йолумуза давам етдик. Бу даьларын гуму чынгыл кими бярк иди. Эцняш чыхандан 1 саат сонра биз даьларла ящатя олунмуш бир дцзянликдя, Башарут Сей вя йа Баларц адланан шяффаф сулу чайын сащилиндя дайандыг. Мянбяйи Талыш юлкясиндян олан бу чай Хязяр дянизиня тюкцлцр. Амма щал-щазырда бурада гятиййян су йохдур, йалныз даьлардан тюкцлцб ямяля эялмиш ики булаг вар. Ятраф юлкянин ады бу чайдан эютцрцлмцшдцр. Сойьунчуларын уъбатындан узун мцддят иди ки, бурадан карван кечмирди. Амма тяхминян, 3 ил вар ки, ханын оьлу шаща юлкяни бу оьрулардан тямизля-мяйи тяклиф етмишди. Тяки шащ атасынын щакимиййятини она версин дейя, шащза-дя шащын разылыьыны алан кими йола дцшмцш вя ушаг, гадын билмядян онлары мящв етмишди. Бу сябябдян инди бурада ращат эязиб-долашмаг олур.

Айын 9-у субщ ачылмамышдан 1 саат яввял йолумуза давам етдик. Цч саат сонра баьларын архасында Сигоморат адлы кяндин йахынлыьындакы бир дцзянлийя чатдыг. Дцзянликдя 10-12 гарьы дахма вар иди. Биз азмыш ики дявя-ни эюзляйяряк бурада дайандыг. Сящяр бурада чохлу кяндли аилясиня вя онла-рын мал-гарасына раст эялдик. Онлар гышда даьларда, йайда дцзянликлярдя йа-шайырлар. Эеъя шимшяк чахды, шыдырьы йаьыш йаьды. Сящяр карваны эюзлядик, карван эялиб чыхдыгдан сонра йола чыхдыг. Бярзян кяндиня кими ирялилядик. Кяндин йанында, даьларын ящатясиндяки дцзянликдя дайандыг. Чайын суйу иля суварылан бу дцзянлик индиъя щаггында данышдыьымыз дцзянликдир. Чохлу

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

45

аьаълары олан бу кянд о гядяр дя бюйцк дейил. Пис щава йола дцзялмяйя имкан вермядийиндян икинъи дяфя кяндя гайытдыг. Кянддя дя ики дяфя йеримизи дяйишмяли олдуг. Буна сябяб дахмалардакы дяликдян тюкцлян су иди. Дяликляри ичяри ишыг дцшсцн дейя ачырлар. Айын 11-и щава ачылды вя биз ахшам вахты дявя-ляри габаьымыза гатыб йола чыхдыг. Сящярин ачылмаьына 2 саат галмыш кичик Бярзянд чайыны кечдик. Бундан сонра уъа гарлы даьлары кечдик. Бура чох сойуг олса да, бир дамла да олсун йаьыш дцшмямишди. Ертяси эцнц Норало кянди йахынлыьындакы дцзянликляря чатдыг. Бурада татарларын йашадыьы бир нечя дахма вя чадыр эюрдцк. Биз еля бурадан тойуг вя йумурта алдыг. Тойуьун бир щиссясини 3 сола, 12 ядяд йумуртаны 1 сола алдыг. Бундан башга бурада йахшы сцд вя йаь да олур. Йарым лйю эетдикдян сонра даьларын арасындакы эю-зял бир дцзянликдя айаг сахладыг. Дцзянлик «Силоф» адлы эюзял суйу олан кичик чайын сащилиндя йерляшир. Бурадакы даьлар да олдугъа эюзялдир. Даьларда чох-лу кянд салыныб. Эцнортайа йахын щава ачылды; эцняш булуддары говду вя биз эеъя вахты эюзял ай ишыьында йолумуза давам етдик. Даьлар, дцзянликляр кечдикдян сонра ертяси эцн эеъя кечирдийимиз йердян 5 лйю, Ярдявилдян 2 лйю аралыда йцксякликдя йерляшян бир йердя дайандыг. Узагдан Ярдявилин башы гарлы даьлары эюрсянирди. Сящяриси эцн Ясэярнелу кяндиндяки алты эюзлц кюрпц-дян кечдик. Кюрпцнцн алтындан Гурусу алды чай кечир.

Мязар, йахуд Иран шащларынын мягбяряси. Ярдявилин тясвири. Кялэяран йахынлыьындакы язямятли мязар. Ярдявилдян Самгала эялиш.

Сяфи вя диэяр Иран шащларынын басдырылдыьы мягбяряни эюрмяйи сябирсизликля эюзлядийим цчцн онун щаггында Ярдявил шящярини тясвир етмямишдян юнъя данышаъам. Бу гябирляр бюйцк мейданын йахынлыьында йерляшир. Мягбярянин эириши бюйцкдцр вя йцксяк мемарлыг цсулу иля ишляниб. Йухары щиссяси таьлыдыр, дашлары ъцрбяъцр рянэля бойадылыб. Эириши тахта гапыдан олан мягбяряйя узун цстцюртцлц йол эедир. Эиришин дивары бойунъа цзяриня мави, йашыл, сары вя аь рянэдя мараглы рясмляр чякилмиш тахчалар вар. Дящлизин гуртараъаьында цзя-риндя эцмцш лювщяси олан икинъи бир гапы да вар. Бу гапы эюзял бир мянзиля ачылыр. Мянзилдян саьда эцнбязли бюйцк бир отаг вар. Отаг сцтунсуздур. Бу онун мцдафияси цчцндцр. Отаг Ромадакы Ротонд сарайына бянзяйир, амма ондан кичикдир. Китабхана вя кичик кился иля цзбяцздя йерляшян бу отаг халча иля дюшяниб. Сол тяряфдя, эиришля цзбяцз йекя пянъяряляри олан диэяр бир мян-зил дя вар. Бурадан дюрдкцнъ щяйятя эцмцш лювщяли гапы ачылыр. Щяйятдя

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

46

щцндцрлцйц тяхминян 18 фут олан дивар уъалыр. Диварын щяр тяряфиндя мави вя диэяр рянэдя нахыш басылмыш эцл вя йарпагларла бязядилмиш тахчалар вар. Саь тяряфдя щцндцр табутлар1 вар. Табутларын щамысы бязяклидир. Кичик бир диварын айырдыьы сол тяряфдя щюкмдар аилясиндян олан бир чох шащзадялярин кцлц бас-дырылыб2. Бу щяйятин саь вя сол тяряфиндя йердян 3 фут щцндцрлцйцндя уъал-дылмыш мянзил вар. Мянзиллярин таьлары эцнбяз формасында тикилиб. Евлярин га-баьында тахта мящяъъяр вар. Щяйятин сол кцнъляриндян бириндя эцмцшц мя-щяъъярли вя ири эцмцшц зянъири олан икитайлы гапы вар. Буранын аь мярмярли кандарындан ичяри дахил олмаг цчцн айаггабыны сойунмаг эярякдир. Бу мянзилин диэяр мянзиллярля охшарлыьы да вар. Беля ки, буранын, еляъя дя, диэяр мянзиллярин эиришиня щясир дюшяниб. Биз бу йердя даш отураъагларда отуран чохлу фарс эюрдцк. Онлара сярдабяни горумаг тапшырылмышды. Сярдабянин йа-нындан кечянляр онлара пул юдямялидиляр. Онлар сярбяст олмадыглары цчцн мяваъибляринин беш-алты дяфя артырылмасыны тяляб едирдиляр вя асылы олдугларыны билдикляри цчцн ня версяляр, ня йедиртсяляр, гябул едирдиляр; чцнки, бу аъ гал-магдан йахшы иди. Гапыдан ичяри кечяндя, онун йанында йарымэцнбяз фор-масында таьлы кичик бир йеря дахил олдуг: бурадан саь тяряфдя йерляшян эюзял бир мянзиля гапы ачылыр. Гапынын юнц гызылы вя йа гызылы гырмызы мящяъъярля бя-зядилиб. Мянзил гызыл вя эцмцш гяндиллярля долудур. Онларын сайы о гядяр чох-дур ки, саймагла гуртаран дейил. Дюшямяйя халча дюшяниб. Отагда тахтадан дцзялдилмиш чохлу ачылыб-бцкцлян отураъаглар вар. Отураъагларын цстцня бюйцк китаблар гойулмушду1. Мянзилин узунлуьу 52 фут, ени 34 футдур. Сяфи мягбяряси щямин бу мянзилин гуртараъаьындадыр. Мягбяряйя цч пилля галхыр. Тавандан асылмыш чыраг назик вя йекя гызылдандыр. Йан тяряфдя дя йекя гызыл-дан бир дяряъя щцндцрлцйндя дяйирми мящяъъяр вар. Мящяъъярин галынлыьы 1 дцйм, ени 6 фут, 9 дцйм, щцндцрлцйц 9 фут, 10 дцймдцр. Гапынын ики лайы вар вя о, сярдабянин гойулдуьу йеря ачылыр. Онун ортасында Сяфинин мярмярдян гябири йерляшир. Гябир гызылы кятан зярхара иля юртцлцб вя щяр кцнъдян йекя гы-зыл эцлдан гойулуб. Мягбяря эцмцш чырагларла долудур, бунларын араларыснда гызыл оланлары да вар. Гябирин узунлуьу 9 фут, ени 4, щцндцрлцйц ися 3 футдур.

1 Сярдабяляр 2 Мцсялман адятляриня эюря, ъясяд йандырыла билмяз. Она эюря дя, мцяллифин бу мялуматыны щягигятя уйьун саймаг олмаз 1 Рящил

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

47

Гаршы тяряфдя ики гябир дя вар ки, бунлардан бири ушаг гябиридир. Арха тяряфдя даща ики гябир вар. Ъями беш гябир вар: Фядряддин шащын, Сяфинин оьлунун, Зенид1 шащын, Фядряддин шащын тцркляр тяряфиндян дяриси сойулмуш оьлу Сул-тан Щейдярин, Зенидин оьлунун вя Щейдяр шащын гябирляри. Бурада щяр ахшам чыраг вя йекя гызыл шамданларын ичиня гойулмуш ики ири шам йандырылыр. Гябирин цстцндя узяри гызылдан олан балаъа бир эцнбяз вар . Онун йанында башга бир гябир дя вар. Онун цстц ися йашыл, эюй рянэдя олан парылтылы дашларла бязя-дилиб. Бир чох мцяллифляр йазырлар ки, Сяфинин гябриня йахынлашмаг цчцн гызыл гапыдан ичяри щеч кяс кея билмяз, щятта шащын юзц дя, амма мян дейя биля-рям ки, бунун яксини эюрдцм. Доьрудур, мян ичяри эирмядим, йалныз бир гя-дяр йахынлашдым. Йердя галан щяр шей пуллудур. Бахмайараг ки, эиришдя ки-файят гядяр пул юдяйирсян, щяр мянзилин гапысы аьзына йахынлашдыгда, ялин ъибиндя олмалыды. Амма онлар верилян бцтцн суаллара ъаваб верир, щеч кими тялясдирмирдиляр. Мяня еля эялирди ки, мяним щяр шейи диггятля нязярдян ке-чирмяйим онларын хошуна эялир.

Щямин бу мющтяшям мянзилин эиришиндя сол тяряфдя гапысы килидли бир нечя балаъа отаг вар. Мяня дедиляр ки, щямин отагларда диэяр щюкмдар вя шащза-дялярин гябирляри дя вар; бунларын арасында Щейдярин оьлу Исмайылын, Исмайылын оьлу Тамарын2, Тамарын оьлу ЫЫ Шащ Исмайылын, Исмайылын оьлу Шащ Мящям-мяд Шодабяндяндянин3, Исмайыл Мирзянин, Щямзя Мисанын4 вя Шодабян-дянин оьлу Шащ Аббасын гардашларынын гябирляри вар. Щямин гябирлярин дя эю-рцнцшц о бири гябирлярин эюрцнцшц кимидир; бязяйи-филаны йохдур.

Байагкы отагдан чыхыб саьа буруланда гапысы эцмцшдян олан мятбяхя йол ачылыр. Гапынын эюзял олдуьуна бахмайараг, беля бюйцк мятбях бу гапы иля уйьун эялмир. Мятбяхин ортасында ики йекя гуйу вар. Диварда бир нечя тахча вар. Тахчаларын ичи газанларла долудур. Евин кешикчиляриня йемяйи бу мятбяхдя щазырлайырлар. Бундан башга, щяр ахшам бурада йцзя гядяр касы-ба плов пайлайырлар.

Бахымлы йерляри дойунъа сейр етдикдян сонра мейдана тяряф бурулаъам. Бурада шащын баьлары эюрцнцр. Баьлар бир-бириндян гябирлярин йахынлыьында

1 Ъцнейд 2 Тящмасиб 3 Шащ Худабяндя 4 Щямзя Мирзя

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

48

йерляшян бир дивар васитясиля айрылыр. Сяфи шащы яввялляр бурада узун мцддят бир даш евдя йашайыб. Инди бу ев харабалыьа чеврилиб. Бурада баъалары олан даща ики мянзил вар. Дейирляр ки, бу мянзиллярдя шащзадя йашайыб. Даща бир нечя мянзил вя бязяксиз, нахышсыз балаъа бир щамам да вар. Бурадан ба-ханда айдын олур ки, шащзадя юляндян сонра даща дябдябяли «йашамышдыр», няинки юз саьлыьында.

Биринъи баь хейли бюйцкдцр, амма йахшы гуллуг эюстярилмядийи цчцн сяли-гясиздир. Баь мейвя аьаълары иля долудур, лакин бурада диггяти ъялб едян ня эцл, ня дя от тапмаг олар. Баь онун ичиндян кечян бир нечя булаг васитясиля суварылыр. Икинъи баь биринъи баь кими бюйцк дейил. Бурада щеч бир тикили йохдур. Амма аьаълары щцндцрдцр.

Бу баьы тярк етдикдян сонра мянбяйи даьлардан олан кичик бир чайа балыг тутмаьа эетдим. Бурада палчыгдан дцзялдилмиш су борусу вар иди. Бору йер-дян бир нечя фут щцндцрдя йерляширди. Су цст тяряфдян новчанын ичи иля, алтдан ися бир евин ичиндян кечир. Бу йолла су шящяр, баь-баьчаны суламаг мягсяди-ля ютцрцлцр. Су щямин евин ичиндян сел кими ахыб чайа тюкцлцр. Биз ъями 2-3 балыг тута билдик.

Ертяси эцнц атланыб шящярдян 1 лйю аралы ъянуба тяряф эетдим. Даьа чых-дым, бурадан аьаълар йахшы эюрцнцрдц. Йаьыш йаьды вя мян эери дюнмяйя мяъбур олдум. Йолда бир ев эюрдцм. Евдя дян цйцтмяк цчцн су дяйирманы вар иди. Бура су кянд васитясиля шящярин гярбиндяки башы даима гарлы олан даьлардан эялир. Су шиддятля бу евин алтына тюкцлцр. Щямин бу евин алтында дяйирман вя ики бюйцк дяйирман дашы вар. Дашлар дярин тахта парчасы цстцндя ара вермядян фырланырлар. Дян бурадан дяйирман дашынын алтындакы тахта боруъуг васитясиля кечиб ун ятрафа тюкцлцр. Чай бу евин йанындакы щцндцр кюрпцнцн алтындан кечир. Кюрпцнцн 5 эюзц вар. Кюрпцнцн алтынын сятщ щиссяси ири дашлардан тикилиб.

Ярдявил. Инди ися Ярдявил вя йа Ярдябил адлы шящяр щаггында данышаг. Яр-дявил Иранын шималында, Гядим Мидийанын яразиси олан Серван яйалятинин шяр-гиндя, Хязяр дянизинин ъянубунда, Торис1 шящяринин шяргиндя йерляшир. Щям бурада, щям дя Шамахыдакы биналарын тиклмясиндя ейни материаллардан истифа-дя олунмасына бахмайараг, Ярдявилдяки тикилиляр даща эюзялдир. Буранын ба-

1 Тябриз

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

49

зарлары да эюзялдир, щамысынын цстц юртцлцдцр; амма базарларда ня гызыл зяр-хара, ня дя ки, гиймятли даш-гаш тапмаг олар. Щярчянд дейирляр ки, яввялляр бурада даш-гаш сатылырмыш.

Шящярдя чохлу эцнбязли мясъид вар. Ян бюйцйц Мцзид, Мцзщит йахуд Мясдин Ядиндир (йяни, базар эцнц мясъиди). Мясъид шящярин шярг щиссясин-дя, кичик бир тяпядя йерляшир. Ибадят мягсядиля мясъид бир нечя щиссяйя айры-лыб. Ясас щиссяси даща бюйцкдцр; алчаг вя дяйирми дивар бойунъа уъалдылан эцнбяз кился гцллясиня бянзяйир. Мясъидин гаршысында булаг вар. Онун суйу йерин алтындан эедян бору васитясиля даьлардан чякилиб. Булаг мясъидя ахы-шан сайсыз-щесабсыз инсанлара хидмят мягсядиля чякилиб. Диэяр булаглар ися щямин бу булаг гядяр бол сулу дейил. Ярдявилдя чохлу щамам вар. Шящярдя цч-дюрд бюйцк кцчя вар вя ясас дцканлар да бурада йерляшир. Диэяр кцчяляр о гядяр дя бюйцк дейил. Бурадакы евлярин дамы йастыдыр. Евлярин ичи натямиз-дир. Карвансараларын сайы Шамахыдакы гядяр чох дейил. Карвансарада цч щиндли вар иди. Бурада тиъарят гятиййян инкишаф етмяйиб. Шящярдя гызылаьаъ вя ъюкя аьаълары чохдур вя шящярин чох щиссясиндя онлар олдугъа щцндцрдцр. Аьаъларын йанындан чай кечир. Эениш йоллар бойунъа аьаълар якилиб. Шящяр ятрафындакы ян эюзял йер мейдандыр. Сяфи мягбяряси бурада йерляшир. Саьда вя солда балаъа евляр вар ки, орада касыб фящляляр йашайыр. Базарда йерляшян евляр истисна олмагла, шящярдяки евлярин чохунун мейвя баьлары вар. Шящяр кянарындакы евляр бир-бириндян аралыдыр. Бурада даща бюйцк баьлар вар. Яр-дявилдяки тикилилярин сайынын Шамахыдакындан аз олмасына бахмайараг, бура Шамахыдан даща бюйцкдцр.

Ярдявил шящяри бюйцк бир дцзянлийин ортасында йерляшир. Шящярин бир башын-дан о бири башынадяк олан мясафя 3 лйюдцр. Шящяр зирвяси щямишя гарлы олан Савалан вя йа Себелащц адланан даьларла ящатяляниб. О, шящярин гярб, ши-мал-гярб щиссясиндядир. Эилан шяргдя вя йа ъянуб-шяргдя йерляшир. Дярвис даьына охшар Сящянд адлы бир даь вя Щямяданын йахынлыьында ян щцндцр даь олан Ялвянд даьы вар. Бу даьлар бир-бириня охшадыьы цчцн онлары гардаш адландырырлар. Шящярин ятрафындакы даьларда йердян гайнайан инсана файдалы чохлу минерал сулар вар. Бу сулар бир-бириндян 1-2 лйю аралыда йерляшир. Мян орайа эетдим. Кцчядян кечян заман мяним щолланд эейимимя бахмаьа эялян издищамы эцъля йардым. Сяфи мягбярясиня бахмаьа эедяндя дя ейни шейля гаршылашдым. Мяним ардымъа мягбяряйя эирмяйя ъящд эюстярян

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

50

кцтлядян йахамы гуртармаг цчцн тахтадан истифадя етмяк мяъбуриййятиндя галдым. Галдыьым карвансарада да динълийим йох иди. Бир нечя фарс мяни эюрмяк цчцн пул тяклиф етмишди. Бунунла беля щаггында данышдыьым кюрпцнцн йанында, ъянуб-гярбдяки кичик тяпянин цстцндя отуруб шящярин (Ярдябилин) рясмини чякдим (бах: 19-ъу шяк.). Шякилдя шящярин цмуми эюрцнцшц тягдим олунур. Бурада дюрд эцнбяздян цчц эюрцнцр. Гызылдан олан дюрдцнъц эц-нбяз диэяр цч эцнбяздян кичик вя алчаг олдуьу цчцн мяним отурдуьум йердян эюрсянмир. Башга бир шякилдя беш эюздян ибарят кюрпц тясвир олунур (бах: 20-ъи шяк.).

Октйабрын 6-сы шящярдян йарым лйю мясафядя, шималда йерляшян Кялгяран кяндиня гайытдым. Сяфи мягбярясинин йанындан кечдим. Мягбяряйя эедян йолда щяр ики тяряфи гызылаьаъ вя ъюкяйля долу олан кичик бир чай вар. Шящярин чыхышында щяр ики тяряфи аьаъларла ящатялянмиш бюйцк бир йол вар. Бу йол щюк-мдарын баьына эедиб чыхыр. Щцндцр палчыг диварла ящатялянмиш баь яввялдя сюйлядийимиз кими сялигясиздир. Баьда чохлу мейвя аьаълары вар. Мейвяляр олдугъа дадлыдыр. Алма, армуд вя балаъа эавалы аьаълары хцсусиля чохдур. Бурадакы эцлляр ися ади эцллярдир. Щямин бу баьла цзбяцз чохлу отаглары олан хараба галмыш тикили вар ки, онун да гаршысында бир баь вар. Кяндин ичи иля иряли-лядикъя Сяфинин атасы Сейид Ъябрайылын, онун атасы Сейид Саланын вя бабасы Сейид Кцдбяддинин гябирлярини эюрмяк олур. Бу мягбяря палчыг диварла яща-тялянмиш бюйцк бир баьда салыныб. Диварын ики гапысы вар. Арха гапы бюйцк йо-ла, юн гапы ися кяндя ачылыр. Цзяриня хырда дашлар дюшянмиш мягбяря дюр-дбуъаг формададыр вя чох щцндцрдцр. Сярдабянин цстцндя алчаг, дяйирми бир гала вар. Галанын да цзяриндя гызылла вя мави рянэлярля ишлянмиш эцнбяз вар. Эцнбязин лап башында гызыл кцряъикляр эюрсянир. Диварын щяр тяряфиндя 6 пянъяря вар. Эцнбяз формасында олан вя ян щцндцрдя йерляшян пянъяряляр ясл сянят ясяридир. Ашаьы щиссядя тикилмиш пянъярялярин дямир шябякяляри вар. Ичяридян ися тахта юртцйц вар. Карнизин алт щиссясиндя цч балаъа чухур вар. Чухурлара мцхтялиф рянэлярля бязяк вурулуб. Тикилинин ортасында арха тяряфдян тахта гапы вар. Гапынын цстцндя цч кичик пянъяря вя йарымтаь формасында бязяк иши эюрцнцр. Гапы баьлы иди. Ятрафда щеч ким йох иди вя мян бу фцрсят-дян истифадя едиб гапынын дешийиндян сярдабянин шяклини чякдим (бах: 21-ъи шяк.). Ткилинин йахынлыьында торпаг сявиййясиндя фявваря вар. Онун ени 16 аддым, ени ися 14 аддымдыр. Мягбярянин гапысына 6 пилля чыхыр. Сяфи мягбяря-

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

51

синдя олдуьу кими, бурада да ичяри кечян заман кандарда айаггабылары сойунурлар. Зийарятя эялянлярин чоху сярдабяни юпцр. Мягбяряринин биринъи отаьынын дюшямясиня халча салыныб. Биринъи гапы иля цзбяцз икинъи гапыдан сярдабяни эюрмяк олур. Язямятли бир отаьын ортасында йерляшян сярдабянин щцндцрлцйц 6 футдур. Сярдабя тахтадандыр, чярчивяси ися дейиляня эюря гызыл-дандыр. Гапынын цстцндя вя гаршысында бир нечя гызыл вя эцмцш чыраг вар. Сярдабянин йахшы эюря билмядийим йерлярини эюрмяк цчцн гапыдан кечмяк истядим, амма мяня иъазя вермядиляр. Мян гябиря бахмагда икян ермяни бялядчим йерли ъамаатла далашырды. Мян бундан наращат олдум вя онлары ба-рышдырмаг цчцн ялимдян эяляни етдим. Юйряндим ки, бу кяндин ящалиси мяьрур вя интигамчыдыр вя яйалят щюкмдары онлары гайда-гануна табе етдирмяйя ча-лышыр. Йола эятиря билмядийи адамларын бир гиисмини Исфащана йолламышды. Щямин дюврдя таъирляр гядяр щеч кяс юз карвансарасында тящгиря мяруз галмырды. Амма щал-щазырда онлара башчылыг едян хан 300 атлы мцщафизя дястясиля олса да, онларын амансызлыьынын, юзбашыналыьынын гаршысыны ала билир.

Ярдявилдя кечирдийим бир айдан сонра йола щазырлашдым вя айын 11-и баьламаларымы канванла йолладым. Сящяр йеримдян галхдыьым заман Мяк-кядян, Мящяммяд Пейьямбярин гябрини зийарятдян гайыдан сайсыз-щесабсыз фарсла растлашдым. Онлар охуйа-охуйа, шянляня-шянляня эедирдиляр.

Эцндцз саат 3-дя карван ъянуб истигамятиндя йола дцшдц. Дцзянлийи кечдикдян сонра даьлара чыхдыг. Бурадан шящяр вя ятрафдакы кяндляр айдын эюрцнцрдц. Карван шящярдян 3 лйю мясафядя йерляшян Сардал кяндиндя дайанды. Даьларын ятяйини еля бир сых думан бцрцмцшдц ки, эюз-эюзц эюрмцрдц. Сардал бюйцк бир кянддир, торпаьы олдугъа мящсулдардыр. Бурада тахыл болдур. Кяндин щяр тяряфиндя галаг-галаг йыьылмыш буьда тайалары эюр-мяк олур. Эеъя саат 3-дя бураны тярк едиб даьлары ашдыг. Узаглардан ба-ханда даьын башы булудларын ичииндя итиб-батырды. Яраф йерлярин дя торпаьы чох мящсулдардыр. Чюлляр, дцзянликляр юкцз вя кялля йер шумлайан кяндлилярля до-лу иди. Бир чох кянди кечдикдян сонра саат 9 радяляриндя Кораминг кяндиня эялиб чыхдыг. Бура бюйцк кянддир вя биз онун да ятрафында буьда йыьыны эюрдцк.

Биз дцзянликдян кечян балаъа бир чайын сащилиндя дайандыг. Чай дцзян-лийи ики йеря бюлцр. Бурада чохлу эюйярчин, ъцллцт вя охуйан гаратойуглар вар иди. Мян бу гушлардан вя ики ъаван вящши юрдяк вурдум. Бу кяндлярин ятраф-

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

52

лары сюйцд, гызылаьаъ вя мейвя аьаълары иля долудур. Биз эеридя галмыш йол-дашларымызы эюзляйян заман мян буранын эюрцнтцсцнц чякдим (бах: 22-ъи шяк.).

Ахшама доьру йенидян думан эялди. Эеъяйарысы ай ишыьы алтында уъа даьлара чыхдыьымыз заман думан щяля дя чякилмямишди. Айын 15-и сящяр Фяттаба кяндиня дахил олдуг. Ертяси эцнц сцбщ ачыланда даь йолу иля сяйащя-тиммизя давам етдик. Чохлу гайалар ашдыгдан сонра айын 17-си даьларда айаг сахладыг. Щямин эцн эялиб биздян юнъя йола дцшмцш дявяляримизя чатдыг. Щямин йердян йарым лйю мясафядя йерляшян ящалинин Гызылцзян ад-ландырдыьы мяшщур Торус даьы эюрсянирди. Бу даь юлкянин щцдудларыны кечяряк узаныр вя кечдийи юлкялярдя адыны дяйишир. Амма Кичик Асийанын ъянуб щисся-синдя юз щягиги адыны горуйуб сахлайыр. Бязи мцяллифляр ону Гафгаз даьы иля гарышдырырлар. Эеъя саат 3-дя биз щямин даьа чыхан заман эюрдцк ки, бу ол-дугъа дик, дярин учурумлу вя йарыглы гайалы бир даьдыр. Йоллары чох дар вя тящ-лцкяли олдуьу цчцн пийада эетмяли олдуг. Чыха-чыха учурумларла цз-цзя эя-лирдик. Эеъянин гаранлыьында учурумлар дящшятли эюрцнцрдц. Даьдан дцшцб эениш бир дцзянлийя чыхдыг. Торус даьынын арасындан кечян Гызылцзян даьы ону ики йеря бюлцр. Бу чайа Кцрп да дейирляр. Ахары чох сцрятли олан чай бир чох гайаларын арасы иля дя шиддятля ахыб кечир. Гызылцзян чайынын мянбяйи гярбдядир вя Хязяр дянизиня тюкцлцр. Щюкмдар Тамар бу чайын цзяриндян ени 10 аддым, узунлуьу 150 аддым олан даш кюрпц тикдирмишдир. Чох щцндцр олан щямин кюрпцнцн 6 эюзц вар ки, бунлардан да цчц даща бюйцкдцр. Эюз-лярдян дюрдцнцн арасында цч дялик вар. Йердя галанларын алт тяряфиндя йарым-даиря гала формасында дешик вар. Щал-щазырда чай бир вя йа ики эюзцн алтындан кечир (бах: 23-ъц шяк.). Кюрпцнц кечдикдян сонра Торус даьынын яввял эюрдцйцмцздян фяргли олан ян щцндцр вя ян дик голуна чыхдыг. Йахшы бир йол тапандан сонра йенидян атландыг вя дан йери сюкцляндя даьын башына чат-дыг. Ики саат сонра карванын йарысы да эялиб чыхды. Бурадан йарым лйю мясафя-дя беъярилмиш, эюзял бир юлкя эюрдцк. Сящяр саат 9-да ися Газыбеъидарасы кяндиня чатдыг. Бурада бизя цзцм эятирдиляр. Торус даьындан бир гядяр ара-лыдакы йоллар чох йахшыдыр. Кянардан бундан да щцндцр даща бир даь эюрсянир ки, онун ады Саваландыр. Савалан даьы даима гарлы олур. Ертяси эцнц динъял-мяк цчцн еля Савалан даьында айаг сахладыг.

Айын 20-си эюзял бир щавада, эеъя саат 3-дя сяйащятимизя давам етдик.

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

53

Саат 7 радяляриндя Ъамкала йахынлыьындакы кичик бир чайын йанында дайандыг. Бурада Бякир-Гара адлы гейри-ади гушлар вар иди. Сонра бир чох кяндляри дя кечдик. Узагдан Торус даьынын рясмини чякдим (бах: 24-ъц шяк.).

Айын 22-си сящяр сол тяряфдя щцндцр даьларла ящатялянмиш бюйцк бир дцзянликдян кечдик. Бурада бизя чох дадлы цзцм эятирдиляр. Айын 23-ц Сам-гаел шящяриня эялиб чыхдыг. Шящярин кянарында айаг сахламышдыг ки, бурада чох дадлы, рянэи эюзял вя мейвяси балаъа нар аьаълары эюрдцк; цзцм вя диэ-яр мейвя аьаълары да вар иди.

Самгаелин тясвири вя йол бойу кечдийимиз йерляр. Ертяси эцнц шящяр-дян кянарада йашайан эюмрцк ишчиляринин эялишини эюзлямяк цчцн Самгаел шящяриндя галасы олдуг. Самгаелдя щцндцр, бязиляри палчыгдан, бязиляри дашдан вя торпагдан йахшы тикилмиш евляр вар. Бурада цстцюртцлц вя таьлы бир базар да вар ки, ясас дцканлар мящз бу базарда йерляшир. Хцсусиля дя, пар-ча дцканлары эюзя чарпыр. Бу дцканларда щяр ъцр парча, кятан вя памбыг вар. Ейни заманда башга йерлярдя дя цстцюртцлц дцканлар, эцнбязли мясъид-ляр вар. Ясас мясъид йашыл рянэдядир, чюл тяряфдян ися мави рянэля парылты ве-рилиб. Яввялляр тцрклярин олмуш чох щцндцр эцнбязли бир мясъидин инди бурада харабалыьы галыб. Тцркляр дцзянликдя йерляшян, о гядяр дя бюйцк олмайан эюзял, гярбдян даьларла ящатялянмиш бу йери ишьал едян заман бу мясъиди тикдирмишляр. Бурадан йарым лйю аралыда мян шящярин шимал-шяргдян юн эюрц-нтцсцнц чякдим (бах: 25-ъи шяк.). Бу йерин гядимлийини сцбут едян излярин чох аз олмасына бахмайараг, бцтцн бунлар ян диггятялайиг йерлярдир. Та-мерландан яввял бура чичяклянмиш бир йер олмушдур, сонралар ися тцркляр ону виран гоймушлар. Бурада йалныз бир канвансара вар. Хейли бюйцк олан бу карвансара торпаг вя эилдян тикилмишдир. Шяргдян Санганча адлы кичик бир чай кечир вя даьлара тюкцлцр. Бу шящяри бир дарьа салмышдыр. Бу йердя йцклянмиш ат цчцн, ипяк вя мащуд цчцн 30 сол, аз ящямиййятли маллар цчцнся 15 сол юдянилир.

Айын 25-и эюмрцкчцляря щагг юдядикдян сонра щамар йолла сяйащятими-зя давам етдик. Бир чох кянди кечдикдян сонра шящярдян 3 лйю мясафядя, ъянуб-шяргдя йерляшян Кцркйанды кяндиндя дайандыг. Бурадан Торус даьы-нын бир голу кечиб шималдан ъянуба, Кцрдцстана тяряф узаныр. Кцрдцстанада йерли ъамаат кяндлярдя йашайыр. Бунунла йанашы беля дейирляр ки, даьларда Кейдяр пейьямбярин балаъа бир истещкамы вар.

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

54

Айын 26-сы йаьышлы бир щавада дцзянликля даьлара тяряф ирялиляйирдик. Дан йери сюкцляндя биздян саь тяряфдя Султаниййя шящярини эюрдцк. Шящярин йары-сыны эеъя кечмишдик. Бу шящяр даьлара йахын дцзянликдя йерляшир. Саь тяряф-дя Кейдяр даьы йерляшир. Султаниййя шящяринин юн эюрцнтцсцнцн шяклини чяк-дим (бах: 26-ъы шяк.). Шящярдя дюрд бюйцк мясъид вар. Бунлардан ясас цчц эцнбязлидир. Бириндя ися бу шящярин бцнюврясини гойан Султан Мящяммяд Ходабяндинин мягбяряси йерляшир. Дейиляня эюря, шящярин йаранма тарихи тяхминян, 400 илдир. Мяня сюйлядиляр ки, онун мязары чох язямятлидир вя мющкям тикилмишдир. Эцнбяз щиссяси ися гызыл вя эцмцшля бязядилмишдир. Кя-нардан эюрцнцшц чох эюзялдир.

Шящярин ня гапылары, ня дя ки, диварлары вар. Бурадакы бцтцн евляр торпаг, ящянэ вя эилдян тикилиб. Бурада 8 вя йа 10 карвансара вя базарлар вар. Ба-зарлары о гядяр дя бюйцк дейил. Тамерлан бураны даьыдыб виран гоймамышдан яввял Султаниййя Иранын биринъи шящярляриндян бири олмушдур. Яввялляр буранын биринъи бинасы олмуш шащ сарайы инди йохдур. Шящярдян йарым лйю мясафядя гядим гала вя 36 дяряъя 30 дягигя шимал ен даирясиндя йерляшян даш гапы-нын харабалыьы вар вя ещтимал олунур ки, бунлар гядим заманларда бир шящяря мяхсус олмушдур.

Ики саат сонра йолуна давам едян карвана гошулдум вя эцнорта Талыш кяндиня чатдыг. Кяндин ятрафы Бякир-Гара гушу иля долудур. Бу гуш бизим кяк-лийя чох охшайыр вя кянардан чох бюйцк эюрсянир. Онларын гарны вя ганадлары аьымтылдыр. Дястя щалында хейли щцндцрдян учан бякир-гаралар шумланмыш тор-паьа гонмаьы чох севирляр. Мян онлардан бирини вурдум. О кюк иди, яти дя чох ляззятли иди.

Сящярин ачылмаьына 2 саат галмыш йолумуза давам етдик. Беш саатлыг йол гят етдикдян сонра Громдора адлы бюйцк бир гясябяйя эялиб чатдыг. Йа-нындан кичик бир чай кечян гясябя аьаъ вя баь-баьатла долудур. Евляринин гурулушу вя тикилиши пис дейил, щятта щцндцрляри дя вар. Ертяси эцнц ейни саатда йолумуза давам едяряк, яввял кечдийимиз дцзянликдян кечдик. Дцзянлийи ящатя едян даьлар бир-бириндян тяхминян, 1 лйю мясафя аралы йерляшир. Кяндля-ри чох олан бу юлкядя торпаг якилмишди. Кяндлиляр суйа йол ачмаг цчцн тор-пагдан кичик бяндляр дцзялдирляр. Бюйцк йолун йанындан су кямяри кечир ки, бу да торпаьы сувармаг цчцн истифадя олунур. Сонра даща ики кянддян кеч-дик. Бурадакы мясъидлярин щяр бириндя кился зянэиня бянзяр зянэ гцлляси вар.

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

55

Бу юлкядя мясъид зянэиндян истифадя олунмур. Мясъидляр ашаьы щиссядян енли олур, йухарыйа доьру ися шиш уъ формасыны алыр. Мяня дедиляр ки, вахтиля, бурада мцгяддяс инсанларын гябирляри салынмышдыр, мясъидляри ися сонрадан ялавя етмишляр.

Эцнортайа йахын чала-чухур бир йолла сяйащятимизя давам етдик. Йол демяк олар ки, су кямяри иля ящатя олунмушду. Кямярин ени 5-6 фут иди. Кя-мяря су ики йердян, шимал-гярбдян вя ъянуб-шяргдян йерин алты иля эедир. Бу йердя Парсабяйим вя Тукзи адлы ики кянд вар. Сонунъу ян кичик кянд баь кими торпаг диварла ящатяляниб. Диварын бюйцк бир гапысы вар. Парсабяйим ися бюйцк кянддир, чохлу баь-баьаты вар. Юлкянин ятрафы да чох эюзялдир. Бир гя-дяр бундан яввял щаггында данышдыьымыз ики зянэли кянд дя Парсабяйим вя Тукзи адланыр. Бахмайараг ки, бир-бириляриндян хейди аралыдырлар, бунула беля ейни бюлэяйя аиддиляр. Сыра-сыра узанан даьлар санки бу йердя битир. Щямин эцн 5 лйю гят етдик. Эеъя саат 3-дя тяпялярля долу, саьы-солу кяндлярля ящатя олунмуш бир йолла давам етдик вя сцбщ ачыланда гарлы даьлары эюрдцк. Сонра эюзял, сакит бир щавада Эибарайа гядяр цч-дюрд дяфя кичик бир чайдан кеч-дик. Эибарада алчаг бир даьын харабалыгларында айаг сахладыг. Бу гясябядя 500-дян чох ев вар ки, онларын да чоху щцндцрдцр. Узагдан щцндцр евляр истещкама бянзяйир. Гясябя баьлы-баьатлыдыр. Ятрафда чохлу сащибсиз евляр вар (бах: 27-ъи шяк.). Бу йердя йейинти мящсуллары болдур; дадлы гойун, тойуг вя говун олур. Говунун тумларындан йыьыб сахламышдым. Мян Ангурт адлы бюйцк вя эюзял бир гуш вурдум. О, бир аз юрдяйя охшайыр, амма даща щцндцрдян учур. Йерийяндя башыны хоруз кими дик тутур, суйа гонмагдан хошланыр. Бядяни гырмызы, бойнундан эюзляринядяк сары-гырмызы рянэдядир. Дюврясиндян димдийиня гядяр аь рянэдя, диимдйинин юзц ися гарадыр. Ганад-лары аь, гырмызы вя гара рянэдядир. Ъищара кянди йахынлыьында йерляшян диэяр кичик бир кянд 28-ъи шякилдя тясвир олунуб.

Юлкядя чохлу памбыг якилир. Мян цстцндя 3-4 гозасы олан бир будаьын шяклини чякдим (бах: 29-ъу шяк.). Гюнчялярдян бир нечяси партламышды. Гюн-чяляр там ачылыб дцшяндян сонра памбыьы йыьырлар. Хариъи эюрцнцшдян рянэи бянювшяйидир.

Айын 30-у атларымызын диинъялмяйи цчцн бир йердя айаг сахладыг. Эцнор-тайа йахын бу йердян Полша сяфири кечди. О, Исфащандан эялирди вя бурадан да вятяниня гайыдырды.

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

56

Эеъя саат 3-дя йенидян йола дцшдцк вя 4 лйю гят етдикдян сонра яввялки кянд кими баьлы-баьатлы Саксава кяндиня эялиб чыхдыг. Саь тяряфдя бюйцк бир бинанын харабалыьы, сол тяряфдя ися бюйцк бир карвансаранын харабалыьы вар иди. Пул юдямяк цчцн бурада айаг сахламалы олдуг.

Йол бойу мисир сянамякиси иля долу бир йердян кечдик. Мисир сянамякиси-нин эюрцнцшц чох эюзялдир. Мян щеч вахт беля шей эюрмядийимдян валещ олмушдум. Аразанх кяндиндя чохлу нар аьаълары вар иди. Бурада нар уъуз гиймятя сатылыр.

Щцсейнин шяряфиня тяшкил олцнмцш матям мярасими.1 1704. Майын 6-сы фарслар Яли вя Фатманын (Мящяммяд Пейьямбярин

йеэаня гызы) оьлу Щцсейнин хатирясиня щяср едилмиш матям мярасими кечирди-ляр. Бу мярасими тязя ай доьанда башлайырлар. Бцтцн шящяр мярасимя гошу-лур вя фаъияли юлцмц дейиб-аьлайырлар: 1118 ил бундан яввял, 1027-ъи илдя Мя-щяммяд Пейьямбяр дцшмянляринин ялиндян гуртулмаг цчцн Мяккядян Мядиняйя гачмаг мяъбуриййятиндя галмышдыр. Ярябистан сящрасында баш верян бу щадисядя Пейьямбяр юзцнцн 72 тяряфдары иля Кярбяла йахынлыьында щяйатыны итирмишдир. Онун гябри дя еля орададыр. Пейьямбярлярини йцксяк гий-мятляндирян фарслар щяр йердян онун гябрини зийарятя ахышыб эялирляр2.

Бу мярасим 10 эцн далбадал чякир. Йарымчылпаг адамлар 10-12 няфярдян ибарят кичик дястяляря бюлцнцб кцчя иля эедирляр. Сифятлярини гараламыш щямин инсанлар бизим баъа тямизляйян фящляляря бянзяйирляр. Дящшятли эюрцнтцдцр! Онлар дяфн аб-щавасы йарадыр, ялляриня тахылан шахшахын ащянэиня уйьун шя-килдя аьлашырлар. Щцсейнин гятли силащланмыш адамлар вя онун сурятинин ъан-ландырылмасы васитясиля эюстярилир. Онун «сурят»и бюйцк вя ичи ойуг иди. Бир ня-фяр онун ичиня эириб ону ъанландырырды. Адамын айаглары чюлдя иди. Мярасими изляйянляр матям сящняъийинин иштиракчыларына хырда пуллар пайлайырдылар. Бу мцддятдя йердя галанлар кцчялярдя, хцсусиля, ъамаатын чох топлашдыьы йер-лярдя моизя охуйурдулар. Мцдафия диварлары вя диэяр силащ нювлярини, еляъя дя ваизлярин 5-6 пилля галхан отураъагларыны да щямчинин, матям аб-щавасында бязямишдиляр. Ваизлярин ялляриндя бир нечя йазылы вяряг вар иди. Онлар тез-тез ялляриндяки каьыза баха-баха Щцсейнин шяниня тяриф йаьдырыр, онун эюрдцйц ишлярдян, мюъцзялярдян сющбят ачырдылар. Биринъи ваиздян бир гядяр ашаьыда 1 Мящяррямлик мярасими нязярдя тутулур 2 Йанлыш мялуматдыр. Мящяммяд Пейьямбярин гябри Мядинядядир

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

57

отурмуш икинъи ваиз дя юз нювбясиндя Щцсейня тяриф гошараг уъа сясля охуйурду. Орталыгда чохлу отураъаглар вар иди. Мян бир нечя йолдашымла ора эетдим. Исфащанда бюйцк щюрмят газанмыш мцдиримизин щесабына бизи эюрян кими йер эюстярдиляр. Мян орада йарым саат отурдум вя щяр кясин эюз йашы тюкдцйцнц мцшащидя етдим. Диварын кцнъцня Щцсейнин гатили Юмярин са-мандан дцзялдилмиш фигуру гойулмушду. Ахшам дцшдцкдя ону шящярин бир нечя йериндя йандыраъагдылар. Бу моизя йахуд сющбятляр щямчинин эеъя вахты мейданларда, бу мягсяд цчцн тикилмиш бюйцк йерлярдя апарылыр. Щямин йерляря 1000-дян чох чыраг гойулса да, кцляк онларын чохуну сюндцрцр.

Базар эцнц биз мцдиримизин евиндя троитса байрамыны1 гейд етдик. Ора ики дястя ъаван оьлан эялди. Онлар демяк олар ки, щамысы бир бойда иди. Рягс эейимляри адят-яняняйя уйьун шякилдя иди. Онларын ялляриндя кичик чубуглар вар иди вя рягс заманы онлар бу чубуглары бир-бириня вурурдулар. Ъаванлары ики-цч няфяр ханяндя мцшайият едирди. Ряггаслар хцсуси бир ъялдликля голларыны башларынын цстцндян кечирир, ъазибяли вязиййят вя щярякятляр нцмайиш етдирирди-ляр. Бу дястя иля бярабяр башга бир дястя дя эялмяли иди. Лакин щямин дястя-нин эялмямясиня сябяб йолда онлара щцъум етмиш башга бир мящяллядян олан дястя олмушдур. Бундан башга щямин дястя бу эеъя мярасимя дя эетмяли иди.

Мювзуйа гайыдараг ону дейя билярям ки, бу йас мярасиминин ясас дяб-дябялийи онун тянтяняли кечид щиссясидир. Тянтяняли кечид ертяси эцн олаъагды. Мян щямин мярасимя тамаша етмяк цчцн базарын юнцндяки бир дцкана эетдим. Тянтяняли кечид бу дцканын гаршысында олмалы иди.

1704, 6 май. Тянтяняли мярасимин яввялиндя Дарьанын бир нечя атлы оха-танлары эялди. Онларын ардынъа ялляриндя мум шам тутмуш ханяндяляр эялирди. Онлар бу мярасимя уйьун шякилдя бянювшяйи йахуд гара эюдякчя эейин-мишдиляр. Йарымчылпаг вязиййятдя дя чохлу адамлар вар иди. Диэярляринин ялля-риндя бцкцлц йекя гара байраг вар иди. Онларын ардынъа цч дявя эюрсянди. Биринъи дявянин цстцндя демяк олар ки, чылпаг олан ики оьлан отурмушду. Икинъи дявянин цстцндя цч оьлан, цчцнъц дявянин цстцндя ися цзц юртцлц гадын тясвириля балаъа бир оьлан ушаьы отурмушду. Сонра даща беш дявя дя эюрсянди ки, щяр биринин цстцндя 7-8 балаъа оьлан отурмушду. Онлар да де-

1Христианларын байрамы (Аллащ ата, Аллащ оьул, Аллащ мцгяддяс рущ)

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

58

мяк олар ки, чылпаг идиляр. Ушагларын ардынъа ики байраг эюрсянди. Сонра бир араба эюрсянди. Арабанын ичиндя бир цстцачыг вя цстц аьла юртцлмцш башга бир табут вар иди. Цстцачыг табута мейит гойулмушду. Арабада ханяндяляр да отурмушду. Бундан сонра бухурла йцклянмиш башга бир араба да эюрсянди. Арабада ики няфяр вя дюрд балаъа оьлан отурмушду. Ушагларын юнундя ма-са, ялляриндя дя китаб вар иди. Бу араба галайланмыш чыраглара бянзяйян чох-лу топла ящатя олунмушду. Арабанын ардынъа ири бцкцлц байраг апарырдылар. Бундан башга башларына дябилгя гоймуш силащлы 12 яскяр аддымлайырды. Он-ларла бирэя мязяли эейимдя олан папаглары лялякли ики балаъа оьлан да эялирди. Даща сонра атлы эянъ бир мящбус эюрсянди. Аты бир-биринин ардынъа дцзцлмцш 16 гандаллы вя 5 сарыглы тягиб едирди. Сонра ися ичи гумла долу бир араба эюр-сянди. Гумун ичиндян 6 ганлы баш чыхмышды. Бядянляри эюрсянмяйян бу ган-лы башлар кясилмиш башлара ишаря иди. Арабада яйниндя эейими олан ики няфяр вар иди. Онлардан бири силащлы иди, ялиндя дя гылынъ тутмушду. Щямин бу шяхс Щцсейнин «ъясядини» тутмушду. Ъамаатда даща тясирли дярд-гям ящвал-рущиййяси йаратмаг цчцн Щцсейнин ъясяди гана бойадылмышды. Онлар инилдяйир вя анлашылмаз сюзляр сюйляйирдиляр. Етираф етмялийям ки, бундан тясирли сящня ола билмязди. Бцтцн бунларын уйдурма, эцлцнъ олдуьуна бахмайараг, биз эцля билмирдик. Арабанын ардынъа бязиляри ялибаьлы, бязиляри ися ял-голу ачыг чохлу ъаван эедирди. Онлары ялляриндя аьаъ олан дястя мцшайият едирди. Дяс-тядяки адамлар арабир ялляриндяки аьаъларла онлары щядяляйир вя онлар да баш-ларыны олдугъа тябии шякилдя мцтиъясиня ашаьы яйирдиляр. Щямин бу адамлардан сонра даща бир араба эюрсянди. Бу араба яввялкиндян бюйцк иди. Ганлы тор-пагла долу олан бу арабада да адамлар вар иди. Гумун цстцня ики мейит ся-рилмишди вя бядянляри торпаьа басдырылмыш дюрд баш эюрсянирди. Арабада алты диши эюйярчин эязиширди. Щямин бу арабанын ардындан цчцнъц бир араба иряли-ляйирди ки, онун ичиндян ялляр, голлар салланырды. Арабада щямчинин, ики мцм шам йанырды. Сонра даща бир арабада да эялди. Щямин арабада да алты баш вя ики эейимли адам эюрсянирди. Онун ардындан башга бир араба да эялирди ки, ичиндя силащлы-сурсатлы мейит вя бир хястя вар иди. Даща сонра цстцндя ики бай-раг дальаланан ат вя белиндя ики тябил гойулан вя ханяндлярин отурдуьу диэяр бир ат эюрсянди. Башга бир арабанын ичиндя ики табут вя ялляриндя китаб тутмуш ики балаъа оьлан вар иди. Онун ардындан ичиндя 10-12 мейит олан олдугъа бюйцк араба ирялиляйирди. Арабанын ичиндян ганлы ял-айаг салланырды. Бундан

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

59

башга арабада 5-6 мящбус да вар иди. Онлара охла силащланмыш, цстц ганлы бир эянъ нязарят едирди. Сонра ханяндя вя ряггасларын мцшайиятиля гара кя-танла юртцлмцш бир табут апарылырды. Онларын ардынъа гиймятли даш-гашла бязя-дилмиш цч низя апарырдылар. Даща сонра белиня ох-йай, чалма вя бюйцк бир байраг гойулмуш бир ат эялди. Ардындан галхан, ох вя йайла йцклянмиш беш ат эюрсянди. Сонда, бу тянтяняли кечид мярасими цстцндя цч ъцт эюйярчин олан дябдябяли шякилдя йящярлянмиш бир атын эялишиля баша чатды.

Тянтяняли кечидин мянасы. Щямин бу мярасими излядикдян сонра бир ру-

щани бцтцн бурада баш верянляри мяня изащ етмяйя башлады. О, мяня сюй-ляди ки, арабаларын бириндя эюрдцйцм 12 диши эюйярчин Щцсейн юлдцрцлян за-ман онун мейиди цзяриня гонмуш эюйярчинляря ишарядир. Онун ганына бу-лашмыш эюйярчинляр Мядиняйя учурмушлар. Мядинядя Щцсейнин баъысы йа-шайырды вя о, эюйярчинляри эюрян кими гардашынын юлдцйцнц билир. О, гардашынын юлдцрцляъяйи барядя яввялъядян хябярдарлыг етмишди. Ичиндя ялляриндя китаб ики балаъа оьланын отурдуьу вя ики табутун гойулдуьу араба Щцсейнин оьлан-лары Ялясэяр вя Ялякбяря ишарядир. Онларын охла юлдцрцлдцйцнц сюйляйирляр. Охла силащланмыш диэяр бир эянъ дя Ялякбяри ъанландырырды. Цстц гара кятанла юртцлмцш табут Щцсейнин табутуна ишаря иди. Алты башын эюрсяндийи вя онларын йанында ики эейимли шяхсин отурдуьу араба ушаглара ишаря иди. Мизрагларын уъуна бяркидилмиш полад ял мцщарибяйя ишарядир. Мящяммядин тяряфдары олан фарслар о заманлар дямир яли байрагларынын цзяриндя апарырдылар. Ялдяки беш бармаг ися Мящяммядя, Ялийя, Мящяммядин гызы, Ялинин ися арвады олан Фатмайа, Щясян вя Щцсейня ишарядир. Беля чыхыр ки, бцтцн бу эюрцнтцлярдя Щцсейн, онун 72 тяряфдары вя фарс шящидляри тясвир олунур.

Ян тяяъъцблцсц о иди ки, башлары, голлары вя айаглары арабадан чюля сал-ланан адамлар мярасимин сонунадяк щярякятсиз дурмаьы баъара билдиляр. Бу баш сащибляринин чохунун узун саггалы вар иди. Эюзлярини дя демяк олар ки, гырпмырдылар. Ону да юйряндим ки, адамларын беля вязиййятиндя онлара бир-ики гуртум су ичирдирдиляр вя сонра су олан габы онларын эюзляринин гаршысындан йаваш-йаваш узаглашдырырдылар.

Мярасимин ардыны излямяк цчцн ертяси эцнц дан йери сюкцлян кими йени-дян щямин йеря эетдик. Лакин шащ йалныз ики саатдан сонра эялиб чыхды.

Шящярин мцхтялиф мящялляляринин бу мярасимя гошулмасы. Мцхтялиф

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

60

мящяллядян олан адамлар бу мцнасибятля ъцрбяъцр щазырлыглар эюрмцшдцляр. Яввялки эцндя олдуьу кими йеня дя мярасим дарьанын эялишиля башлады. Дарьанын охатанларынын ардынъа ялляриндя тахта парчалары олан, тулланыб дцшя-дцшя, охуйа-охуйа «Щцсейн! Щцсейн!» гышгыран бир нечя эянъ ирялиляйирди. Сонра тябил вя диэяр алят ифачылары иля бирэя шящярин мцхтялиф мящялляляриндян олан адамлар пейда олдулар. Юндя эедянляр гылынъ вя галханла, йердя галан-лар ися цзяриня эюзял тясвирляр чякилмиш тахталарла силащланмышдылар. Онлар чох сялигяли эейинмишдиляр; мяхмяр эюдякчяляринин цстцндян эюзял кямярляр баьламышдылар, башларына да гейри-ади чалма гоймушдулар. Юзляри дя низамла аддымлайырдылар, биринин йериши диэяринкиндян эери галмырды.

Бу мющтяшям мярасимин ардынъа диэяр бир мярасим дя башланды. Юндя байраглар апарылырды. Сонра чохлу сайда атлар эюрсянди. Атларын бязиляринин башлары аь лялякли ъыггаларла, бязиляри ися дябдябяли сурятдя йящярлянмиш, гы-лынъла, галханла, ох вя йайла йцклянмишдиляр. Араларында щятта башы чалмалы, йекя ъыггалы вя башга ъцр бязядилмиш атлар да вар иди. Атларын ардындан башла-рыныын цстцндян байраг апаран ханяндяляр, чальычылар вя ряггаслар эедирди. Диэярляринин ялиндя ися лент вя хырда битки дястяляриля бязядилмиш низяляр вар иди. Мярасимин давамы еля яввялки эцндя олдуьу кими кечди. Онлар арабир ял-ляриня саман алыб Щцсейн, Щцсейн гышгыра-гышгыра эюйя атырдылар. Адамлар-дан бири бир ялиндя гылынъ, о бири ялиндя ися галхан тутмушду. Йердя галанлары ися узунлуьу 10 фут олан, цзяриня рясмляр чякилмиш гызылы тахта тутмушдулар. Миндян чох сцваринин мцшайиятиля эялян дарьа кечиддя иштирак едян бу адамларын бир-бириляриля далашмасына мане олмаг цчцн чалышырды. Бир созля, о, кечид заманы гайда-ганунун позулмамасы цчцн ялиндян эяляни едирди. Беля бир кечид о гядяр ящямиййят дашыйыр ки, фарслар инанырлар ки, кечид заманы юлян-ляр бирбаш ъяннятя эедирляр. Мярасимдя иштирак етмяйян ян ещтийаткар инсан-лар, хцсусян дя, мцсялман тцркляри мярасимин ахыр эцнляриндя евдян байыра чыхмырлар. Щцсейня дцшмян, Юмяря ися дост сайылан тцркляря фарслар дящшятли дяряъядя нифрят едирляр. Онлар башга миллятляря, щятта аллащсыз щиндлиляря дя бу дяряъядя нифрят бяслямирляр.

Бу дяфя щяр шей низам-интизамлы вя даща мараглы кечди. Бир-бириня якс олан вя цз-эюзляриндян гязяб йаьан тяряфляр цзбяцз эяляндя эюрцнцшлярин-дян юзлярини горумаг гяти щисс олунмурду.

Кялянтяр вя йа гара ъамаатын башчысы кянд вя гясябялярдя ясас мя-

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

61

мур сайылыр. Кялянтярляр ири шящярлярдя, хцсусян дя, Исфащанда йашайан гара ъамаат цзяриндя сялащиййятя маликдирляр. Онлара ъамаатын мцдафиячисидирляр. Кялянтярляр кичик вя бюйцк мигдарлы верэилярин топланмасына нязарят едирляр. Онларын юз идаряляри вар.

Иран щюкмдарларынын сийащысы. ХВ ясрдя Иранын бир щиссясиндя щюкмран-лыг едян ики тцрк тайфасы мювъуд иди. Биринъи тайфа Гарагойунлу адланырды. Щя-мин тайфанын щюкмдарлары ашаьыдакылардыр:

1.Гара Йусиф. 2.Гара Йусифин оьлу Ямир Искяндяр. 3.Ямир Искяндярин оьлу Зоншащ1 4.Зоншащын оьлу Щясяняли. Ъащаншащ вя онун оьлу Щясяняли щямин дюврцн мцяллифляринин Аьгойун-

лу адландырдыьы икинъи тцркмян тайфасындан олан Щясян Ял Тявил2 тяряфиндян мящв едилмишляр. Аьгойунлу тайфасындан олан щюкмдарлар ашаьыдакылардыр:

1. Туряли Бяй. 2. Турялинин оьлу Фяхряддин Кошлу Бей. 3. Гара Илуг Осман-щиъри тягвимля тяхминян, 809-ъу илдя 90 йашында

икян Ямир Искяндяря гаршы вурушмада юлдцрцлмцшдцр. 4. Илуг Османын оьлу, 39 ил щакимиййятдя олан Щямзя Бяй. 5. Яли Бяйин оьлу, Османын нявяси, 24 ил щакимиййятдя олан Ъащанэир. 6. Текзеранын1 Озун Язянбяй, Люнклавянин2 ися тцркляр щаггындакы яся-

риндя Узун Шязян кими эюстярдийи Нясян Ял Тявил, йяни, Узун Яли Бяйин оьлу вя Ъащанэирин гардашы олмушдур. Дейиляня эюря, о, Трабзона башчылыг едян йунан императору Кало Жанын гызы Дяспиня иля евлянмишдир. 11 ил щакимиййят-дя олмуш Щясян щиъри тягвимля 883-ъц илдя (1478) вяфат етмишдир.

7. Щясянин оьлу, 6 ай, 15 эцн щакимиййятдя олан Хялил Бяй. Текзера ону Султан Хялил адландырыр.

8. Щясянин оьлу вя Хялилин гардашы олан Йагуб Бяй биликли щюкмдар вя эюзял шаир олмушдур. Йагуб Бяй 12 ил, 2 ай щакимиййятдя олмушдур.

9. Щясянин дюрдцнъц оьлу Мясищ Бяй тайфа арасында щюкм сцрян щаки-

1 Ъащаншащ 2 Узун Щясян 1 Италйан тарихчиси 2 Франсыз тарихчиси

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

62

миййят бюлэцсц сябябиндян тахт-таъа узун мцддят сащиб ола билмямишдир. Беля ки, щакимиййят Хялилин оьлу Ялибяйин вя Йагуб Бяйин оьлу Байсанкар Мирзянин арасында бюлцшдцрцлмцшдцр.

10. Максудун оьлу, Щясянин нявяси Рустан Мирзя вя йа Рцстямбяй 5 ил, 6 ай щакимиййятдя олмушдур.

11. Уьурлу Мящяммядин оьлу, Щясянин нявяси Султан Ящмяд тягрибян, 1 ил щакимиййятдя олмушдур.

12. Йусиф Бяйин оьлу, Щясянин нявяси Ялвян Мирзя (Тексера ону Ялван Бяй адландырыр) дя щямчинин, щакимиййятдя 1 ил олмушдур.

13. Йагуб Бяйин оьлу Мурад тяхминян, 7 ил щакимиййятдя олмушдур. Мурад Аьгойунлу тайфасындан олан сонунъу щюкмдар олмушдур. О,

914-ъц илдя (1507) Шащ Исмайыл тяряфиндян тягиб едиляряк, юз дювлятляриндян говулмушдур. Бундан сонра Иран 200 ил ярзиндя башга бир тайфа тяряфиндян идаря олунмушдур. Щямин тайфадан олан щюкмдарларын сийащысы ашаьыда эю-стярилир:

Мящяммяд Пейьямбярин кцрякяни Ялинин няслиндян олан Ъцнейдин оьлу Шейх Щейдяр бу тайфадан олан биринъи щюкмдардыр. Ъцнейдин улу бабасы Шейх Сяфи вя йа Сяфияддинин атасы Ъябрайыл Ялинин оьлу Щцсейнин тюрямясидир. Ъцнейд Адярбайъанын1 яйаляти олан Ярдявилдя о гядяр бюйцк шющрятя сащиб олмуш вя бурада онун о гядяр тяряфдарлары олмушдур ки, Гарагойунлу тайфа-сындан олан Зонха2 она гысганълыгла йанашараг, тяряфдарлара гаршы чыхырды. Ъцнейд бундан гязяблянмиш вя юз тяряфдарлары иля бирликдя Баьдад вя Мо-сулун ятрафында йерляшян Дийарбякиря цз тутмушдур. Бурада о, юлкянин шащы Щясян ял Тявил, йахуд Азанбяй вя йа Узун Шязян тяряфиндян йахшы гаршы-ланмышдыр. Шащ юз гызы вя йа баъысыны она вермишдир; мцяллифляр бурада диггят-сизлийя йол вермишляр. Шащзадянин ады Хядиъя Хатум иди3. Ъцнейдин онун Шейх Щейдяр адлы бир оьлу дцнйайа эялмишдир ки, о, да бу тайфанын биринъи шащы олмушдур. Даща сонра Ъцнейд юз тяригятчиляриля Эцръцстана кечмишдир. Эцръцстанда онлар ялляриня кечян адамлары гейрят наминя вя юзлярини мцгяддяс олдугларыны ясас эятиряряк, онлара гошулмаьа мяъбур едирдиляр. Онлар шащы мящв етдикдян сонра Трабзону да тутмуш вя Ъцнейдин оьлу

1 Азярбайъан 2 Ъащаншащ Гарагойунлу 3 Хатун

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

63

Щейдяри тахта чыхармышлар. Щейдярин гайнатасы вя йа гайны Щясян, йахуд Азанбяй щямин дюврдя Шащ Зонха вя онун оьлу Ясян Ялини1 дармадаьын едяряк, Иранын ян йахшы щиссясиня сащиб олмушду. Эцръцстандакы уьурун-дан щявяслянян Ъцнейд юз тяригятчиляриля бирэя Хязяр дянизинин цзяриндя йерляшян Ширван яйалятиня йола дцшмцш вя она нифрят бясляйян ящали тяряфин-дян мящв едилмишдир. Дейирляр ки, онун оьлу Щейдяр Щясянин Алямшащ адлы диэяр бир гызына евляндикдян сонра гайнатасынын она вердийи орду иля Эцръц-станын щяр йерини виран гоймуш, даща сонра ися атасынын ганыны алмаг цчцн Ширван шащы Фяррухзада2 щцъума кечмишдир. Дюйцш заманы Щейдяр вя оьланлары мящв едилир. Оьланларындан йалныз Исмайыл вя Йаряли саь галыр; бязи мцяллифляр Йарялини Яли Паша адландырыр. Аталарынын юлцмцндян сонра Исмайыл вя Йарялини ямиляри Йагуб бяй щябс етдирир. Лакин Йагубун оьлу Рцстям Мир-зянин щакимиййяти заманы онлар азадлыьа чыхдылар. Рцстям Мирзя онлары бир шяртля – касыб ъамаат кими эейиниб аталарынын гябри йанында йашамаг шяртиля азадлыьа бурахды. Онлар Рцстямин юлцмцня гядяр орада галдылар. Ялвян Мир-зянин щакимиййяти заманы Исмайыл Яли тяригятчиляриндян ибарят орду топлайа билди вя бундан сонра шащ Ялвян Мирзя иля онун оьлу Мурады мящв етди. Шир-ванын, Дийарбякирин, Баьдадын вя диэяр юлкялярин щюкмдарлары бцтцн Иранын сащибиня чеврилдиляр. Иран бу эцн дя Исмайылын гардашы оьланларынын щаки-миййяти алтындадыр. Исмайыл сонралар Софи адыны дашымышдыр. Яряб сюзц олан «софи» йун палтар эейинмиш шяхс вя чалышган мцсялман мянасыны верир; ола билсин ки, бу сюз щям дя, онун сащб олдуьу юлкяни ифадя едир.

Исмайыл тахта чыхан заман щяля 14 йашы тамам олмамышды. Онун щаки-миййят мцддяти дя еля 14 ил олмушду. Шащ Исмайылын ардыъыллары ашаьыдакылар-дыр:

1. Шащ Исмайыл Суфи – 24 ил щакимиййятдя олмушдур. 2. Шащ Тящмасиб вя йа Шащ Тящмас. 54 иллик щакимиййятдян сонра милади

1576-ъы илдя, 68 йашында икян арвады ону зящярлямишдир. Щямин арваддан онун Щедяр адлы оьлу олмушдур.

3. Тящмасибин оьлу ЫЫ Шащ Исмайыл 1 ил, 10 ай щакимиййятдя олмушдур. О, милади 1578-ъи илдя вяфат етмишдир.

4. Тящмасибин оьлу, Исмайылын гардашы Шащ Мящяммяд Худабяндя 7 ил, 1 Щясян Яли 2 Ширваншащ Фяррух Йасар

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

64

бязи мцяллифляря эюря ися, 6ил щакимиййятдя олуб. О, 1585-ъи илдя вяфат едиб. 5. Худабяндянин оьлу Шащ Аббас щакимиййятдя 45 ил олуб. 1629-ъу илдя

63 йашында вяфат едиб. 6. Сяфи Мирзянин оьлу Сам Мирзя тахта чыхдыгдан сонра бабасы Аббасын

арзуладыьы кими Шащ Сяфи адыны дашымышды. Сам Мирзя 12 иллик щакимиййятдян сонра 1642-ъи илдя вяфат етмишдир.

7. Сяфинин оьлу ЫЫ Шащ Аббас 24 ил щакимиййятдя олмушдур. Вяфат етдийи тарих – 1666-ъы илдир.

8. ЫЫ Шащ Аббасын оьлу Шащ Сялим 28 ил щюкмранлыг етмиш, 1694-ъц илдя вяфат етмишдир.

9. Шащ Сялимин оьлу ЫЫ Шащ Сялим вя йа Сцлейман Щцсейн 2 илдир ки, ща-кимиййятдядир.

Щал-щазырда мян сяйащятимя давам едирям. Инди ися Гязбин1 шящяри щаггында данышмаг истяйирям.

Гязбин шящяри. Бу шящяр Исфащандан шимал-гярбдя Йерак2 яйалятинин шимал щиссясиндя, даьлардан 1 лйю мясафядя, шималдакы дцзянликдя йерляшир. Яразиси бюйцк олан шящяр сянамяки вя диэяр аьаъларла долудур. Шящярдя ясас мясъид сайылан Ъцмя Мясъиди вя йахуд базар мясъидинин Исфащан мясъидляри кими, мави рянэдя эюзял ишлянмиш эцнбязи, ики гцлляси вя бир эюзял пиштаьы вар. Шящярдя кифайят гядяр эюзял олан ики-цч вя чохлу сайда садя ти-килишли диэяр мясъидляр дя вар. Гязвиндяки шащ сарайы бюйцкдцр. Кассийаларла ящатя олунмуш хийабан ися кичикдир. Мейдана эялдикдя, о гядяр дя нязяря-чарпан дейил; бурадакы дцканлар балаъа, евлярин чоху ися, карвансаралар ки-ми, учулуб-тюкцлцр. Бизим галдыьымыз карвансаранын щяйятиндя дюрд бюйцк кассийа вар иди. Карвансаранын гаршысындан ичмяли су каналы кечирди. Гязвин-дя йохсуллуг ичиндя йашайан йящудиляр дя вар. Шящярдя шащын бир мусиги еви дя вар ки, бурада ъамаат мусигийя гулаг асыр.

Мартын 22-си бир чох кяндин салындыьы дцзянликдян йола дцзялдик. Эцнорта даьлара йетишдик. Щямин эцн 5 лйюдян артыг гят едя билмядик. Сящяриси эцнц дцзянликлярдя гаршымыза чохлу булаг чыхды. Биз Гурундяряйя гядяр ирялилядик вя 6 лйю мясафядя йерляшян карвансарада эеъялядик. Сонра шумланмыш чюл-

1 Гязвин 2 Ираг

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

65

лярдян кечдик. Йол бойу чохлу карванла растлашырдыг. Тяхминян, саат 4-дя Султаниййядян 1 лйю аралы кечдик вя 8 лйю гят етдикдян сонра эеъяни кечир-мяк цчцн Гарабулаг карвансарасына йолландыг.

Зянъан. Ертяси эцнц Зянъана эялдик. Бурада бир карвансарада галмаг истядик, амма карвансара о дяряъядя зибилли иди ки, мяъбур олуб шящярин о бири башында йерляшян алачыгда йерляшдик. Щава пис олдуьундан о бири эцнц дя бурада кечирдик. Зянъан йохсул шящярдир, бурада эюзячарпан бир шей эюзя дяймир. Шящярдян чыхыб булагларла долу, дюрд тяряфи даьларла ящатялянмиш дцзянликдян кечдик. Ики дяфя сел ахынына дцшдцк. Гящвя йцклядийимиз атлар-дан бири йыхылды вя гящвя баьламалары исланды. Биз ону гурутмалы олдуг. Эц-норта Мцщцля чатдыг вя щава пис олдуьундан эеъяни бурада галмалы олдуг. Эеъя щава еля сойуг иди ки, башдан айаьа гядяр хязя бцрцнсям дя, цстцмдя ики галын йорьан олса да вя бюйцк бир тонгал галамаьымыза бах-майараг, сойуьа эцъля таб эятирирдим.

Ертяси эцнц тяхминян, саат 10-да даьлара йетишдик вя эеъяни кечирдийи-миз йерин 4 лйю мясафясиндя йерляшян Сярэялбятя гядяр ирялиляйя билдик. Бу-рада да, яввялки эцн олдуьу кими сойугдан аз язиййят чякмядик. Щяля дя эцълц кцляк ясирди вя биз дайанмадан шимала тяряф ирялиляйирдик. О бири эцн йаьыша дцшдцк вя уъа даьлардан, сулу вадилярдян кечя-кечя Аькяндя гя-дяр 4 лйю йол гят етдик. Ахшама доьру мяни гыздырма тутду. Шякяр вя бир не-чя ъцр отларла бирэя гыздырылмыш чахыр ичдикдян дярщал сонра йатмаьа эетдим. Атларымыза динълик вермяк цчцн айын ахырына кими бурада галмалы олдуг. Бу-раны тярк етдикдян сонра даща бир нечя даьдан вя су басмыш дцзянликлярдян кечдик. Эцнорта йерли ящалинин Гязелцзян1 адландырдыьы Торцс даьына чых-маьа башладыг. Бу йердян Кцрп чайы кечир. Кцрпц Губай адлы башга бир чайы кечдикдян сонра даьларда айаг сахладыг.

Апрелин 1-и диэяр бир даьа галхдыг. Бурада ятраф кяндлярин сакинляринин гябирляри салынмышды. Йцклядийимиз атлар даща эедя билмядикляриндян мяъбур олуб бурада, шумланмыш торпагларда бир нечя саат айаг сахладыг. Динъимизи алан мцддятдя, бурада биз бир чох сяйащятчилярля вя силащ-сурсатла йцклян-миш бюйцк бир карванла растлашдыг. Мян бир нечя няфярля Пагясйекя гядяр ирялилядим. Йердя галан дястя вя йцк щейванлары ися даьларда галдылар. Сящя-

1 Гызылцзян чайы

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

66

риси эцнц бизим карван йанымыздан кечди вя йолдашларымыз бир нечя атымызын итдийи барядя бизя хябяр вердиляр. Биз карвана эцнорта Рисдя гошулдуг вя еля эеъяни дя Рисдя кечирдик. Бязи кяндлярин йахынлыьындан кечяркян, эюмрцкчц-лярля кичик мцбащисяляримиз дцшцрдц. Низя иля силащланмыш диэяр бир атлы эюмрцкчц иля дя растлашдыг. Бизим йениъя юдядийимиз пулу о, йенидян тяляб едирди. Ъанымызы гуртармаг цчцн онлара бир нечя мямяди2 артыг юдямяк ла-зым иди. Сонра кичик бир эюлцн йанындан кечдик. Эюлцн ятрафы эцл-чичякля вя балаъа мави эиасинтлярля долу иди. Биткилярин чохунун саралыб-солдуьу бу йер-дя бу ъцр эиасинтлярин олмасы гейри-ади щалдыр. 6 лйю йол эетдикдян сонра, са-ат 6 радяляриндя кичик Горуйан карвансарасына чатдыг. Йеня гыздырмам гал-хмышды вя еля буна эюря дя щямин эцнц бурада кечирмяли олдум. Ертяси эцнц Ярдявиля эялдим. Апрелин 17-си Ярдявилдян чыхыб Мирясряфя йола дцшдцк. Мирясряфдя карванбашынын евиндя галырдыг. Сящяри эцн 2 лйю мясафядя йерля-шян Сабаддара гядяр ирялилядик. Бурадан кечян йоллар олдугъа пис вя кяля-кютцрдцр. Амма йоллар ня гядяр наращат олса да, тцстц бурульанлары гядяр бурада адамы щеч ня наращат етмир. Тцстц думанынын ялиндян гапыдан чюля чыхмаг мцмкцн дейил. Айын 19-у Гарасу чайынын цстцндяки бюйцк даш кюр-пцдян кечдик. Гарасу чайы ян ити ахына малик чайдыр. Бура эюмрцкчцляр эял-диляр вя биз мяъбур олуб щяр бир ата эюря онлара бир мямяди юдядик. Щалбуки, мян юз атыма эюря шящярин эиришиндя 3 мямяди, карвансараны тярк етмямиш-дян юнъя ися йцкцмя эюря 2 мямяди юдямишдим. Бахмайараг ки, онларын ялавя пул тяляб етмяйя щагглары йохдур, бунунла беля, онларын истядикляри мябляьи юдяйиб бунун цстцндян кечмяк эяряк иди. 3 лйю гят етдикдян сонра Гуручай кяндинин йахынлыьында айаг сахладыг. Сцбщ чаьынадяк бурада гал-дыг. Дцзянэащ йерлярдя динъяля-динъяля даща 3 лйю эетдик. Ертяси эцнц Бяр-зяндя гядяр даьлардан кечиб-эетдик. Бярзянд юлкяси ня Ярдявилин, ня дя ки, Муьанын табелийиндядир. Бу сябябдян дя, щяр йцклянмиш щейвана эюря бу-рада 3 мямяди юдямяли олдуг. Айын 21-и щава пис олдуьундан йалныз 2 лйю гят етдик вя кичик бир чайын сащилиндя дайандыг. Бурада бизя Муьан торпагла-рынын эиряъяйиндя йерляшян Баш Зяборандан йемяк-ичмяк эятирдиляр.

Айын 27-си 2 лйю мясафядян сонра дцзянликдя айаг сахламалы олдуг. Ща-ва айдын олдуьундан Ширван даьларыны диггятля эюздян кечирмяк имканымыз

2 Пул ващиди

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

67

олду. Ертяси эцнц тяхминян, саат 8-дя Кцр вя Араз чайларынын говушдуьу йерин сащилиня эетдик. Сащил ямялли-башлы дяйишилмишди; беля ки, бураны басмыш гамышлар чыхарылыб атылмышды. Яввялляр бурадакы гамышлыглар сащиля йахынлаш-маьа мане олурду.

Апрелин 29-у чай узуну шимала доьру, сонра ися шяргя тяряф хейли ирялиля-дик. Апрелин сонунъу эцнц даьлардан кечиб ахшам чаьы Самахыйа чатдыг. Мян щяля Щяштярханда таныш олдуьум Борис Федовичи саламламаьа эетдим. О, Самахыда консул вясифясиндя чалышырды. О, мяня сюйляди ки, Нийесавай йолу иля Щяштярхана гайытмаьа щазырлашыр вя ялавя етди ки, биз йол йолдашы ола билярик. Мян буна чох севиндим.

Фарсларын тюрятдикляри зоракылыглар. Щямин дюврлярдя фарслар йезуитляря гаршы бюйцк зоракылыглар тюрядирдиляр. Беля ки, онлар монарстыры даьытмаг истяй-ирдиляр. Лакин хошбяхтликдян, щямин вахт монастырын мцгяддяс аталарындан бири – ъамаат арасында йахшы щяким кими танынан бир шяхс эялиб чыхды. Ол-дугъа бялаьятли нитгя малик олан мцгяддяс ата адамлары юз идаряляриня табе етдирмдян онлары юз йерляриня, евляриня гайытмаьа инандырырды. Беляликля, щеч бир кяся пислик етмядян онлар бурайа икинъи дяфя гайытдылар. Щюкмдарын зяифлийи уъбатындан бу ъцр зоракылыглар щямишя баш верир. Щюкмдар ейш-ишрят вя шяра-ба алудя олан бир шяхсдир вя юзц дя иддиа едир ки, шащ она ичмяйя иъазя верир. Ящали цчцн бу щал пис нцмуня олдуьундан интизамсызлыг баш алыб эедир. Яънябиляр бурада щяр ъцр тящгиря мяруз галырлар. Онлара атылан дашлардан кцчяйя чыха билмирдиляр. Мян дя бу ъцр тящгирляря туш эялмямяк цчцн шящяр-дя галдыьым мянзили бюйцк сяйля горумалы олурдум. Бцтцн бу щярякятляр ъя-засыз галырды, гануна риайят олунмурду. Яввялки щюкмдар ядалятли адам иди, юз вязифясиня мясулиййятля йанашырды. Баш верян юзбашыналыгларын бир сябяби дя ъамаата онларын щагларынын юдянилмямяси иди ки, бунун да нятиъясиндя онлар сойьунчулуг етмякля доланырдылар.

Бцтцн бунлара бахмайараг, Ширван юлкяси ящямиййятли юлкядир вя ону Иран монархийасынын диэяр дювлятляриндян айыран Араз чайынын щцдудларында бюйцк эялирляр эятирир. Бу йерлярин памбыьы, зяфяраны вя Эиландан эятирилян ипяк хейли шющрят газаныб. Бундан башга, бу торпагда чох эюзял гырмызы шяраб вя олдугъа тцнд, лакин су иля гарышдырдыгда чох яла алынан аь чахыр истещсал олунур; дадлы мейвяляр – алма, армуд, шабалыд олур вя еляъя дя бу йерлярдя мал-гара вя эюзял атлар чохлуг тяшкил едир. Бир сюзля, Ширван олдугъа эюзял

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

68

юлкядир. Ширванын Эцръцстана йахын олан торпаглары да олдугъа мящсулдардыр.

Щягигятян дя, якиб-беъярмяк цчцн дцнйада бу торпаглардан йахшысы ола билмяз. Бурада чохлу ов гушлары олур; дцйц, дянли биткиляр болдур. Эцръцстана йахын бу йерлярдя биширилян чюряк дя олдугъа дадлыдыр. Бундан башга, Баэц1 яйалятиндя чох эюзял бир лиман вар. Щямин яйалятин валиси да щямчинин, гыса заман ичярисиндя бурада варлана билдиляр. Сонралар чар2 Баэцнц зябт едиб бурада бир нечя гала уъалтмышды.

Майын 24-ц ахшамчаьы мян рус консулу вя онун яйан-яшряфиля бирэя Самахыны тярк етдим. Мян онларла шящярдян 1 лйю аралыдакы даьларда эюрцшдцм вя сцбщ ачыланда биз йола чыхдыг. Азаъыг эетдикдян сонра даьыл-мыш бир тикилинин йанындан кечдик. Бу гядим бир тикилийя бянзяйирди. Онун ичи гябирля долу иди. Сонра биз бир чайдан, бир нечя каналдан вя даьлардан кеч-дик. Даьлар кичик йабаны аьаъларла вя ъцрбяъцр отларла долу иди. Ахшам саат 8-дя бир каналын кянарында дайандыг. Ертяси эцнц чай бойу даьлара гядяр эетдик. 8 лйю мясафядян сонра эеъяни сащилдя кечирдик. Ертяси эцнц бурадан Хязярин сащилиндяки дцзянлийя цз тутдуг. Дцзянликдян баханда, узагдан бир нечя кянд эюрсянирди. Кяндляряки торпагларын йарысы беъярилмиш, йарысы ися су-варылмышды. Саат 7 радяляриндя гаршымызда гум тяпяляри вя йеня дя Хязяр дянизи эюрцндц. Ахшама йахын дянизи тягиб едяряк йердян ямяля эялмиш ки-чик бир кюрфяздян кечдик. Кюрфяздя мян чохлу мящяк дашы эюрдцм. Тях-минян, саат 10-да Ниесавайа чатдыг вя йенидян руслара гошулуб йолумуза давам етдик...

1 Бакы 2 Рус чары нязярдя тутулур. Бакынын гала диварлары вя бцръляри русларын эялишиндян чох-чох яв-вял (ХЫЫ-ХВЫЫ ясрляр) уъалдылмышды

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

69

Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com


Recommended