+ All Categories
Home > Documents > Revista ORBE - YAGU-Portugal - Março Volume I

Revista ORBE - YAGU-Portugal - Março Volume I

Date post: 29-Nov-2023
Category:
Upload: independent
View: 0 times
Download: 0 times
Share this document with a friend
81
1
Transcript

1

2

Índice – I Volume - Titles O Misiune Dificila de Reporter VOA prin Basarabia, Bucovina si… URSS

Octombrie-Noembrie 1989—Marturii

Nicholas Dima Pg 5

A difícil missão de um repórter da “Voice of America” em Bessarábia , Bucóvina e … URSS

Outubro - Novembro 1989 – Testemunhos

Nicholas Dima (Tradução: Olena Kolodiy) Pg 20

A Tough Mission, by “Voice of America” reporter in Bessarabia , Bucovina and USSR

October – November, 1989 – Testimonies

Nicholas Dima (Translation: Inês Duque) Pg 38

Organização da Sociedades na Pré-História

Sofia Morais Pg 54

Societies' Organization in Prehistory

Sofia Morais (Translation: Inês Duque) Pg 58

The Geopolitics of Market Socialism

Rodrigo Pereira Pg 62

A Geopolítica do Socialismo de Mercado

Rodrigo Pereira (Tradução: Bruno Rocha) Pg 66

A Geopolítica do Subjetivo

Bernardo Marinho da Mata Pg 71

The Geopolitics of Subjective

Bernardo Marinho da Mata (Translation: Inês Duque) Pg 76

ISSN 2183-7511

3

Dearest reader,

Once again, ORBE proudly provides you a new edition filled with

the most various issues and themes debated in nowadays’ present,

giving the opportunity to know and reflect on different opinions.

Nowadays, geopolitics is detached with concepts and intangible

factors that transform and influence the way it should be viewed the

phenomena of its nature. A reality that is succumbed to the values

transcendent to international sovereignty and the dystopias of certain

ideals once fiercely supported and defended by world powers.

Ideologies that are degenerated and covered by religious robes and

economic interests are characteristics of 21st century’s societies.

Therefore, this month’s ORBE’s edition is focused on the

Geopolitics of Values. Values haunt geopolitics since the days of

Athenian polis towards the Persian threat till the Atlantic Alliance,

remitting to David Gress’s idea, “from Plato to NATO”. These are, were

and always will be in the origins of several phenomena. Values embraced

by many cultures, as a simple cross, an imperialist will or an illusory

interpretation might be able to motivate and (re)write in crooked lines the

status quo of international order.

Take notice of the events that have defined the direction of society,

History, and international relations as we know because, after all,

according to Hobbes, knowledge is power.

Yours,

ORBE’s Editorial Team

4

Prezado Leitor,

Mais uma vez, a revista ORBE tem orgulho em proporcionar-lhe

uma nova edição repleta dos mais variados assuntos e temáticas

debatidos na actualidade, promovendo a oportunidade de conhecer e

refletir sobre diversas opiniões.

Na contemporaneidade, a geopolítica marca-se, também, com

concepções e factores intangíveis que transformam e influenciam o

modo como se deve encarar os fenómenos da sua natureza. Uma

realidade sucumbida aos valores transcendentes à soberania

internacional e às distopias dos ideais que eram, em tempos idos,

conhecidos e advogados garridamente pelas potências mundiais. As

ideologias degeneradas e cobertas pelos mantos religiosos e pelos

interesses económicos são características das sociedades do séc. XXI.

Como tal, a ORBE deste mês dirige-se ao tema: a Geopolítica dos

Valores. Os valores assombram a geopolítica desde os tempos da pólis

ateniense face à ameaça persa, à estratégia global da Aliança Atlântica,

remetendo para a ideia de David Gress, “from Plato to NATO”. Estes

estão, estiveram, e estarão na origem de variadíssimos fenómenos.

Valores abraçados por variadíssimas culturas, como uma simples cruz,

uma vontade imperialista ou uma interpretação ilusória são capazes de

motivar e (re)escrever, em linhas tortas, o status quo da ordem

internacional.

Tome conhecimento das mundividências que têm definido o rumo

das sociedades, da História, e das relações internacionais, tal como

conhece, porque, afinal, segundo Thomas Hobbes, o conhecimento é

poder.

Cordialmente,

A Equipa Editorial da ORBE

5

O Misiune Dificila de Reporter VOA prin Basarabia, Bucovina

si… URSS

Octombrie-Noembrie 1989—Marturii1

Nicholas Dima2

Intre Profesor si Reporter

In 1989 eram reporter si analist la postul de radio Vocea Americii

din Washington, D.C. In prealabil fusesem timp de aproape patru ani

profesor la scoala militara speciala a fortelor terestre Americane “J.F.

Kennedy” din Carolina de Nord. Acel post a fost cel mai bun serviciu pe

care l-am avut in America. Mi se propusese sa raman definitiv ca

profesor dar avand in vedere politica Sovietica de perestroika, pe care

inca nu o intelegeam, am preferat sa revin la Vocea Americii si sa mentin

o legatura directa prin radio cu ascultatorii Romani. La vremea

respectiva, inca visam in mod naiv la o Romanie reintregita, dreapta,

umana si prospera...

O Noua Era

Politica de glasnost si perestroika inaugurata de Mikhail Gorbachev

spre sfarsitul anilor 1980 ne-a pus pe multi analisti in deruta. Toata viata

sperasem in prabusirea comunismului, dar acum cand asa ceva parea ca

se intampla, pur si simplu nu imi venea sa cred. Acuma, privind in urma,

imi dau seama ca prabusirea comunismului era iminenta si era de fapt

pregatita in mod minutios si dinauntrul sistemului si din afara lui…

1Text.

2Fost profesor de Societate și Civilizație Americană Anglofila Mondială la Universitatea

din Djibouti; e-mail [email protected]; Această lucrare este prezentă în articol,

revista Literatura si Arta din Chisinau.

6

Ceace am constatat eu in 1989 ca reporter si ca Roman preocupat

de soarta tarii, a fost o intensificare a preocuparilor Statelor Unite legate

de Romania. La Vocea Americii, noua destindere din Uniunea Sovietica

mi-a permis sa realizez multe interviuri telefonice cu Romanii

Basarabeni. Ceva se schimbase la Chisinau, ceace m-a determinat sa

propun o misiune de reporter la fata locului. Spre surprinderea mea,

propunerea a fost imediat aprobata de conducere si in octombrie 1989

am plecat pe un traseu pe care mi l-am stabilit practic singur: Moscova,

Kiev, Chisinau, Cernauti, Riga, unde aparuse primul ziar cu grafie Latina

destinat Basarabiei, apoi Leningrad si in continuare Helsinki in Finlanda.

Acolo unde era posibil urma sa iau legatura cu diferite grupuri de

Romani, dar obiectivul principal al misiunii era Basarabia.

O Misiune Dificila

A fost o misiune grea si cu anumite riscuri. Uniunea Sovieica inca

exista, perestroika era intr-adevar in plina desfasurare, dar la nivel local

am intampinat multe greutati. Trebue sa adaug ca prelucrarea care mi se

facuse la Washington inainte de plecare m-a cam speriat. Nu aveam voie

sa ma abat de la traseu; nu aveam voie sa ies din limitele oraselor pe

care le vizitam; nu aveam voie sa ma intretin confidential cu nici o

persoana; nu aveam voie sa schimb dolari decat la banca; nu aveam voie

sa ofer ori sa primesc cadouri... La un moment dat m-am intrebat ce

aveam voie sa fac? si chiar am vrut sa renunt la misiune. Cel care imi

facea instructajul a zambit insa si mi-a spus: ‘Eu trebue sa-mi fac datoria

si sa te previn. Tu te orientezi la fata locului’. Si mi-a dat un numar

special de telefon al ambasadei Americane din Moscova unde sa sun

urgent daca ma simt in pericol. ‘Cineva va raspunde la orice ora,’ a

incheiat el si mi-a urat succes. Si mi-a prins bine acel numar de telefon

pentru ca practic am comis mai toate actele pe care nu trebuia sa le

comit…

7

Moscova

Greutatile au inceput inca de la Washington. Desi traseul de peste

sapte saptamani fusese aprobat de Inturist (agentia oficiala Sovietica

pentru turism - a se citi KGB) si desi totul fusese platit integral (hotel,

transport, ghizi, insotitori?) nu mi s-a acordat viza decat dupa cateva zile

de la data la care trebuia sa ajung la Moscova. Si la Moscova am avut o

surpriza-shoc. In Piata Rosie unde se vantura multa lume am trecut pe

langa o persoana pe care momentan nu mi-am dat seama de unde o

cunosteam. Pana sa ma desmeticesc, persoana in cauza a disparut in

multime mergand in sens opus directiei mele. Era ‘un mare dizident’

Roman, chipurile persecutat de securitate, care primise recent viza de

intrare in Statele Unite. Dupa cate stiam eu, asemenea persoane fara

rezidenta permanenta pot parasi America, dar nu mai au voie sa revina.

Ce cauta el la Moscova? Acesta a revenit totusi in SUA. Apoi, dupa

revolutie, el a fost numit ambasador al Romaniei la Washington pentru ca

ulterior sa fie chemat la Bucuresti si sa moara subit! Cum se explica

moartea neasteptata ori ‘sinuciderea’ mai multor Romani care stiau prea

multe despre presupusa revolutie…?

In acea misiune de reporter din octombrie si noembrie 1989 m-am

convins definitiv ca regimul Ceausescu se apropia de sfarsit. Se

prabusise aproape toate tarile Est Europene iar Uniunea Sovietica

clocotea. Ceausescu nu era lovit numai din Vest. Acuma urma sa-l lovesc

si eu cu reportajele mele din Est…

Cu experienta personala dobandita sub regimul comunist simturile

si perceptiile mele erau deacuma adanc sensibilizate. Uniune Sovietica

nu mai era statul stalinist si represiv de alta data, dar nici democratie nu

era. Era o lume aparent suspendata in care fiecare persoana incearca

sa-si gaseasca un loc propriu intr-un sistem care inca nu se consolidase.

La hotel, de exemplu, eu plateam 100 de dolari pe noapte, iar cetatenii

Sovietici plateau zece dolari. Plata hotelului includea si un breakfast, la

care insa turistii Americani se plangeau ca nu aveau ce manca.

Magazinele erau practic goale, si totusi peste tot erau cozi imense. Am

8

intrat intr-un magazin alimentar si am numarat nu mai mult de vreo 30 de

produse alimentare diferite. Si intr-un astfel de magazin am avut un alt

shoc. Am intalnit un grup de turiste din Romania si am auzit-o pe una

dintre ele spunand: As vrea sa fie si copiii mei aici ca sa vada si ei cat de

pline sunt magazinele la Moscova! Am ramas inmarmurit gandindu-ma la

ce trebuie sa fi fost in tara in ultimele saptamani ale dictatorului? Altfel,

impresia pe care mi-a facut-o multe turiste romance intalnite prin URSS a

fost cat se poate de proasta. Multe dintre ele erau rujate si pudrate

excesiv fiind probabil sotii de activisti de partid care acum faceau pe

cucoanele si se plimbau prin lume…

De la Moscova urma sa calatoresc cu trenul pana la Kiev si apoi

dupa o scurta oprire sa plec la Chisinau. Inainte de plecare am schimbat

o suta de dolari la banca si m-am alarmat pentru ca la rata oficiala de

schimb nu mi-ar fi ajuns banii nici pentru mesele zilnice. Rata oficiala era

70 de copeici pentru un dolar in timp ce la negru se oferea pe strada 10

ruble la dolar. (Dificultatea mea financiara avea sa se rezolve intr-un mod

ingenious la Kiev)…

Pe peronul garii din Moscova am intalnit un grup de 3-4 femei cu

aspect taranesc care vorbeau romaneste si am intrat in vorba cu ele.

Erau din Transnistria si vorbeau o ‘moldoveneasca’ plina de arhaisme si

slavisme. Le-am spus cine sunt si au fost si ele curioase sa stea de vorba

cu mine. Le-am intrebat cum este viata in Uniunea Sovietica si mi-au

raspuns bland ca ele lucreaza la kolhoz si ca s-au obisnuit cu viata de

tarani. Cata diferenta intre aceste taranci simple si turistele privilegiate

ale regimului Ceausescu! M-a intristat insa faptul ca limba acelor femei

nu mai era dulcea noastra limba romaneasca. Cu acest gand in minte am

plecat seara tarziu intr-un vagon de dormit spre Ucraina.

9

Kiev

La hotelul din Kiev unde am stat am intalnit un tinar Basarabean

dintr-un sat de langa Balti care avea rude aici si venise sa intalneasca

turisti din Romania si sa vorbeasca cu ei. Regimul Sovietic a facut totul

sa-i separe pe Romanii Basarabeni de Romanii din tara, dar restrictiile

erau mai putin stricte la Kiev. Tinarul imi spunea ca mama lui nu are

curaj sa se duca nici macat pana la Balti pentru ca acolo se vorbea de

acuma ruseste. Si totusi, cand i-am spus ca sunt Roman venit din

America, raspunsul lui mi-a frant inima. Ce mai vreti de la noi, a spus el

pe un ton blajin, dupa ce ne-ati abandonat atata amar de vreme?

La acelasi hotel am cunoscut un grup de turisti Americani si care

urmau sa faca un tur cu autocarul al orasului Kiev. I-am intrebat daca pot

merge cu ei si foarte amabili m-au indrumat sa vorbesc cu seful grupului

care era profesor universitar. Am vorbit cu acesta, am gasit unele

afinitati comune, si am fost acceptat imediat. In continuare, am petecut o

zi placuta vizitand orasul in compania grupului American. In autobuz unii

dintre ei m-au intrebat cu ce ocazie sunt in URSS si le-am spus ca sunt

journalist la Vocea Americii, ceace a dus la un grad sporit de incredere si

prietenie.

Spre sfaristul zilei am observant ca un grup de femei cu care

vorbisem in prelabil discutau ceva aparent important. Apoi, una dintre

ele a venit langa mine in autobuz si zambind mi-a spus ca ele sunt la

sfaristul vizitei si ca au ramas cu o suma importanta de ruble pe care le

obtinuse la negru. M-a intrebat daca vreau sa-mi ofere suma respectiva

la schimbul de zece ruble la dolar. Am raspuns ca as face schimbul cu

mare placere, dar autoritatile Americane m-au prevenit sa nu fac nici un

schimb la negru. Era vorba de vreo doua mii de ruble, doar doua sute de

dolari, ceace reprezenta o adevarata bonanza. Dupa raspunsul meu,

femeia s-a dus din nou in grupul care o trimisese unde au avut o noua

discutie. La scurt timp, le-am vazut pe toate zambind si aceiasi persoana

a revenit spunand ca au hoarit sa-mi ‘doneze’ banii, iar eu sa trimit uneia

dintre ele un cec de 200 de dolari cand ajung in SUA. Nu e nevoie sa

10

asteptati pana atunci, am cecuri la mine, am raspuns eu. Si le-am facut si

eu ‘cadou’ un cec de 200 de dolari. Asa am devenit bogat in acel periplu

fara sa incalc nici legile Sovietice si nici conditiile impuse de

Washington.

De la Kiev am plecat spre Chisinau intr-un vagon decorat cu motive

populare Moldovenesti si care avea o insotitoare Basarabeanca. Era o

femeie intre doua varste, simpla si putin umila, care a intrat in vorba cu

mine. Femeia era maritata cu un Ucrainian din Transnistria si acum

locuiau cu familia la Kiev. Vorbea o limba romaneasca greu de inteles si

se plangea ca ar vrea sa-si invete copii romaneste, dar la scoala acestia

invatau numai ruseste. M-am intrebat trist: Ce limba romaneasca mai

putea sa-si invete copiii aceasta femeie dezradacinata? Nu stiu daca ea

era complet constienta de limba ei, dar mi-a spus totusi ca sotul ei nu mai

vorbeste bine limba ucrainaiana, ea a inceput sa-si uite limba, si nici unul

dintre ei nu vorbeste bine ruseste. Am ramas ingandurat intrebandu-ma

daca asa va arata in viitor noul om Sovietic...

Chisinau

Am ajuns la Chisinau seara si am intrat imediat in contact cu

membrii Frontului Popular cu care in prealabil avusesem multe

convorbiri telefonice. Apoi, in zilele urmatoare m-am imprietenit cu marii

opozanti Basarabeni ai regimului. Acestia m-au primit cu multa caldura,

m-au invitat la actiunile lor si au organizat o intalnire speciala pentru

mine. Ce simpla si ce plina de caldura a fost acea intrunire tinuta intr-un

atelier al uniunii artistilor plastici... Vreo doi participanti au adus salam si

carnati, altii au venit cu paine si branza, mai multi au adus vin… S-au

recitat poezii, s-a cantat, s-au schimbat tot felul de ganduri si idei si toti

am visat la un viitor romanesc frumos si bun!

Intre participanti erau poeti, scriitori, profesori, cantareti, actori,

ziaristi. Dintre ei imi aminesc bine figura blanda si luminoasa a poetului

Grigore Vieru care intre timp ne-a parasit. Acei falnici Romani se uitau la

11

mine ca la o aratare venita din alta lume, iar mie nu imi venea sa cred ca

ma aflam intre ei la Chisinau. Atunci si mai tarziu am constatat ca noii

mei prieteni se imparteau in doua categorii distincte de varsta: batrani si

foarte tineri. Lipsea generatia de mijloc. Acea generatie a fost arestata,

deportata si decimata! Am ramas prieteni cu multi dintre ei, iar pe unii i-

am adus ulterior in vizita in Statele Unite.

Aflandu-ma intre acei greu-incercati Romani Basarabeni am trait

senzatia fervoarei patriotice pe care am cunoscut-o in inchisorile din

tara in anii 50 cand elita Romaniei era intemnitata. Ca mentalitate, ca

evolutie si traire spirituala, am gasit Basarabia cu circa 40 de ani in urma

Romaniei. Si m-am gandit ca totusi acea mentalitate nealterata ar putea

salva romanismul! In zilele in care m-am aflat la Chisinau am fost invitat

la mai multe concerte si spectacole de poezie, de cantec si de dansuri

populare. Acea generatie de Basarabeni a implantat din nou radacinile

romanismului in inimile romanilor de pe plaiurile lui Stefan cel Mare.

In acelasi timp, am participat la intalnirile Frontului Popular, am

discutat cu multe persoane, si am transmis zilnic reportaje prin postul de

radio Vocea Americii. Mesajele si reportajele pe care le-am transmis nu

au fost insa pe placul autoritatilor. Desi mi s-a permis sa trimit

reportajele de la postul de radio Chisinau la centrala noastra din

Washington, am fost chemat la la guvern si intrebat daca am permis de

lucru in Moldova. Am raspuns ca am permisiunea Moscovei pentru toata

Uniunea Sovietica si ca dupa cate stiu eu Moldova face parte din URSS.

In noapte urmatoare toate cauciucurile masinii pe care o angajasem prin

intermediul Frontului Popular, si care ma ducea la diferite evenimente,

au fost sparte si la fel a fost crapat si parbrizul in vreo trei locuri. Mi-am

continuat totusi misiunea si in reportajele transmise am mentionat tot ce

se intampla.

Am trait insa si experiente bizare. L-am intrebat pe soferul masinii,

un tinar activ in Frontul Popular, cat costa un parbriz cu intentia sa-i

cumpar unul nou. Mi-a raspuns razand sarcastic: ‘oficial costa 90 de

ruble, dar ca sa ti-l vanda trebue sa platesti 900 de ruble’. Cam asa

12

stateau lucurile in URSS in anul de gratie 1989. Apoi l-am invitat pe

tinarul meu sofer sa luam masa impreuna la un restaurant, dar la intrare

era o mare coada. Acesta s-a dus la portar, a vorbit ceva cu el, si

portarul ne-a lasat sa intram peste rand. In restaurant am fost repartizati

automat la o masa la care mai erau doua persoane. Am intrat imediat in

vorba cu ele; un barbat in varsta de vreo 40 de ani si o femeie mai tinara.

Nici ei nu se cunosteau intre ei. Barbatul era roman dintr-un sat de langa

Cernauti si venise in vizita la rude. Cand a aflat ca eu vin din America a

scos imediat din servieta o sticla de coniac si a pus-o la dispozitia

tuturor. Femeia era o coafeza rusoaica din Celiabinsk care venise la

Chisinau sa-si gaseasca de lucru pentru ca nu mai suporta viata

disperata din acel oras poluat is degradat. Dupa ce am servit masa, ne-

am departit in conditii cordiale, dar la iesirea din restaurant am avut o

noua surpriza. Portarul incuiase usa si nu o descuia nimanui fara sa-l

mituiasca. Fiecare cetatean Sovietic se descurca in felul lui..!

KGB-ul era la datorie

Intr-una din zilele urmatoare m-a chemat directorul hotelului Inturist

unde eram cazat. Cu o voce aproape soptinda si evident speriat mi-a

spus ca a doua zi la ora noua trebue sa ma prezint in biroul lui pentru ca

doua persoane importante din govern vor sa stea de vorba cu mine. Am

raspuns ca in acea zi aveam o intalnire speciala si i-am cerut sa amanam

discutia. N-a fost cu putinta. A doua zi ma astepta ministrul Turismului

din Republica Moldova (un Rus al carui nume nu mi-l amintesc) si

Ministrul de Interne, generalul Muntean, impreuna cu un interpret de

limba Romana, Rusa si Engleza. M-au descusut vreo doua ore fara sa

inteleg ce vor de fapt de la mine. Deabea spre sfarsitul discutiei am

inteles ce doreau sa stie.

In 1980 publicasem cartea Bessarabia and Bukovina, care fusese

tradusa de KGB pentru uz intern si denuntata vehement de mai multi

activisti Sovietici. Interlocutorii mei vroiau sa stie cat m-au platit

imperialistii Americani ca sa denigrez Uniunea Sovietica? Aproape ca

13

am izbucnit in ras. Desi cartea era tiparita de opt ani deabea cu vreo

doua luni in urma primisem primul (si ultimul) cec pentru dreptul de autor

in valoare de 25 de dolari. Le-am raspuns ca am scris-o pentru ca fiind

cercetator si fiind si Roman am considerat de datoria mea sa studiez un

subiect mai putin cunoscut in lumea Anglo-Saxona. In plus, le-am spus ca

mi-am facut doctoratul la universitatea Columbia si desi aceasta este o

institutie foarte scumpa pe mine m-a costat putin pentru ca mi s-au

acordat burse. A fost un mod de a ma compensa fata de societate, am

adaugat eu. Am avut senzatia ca citesc pe fetele celor doi o expresie de

adanca mirare si poate chiar si de putina admiratie. Autoritatile dela

Chisinau simteau ca se imtampla ceva in Uniunea Sovietica, dar erau

derutate si probabil ca nu le venea nici lor sa creada ce se intampla.

Religie si Politica

Un lucru deosebit care m-a frapat in 1989 la Chisinau a fost o

fervoare oficiala si neasteptata pentru religie si biserici. Dupa 70 de ani

de ateism oficial si de distrugeri sistematice a lacasurilor de cult,

deodata statul Sovietic si-a adus aminte de religie. In acelasi timp,

oamenii au inceput sa-si recapete libertatea de credinta. Moscova nu a

lasat sa-i scape insa de sub control aceasta noua tendinta si a numit la

Chisinau doi episcopi proprii. Mai intai l-a inscaunat arhiepiscop pe

Serapion Fadeev, un rus care ii ura de moarte pe romani. Apoi, Moscova

a pregatit un episcop de ocazie de origine romana, Vladimir Cantareanu,

care a fost si a ramas o marioneta. Prin 1989 acesti episcopi au

hirotonisit sute de indivizi facand preoti ortodoxi din soferi fara educatie,

din oameni de serviciu fara nici o chemare spirituala, din militieni, si

chiar din unii fosti infractori de drept comun. Tot ce le cerea Moscova

era sa stie sa scrie si sa citeasca cat de cat si sa vorbeasca putin

romaneste. Acestia trebuiau sa doneze insa episcopiei moscovite o suma

de bani echivalenta cu salariul pe un an de zile, si in plus sa-i faca jocul.

Asa a rupt din nou Moscova Biserica Ortodoxa Romana din Basarabia

continuand sa faca acelasi joc politic si geopolitic pe care il face de

14

peste 200 de ani. Ortodoxia Romana si-a deschis usa sufletului catre

Ortodoxia Rusa, iar aceasta a gasit o use deschisa prin care a intrat cu

tancuri si tunuri! Harasho fratie Ortodoxa!

Pe cand ma aflam la Chisinau am aflat ca statul refacea manastirea

Capriana, ctitorie a lui Stefan cel Mare, si intr-una din zile am plecat cu

masina catre ea. Am fost opriti insa la iesirea din Chisinau unde militia

mi-a spus clar ca nu am voie sa ies din limitele orasului si ca daca vreau

sa vizitez manastirea trebue sa inchiriez o masina de la agentia Inturist.

A doua zi am inchiriat o masina cu sofer si cu un ghid-traducator si

impreuna am vizitat manastirea. Am platit deci ca sa fiu insotit si urmarit

de KGB! Manastirea Capriana era déjà intr-o faza avansata de renovare

si se prezenta frumos. Spre suprinderea mea, ghidul-traducator, fara

indoiala KGB-ist care tocmai revenise dintr-o misiune in India, a fost

primul care chipurile s-a rugat si a facut o donatie. Staretul manastirii, de

fapt singurul calugar care locuia acolo, parintele protopop Petru

Buburuz, ne-a primit insa cu evlavie si cu frica de Dumnezeu. Ulterior,

acesta s-a alaturat noii episcopii romanesti a Basarabiei…

Cernauti

Dela Chisinau am plecat spre Cernauti unde de acuma ma asteptau

alti Romani si alte evenimente. Calatoria a fost peste noapte si trenul a

mers foarte incet, astfel incat m-am putut intretine cu diferiti pasageri. In

vagon s-a aflat repede ca sunt venit din America si mai multe persoane

au venit sa ma vada. Am inteles ca oamenii nu se mai temeau de

autoritati si isi exprimau destul de liber opiniile. Incepuse sa fie clar in

mintea mea ca ne apropiam de sfarsitul unei ere. La un moment dat m-a

abordat o femeie cu ochi albastri si inca frumoasa pentru varsta ei.

Vorbea o limba romana impecabila de parca nu plecase nici odata din

tara. Am iesit cu ea pe coridor si povestea ei m-a induiosat…

Provenea dintr-o familie de Evrei din Iasi si tatal ei fusese comunist.

In 1940 dupa cedarea Basarabiei, tatal ei a hotarit sa se refugieze in

15

Uniunea Sovietica impreuna cu sotia si cele doua fete. Au trecut Prutul

noaptea platind un barcagiu Roman si s-au predat autoritatilor care i-a

dus pe toti patru la sediul KGB din Balti. Acolo, din prima zi tatal ei a fost

separat de familie si sotia si copiii nu au mai auzit nici odata nimic despre

el… Inca din prima noapte, sora ei mai mare in varsta de 15 ani a fost

luata la ‘ancheta’. Acel gen de ancheta a fost repetat in fiecare noapte

timp o luna de zile pana cand sora ei s-a imbolnavit si la scurt timp dupa

acea a si murit… Ea impreuna cu mama au fost trimise intr-o zona de

refugiu din Urali, iar dupa razboi s-au stabilit la Balti. Aici, femeia a

absolvit o facultate si a ramas definitiv in oras. Cu o adanca tristete mi-a

spus ca nu mai stia nimic despre rudele lasate in tara si nu mai are pe

nimeni in lume. Am intrebat-o daca are familie si copii si mi-a raspuns

trrista si ingandurata. Nu m-am maritat nici odata! Cu cine era sa ma

marit cand in jurul meu nu mai erau decat Rusi betivi si badarani? Inainte

de a cobori din tren mi-a spus ca i-a facut multa placere sa vorbeasca cu

mine romaneste…

Am ajuns ingandurat la Cernauti, dar am revenit repede la realitate

pentru ca aici, ca peste tot de altfel, m-a intampinat la gara un ‘oficial’

care m-a condus la hotel, unde m-a asteptat un alt ‘oficial’. Acesta din

urma era un tip tinar, inalt, pezentabil si cu alura de Viking. Mi-a strans

mana prieteneste si a afirmat ca ma poate ajuta in misiunea mea de

reporter, dar sa-i spun lui dinainte ce vreau sa fac. Am aflat ulterior ca

era directorul hotelului si avea grad de locotenent-colonel KGB. Eu am

prins totusi curaj si chiar am inceput sa ma obraznicesc. Unul din ghizii

hotelului era d-na Rusu, Romanca Bucovineanca, al carei sot lucra la

serviciul de limba Romana al postului de radio din Cernauti. Prin ei am

cunoscut si alti Romani intre care pe profesorul Bostan de la fosta

universitate Romaneasca din oras. Acesta m-a invitat la una din clasele

sale de limba Romana, iar seara la o intalnire romaneasca la un

restaurant elegant din oras. Participantii erau oameni educati in vechea

Romanie si intre altele au recitat poezii patriotice invatate inainte de

razboi. A fost o seara nostalgica, dar foarte placuta. Ulterior, am avut

insa si probleme.

16

Cetatea Hotin si Codrii Cosminului

Dl. Rusu, reporter ca si mine, mi-a propus sa mergem cu masina lui

sa vizitam Hotinul lui Stefan Cel Mare. Am acceptat desi stiam ca ies din

limitele orasului. Cetatea e impozanta, e bine pastrata, si de la inaltimea

unei coline, domina si azi apele Nistrului. Ne-am plimbat prin cetate, am

ajuns pe metereze, am facut mai multe fotografii, am discutat, si in cele

din urma ne-am urcat in masina ca sa ne intoarcem la Cernauti. Iesirea

din zona cetatii era insa pe un singur drum pietruit si acesta era blocat

complet de doua masini ale militiei. Mi-am dat seama imediat ca fusesem

urmariti, dar dl. Rusu m-a sfatuit sa fiu linistit ca el stie cum sa vobeasca

cu militia. Si intr-adevar, dupa o mica discutie, masinile s-au dat la o

parte si ne-au lasat sa plecam. Si pentru ca ziua turistica sa fie completa,

amabilul meu ghid a facut un ocol si m-a dus sa vad si Codrii Cosminului

de la granita cu Romania. Marturisesc ca de data aceasta mi-a fost putin

teama si nu am vrut sa ma apropii prea mult de granita. Mai ajunsesem

odata la granita la varsta de 19 ani..! Am ajuns deci la hotel tarziu si am

fost imediat instiintat ca directorul vroia sa ma vada a doua zi dimineata.

A urmat o discutie in doi in care directorul a facut pe suparatul pentru ca

nu-i ascultasem sfatul. Nu m-a convins insa si in dupa amiaza aceleasi

zile am facut-o si mai lata.

La scurt timp dupa pranz am vazut un grup de turisti Romani care se

urcau intr-un autobuz pentru a face turul orasului. I-am intrebat fara sa le

spun cine sunt daca pot merge si eu cu ei si m-au acceptat. In autobuz si

in timpul plimbarii prin oras am intrat in vorba cu diferite persoane. Spre

surprinderea mea, vreo doi dintre ei au spus ca imi cunosc vocea de

undeva. Adevarul e ca multi Romani ascultau Vocea Americii la vremea

respectiva si ulterior cand am revenit in tara m-au recunoscut dupa

voce. Doua femei din grup vorbeau insa intre ele ca sunt probabil un

diplomat roman…

17

La mormantul lui Aron Pumnul

Ultima oprire a autobuzului a fost la cimitirul vechi din Cernauti

unde sunt inmormantati mai multi Romani celebri. Cand vizita se apropia

de sfarsit am inceput sa intreb insa despre lipsurile si despre mizeria din

tara. Toti cei din jurul meu au ramas surprinsi si s-a facut o mare tacere.

Apoi, calm si putin zeflemist am intrebat retoric, dar tare: ’Pe dobitocul

ala, animalul ala de la putere, parca il chiama Ceausescu, il mai suportati

mult timp? Deodata au inceput confratii mei de limba sa se agite, sa se

imparta in grupuri mici si sa discute speriati intre ei. I-am lasat in stare

de shoc si am plecat singur spre centrul orasului si de acolo am luat un

taxi inapoi la hotel.

La inpoiere, directorul hotelului ma astepta furios. Sever si fara nici

un menajament m-a avertizat ca s-a raportat direct la Moscova atitudinea

mea provocatoare si ca intre URSS si Romania exista un tratat de

extradare. Deci, sa nu mai parasesc hotelul fara consimtamantul lui.

Trebue sa recunosc ca m-am speriat. Nu stiam la acel inceput de

noembrie 1989 ca zilele lui Ceausescu erau numarate. Am telefonat

imediat la numarul confidential din Moscova de unde am fost asigurat ca

se vor lua masuri pentru protectia mea… (Cand m-am inapoiat la

Washington am aflat ca Departamentul de Stat a inaintat ministerului

Sovietic de Externe o plangere officiala pentru ‘hartuirea’ mea la

Cernauti).

Inapoi la Moscova via Chisinau

Conform traseului prestabilit, de la Cernauti m-am intors la Chisinau, dar

a doua zi mi s-a pus in vedere ca trebue sa parasesc orasul. Putin mai

tarziu ma astepta un automobil Mercedes cu o traducatoare tinara si

foarte bronzata. Era Moldoveanca de peste Prut care mi-a spus ca lucra

la Aeroflot si ca tocmai isi petrecuse concediul in Cuba. Aveau si

Sovieticii o clasa privilegiata! Automobilul m-a dus pana la usa avionului,

iar rusofonii din avion au bodoganit intre ei si s-au uitat la mine cu multa

18

ura, mai ales ca m-au auzit vorbind romaneste. Cine eram eu sa fiu adus

cu masina direct la avion? In avion am nimerit langa un capitan, Roman

Basarabean stationat in Siberia, unde era insurat cu o rusoaica. Am avut

un schimb de idei cu el si mi-am exprimat convingerea ca Uniunea

Sovietica se va schimba radical. El a suras insa relativ prietenos, dar

convins ca nu se va schimba nici odata. Si totusi, dupa doi ani URSS-ul

nu mai exista.

Asa am ajuns inapoi la Moscova de unde am plecat cu trenul spre

Riga. In noul tren am simtit civilizatia superioara a tarilor Baltice inca

dinainte de a ajunge la Riga. Insotitoarea de vagon, o tinara ingrijita si

educata, a pus o distanta glaciala intre ea si calatori, majoritatea

acestora fiind Rusi. Noi ne-am amestecat cu Rusii si i-am invitat la

mesele noastre, imi spusese unii Romani Basarabeni, iar ei si-au batut

joc de bunatatea noastra! Balticii au stiut sa-i tina la distanta. Si acum

sunt liberi!

Riga

La Riga luasem legatura cu doamna Maria-Macovei Briede si cu

sotul ei, scriitorul si traducatorul Leton Leons Briedis. Maria-Macovei

crescuse in republica Buriat-Mongola in sudul Siberiei unde parintii ei au

fost deportati. La un moment dat mi-a spus zambind ca a fost foarte

surpinsa sa afle de la ceilalti copii, majoritatea Mongoli, ca ea nu semana

cu ei si ca nu avea ochii obligi. Ulterior, ea l-a cunoscut pe Leons la

Chisinau unde acesta si-a facut studiile. Dupa ce s-au casatorit, cei doi s-

au stabilit in Letonia. La Riga, doamna Briede-Macovei a facilitat

publicarea ziarului Glasul, primul ziar din Republica Moldova tiparit cu

grafie Latina. Prin sotii Briedis am cunoscut un tinar orfan Basarabean

crescut in Letonia caruia ii facea placere sa ma asculte vorbind

romaneste si un inginer tot Basarabean cu o alta poveste dureroasa…

Inginerul Dan Beshliu fusese student la Chisinau pe timpul lui

Hrusciov cand autoritatile locale au hotarit sa distruga statuia lui Stefan

19

cel Mare. Studentii au facut insa cerc in jurul statuii si s-au opus eroic

KGB-istilor. Autoritatile i-au batut in mod salbatec cu bastoane si pentru

a se apara de loviturile aplicate cu precadere la cap studentii si-au

acoperit capul cu mainile. Au fost loviti insa cu atata brutalitate incat unii

studenti si-au pierdut degetele. Cand eram impreuna la un restaurant din

Riga, i-am cerut inginerului Beshliu permisiunea sa-i fotografiez degetele

mutilate. El a zambit bland si si-a intins mainile pe masa. In pofida celor

patimite, acesta vorbea totusi cu multa nostalgie despre Chisinau si

despre patria-mama Romania pe care nu o vazuse nici odata. Insurat cu

o rusoaica si cu copii crescuti la scoli Letone, sansele unor asemenea

Romani instrainati de a se intoarce la vatra sunt nule. Si exista sute si

sute de mii de Romani deportati de la Marea Baltica pana la Oceanul

Pacific si din Siberia pana in Kazakhstan… Am parasit fosta uniune a

lagarelor de concentrare pe calea ferata care m-a scos la Helsinki. Si in

Finlanda m-am trezit parca dintr-un vis si dintr-un cosmar pe care mi-l

amintesc inca si azi…

Epilog

… Revenit la Washington, dupa evenimentele din decembrie 1989

m-am reintalnit cu persoana care imi facuse instructajul inainte de a

pleca la Moscova. Dupa o discutie amicala i-am spus ca a fost o mare

coincidenta sa ajung in URSS la scurt timp inaintea prabusirii lui

Ceausescu. Hei Nick, mi-a raspus el zambind hatru, adu-ti aminte de

afirmatia unui on de stat Englez: ‘In istorie nimic important nu se

intampla … la intamplare.’

In evolutia marilor evenimente, eu am fost un surub miniscul. Acum,

privind in urma, imi dau seama ca am fost folosit. De fapt, eu am folosit

Vocea Americii pentru mica mea cauza romaneasca si aceasta m-a

folosit pentru marele interese ale Americii! Asa se scrie istoria!

20

A difícil missão de um repórter da “Voice of America” em

Bessarábia3, Bucóvina e … URSS

Outubro - Novembro 1989 – Testemunhos 4

Nicholas Dima5

Entre Professor e Repórter

No ano de 1989, trabalhei como repórter e analista na estação de

rádio “Voz da América”, em Washington, D.C. Antes disso, tinha sido

professor durante quatro anos na Escola Militar de Forças Especiais

Terrestres americanas "J.F Kennedy", na Carolina do Norte.

Este foi o melhor trabalho que tive na América. Aí, foi proposto

manter-me permanentemente como professor, mas, devido à política

Soviética da Perestroika, que ainda não entendia, preferi retornar à “Voz

da América” no sentido de ter contacto com os ouvintes romenos

através da rádio. Naquela altura, ainda sonhava “ingenuamente” com

uma Roménia unida, justa, humana e próspera.

3A Bessarábia é referente a uma região histórica da Europa Oriental. O território divide-

se entre a Moldávia e a Ucrânia (parte meridional ou a "Bessarábia histórica").

Bessarábia era o nome com qual o Império Russo identificava a parte oriental do

principado da Moldávia, cedido pelo Império Otomano à Rússia, em 1812, através do

Tratado de Bucareste, após a Guerra Russo-Turca (1806-1812). Sob o domínio russo,

estruturou-se o Governo-geral da Bessarábia. O restante território da Moldávia uniu-se

à Valáquia em 1859, dando origem ao Reino da Roménia.

4Texto originalmente redigido em língua romena e traduzido posteriormente pelo

membro da Equipa Editorial da ORBE, Olena Kolodiy.

5Ex-Professor Doutor de Sociedade e Civilização Americanas e do Mundo Anglófilo na

Universidade de Djibouti; email [email protected]. Este paper está presente no

artigo da revista Literatura si Arta din Chisinau.

21

Uma nova Era

A política de “glasnost” e “perestroika”, iniciada por Mikhail

Gorbachev no final dos anos 80, suscitava dúvidas a muitos analistas.

Sempre esperei pelo colapso do comunismo, mas mesmo no momento

em que tal parecia iminente, custou-me a acreditar. Actualmente,

olhando para trás, percebi que a decadência do comunismo foi, de facto,

minuciosamente organizada, tanto no interior do sistema, como fora

deste.

No ano de 1989, enquanto repórter e romeno preocupado com o

futuro do seu país, averiguei o facto de existir uma intensificação das

preocupações dos Estados Unidos face à Roménia.

A “Voz da América”, com emissão na União Soviética, permitiu-me

realizar muitas entrevistas telefónicas com romenos da Bessarábia.

Chisinau estava a mudar, o que me levou a propor, fazer uma

reportagem no local. Para minha surpresa, a proposta fora

imediatamente aprovada pela administração e em Outubro de 1989

iniciei o trajecto que eu próprio elaborei: Moscovo, Kiev, Chisinau,

Cernauti, Riga (onde foi publicado o primeiro jornal com alfabeto latino

destinado a Bessarábia), Leninegrado e, posteriormente, Helsínquia, na

Finlândia, onde era possível contactar com diferentes grupos de

romenos, sem esquecer que o principal alvo da missão foi sempre a

Bessarábia.

Uma missão difícil

Tratou-se de uma missão difícil, repleta de diversos riscos. A União

Soviética ainda existia e a política da “perestroika” encontrava-se em

pleno desfecho, pelo que, a nível local, me deparei com imensos

obstáculos. Devo acrescentar que a análise que efectuei em

Washington, antes de partir, intimidou-me; não tinha autorização para

me desviar do trajecto; não tinha autorização para sair dos limites das

22

cidades que visitava; não me era permitido contactar confidencialmente

com ninguém; apenas tinha permissão para trocar os dólares no banco;

e nem sequer me era permitido oferecer ou receber presentes… Numa

dada altura perguntei-me “O que estava autorizado a fazer?” Tive

vontade de desistir da missão. A pessoa designada para me instruir

sorriu e disse: “Tenho que cumprir o meu dever e prevenir-te. Tens de

orientar-te no local”. E entregou-me o número da Embaixada Americana

de Moscovo para o qual podia ligar, com urgência, caso me encontrasse

em perigo. “Alguém responderá a qualquer hora do dia”, finalizou a

conversação e desejou-me sucesso. Esse número foi-me útil porque

transgredi muitas das normas que me foram impostas…

Moscovo

Deparei-me com complicações ainda em Washington. Embora o

itinerário a ser percorrido em sete semanas fosse aprovado pelo

INTURIST (Agência Oficial Soviética para o Turismo – leia-se KGB) e,

apesar das minhas despesas terem sido plenamente comparticipadas

(hotel, transportes e guias), o visto só me foi concedido alguns dias após

a minha chegada a Moscovo. Em Moscovo, deparei-me com o

inesperado. Na Praça Vermelha, um local de elevado afluxo

populacional, cruzei-me com um indivíduo que me pareceu familiar.

Antes de ter possibilidade de o identificar, a pessoa em causa

desapareceu na multidão, seguindo na direcção oposta à minha.

Tratava-se de um “grande dissidente” romeno, supostamente

perseguido pelas forças de segurança e que recentemente recebera um

visto de entrada para os Estados Unidos. Pelo que sei, um indivíduo em

circunstância semelhante (sem residência permanente) pode sair da

América mas não tem permissão para regressar. Que fazia ele em

Moscovo? Posteriormente, tomei conhecimento de que, afinal,

conseguiu regressar aos Estados Unidos.

23

Após a Revolução, foi nomeado Embaixador da Roménia em

Washington para que o anterior pudesse ser chamado a Bucareste e, em

seguida, perecesse subitamente! Como explicar a morte inesperada ou o

“suicídio” de muitos romenos que sabiam demasiado sobre a suposta

revolução?

Nesta difícil missão de repórter que decorreu entre Outubro e

Novembro de 1989, convenci-me de que o regime de Ceausescu estava a

aproximar-se do fim. Praticamente todos os países da Europa do Leste

entravam em colapso e a União Soviética preparava-se para implodir.

Ceausescu encontrava-se sitiado pelos países do Ocidente. Agora,

chegara a minha vez de lhe dirigir represálias através de várias

reportagens no Leste europeu.

Tendo em conta a minha experiência pessoal adquirida durante o

regime comunista, o meu discernimento ficou sensibilizado. A União

Soviética deixara de ser estalinista e repressiva mas ainda não

transitara para a democracia. As pessoas aparentavam encontrar um

lugar de pertença num sistema que ainda não tinha sido consolidado. No

hotel, por exemplo, eu pagava 100 dólares por noite, enquanto os

cidadãos soviéticos pagavam apenas 10 dólares. Por este preço, o hotel

incluía pequeno-almoço, mas como a oferta era escassa, verifiquei que

era frequente haver protestos dos turistas americanos. Os mercados,

em geral, tinham pouca oferta e ainda assim em todos lugares, se

encontravam filas enormes.

Certa vez, ao entrar num supermercado, contei cerca de 30

produtos alimentares diferentes. Num outro mercado tive uma amarga

surpresa. Deparei-me com um grupo de turistas romenos e ouvi um

deles afirmar: “Gostava que os meus filhos vissem como é grande a

oferta nos mercados de Moscovo!” Fiquei aturdido ao imaginar a

situação na Roménia nas últimas semanas de ditadura. Outrora tinha

uma opinião muito diferente dos turistas romenos que encontrei pela

URSS. Muitos estavam exuberantemente vestidos, as mulheres

excessivamente maquilhadas, tratavam-se provavelmente das esposas

24

dos militantes do partido que levavam uma vida mais abastada e tinham

a possibilidade de passear pelo mundo.

De Moscovo seguiria de comboio para Kiev (Ucrânia) e, em seguida,

faria uma pequena paragem em Chisinau (Moldávia). Antes de partir,

troquei 100 dólares no Banco, processo que me suscitou inquietação

uma vez que, segundo a taxa de câmbio oficial, não tinha obtido uma

quantia suficiente para as refeições diárias. A taxa oficial era de 70

copeici (moedas) por dólar, contudo, nesse período conturbado, podiam

oferecer 10 rublos por um dólar. (A minha dificuldade financeira iria

resolver-se de forma engenhosa em Kiev).

Na gare de Moscovo, encontrei um grupo de 3-4 jovens mulheres

que pareciam falar romeno, pelo que dei início a uma conversação com

elas. Provinham de Transnístria e falavam um “moldavo” repleto de

arcaísmos e termos eslavos. Após a minha apresentação, verifiquei que

estas demonstraram interesse em manter a conversação comigo.

Perguntei-lhes como era a vida na União Soviética, e estas responderam

que trabalharam no “kolhoz” e que a vida no campo era monótona.

Verifiquei uma enorme diferença entre estas senhoras provincianas e

simples e as turistas privilegiadas pelo regime de Ceausescu!

Entristeceu-me o facto de o dialecto dessas mulheres ter deixado de ser

a doce e melódica língua romena. Com esse pensamento desolador,

entrei, de noite, no comboio com destino à Ucrânia.

Kiev

No hotel de Kiev deparei-me com um jovem da Bessarábia, oriundo

de uma aldeia de Balti, cuja família vivia na capital ucraniana. Este

comparecera ao hotel com o intuito de receber os turistas romenos. O

regime soviético fez de tudo para separar os romenos bessarábios dos

restantes (romenos), porém, essas restrições eram mais leves em Kiev.

O jovem revelou-me que a sua mãe não tinha coragem de viajar para

Balti porque ali se falava russo. Quando lhe disse que tinha vindo da

25

América, a reacção do jovem partiu-me o coração. “Que pretendem de

nós, disse num tom comovido, após nos terem abandonado num

momento de amargura?”

Nesse mesmo hotel, conheci um grupo de turistas americanos que

planeavam fazer um tour de autocarro pela cidade de Kiev. Perguntei-

lhes se podia acompanhá-los, e estes amavelmente, recomendaram que

me dirigisse ao responsável do grupo, um professor universitário. Após

abordar o professor, descobri que tínhamos interesses comuns e, por

essa razão, fui rapidamente aceite. Assim, usufruí de um dia de passeio

bastante agradável na companhia de turistas americanos. No autocarro,

perguntaram-me o motivo pelo qual estava de visita à URSS. Quando os

informei de que era jornalista da “Voice of America”, senti um aumento

de empatia e confiança entre mim e os americanos.

No fim do dia, reparei num grupo de mulheres com as quais me

tinha cruzado anteriormente e que pareciam discutir alguma coisa

importante. No autocarro, uma delas aproximou-se de mim e, sorrindo,

disse-me que já se encontravam no fim da visita e que lhes sobrara um

valor considerável em rublos. Perguntou-me se estava interessado em

trocar o seu dinheiro, por dez rublos cada dólar. Respondi que o faria de

bom grado mas que as autoridades americanas me tinham alertado para

não trocar dinheiro fora dos locais oficiais de câmbio. Em negociação

estavam dois mil rublos, que valiam duzentos dólares, uma troca que

representava uma considerável margem de lucro face à taxa praticada

nos locais especializados. Depois de ouvir a minha resposta, a mulher

regressou junto ao seu grupo e reiniciou a discussão. Pouco tempo

depois, a mesma mulher disse-me que estavam dispostas a “doar-me” o

dinheiro, e assim que chegasse aos EUA, lhes enviaria um cheque no

valor de 200 dólares. “Não há necessidade de aguardarem tanto tempo,

tenho comigo os cheques”, respondi. Então “ofereci-lhes” um cheque de

200 dólares. Foi assim que enriqueci sem ter violado as regras

soviéticas nem desrespeitado as condições que me foram impostas em

Washington.

26

De Kiev, parti para Chisinau numa carruagem decorada com

padrões tradicionais moldavos, aonde partilhei o espaço com uma

mulher de meia-idade, humilde. Esta contou-me que estava casada com

um ucraniano da região da Transnístria e encontrava-se a viver com a

família em Kiev. A mulher, da Bessarábia, falava um idioma romeno que

não era totalmente acessível à minha compreensão. Ela confidenciou-me

o desejo de que os seus filhos aprendessem o idioma romeno e criticou o

facto de na escola estes somente estudarem russo. Ocorreu-me na

altura, com desalento, um pensamento: “Como é que os filhos de uma

senhora que se afastou tanto das suas origens podiam aprender o

idioma romeno?”

Não sei se a senhora se encontrava consciente de que falava

incorrectamente romeno quando confessou que o seu esposo estava a

esquecer o idioma ucraniano e que nenhum deles falava correctamente

o idioma russo. Fiquei a refletir se era esse o futuro do “novo” homem

soviético…

Chisinau

Mal cheguei a Chisinau, entrei em contacto com membros da

“Frente Popular” com os quais, no passado, tinha tido várias conversas

telefónicas. Mais tarde, nos últimos dias da minha visita, travei amizade

com bessarábios opositores do regime. Estes receberam-me muito bem,

convidaram-me para os seus eventos e até organizaram reuniões

especialmente para mim.

Fiquei particularmente sensibilizado com um evento que tivera

lugar no atelier da União dos Artistas Plásticos… Alguns participantes

trouxeram bolinhos e pão, outros trouxeram mortadela e queijo e,

também, vinho… Foram recitados poemas da autoria de poetas

romenos, cantaram músicas tradicionais romenas, trocámos muitas

ideias e, juntos, idealizámos uma Roménia unida e sublime num futuro

vindouro!

27

Entre os participantes encontravam-se poetas, escritores,

professores, cantores, atores e jornalistas. Sobressaía a figura

enigmática do poeta Grigore Vieru que, entretanto, nos deixou. Aqueles

romenos distintos olhavam-me com respeito por vir do “novo mundo” ao

passo que eu não conseguia acreditar que me encontrava na sua

companhia, em Chisinau! Nesse evento constatei que os meus novos

amigos se dividiam em duas categorias pertencentes a diferentes

gerações: Idosos e muito jovens. Faltava a geração intermédia que tinha

sido presa, deportada e dizimada! Travei muitas amizades nesse meio, e

cheguei a convidar alguns deles para visitarem os E.U.A.

No seio desse grupo de bessarábios destemidos, relembrei o fervor

patriótico que experimentei numa prisão romena durante os anos 50,

quando fora encarcerada a elite do país. Avaliando a mentalidade e a

evolução do modo de vida, comparei a actualidade da Bessarábia com a

situação de há quatro décadas na Roménia. Tive esperança que essa

inalterada mentalidade pudesse estar na origem da salvação da

Roménia! Durante a minha estadia em Chisinau, fui convidado para

diversos espectáculos e concertos. Esse grupo de bessarábios reinseriu

a cultura romena nos corações dos habitantes das terras do Stefan cel

Mare (Estefan, o Grande6).

Nesse tempo, participei nas reuniões da frente popular, onde tive a

oportunidade de interagir com várias pessoas, e enviei relatórios diários

para o posto de rádio da “Voice of America”. As mensagens e as

reportagens que transmiti não agradavam às autoridades. Assim que

obtive autorização para enviar as reportagens a partir do posto de rádio

de Chisinau para a central de Washington, fui chamado a apresentar-me

perante membros do governo e inquirido se possuía uma cédula de

trabalho na Moldávia. Respondi que tinha a permissão de Moscovo para

trabalhar em qualquer território da União Soviética e que, segundo as

6 Ștefan cel Mare (Estefan, o Grande, 1433-1504), foi um príncipe moldavo que ficou

conhecido na Europa devido a resistência que ofereceu ao alargamento do Império

Otomano. Ștefan travou 46 grandes batalhas e perdeu apenas duas. Tornou a Moldávia

num estado forte e assegurou a sua independência.

28

fontes oficiais, a Moldávia integrava a URSS. Na noite seguinte, todos os

pneus dos carros que aluguei através da (Frontul Popular) Frente

Popular, e que me transportavam a diferentes eventos, tinham sido

vandalizados. Apesar disso, continuei a minha missão e, nas

reportagens que transmiti, mencionei todas as ocorrências

Experienciei momentos bastante bizarros. Perguntei ao motorista

do veículo, um jovem filiado da Frente Popular, qual era o valor dos pára-

brisas, pois tencionava pagar os estragos. Respondeu-me com um

sorriso sarcástico: “Oficialmente custam 90 rublos, mas para que tos

vendam tens que pagar 900 rublos”. Era assim a forma de vida da URSS

no ano da graça de 1989. Em seguida, convidei o meu jovem motorista

para jantar, mas, à entrada do restaurante, estava uma fila enorme. O

jovem dirigiu-se ao porteiro, disse-lhe algo que não consegui

interceptar, e este deixou-nos entrar, ignorando a grande fila. No

restaurante, fomos conduzidos para uma mesa onde se encontravam

duas pessoas. Iniciámos imediatamente uma conversa; o homem tinha

aproximadamente 40 anos e a mulher era bastante mais jovem; depressa

percebi que eles não se conheciam. O homem era um cidadão romeno

proveniente de uma aldeia perto de Cernauti e estava de visita aos

familiares. Quando descobriu que tinha vindo da América, retirou da

mala uma garrafa de licor e colocou-a à disposição de todos os

presentes. A mulher era uma cabeleireira russa de Celiabinsk que veio a

Chisinau em busca de trabalho porque estava saturada da vida

desesperada que levava na sua cidade degradada e poluída.

Após a refeição, despedimo-nos cordialmente, mas, à saída do

restaurante tive uma nova surpresa. O porteiro trancara a porta e não a

abria antes de receber o seu suborno. Cada cidadão soviético

desenrascava-se como podia!...

29

KGB e a minha dívida

Num dos últimos dias da minha estadia, fui chamado pelo diretor do

hotel Inturist (onde me encontrava hospedado). Num tom baixo e

evidentemente assustado, comunicou-me que no dia seguinte, pelas

nove horas, devia apresentar-me no seu gabinete porque duas pessoas

do governo desejavam conversar comigo. Respondi que nesse dia já

estava marcada uma reunião importante e pedi para adiar o encontro.

Tal não era possível. No dia seguinte esperava-me o ministro da

Transnístria da Republica Moldava (um russo cujo nome não lembro) e o

Ministro da Administração Interna, General Muntea, acompanhados de

um intérprete romeno, russo e inglês. Interrogaram-me durante duas

horas sem que percebesse o que realmente desejavam saber. Só

compreendi as suas intenções quando o encontro se aproximou do fim.

No ano de 1980, publiquei o livro “Bessarábia e Bucóvina”, que fora

traduzido pelo KGB com o propósito de denunciar as atividades de

determinados activistas soviéticos. Os meus interlocutores queriam

saber quanto dinheiro tinha recebido dos imperialistas americanos para

denegrir a imagem da União Soviética. Contive a minha vontade de rir.

Embora o livro tivesse sido publicado há oito anos, somente há dois

meses recebi o primeiro (e último) cheque no valor de 25 dólares pelos

direitos de autor. Aleguei que, enquanto investigador e romeno, tinha

decidido que era meu dever escrever sobre um assunto pouco

conhecido no mundo anglo-saxónico. Aleguei ainda que fizera o meu

doutoramento na universidade de Columbia, uma instituição bastante

cara, a qual tive acesso somente porque tinha obtido uma bolsa. Tratou-

se apenas de uma forma de retribuir o investimento que em mim fora

feito. Tive a sensação que lia nos seus rostos expressões reveladoras de

indignação e, até, de pouca consideração. As autoridades de Chisinau

pressentiam que na União Soviética algo estava a mudar porém estavam

céticos do facto de que, efectivamente, algo poderia acontecer.

30

Religião e Politica

No ano de 1989, em Chisinau, pude observar um fenómeno

inesperado: uma procura crescente pela religião e pelas igrejas. Após

70 anos de ateísmo oficial, marcado pela sistemática destruição dos

locais de culto, subitamente na «aldeia» soviética foi relembrada a

religião. Naquele tempo, as pessoas estavam a reconquistar a liberdade

religiosa. Moscovo, para não perder o controlo face à nova tendência,

nomeou em Chisinau dois bispos da sua confiança. Primeiro, foi

designado o arcebispo Serapion Fadeev, um russo que não ocultava o

ódio ardente face aos romenos. Em seguida, fora designado um bispo

com origem romena, Vladimir Cantareanu, que nunca passou de uma

mera marioneta.

No ano de 1989, esses bispos integraram centenas de indivíduos na

hierarquia da igreja, nomeando para sacerdotes ortodoxos muitas

pessoas que não tinham recebido instrução, que não sentiam nenhuma

vocação, e até alguns indivíduos que tinham violado leis do Direito Civil.

Moscovo recomendava-lhes que fossem capazes de ler, escrever (num

nível básico) e falar um pouco de romeno. Aos crentes foi exigida a

doação de uma quantia de dinheiro correspondente a um ordenado

anual que visava sustentar os bispos moscovitas.

Assim, Moscovo expulsou novamente a Igreja Ortodoxa Romena da

Bessarábia e continuou o mesmo jogo político e geopolítico que fazia há

mais de 200 anos. A Ortodoxia Romena abrira as portas da sua alma e a

Ortodoxia Russa soube tirar partido da sua vulnerabilidade e irrompeu

com tanques e armas! Harasho7 irmandade Ortodoxa!

Durante a minha estadia em Chisinau, descobri que o Estado estava

a reconstruir o Mosteiro de Capriana, fundada pelo Stefan, o Grande,

pelo que me dirigi para lá de carro. À saída de Chisinau, a polícia

mandou-me encostar o veículo e informou-me que eu não estava

autorizado a sair dos limites da cidade e, se quisesse visitar o Mosteiro,

tinha de alugar um carro à agência Inturist. No dia seguinte, aluguei um

7 Palavra russa para “Muito bem”

31

carro com motorista e um guia que também era tradutor e juntos

visitámos o monumento. Paguei para ser vigiado e seguido pelo KGB! As

obras do Mosteiro de Capriana encontravam-se numa fase avançada

pelo que pude contemplar o seu esplendor. Para a minha admiração, o

meu guia, um agente do KGB, que regressara fazia pouco tempo de uma

missão na Índia, tomou a iniciativa de rezar e de doar dinheiro para a

Igreja. O Abade do Mosteiro, o Reverendo Peter Buburuz, o único monge

que aí habitava, recebeu-nos com visível receio e temor a “Deus”. No

futuro, ele veio a ter por companhia bispos romenos da Bessarábia…

Cernauti

De Chisinau, parti em direcção a Cernauti, onde aguardavam por

mim outros romenos e outros acontecimentos. Viajei de comboio

durante a noite, devagar, pelo que tive a oportunidade de conversar com

diferentes passageiros. No comboio, soube-se rapidamente que vinha da

América e muitos vieram ver-me, por curiosidade. Descobri que as

pessoas deixaram de temer a autoridade e exprimiam a sua opinião

livremente. Estava claro que nos aproximávamos de uma nova era.

Num dado momento abordei uma mulher de olhos azuis que, apesar

da idade avançada, continuava bela. Falava o idioma romeno na

perfeição, como se nunca tivesse abandonado o seu país. Na companhia

dessa senhora, dei um passeio pelo corredor do comboio. O que ela me

relatou emocionou-me imenso…

Provinha de uma família de judeus da localidade de Iasi, o seu pai

fora comunista. No ano de 1940, depois de a Bessarábia ter sido cedida,

o seu pai decidira refugiar-se na União Soviética juntamente com a

esposa e as filhas. Atravessou, de noite, o rio Prut tendo pago a um

barqueiro romeno que, posteriormente, denunciou às autoridades a

família inteira, encaminhando-os para a sede do KGB. Aí, logo no

primeiro dia, o pai fora separado da sua esposa e das filhas que nunca

mais obtiveram notícias dele… Ainda na primeira noite, a sua irmã mais

32

velha, na altura com 15 anos de idade, fora levada a um “inquérito”.

Aquele método de “inquirição” foi repetido todas as noites ao longo de

um mês e, só terminou quando a jovem adoeceu e, pouco depois,

faleceu… A irmã sobrevivente e a sua mãe foram enviadas para um

campo de refugiados em Ural, mas logo após a guerra mudaram-se para

Balti. Foi ali que a mulher concluiu os estudos superiores e escolheu

ficar. Sem esconder a tristeza, disse-me que não tinha notícias dos

familiares que ficaram no país e, acrescentou que não lhe restava mais

ninguém… Perguntei-lhe se tinha família e filhos e ela respondeu-me de

forma pensativa e pesarosa: “Nunca cheguei a casar! Com quem poderia

eu casar quando à minha volta apenas encontrava russos alcoólicos e

corrompidos?” Antes de sair do comboio, ela disse-me que teve muito

gosto em ter tido a oportunidade de falar romeno…

Cheguei a Cernauti, pensativo, contudo, regressei rapidamente à

realidade porque, mais uma vez, como em todos os outros lugares, fui

recebido por um “oficial” que me conduziu ao hotel, onde aguardava um

outro “oficial”. O último era jovem, alto, apresentável, e a sua aparência,

no seu todo, lembrava um “Viking”. Deu-me um aperto de mão e,

amigavelmente, afirmou que podia ajudar-me na minha missão de

repórter desde que lhe contasse, com antecedência, o que planeava

fazer. Descobri, posteriormente, que ele era o diretor do hotel e detinha

o posto de tenente-coronel do KGB.

Uma das guias do hotel era a senhora Rusu, romena da Bucóvina,

cujo marido trabalhava ao serviço da língua romena no posto rádio de

Cernauti. Esta apresentou-me outros romenos, entre os quais o Prof.º

Bostan, que trabalhava na universidade romena da cidade. Este

convidou-me a assistir a uma das suas aulas, que decorria no idioma

romeno, e, em seguida, levou-me a um serão romeno que teve lugar num

restaurante fino da cidade.

Os participantes eram homens que tinham sido educados na antiga

Roménia. Estes recitaram poemas patrióticos que tinham aprendido

antes da guerra. Tratou-se de uma noite nostálgica embora também

tivesse sido agradável. Posteriormente, surgiram as complicações.

33

O Castelo de Hotin e a Floresta de Cosmin

O senhor Rusu, o repórter, convidou-me para visitar o Castelo de

Stefan, o Grande. Apesar de saber que isso implicava sair dos limites da

cidade, aceitei. O castelo era imponente, estava em bom estado de

conservação e tinha a altura imponente de uma colina, mantendo, para

sempre, o domínio sobre as águas do rio Nistru. Passeámos pela

localidade, tirámos muitas fotografias, conversámos e, por fim, voltámos

a Cernauti. Só havia uma saída do castelo e esta encontrava-se

bloqueada por dois carros da polícia. Apercebi-me então que fôramos

seguidos. O senhor Rusu aconselhou-me a permanecer calado e

garantiu-me que sabia como conversar com as autoridades. Verifiquei

que ele tinha razão, uma vez que após breve diálogo, os veículos nos

deixaram passar.

Para que a visita turística ficasse completa, o meu amável guia

desviou-se do percurso e levou-me a ver o Castelo de Hotin e a Floresta

de Cosmin, que faz fronteira com a Roménia. Confesso que, desta vez,

senti medo e hesitei em aproximar-me demasiado da fronteira.

Quando cheguei ao hotel, já era deveras tarde e fui imediatamente

notificado que o diretor desejava ver-me no dia a seguir pela manhã.

Quando me encontrei com o diretor, em privado, este demonstrou-se

desiludido por eu não ter seguido o seu conselho. A insistência do

diretor não me convenceu, pelo que no mesmo dia, continuei a ser

intrépido. Pouco depois do almoço, avistei um grupo de turistas romenos

que entraram num autocarro que se destinava a visitar a cidade. Sem me

apresentar, perguntei-lhes se podia ir com eles e eles aceitaram-me.

Tanto no autocarro como durante o passeio, iniciei conversas com

várias pessoas. Surpreendeu-me o facto de dois deles alegarem que a

minha voz não lhes era estranha. Nessa altura, muitos romenos eram

ouvintes da “Voz da América” e, depois de ter retornado ao país, muitos

reconheceram-me pela voz. Duas mulheres do respectivo grupo

comentavam que eu seria, provavelmente, um diplomata romeno.

34

No cemitério de Aron Pumnul

O autocarro fez a última paragem no cemitério velho de Cernauti,

onde repousam muitos romenos célebres. Quando a visita estava a

chegar ao fim, perguntei sobre as carências e a miséria do país. Todos à

minha volta ficaram surpreendidos com a pergunta e, subitamente, fez-

se silêncio. Em seguida, ironicamente, coloquei a seguinte pergunta

retórica: ”O parasita detentor do poder, o que é chamado de Ceausescu;

pensam suportá-lo por muito mais tempo?” Imediatamente, os meus

compatriotas linguísticos começaram a agitar-se, a dividir-se em grupos

e a discutir entre eles, assustados. Deixei-os a todos em estado de

choque e saí sozinho em direcção ao centro da cidade, onde apanhei um

táxi e regressei para o hotel. Ao chegar, averiguei que o diretor se

encontrava à minha espera, furiosíssimo. Num tom severo, advertiu-me

que comunicou às autoridades moldavas a minha atitude provocadora,

avisou-me também que entre a URSS e a Roménia existia um tratado de

extradição. Daí segue-se que não me era permitido deixar o hotel sem o

seu consentimento. Devo reconhecer que tive medo. No início de

Novembro de 1989, não sabia que os dias de Ceausescu estavam

contados. Fiz um telefonema para um número confidencial da Moldávia e

foi-me assegurado que iram ser tomadas medidas que garantissem a

minha protecção… (Quando voltei para Washington descobri que o

Departamento de Estado, a dado momento, tinha recebido do Ministério

das Relações Externas Soviético uma queixa oficial sobre a minha

“transgressão” em Cernauti).

De regresso a Moscovo via Chisinau

Conforme o trajecto estabelecido previamente, de Cernauti,

regressei a Chisinau. Contudo, no dia a seguir, pareceu-me que devia

sair da cidade. Pouco tempo depois, aguardava-me um automóvel

Mercedes e uma tradutora jovem e bastante bronzeada. Era uma

35

moldava, da região de Prut, que trabalhava [na companhia aérea]

“Aeroflot” e que regressara das suas férias em Cuba. Afinal, os

soviéticos também tinham uma classe privilegiada! O automóvel

conduziu-me até à porta do avião, onde reparei num grupo de russos que

estavam a conversar e, quando me aproximei deles, verifiquei que me

olhavam com expressões de hostilidade, apenas porque o meu idioma

era o romeno. Quem era eu para ser acompanhado de veículo até ao

avião? No avião, ao meu lado, estava sentado um capitão romeno da

Bessarábia que vivia na Sibéria com a sua esposa russa. Conversámos

um pouco e concluímos que a União Soviética estava prestes a passar

por uma mudança radical. Ele sorria, despreocupadamente, porque

estava seguro de que o regime não mudaria. Porém, passados apenas

dois anos, a União Soviética já não existiria!

Regressei a Moscovo, de onde segui de autocarro em direcção a

Riga. No comboio, vislumbrei a civilização superior do Báltico ainda

antes de chegar a Riga. Partilhei o vagão com uma jovem de aspecto

cuidado, bastante delicada, que se destacava dos restantes

passageiros, maioritariamente russos. “Nós misturamo-nos com os

russos, recebemo-los nas nossas casas, tinha-me confessado um

romeno da Bessarábia, porém eles abusaram da nossa bondade! Os

Bálticos souberam manter a distância! E agora são livres!”

Riga

Em Riga, contactei com a senhora Maria-Macovei Briede e com o

seu marido, o escritor e tradutor Leton Leons Briedis. Maria-Macovei

fora educada na República de Buriat-Mongolia, a sul da Sibéria – local

para onde os seus pais tinham sido deportados. A dado momento,

confidenciou-me, com um sorriso, que quando era criança ficara muito

surpreendida ao descobrir que não era Mongol, que era diferente dos

seus amigos, e que os seus olhos não eram achatados. Posteriormente,

tinha conhecido o Leons em Chisinau, local onde estudara. Depois de

36

terem casado, foi viver para a Letónia. Na cidade de Riga, a dona Briede-

Macovei foi responsável pela publicação do jornal “Glasul” (Voz), o

primeiro com caracteres latinos a ser lançado na Republica da Moldávia.

O casal Briedis apresentou-me um jovem órfão da Bessarábia, educado

na Letónia, que tinha o gosto de ouvir o idioma romeno e também me foi

apresentado um engenheiro bessarábio detentor de outra história

dolorosa. O engenheiro Dan Beshliu estudara em Chisinau durante o

período de tempo correspondente ao mandato de Hrusciov, quando, um

dia, as autoridades locais decidiram destruir a aldeia Stefan cel Mare, da

qual era originário. Os estudantes resistiram, cercaram a estátua do

Stefan cel Mare e, heroicamente, fizeram frente aos ofensores do KGB.

As autoridades agrediram os estudantes com bastões, e estes, para se

defenderem das agressões orientadas sobretudo para a cabeça,

protegeram-se com as mãos. A agressividade foi tanta que muitos

estudantes perderam os dedos. Quando nos encontrávamos no

restaurante, pedi ao engenheiro autorização para fotografar os seus

dedos mutilados. Ele, sorrindo, estendeu as mãos sobre a mesa. Apesar

da evidente mágoa, o engenheiro falava, com saudade, de Chisinau e

sobre a pátria-mãe Roménia, que nunca conhecera. Casado com uma

russa e com filhos educados nas escolas da Letónia, esse romeno em

particular, e outros em circunstâncias semelhantes, apresentava vãs

motivações para regressar à pátria. Existem centenas de romenos

deportados do Báltico para o Pacífico e da Sibéria para o Cazaquistão…

Deixei a antiga União dos Campos de Concentração e, segui por via-

férrea em direcção a Helsínquia. Na Finlândia, finalmente pude

despertar desse sonho ou desse pesadelo que ainda hoje relembro.

37

Epílogo

… De regresso a Washington, após os acontecimentos de

Dezembro de 1989, encontrei-me com a pessoa que me instruiu antes de

viajar para Moscovo. Após uma discussão amigável, contei-lhe que se

tratara de uma grande coincidência ter chegado à URSS um pouco antes

da queda do Ceausescu. “Hey Nick”… disse, dirigindo-me um sorriso,

recordando a declaração de um estadista inglês: “Na História, nada

importante acontece por acaso!”

No desenrolar de grandes acontecimentos, eu não passei de um

pequeno parafuso. Agora, olhando para trás, apercebo-me do quanto fui

explorado. De facto, eu usei a “Voz da América” em prol da pequena

questão romena, ao mesmo tempo que era usado a favor dos grandes

interesses americanos! Assim se escreve a História!

38

A Tough Mission, by “Voice of America” reporter in

Bessarabia8, Bucovina and USSR

October – November, 1989 – Testimonies9

Nicholas Dima10

Between Professor and Reporter

In the year of 1989, I was working as a reporter and analyst at

Washington D.C. “Voice of America”‘s radio station. Previously, I taught

for four years in the Special Military School of American land forces “J.

F.Kennedy”, North Carolina.

This office was the best I’ve had in America. I was proposed to

remain as a permanent teacher, but taking into account the Soviet policy

of Perestroika, which I didn’t understand in that moment, I chose to

return to the Voice of America and stay in touch with the Romanians

listeners through the radio. In that time, I naively believed in an united,

fair, human and prosperous Romania.

8 Bessarabia is related to a historical region in Eastern Europe. The territory is divided

between Moldova (northern part) and Ukraine (southern part or "historical

Bessarabia"). Bessarabia was the name the Russian Empire used to identify the

Eastern part of Moldova principality donated by the Ottoman Empire to Russia in 1812,

through the Treaty of Bucharest, after the Russian-Turkish War (1806-1812). Under the

Russian domain it was structured the general Government of Bessarabia. The

remaining territory of Moldova joined Wallachia in 1859, originating the kingdom of

Romania.

9Originally written in Romanian and posteriorly translated by Inês Duque, ORBE’s

collaborator.

10Former Professor of American Society and Civilization and the Anglophone World at

the Djibouti University; email [email protected]. This paper draws on my article

available on Literatura si Arta din Chisinau magazine.

39

A new Era

The glasnost and perestroika policies created by Mikhail

Gorbachev in the late 80’s, raised doubts among several analysts. I’ve

always looked forward the communist collapse, but in the precise

moment that such event could actually come true I found it hard to

believe. Looking back nowadays, I realize that the Communism’s

decadence was imminent, and was in fact narrowly prepared inside and

outside the system itself.

In 1989, as a reporter and a Romanian worried about the future of

his country, I noticed an intensification of United States’ concerns

towards Romania.

The “Voice of America”, the new distention in the Soviet Union,

allowed me to interview via telephone many Romanians from Bessarabia.

Something had changed in Kishinev, which encouraged me to propose

myself to make a report in the local. Surprisingly, the proposal was

immediately approved by the Administration, and in October 1989 I

started following a path designed on my own: Moscow, Kiev, Kishinev,

Chernivtsi, Riga, where the first newspaper written with Latin alphabet –

destined to Bessarabia – appeared, Leningrad, and finally Helsinki,

Finland. In this route I was able to contact with different groups of

Romanians, but the main target of this mission was Bessarabia.

A Tough Mission

It was hard, with many risks. The Soviet Union still existed, perestroika

was meeting its end, but locally I found several difficulties. I shall add

that the processing I did in Washington before I started this mission

frightened me. I had no permission to dodge the path, to cross the limits

of the cities I visited, to contact confidentially with anybody. I could only

exchange my money (in dollars) in the bank. Also, I was not allowed to

receive gifts… At one time, I asked myself “What am I authorized to do?”

40

I wished to give up on the mission. However, the person who was

responsible to instruct me smiled and said: “I must fulfill my duty and

warn you. You must manage yourself in the area.” Then, I was given the

contact of the American Embassy in Moscow, to where I could call in

case of danger. “Someone will answer you at any time of the day.”,

ending the conversation and wishing me success. This contact was

utterly useful, because I practically transgressed all the imposed rules…

Moscow

Even in Washington I found many difficulties. Although the route I

was about to roam had been approved by the INTURIST (Soviet official

agency for Tourism – KGB) and all my expenses reimbursed (hotel,

transports, guides), I wasn’t given any visas until a few days after my

arrival in Moscow, where I had an unpleasant surprise. In the Red

Square, which is a very crowded place, I came across a person who

seemed familiar to me. Before I had the chance to identify him, the

person in question disappeared into the crowd, following the opposite

direction of mine. He was a “great Romanian dissident” who was being

chased by the security forces, and also had recently received an entry

visa for the United States. As far as I’m concerned, an individual in a

similar situation (without a permanent residence) can leave America but

has no permission to return. What was he doing in Moscow? Later, I

found out that he managed to come back to the United States.

After the Revolution, he was nominated Romania’s ambassador in

Washington so the previous ambassador could be called to come to

Bucharest and suddenly die! How to explain an unexpected death or the

“suicide” of many Romanians who knew too much about the supposed

revolution?

As a reporter, in this tough mission between October and

November of 1989, I convinced myself that Ceausescu’s regime was

close to its end. In fact, the great majority of the eastern European

41

countries were collapsing, and the Soviet Union was preparing itself to

implode. Ceausescu was surrounded by the countries of the West, and

now it was my turn to retaliate through my reports of the East.

With my personal experience acquired under the communist

regime, my discernment became sensitized. The Soviet Union was no

longer Stalinist, but was still not a democracy. People seemed to feel

dislocated, searching for a place to belong in a system that remained

unconsolidated. For example, while I was in the hotel, I was paying 100

dollars per night whereas the soviet citizens were only paying 10. The

hotel’s payment included breakfast and it was common to see American

tourists complaining about the food scarcity. The markets had few offer

and yet all of them had enormous queues of clients. Again, I had an

unpleasant surprise, this time in one market. I found a group of

Romanian tourists and heard one of them saying: “I’d love my children

could see how big is the offer in the Moscow markets!”. I felt shocked to

imagine the Romanian situation during the last weeks of its dictatorship.

Once I’d had a very different impression of the other groups of Romanian

tourist I found throughout USSR. Many of them were luxuriously dressed

and the women among them with an exaggerated make-up. I assumed

these last ones were the party militants’ wives, who were able to live a

wealthy life and travel abroad.

I picked up the train from Moscow to Kiev, and after a short

stoppage I’d make a short visit to Kishinev. Before leaving, I exchanged

100 dollars in the bank. However, I was worried because according to

the official exchange tax I hadn’t acquired the necessary amount for the

daily meal. The official tax was 70 copeici (coins) per 1 dollar, but taking

into consideration the troubled period, in practice it was given 10 rubles

for 1 dollar. (My financial situation would be solved in an ingenious way in

Kiev).

In the Moscow’s platform station, I found a small group of women

who seemed to be talking in Romanian for which I started a conversation

with them. They were from Transnistria and spoke “Moldovan” full of Slav

42

archaisms. I noticed their interest to keep up the conversation, so I

asked them how was their life in the Soviet Union. They told me they

worked in a kolhoz and that the country life was quite dull. I verified the

big difference between these women and the previous tourists privileged

by the Ceasuescu’s regime! It made me feel sad the fact those women

didn’t speak the sweet and melodic Romanian language, and with such

heartbreaking thought I caught the ferry to Ukraine.

Kiev

While I was the hotel I found a Bessarabian young man, from the

Balti village, whose familiars were living in the Ukrainian capital. His duty

was to welcome the Romanian tourists. Although the Soviet regime

fiercely tried to separate Bessarabians from the other Romanians, in

Kiev such restrictions were soft. He confided to me that his mother had

no courage to travel to Balti because Russian was spoken there. When I

explained him that I came from America his reaction broke my heart.

“What do want from us after having left us in such a bitter moment?”, he

said in a somber tone.

In the same hotel I met a group of American tourists who were

planning to tour Kiev by bus. I asked if I could go with them to which they

answered me that I should ask their responsible first, who was a college

professor. After a short conversation, in which I came up with the

conclusion we agreed in many aspects, I was immediately accepted. This

way, I spent a wonderful day with my American companions. During the

tour I was asked the reason I was visiting the USSR and when I told them

that I was a Voice of America’s journalist I felt the rise of empathy

between me and them.

At the end of the day I noticed a group of women, with whom I

spoke to previously, who seemed to be discussing something important.

One of them got into the bus and with a smile in her face informed that

she had a significant amount of rubles for which she asked if I was

43

interested in exchange them giving her ten rubles for each dollar. I told

her I’d do it with pleasure, yet the authorities have warned me not to

exchange money out the official exchange establishments. She had 2000

rubles, which corresponded to 200 dollars, a considerable margin of

profit in relation to the rate practiced in the official sites. After I

answered her she went back to the group and the discussion started

again. Moments later, the same woman said they were willing to give me

their money, so when I came back to the Unites States I’d have to send

them back a 200 dollars check. “There’s no need for you to wait for so

long, I have the checks with me,” I said. So I offered them a 200 dollars

check, and it was in that moment I enriched without violating neither the

Soviet rules nor the Washington conditions.

I moved from Kiev to Kishinev with a humble middle aged

Bessarabian women in a carriage decorated with Moldovan traditional

patterns. She told she got married with an Ukrainian from Transnistria

and she was currently living with their family in Kiev. Her Romanian was

not totally accessible to me, however she wished her children could have

learnt the Romanian idiom but they only studied in Russian. I suddenly

had a sad thought: “How could the children of a woman who moved away

so far from her origins be able to learn the Romanian idiom?”

I’m not sure if this woman ever noticed that she was speaking

Romanian wrongly, adding the fact that her own husband who was

Ukrainian was starting to forget his own language, and to make things

worse both of them couldn’t speak proper Russian! So I started

wondering if this was the future of the “new” Soviet man…

Kishinev

When I arrived Kishinev, I contacted with some members of the

“Popular Front” with whom I had previously contacted by phone. Later,

during the last days of my visit I became fond with some Bessarabians

44

who’re regime’s oppositers. They gave me a warm welcome, invited me

for some of events and even organized a reunion especially for me.

I was touched particularly by the event which took place in the

atelier of the Plastic Artists’ Union… Some participants brought cakes

and ham, others bread, cheese, and also wine… Poems written by

Romanian poets were rehearsed, folk songs played and sung, some

ideas were discussed and together we idealised a beautiful and reunited

Romania in an upcoming future!

Among the participants there were poets, writers, professors,

singers, actors and journalists. The gentle and charismatic presence of

the poet Grigore Vieru was exceled, however, unfortunately he had to

leave us. Those distinct Romanians looked up to me because I came from

the “new world” whereas I couldn’t believe I was between them, in

Kishinev! In this event I realized that my new friends were divided in two

categories from different generations: elders and youthful. The middle

generation had been arrested, deported and killed! I created many

friendships in that collective having invited some of them to visit the USA.

In the middle of this group of fearless Bessarabian Romanians, I

remembered the patriotic spirit I experienced in a Romanian prison back

in the 50´s, when the country’s elite was imprisoned. Evaluating the

mentality and the daily life, I compared the present Bessarabia with the

Romania’s situation forty years ago. I had hope that such mentality could

be the salvation of romanticism! During my stay in Kishinev, I was invited

to many concerts and spectacles. The new generation of Bessarabians

had implemented new roots of romanticism in the hearts of the

Romanians of Stefan cel Mare’s (Stephen, the Great11) lands.

I went to some Popular Front’s reunions where I had the

opportunity to discuss with many people, sending daily reports to The 11Stefan cel Mare (Stephen the Great, 1433 – 1504), was a Moldovan prince who’s

remembered in European History due his resistance to the enlargement of the Ottoman

Empire. Stephen fought in forty six great battles and only lost two. He turned Moldova

into a strong state and assured its independence.

45

Voice of America. However, all the messages and reports I transmitted

didn’t please the authorities. The moment I got permission to send the

messages from Kishinev’s base to Washington’s, I was immediately

called to the local government to be inquired. I was asked if I had a

working ballot in Moldova, to which I answered that I’d been given

permission by Moscow to work in any territory belonging to the Soviet

Union, and that according to the official sources, Moldova was a member

of it. The following night, the tires of the cars I rented from the Popular

Front (Frontul Popular) were all vandalized. Nevertheless, I kept on my

mission, and in the following reports I mentioned everything that had

happened.

I experienced the most bizarre moments. I asked to my motorist, a

young man from the Popular Front, how much was a windshield, once I

had the intention to repair the damages. He answered me with a

sarcastic smile: “Officially, they cost 90 rubles, but if you want them to

sail it you must pay 900 rubles.” This was USSR’s “modus vivendi” in the

glorious year of 1989. I invited him to have dinner with me. The line to the

restaurant’s door was too big, however, the young motorist addressed

the doorman in some way that I wasn’t able to understand what he had

said. A few moments later, the doorman let us in, ignoring the long

queue. Inside the restaurant we were led to a table already occupied by

two people. It didn’t take much time to initiate a conversation. The man

was nearly forty, a Romanian citizen from Chernivtsi who came to visit

some relatives. When he realized I came from America he took from his

bag a bottle of liquor and put it on the table. The woman, on the other

hand, was quite younger. A Russian hairstylist from Celiabinsk that came

to Kishinev to look for a job, because she was tired of the daily life she

used to take in her degraded and polluted city. I quickly realized they

didn’t know each other.

After several meals were served, we said goodbye to each other

cordially, but when we were to cross the way out of the restaurant, the

46

doorman locked us inside and wouldn’t open it without demanding a

bribe. Every soviet citizen would make do his/her way!...

KGB and the incurred debt

In one of my last days of my stay, I was called by the manager of the

Insturi Hotel (where I was hosted). In a low and scarred tone, he told me

to be in his cabinet at nine o’clock the following day. Two people from the

government wanted to talk with me, but by that time I would be having an

important reunion, so I asked if the conversation couldn’t be postponed.

It was not possible. The next day the Minister of Transnistria and the

Moldovan Republic (a Russian man whose name I don’t remember) and

the Minister of the Internal Administration, general Muntea, were waiting

for me with their interpreter of Romanian, Russian and English. They

“interrogated” me for two hours without perceiving what they wanted

from me. It was only in the end that I understood their real intentions.

In 1980, I published a book entitled “Bessarabia and Bucovina”

which was translated by KGB to denounce the activities of many soviet

activists. My interlocutors wanted to know how much the American

imperialists had paid me to vilify the image of the Soviet Union! I held my

laugh. However the book was published eight years ago, it was only two

months ago that I received the first (and the last) 25 dollars’ check for

the copyright. I pleaded that as a researcher and Romanian, I decided

that it was my duty to write about a not well known subject in the Anglo-

Saxon world. I added that I did my PhD in Columbia University, a very

expensive institution to which I could only apply because I was given a

scholarship. It was merely a way to repay the investment that was made

on me. I could read the sensations of indignation and little consideration

on the revealing expressions on their faces.

Kishinev authorities could sense that something was changing ,

however, no one believed that something could actually happen.

47

Religion and Politics

In the year of 1989, in Kishinev, I witnessed an unexpected

phenomenon: a growing search for faith and churches. After seventy

years of official atheism marked by the systematic destruction of places

of worship, the religion was suddenly remembered in that soviet

“village”. People were reconquering their religious freedom.

Trying not to lose its power over Kishinev, Moscow nominated two

trusty bishops: Serapion Fadeev, Russian, who wouldn’t bother to hide

his hate towards Romanians, and Vladimir Cantareanu, with Romanian

origins, nothing but a puppet.

That year, these bishops integrated hundreds of people in the

church hierarchy. Several of them were appointed to become orthodox

priests, even the great majority of them had no formation, vocation, or

even transgressed the Civil Law. Everything that Moscow required of

them was the basic ability to read and write and a little domain of the

Romanian language. It was still required donation to the Muscovites

bishops of a sum of money corresponding to an annual salary!

Once again, Moscow expelled the Romanian Orthodox Church of

Bessarabia keeping the same political and geopolitical game it had been

playing for the last two hundred years. The Romanian Orthodox had

opened the doors of their souls and the Russian Orthodox got that

chance to enter with tanks and weapons! Harasho12 Orthodox

brotherhood!

While I was in Kishinev, I found out that the State was rebuilding

Capriana’s Monastery, founded by Stephen, the Great. One day, I

decided to go and visit it, but when I was about to leave Kishinev the

police ordered my to pull over my vehicle. I was informed that I was not

allowed to cross the limits of the city, and if I wanted to visit the

Monastery I had to rent a car to Insturist. The following I rent a car with

12Russian word for “Very good”.

48

motorist and also hired a guide and translator, and together we visited

the monument. I was paying to be watched and followed by the KGB!

The monastery’s repair work was in an advanced state which

enabled me to contemplate its splendor. To my surprise, my guide, a

KGB officer, who had recently returned from a mission in India, took the

initiative to pray and donate some money to the church. The only abbot in

the monastery, Reverent Peter Buburuz, welcomed us fearfully (as every

worshiper of God). He would share the company of the Romanian

bishops afterwards…

Chernivtsi

I left Kishinev and went to Chernivtsi, where other Romanians and

events awaited me. I traveled by train during the night which gave the

chance to talk with some passengers. On the train it was rapidly known I

was from America and for curiosity some passengers would come at me

to see me closer. I noticed that people had stopped fearing the

authorities, and expressed their opinions freely. It was evident that a new

era was close.

At a certain moment, I started talking to a blue-eyed women whose

beauty hadn’t been vanished by aging. She spoke the Romanian idiom

perfectly, as if she had never left the country! One day, while we were

walking through the train’s corridor she told me something that moved

me deeply…

She was from a small community called Iasi, raised in a Jewish

family. Her father was a communist.

In 1940, after Bessarabia was given away to USSR her father

decided to find refugee there with his wife and daughters. He paid a

Romanian boatman to let him and his family cross the Prut river by night,

however, the boatman denounced the whole family to the KGB. The

following day, her father was separated from them, and they never heard

49

about him again… In the first night, her older sister who was fifteen by

that time, was taken to an “interrogatory” which was repeated for a

month until she got sick and died… Her mother, younger sister, and

herself, were sent to a refugees’ camp in Urali, but when the war ended

they were moved to Balti, where she finished her studies and settled

down definitely. Unable to hide her sadness, she confessed she never

new what happened to her relatives who were left behind in the country

and that she had nobody else… I asked her if she had family and

children, to which she answered in a thoughtful and sorrowful way: “I

never got married! How could I when I was all surrounded by alcoholic

and nasty Russians?”.

Moments before she left the train, she turned to me and said it had

been a pleasure to have the opportunity to talk with a Romanian…

I arrived Chernivtsi thoughtful, but I was quickly pulled back to

reality because I was received by an “official” who’d guided me to the

hotel where another “official” was waiting for me, as it had happened in

the other places I passed by. The last one was young, tall, and

personable; whose aspect reminded me of a Viking. He gave me a

handshake and told me in a friendly tone he could help me with my report

as long as he’d let him know my next move. Soon, I discovered he was

the hotel’s manager and a KGB’s lieutenant colonel.

One of the hotel’s guides was Mrs. Rusu, Romanian from Bukovina,

whose husband worked at the service of the Romanian language at

Chernivtsi’s radio station. I was presented by her to other Romanians;

one of them was Professor Bostan who worked for an university in the

city. He invited me to attend to one of his classes, taught in Romanian,

and to join him by noon in a fine restaurant. There, men who were

educated in the “old” Romania declaimed patriotic poems written and

learnt before the war. It turned out to be a very pleasant night, until new

problems emerged.

50

Khotyn’s Castle and the Forest of Cosmin

Mr. Rusu, a reporter, invited me to visit Stephen (the Great) Castle,

and although it meant to cross the city’s limits I accepted. The castle was

majestic, well preserved, and had the height of a hill, standing before

Nistru river. We strolled around the place and took many pictures,

discussed some ideas and finally came back to Chernivtsi. There was

only one way out from the castle which was blocked by two police cars. I

realized we had been followed all the time, but Mr. Rusu told me to

remain in silence, assuring me he knew how to deal with the authorities.

To my fortune, he was right, and some minutes later after a short

dialogue our way was clean.

To complete my touristic ride, my amiable guide took me to

Khotyn’s Castle and the Forest of Cosmin that made frontier with

Romania. This time, I confess I was a little scared for which I dared not to

get too close to the frontier.

When I arrived to the hotel it was already very late, yet I was

notified that the manager wished to meet with me the following day by

morning. When we met in private he proved to be disappointed because I

didn’t follow his advice. His persistence, however, didn’t convince me so

I kept on being dauntless. That day, after lunch, I saw a group of

Romanian tourists getting in a tourism bus. Without presenting myself, I

asked them if I could join them, and they accepted.

I started several conversations with them during the trip. I was

surprised when two of them said that my voice wasn’t strange. In fact,

many of them used to listen to the “Voice of America”. Still, two women of

the group commented I’d probably be a Romanian diplomat.

51

Aron Pumnul Graveyard

The last stop was in an old Chernivtsi’s graveyard, where many

renowned Romanians rest in peace.

When the visit was almost ended I asked about the difficulties of

the country. Everyone stared at me in silence. Then I asked ironically the

rhetoric question: “The power holder parasite called Ceausescu, are you

thinking to support him much longer?”. Immediately, all my compatriots

became scared and agitated, and started to discuss with each other. I

left them there and caught a taxi to the hotel on my own.

Back in the hotel, I found the manager waiting for me very angry. In

a severe tone he adverted me that he had communicated with the

Moldovan authorities about my provocative behavior, and also warned

me that Russia and Romania had an extradition treaty. Hence, I could not

leave the hotel again without his permission. I must admit I was afraid. In

the beginning of November of 1989 I could never imagine that

Ceausescu’s days were counted.

I made a phone call to a confidential Moldovan number through

which I was assured that measures would be taken to grant my safety…(

When I came back to Washington I discovered that the previous State

Department had received a complaint from the Soviet External Relations

Ministry due to my “transgression” in Chernivtsi).

Back to Moscow via Kishinev

According to the route previously established, I returned to

Kishinev, though the next day I felt that I should leave the city. My

translator, a young tanned woman, was waiting for me inside a

Mercedes. She was Moldovan, from the region of Prut, currently working

for “Aeroflot” airline and who just came back from vacations in Cuba.

There was a privileged soviet class after all!

52

I was taken to the plane’s door, where a group of Russian speakers

were talking to each other. When they noticed my presence it seemed

they looked at me with hostility just because my language was Romanian.

Who was I to be held to the airport? In the plane, a Romanian captain

from Bessarabia who was living in Siberia with his Russian wife, was

sitting beside me. We talked a little bit about the radical change we both

agreed Soviet Union was about to face. He smiled lightly because he was

sure that the soviet regime would never change. However, in a couple of

years the Soviet Union would collapse.

So I returned to Moscow, where I caught a bus towards Riga.

Later, in the new train I was able to experience the Baltic superior

civilization before I arrive Riga. I shared the wagon with a good looking

young lady whom I easily detached from the other travelers, being the

great majority of them Russians. “We mixed ourselves with the Russians,

welcomed them in our homes, but they abused our kindness! The Baltics,

on the other hand, maintained a fair distance, and now they’re free!”, a

Bessarabian Romanian confessed me.

Riga

In Riga I contacted with Mrs. Maria-Macovei Briede and her

husband, the writer and translator Leton Leons Briedis. Maria-Macovei

was raised in the Republic of Buriat-Mongolia, south Siberia, where her

parents were deported. She told me, smiling, that when she was a child it

was a surprise for her to discover that she was not a Mongol like her

friends (her eyes were round and not flat). She met her husband in

Kishinev, where he studied. After their marriage, they moved to Latvia,

where Maria stood responsible for the “Glasul” (“Voice”) journal, the first

one to be written with Latin characters in Moldova.

I was introduced by them to a young orphan from Bessarabia,

raised in Latvia, who was pleasured to listen to the Romanian idiom, and

a Bessarabian engineer who had a painful story. His name was Dan

53

Beshliu, and studied in Kishinev during Hrusciov’s regime. One day, the

local authorities decided to take down the Stefan cel Mare village, from

where he was a native. The students resisted: surrounded the statue of

Stephen the Great statue and bravely faced the KGB opponents. These

last ones fought back the students with hard sticks, who had anything to

defend themselves from the attacks but their own hands. Many students

lost their fingers. Later, when we were having dinner in the restaurant I

asked him if I could take a picture of his mutilated fingers. With a smile on

his face, he stretched his hands on the table. Although his memories

were filled with sorrow, he confessed missing Kishinev and his

motherland he had never had the chance to know, Romania. He was

married with a Russian woman, and their children were being educated

in Latvian schools, so like many other Romanians he had vain motives to

return to his homeland. There are hundreds of Romanians who were

deported from the Baltic to the Pacific, and from Siberia to Kazakhstan…

I left the old Union of concentration camps and through the

railways I roamed to Helsinki. It was in Finland that I finally could wake

up from that dream, or nightmare, that remains in my memory till today.

Epilogue

Back to Washington, after the December of 1989, I met with the

person who instructed me before I leave to Moscow. After a friendly

discussion I told him it seemed to be such a coincidence that the end of

the USSR took place before and yet close to Ceausescu’s downfall. “Hey,

Nick! In History nothing important happens by chance!”, he said smiling

and quoting an English politician.

Throughout all the events I was nothing but a simple spin, but

looking back now I realize how much I had been explored. In fact, I used

the “Voice of America” in favor of a small Romanian issue, therefore I can

say I was used in favor of the American interests! This is how History is

written!

54

A Organização das Sociedades na Pré-História13

Sofia Morais14

Os comportamentos do homem pré-histórico são muitas vezes

tidos como “arcaicos” porém, de acordo com as pesquisas mais

recentes, verifica-se que tal poderá induzir-nos em erro. A eficiência do

homem deste período reflecte-se na maneira como o homem vive

integrado na natureza. Ele observa o que o rodeia e o ecossistema onde

vive faz parte dele. Devido à instabilidade ambiental, ele escolhe o local

que melhor lhe proporcione a sua sobrevivência.

O período em estudo é o Mesolítico, que está delimitado por duas

fases: o fim do Pleistocénico e o Neolítico. Durante este período,

sucedem-se múltiplas oscilações entre fases frias e quentes, o que

possibilitou a formação de novos ecossistemas. As paisagens tornam-se

mais florestadas, dando a mega fauna pleistocénica lugar a herbívoros

de pequeno e médio porte (veado, corço, javali, auroque, coelho, lebre).

Tal realidade coaduna-se também com a crescente importância que os

alimentos vegetais passam a ter (frutos, fungos, tubérculos, raízes)

assim como os recursos aquáticos (marinhos, fluviais e estuários).O

fenómeno que acabou com esta fase ficou conhecido como Dryas III e

consistiu num episódio frio por volta de 10.000 B.P., por isso é

considerado um fenómeno de retrocesso muitas vezes associado à

Revolução Neolítica.

O homem que sobreviveu a todas estas contrariedades teve a

capacidade de escolher o que era certo para sobreviver, o que revela a

importância da eficiência nas suas acções. Como o fez ao certo, esse é o

objecto deste estudo que nos levará a compreender como terá

13Texto originial.

14Faculdade de Letras da Universidade Lisboa

55

sobrevivido a este “caos climático” e o que perdemos dele ao longo do

tempo.

Tudo aponta para que estes “sobreviventes” tenham aprimorado

as suas capacidades de organização através da observação directa, em

grupo, da natureza. É em grupo que o homem se fortalece, sendo por

isso necessário descrever a comunidade em que se insere. Para um

melhor conhecimento desta vivência usaremos um método que compara

o agricultor típico do Neolítico com um caçador-recolector do

Mesolítico, de modo a testar a eficiência.

Durante este período o homem sobrevive à base da caça-

recolecção. Estes nómadas pensam a curto prazo, por isso deslocam-se

com frequência, adaptando-se às vicissitudes da natureza. No Neolítico,

ocorreu uma revolução comportamental: as comunidades tornam-se

sedentárias, vivendo à custa do armazenamento de alimentos e criando

gado. Esta é uma maneira de agir que transformou a vida do homem,

devido às suas escolhas, demonstrando uma maior tendência para

pensar nas suas opções a longo prazo. Do ponto de vista dos grupos

agricultores, um pomar, por exemplo, é um armazém natural onde se

pode ir buscar recursos. Contudo a fome é um problema mais associado

às sociedades agrícolas do que aos caçadores-recolectores. O método

usado pelos agricultores não é tão eficaz devido à sua permanência num

só território. Há uma tendência para o aumento populacional e por

consequência do consumo. Este tipo de comportamento limita o “leque

de escolhas” do agricultor pois, em caso de epidemia ou de catástrofe

natural, o homem está dependente da estabilidade que criou. Por

consequência passa fome, chegando, por vezes a morrer. Quanto ao

pequeno grupo do caçador-recolector (composto por 20-25 membros),

este desenvolve um mecanismo à base da percepção. Quando a sua

realidade muda repentinamente e a sua sobrevivência é posta em causa,

ele mantém a capacidade de se movimentar, podendo agir, explorando

eficazmente territórios alternativos. No limite, quando a sobrevivência é

posta em causa, um membro do grupo pode ser abandonado,

56

solucionando, por exemplo, situações conflituosas. Para além disso, os

caçadores-recolectores têm o hábito de trocar indivíduos com outros

grupos (casos de exogamia), estabelecendo “redes de parentesco” e

diplomacia. Para além dos aspectos referidos, as comunidades do

Mesolítico já faziam divisão de tarefas e trocavam produtos entre

comunidades.

Quando o fenómeno glaciar (Dryas III) ocorre, os homens são

obrigados a reinventar os seus hábitos. A temperatura da terra altera-

se, provocando transformações nos recursos existentes. Os caçadores-

recolectores adaptam as suas práticas simples, tornando-se cada vez

mais complexos, aumentando os níveis de sedentarização, começando

assim a domesticação de alguns animais. Assim afirma o estudo “Site

Catchment Analysis” (Minna Lönnqvist, et al) quando diz: “Environment

ditactes the avaiable plants and animals for hunter-gatherers to use. For

pastoralists the subsistence economy is directly based on animals, but

the type of animals used has been chosen also with respect with the

environment”. Foi nesta época que se fomentou o dinamismo e a

distinção das sociedades que mais tarde migraram para outras áreas

geográficas, originando os primeiros agricultores. Grandmann (1933)

retrata um dos aspectos eficazes destas comunidades: “The adjustment

between the economic system … and… external environment was so

perfect that there was no room for any substancial improvement, so long

as both these factors remained constant. The introduction of population

pressure as a driving force in history is in line with this argumentation.”

Os autores de um estudo sobre “Landscape archaeology in Central

Europe” (A. Zimmermann, et al) acreditam que os primeiros agricultores

preferiam zonas não cobertas por floresta densa porque, segundo eles,

essas áreas não requerem o corte das árvores, permitindo uma rápida e

eficaz ocupação dos campos. Tal comportamento requeria uma

selecção prévia de cada território, tendo em conta a sua fertilidade. Os

“habitats” preferidos são as regiões costeiras, os estuários e as

margens de grandes rios, pois representam uma maior estabilidade e

segurança (quando comparados com o sistema de caça). Os caçadores-

57

recolectores, apesar de serem considerados grupos errantes,

constituíam uma densa produção costeira de recursos, disponíveis

durante todo o ano – os chamados “concheiros”. Neste período verifica-

se uma proliferação de necrópoles, onde os mortos aparecem

enterrados com símbolos que representam os seus feitos em vida. Até

aqui, nada parece indicar que nestas sociedades houvesse “herança de

estatuto”, pois as pessoas distinguem-se pelos feitos.

Tendo em conta a vulnerabilidade do homem face à natureza,

verificamos que este agia de um modo sustentável, fruto de uma

capacidade dedutiva que se harmonizava com o mundo exterior,

comprovando a sua eficácia. Todos os aspectos referidos demonstram

que a existência do ser humano na terra foi posta à prova e que, apesar

de tudo, resistiu com simplicidade, o que nos serviu para aprimorar a

nossa resiliência. Embora esta seja uma história de vitórias,

constatamos que a nossa maneira de olhar o mundo se alterou por

completo. Hoje em dia o homem ocupa a terra de uma maneira

degradante e a rentabilização do ambiente é feita até ao seu limite.

58

Societies' Organization in Prehistory15

Sofia Morais16

The behaviours of prehistoric men are normally seen as “archaic”,

however, according to recent studies, such observations may lead us

into error. In this period, the efficiency of a man is measured by the way

he lives and is integrated in nature. He observes what’s around him and

the ecosystem he makes part of. Due to environmental instability, he

chooses the location which best provides him his survival.

The period under study is the Mesolithic, which is delimited by two

stages: the end of Pleistocene and Neolithic. During this period, a

succession of multiple swings between cold and warm phases takes

place, making possible the formation of new ecosystems. The

landscapes become more forested, being the Pleistocene mega-fauna

replace by small and medium-sized herbivorous (deer, buck, boar,

aurochs, rabbit, hare). This reality is in line also with the growing

importance of plant foods (fruits, fungus, tubers, roots) as well as

aquatic resources (marine, river and estuaries). The phenomenon that

ended with this phase is known as Dryas III, which consisted in a cold

period in 10.000 b.C., being considered as regression phenomenon

usually associated to the Neolithic Revolution.

The man who survived to all these setbacks had the capacity to

choose what was right to do in order to survive, which reveals the

importance of the efficiency in his actions. How did he do that? That’s

the main goal of this study which will enable us to understand how he

managed to survive this “climatic chaos”, and what we had lost of him

throughout time.

15Originally written in Portuguese and posteriorly translated by Inês Duque, ORBE’s collaborator. 16University of Lisbon, Faculty of Letters

59

It would appear that these "survivors" have improved their

organizational skills through direct observation, in groups, of nature. It is

in a group that man is strengthened, so it’s necessary to describe the

community in which he operates. For a wider knowledge of this

experience, we will use a method that compares the typical Neolithic’s

farmer with the hunter-gatherer of Mesolithic, in order to test each one’s

efficiency.

During this period, man survives thanks to hunting and gathering.

These nomads have a short-termed thinking, therefore they move

frequently, getting adapted to nature’s vicissitudes. In Neolithic a

behaviour revolution happens: communities become sedentary, living on

food storage and raising cattle. This way to act transformed men’s life

due to their choices, showing a greater tendency to think of long-term

options. From the point of view of farmers groups, an orchard, for

example, is a natural warehouse where they can get resources. But

hunger is a problem most associated with agricultural societies than the

hunter-gatherers. The method used by farmers isn’t so efficacious

because of its permanence in one single territory. There’s a tendency to

population’s growth, and consequently the consumption. This kind of

behaviour limits the range of choices of the farmer because in case of a

plague or a natural disaster, man is dependent on the stability he

created. Therefore he starves, and sometimes may even die. As for the

small hunter-gatherer group (composed by 20 to 25 members), it

developed a mechanism based on perception. When reality suddenly

changes putting its survival at risk, it still has the ability to move and

explore alternative territories. Ultimately, when survival is in danger, a

group member may be abandoned, solving, for example, conflict

situations. In addition, the hunter-gatherers have the habit of exchanging

individuals with other groups. In addition, the hunter-gatherers have the

habit of exchanging individuals with other groups (exogamy cases),

establishing “kinship ties” and diplomacy. Apart from all the aspects

previously referred, the Mesolithic communities made already tasks’

division and exchanged products between communities.

60

When the glacier phenomenon (Dryas III) occurs, men are forced

to reinvent their habits. The Earth temperature is altered, changing the

existing resources. The hunter-gatherers adapt their simple skills,

becoming more complex, increasing sedentary levels, and beginning to

domesticate some animals. Thus says the study "Site Catchment

Analysis” (Minna Lönnqvist , et al) when it says: “Environment dictates

the available plants and animals for hunter-gatherers to use. For

pastoralists the subsistence economy is directly based on animals, but

the type of animals used has been chosen also with respect with the

environment”. It was at this time that the dynamism and distinction of the

companies that later migrated to other geographical areas was

fomented, originating the first farmers. Grandmann (1933) portrays one

of the effective aspects of these communities: “The adjustment between

the economic system … and… external environment was so perfect that

there was no room for any substantial improvement, so long as both

these factors remained constant. The introduction of population

pressure as a driving force in history is in line with this argumentation.”

The authors of a study about "Landscape Archaeology in Central Europe

"(A. Zimmermann , et al) believe that the first farmers favored areas not

covered by dense forest because, according to them, these areas did not

require the cutting of trees, allowing the rapid and effective occupation

of the fields. Such behavior required prior selection of each area, in view

of its fertility. The preferred "habitats" are the coastal areas, estuaries

and along the great rivers, representing greater stability and security

(compared to the hunting system). The hunter-gatherers, although

considered wandering groups, constituted a dense coastal resources’

production available throughout the year - the so-called "shellmen". In

this period there is a necropolis proliferation, where the dead appear

buried with symbols representing their achievements in life. So far,

nothing seems to indicate that these societies were "status inheritance",

because people were distinguished by their acts in life.

Taking into account the vulnerability of man towards nature, we

find that he was acting in a sustainable way, the result of a deductive

61

ability that was in harmony with the outside world, proving its

effectiveness. All these aspects demonstrate that the existence of man

on Earth has been tested and endured with simplicity, which helped us to

improve our resilience. While this is a story of victories, we notice that

the way we see the world has completely changed. Nowadays, men

occupy the land in a degrading manner, and the environmental

profitability is pushed to its limit.

62

The Geopolitics of Market Socialism17

Rodrigo Pereira18

China in the world

It has become clear over the past few years that China’s presence

outside of China is steadily growing. I will now try to explore such

expansion and how does it fit into the ideal of Chinese geopolitics.

Economically speaking, we no longer talk about China and the

world but rather about China in the world, as Chinese stakes grow in

every economy, in every corner of the world.

The Chinese regime sees itself as uncontested and therefore sets

most of its economical and financial priorities outside of China. China

spends more on its internal policing and security than on its general

defense budget and that has at least two meanings:

1) China is more worried with stabilizing and keeping its population

quite than with any sort of foreign threats;

2) China believes economic investments around the world work

better to increase its sphere of influence than by paying for a bigger

armed forces or an increased military presence outside of China;

As opposition to the United States, China has a global strategy,

rather than a regional one. While China can’t compete with the American

defense budget ($569.9bn for 2015, more than double that of China), it

sure can challenge the United States economically and that means a

reduction of American influence in a world where finance stands as the

single most important value in international relations.

17Original text 18University of Warsaw, Faculty of Journalism and Political Science

63

China’s geopolitical strategy seems to be one of “fighting in all

fronts”.

I believe China couldn’t expand its economical sphere of influence

without the consent of the rest of the world. Even though China is often

criticized for its Human Rights’ record, it sure is the best trade partner

for many countries – and this single aspect of trade makes China differ

from the United States: China doesn’t handpick its trade partners, or at

least not based on their political orientation, form of governance or any

specific set of national rules or identity – China does business with just

about anyone and that only benefits Chinese business in the detriment of

American influence.

It is easy to see China’s growing influence in Africa, particularly in

Zimbabwe, where in the last year alone, economic ties between the two

countries grew exponentially with China establishing itself as a financer

but also as a “good friend” who builds and manages vital infrastructure,

such as highways and bridges. The same goes for Kenya, Uganda and

other African nations.

Zimbabwe started by adding the Chinese Yuan to its basket of

foreign currencies, and then turned it into legal tender, making it

possible for any citizen to use it in its daily purchases. As a response to

that, China cancelled $40m in debt and even though the Zimbabwean

economy is in shambles, China’s strategy is clear – to become friends

with weak natural-resource-rich countries is a wise choice that proves to

be profitable in a long run.

Nothing better for a growing, extremely rich country than a short

period of international crisis to renew and expand its real estate around

the world and I believe China wouldn’t have thrived as much as it did if it

weren’t for the financial crisis of 2008.

The crisis was followed by a period of uncertainty and China was

there to buy all kinds of public and private enterprises around the world

that underwent processes of privatization or declared bankruptcy.

64

One of the clearest examples of such behavior is for me the

privatization of the Greek ports. Greek dock workers went on a strike

protesting against the privatization of the ports but the Greek

government had already chosen the Chinese company COSCO (China

Ocean Shipping Company) as the preferable buyer of 67% of the Pireaus

port. There are now rumors of massive dismissal of dock workers and

the protests in Greece go on. This does sound to me like the Chinese way

of doing business, but in no way it reminds me of socialism or any of Karl

Marx’s writings. Is the Chinese Market Socialism a wilder version of

western capitalism? It does seem so.

China’s COSCO stands practically alone on the run to buy

TRAINOSE, the Greek railway company and if that was to become a

reality, the Chinese would have maritime access to the Suez Canal and

rail lines directly connected to the Balkans, Central and Eastern Europe.

That would bring about revolutionary consequences to Europe – Having

Chinese public enterprises operating crucial public services in Europe

makes us Europeans wonder if we can or cannot do things right on our

own.

From this perspective, not only China expanded its market share

and influence but also its working conditions and its logic of production -

if before China exported a wide range of manufactured products, it now

exports its own model of development.

If the Chinese model will work for much longer in China, nobody

knows, but it is a fact that it starts to work in countries like Vietnam and

that is a bump on the road for China and its geopolitical strategy for

Southeast Asia. China knows that a good relation with Southeast Asia is

absolutely crucial to keep itself safe, but at the same time, China is

scared to be replaced and that seems to be happening as I write.

Reports from 2015 suggested that Vietnam was taking over

China’s role as a hotspot for foreign investment and manufacturing –

market entry has become much easier in Vietnam because of its

licensing laws.

65

What’s killing China’s role is what every economy has to do at

some point: raise wages and implement environmental laws.

China’s not so popular right now in the region and it won’t be for

another decade or two. Its strategy remains one of “fighting in all fronts”

as I referred in the beginning.

As China’s role in Asia is not an easy one to maintain, China is

turning to the rest of the world.

Being the biggest creditor of the United States gives China a big

voice in international relations but when the debt is too big, the problem

is no longer for the borrower but for the lender and China is playing an

incredible game of diplomacy by making peace with everyone at the

same time - The stakes for China are too high and its public

condemnation of North Korea in the Security Council came to prove it.

China’s Market Socialism is more about market than about

socialism and China organizes all its geopolitical goals around the

market. Socialism is no longer important and if it is, it is not the socialism

we read in the books; it is a new type of socialism, one that serves to

enrich the state but maintain the workers enslaved.

66

A Geopolítica do Socialismo de Mercado19

Rodrigo Pereira20

A China e o Mundo

Tornou-se evidente que, ao longo dos últimos anos, a presença

chinesa fora da China está constantemente a crescer. Tentarei, agora,

explorar esta expansão e modo como se encaixa no ideal da geopolítica

da China.

Economicamente falando, deixámos de falar sobre China e o

Mundo mas, em vez disso, sobre a China no Mundo, à medida que as

participações chinesas crescem em todas as economias, em todos os

cantos do mundo.

O regime chinês vê-se como incontestado e, portanto, coloca a

maior parte das suas prioridades económicas e financeiras fora da

China. A China gasta mais no seu policiamento e segurança interna do

que no seu orçamento para a defesa geral, o que pode vir a tomar dois

sentidos:

1) A China está mais preocupada em estabilizar e manter a sua

população inalterada do que com qualquer outro tipo de ameaças

estrangeiras;

2) A China acredita que investimentos económicos, espalhados

pelo mundo, funcionam melhor como um meio de aumentar a sua esfera

de influência, do que através do pagamento de forças armadas de maior

alcance ou de presença militar fora da China;

19Texto originalmente redigido em língua inglesa e traduzido posteriormente pelo

membro da Equipa Editorial da ORBE, Bruno Rocha.

20Faculdade de Jornalismo e Ciência Política, Universidade de Varsóvia.

67

Contrariamente aos Estados Unidos da América, a China tem uma

estratégia global, em vez de uma regional. Embora a China não consiga

competir com o orçamento para a defesa americano ($569.9bn em 2015,

mais do dobro do chinês), é capaz de desafiar os EUA economicamente,

que se traduz numa redução da influência americana num mundo, no

qual, as finanças representam o valor mais importante nas relações

internacionais.

A estratégia geopolítica chinesa parece ser uma de “combater em

todos as frentes”.

Acredito que a China não conseguiria expandir a sua esfera de

influência económica sem o consentimento do resto do mundo. Apesar

de a China ser, frequentemente, criticada pelo seu recorde nos Direitos

Humanos, é certamente o melhor parceiro comercial para muitos países

– além de este aspecto de troca fazer a China diferenciar-se dos EUA: a

China não escolhe selectivamente os seus parceiros comerciais, nem

baseando-se na sua orientação política, forma de governo ou qualquer

característica especifica dos governos e identidades nacionais – a China

faz negócio com qualquer um, o que só beneficia o comércio chinês em

detrimento da influência americana.

É fácil de ver o aumento da influência chinesa em África,

particularmente, no Zimbabué, onde, apenas no último ano, as relações

económicas entre as duas nações cresceram exponencialmente com a

China a estabelecer-se como financiadora mas, também, como uma “boa

amiga” que constrói e controla infraestruturas vitais, como auto-

estradas e pontes. O mesmo acontece com o Quénia, Uganda e outras

nações africanas.

O Zimbabué começou por adicionar o yuan chinês ao seu cesto de

moedas estrangeiras e, depois, tornou-o numa moeda corrente,

permitindo que qualquer cidadão o usasse nas suas compras diárias.

Como resposta, a China anulou $40m na sua dívida e, embora a

economia zimbabueana esteja em ruínas, a estratégia chinesa é clara –

68

ser amiga dos países pobres, mas ricos em recursos naturais, é uma

escolha sábia, que prova ser lucrativa a longo prazo.

Nada melhor para um crescente e, extremamente, rico país do que

um período curto de crise internacional para renovar e expandir o seu

património pelo mundo, ademais, acredito que a China não teria

prosperado, da mesma maneira, se não fosse a crise financeira de 2008.

A crise foi seguida por um período de incerteza e a China estava lá

para comprar todo o tipo de empresas públicas e privadas, do mundo,

que se submeteram aos processos de privatização ou declararam

falência.

Um dos exemplos, mais explicativos, desse comportamento é,

para mim, a privatização dos portos gregos. Os trabalhadores das docas

gregas entraram num golpe de protesto contra a privatização dos

portos, contudo, o governo grego tinha, já, escolhido a empresa chinesa

COSCO (Chinese Ocean Shipping Company) como a potencial

compradora de 67% do porto de Pireu. Existem, agora, rumores de um

despedimento massivo dos trabalhadores da doca e os protestos na

Grécia continuam. Este parece-me a forma chinesa de fazer negócio,

mas, de nenhuma forma, lembra-me o socialismo ou qualquer outra obra

de Karl Marx. Será o socialismo de mercado chinês uma versão rebelde

do capitalismo ocidental? Parece que sim.

A empresa chinesa COSCO está, praticamente, sozinha na corrida

à compra da TRAINOSE, a empresa ferroviária grega, e, se isso se

tornar uma realidade, os chineses teriam o acesso marítimo ao Canal do

Suez e as ferrovias diretamente ligadas aos Balcãs, à Europa Central e

Oriental. Isto traria consequências revolucionárias para a Europa – ter

empresas públicas chinesas a operar serviços públicos cruciais na

Europa faz os europeus pensar se podem ou não fazer as coisas à sua

maneira.

Segundo esta perspetiva, não só a China expandiu a sua quota de

mercado e influência, como também, as suas condições de trabalho e

69

lógica de produção – se, antes, a China exportava uma grande variedade

de produtos manufacturados, agora, exporta o seu próprio modelo de

desenvolvimento.

Se o modelo chinês irá funcionar, por muito mais tempo, na China,

ninguém sabe, todavia, é um facto que começa a funcionar em países,

como o Vietname, que é um obstáculo no caminho da China e da sua

estratégia geopolítica, no Sudeste Asiático. A China sabe que uma boa

relação com o Sudeste Asiático é, absolutamente, crucial para se

manter segura mas, ao mesmo tempo, a China tem medo de ser

substituída, o que parece estar a acontecer, enquanto escrevo.

Relatórios de 2015 sugerem que o Vietname estava a tomar o

papel chinês como um ponto crucial para o investimento e fabricação

estrangeira – a entrada no mercado tornou-se mais fácil, no Vietname,

por causa das suas licenças.

O que está a matar o papel chinês é o que todas as economias têm

de executar, a certo ponto: aumentar os salários e implementar leis

ambientais.

A China, actualmente, não é popular na região, além disso, não o

será por outra década, ou duas. A sua estratégia permanece numa de

“lutar em todas as frentes”, como foi referido no início.

Como o papel da China, na Ásia, não é um fácil de sustentar, a

China está a virar-se para o resto do mundo.

Ser o maior credor dos EUA dá à China uma grande voz nas

relações internacionais, todavia, quando a dívida é muito elevada, o

problema não é mais do devedor mas para concessor, e a China está a

desempenhar um incrível jogo diplomático, ao construir a paz com todos

ao mesmo tempo – os riscos são elevados a China e a condenação

pública feita pela Coreia do Norte, no Conselho de Segurança, veio

prová-lo.

70

O socialismo de mercado chinês relaciona-se, sobretudo, com

mercado do que com o socialismo e, ainda, a China organiza todos os

seus objetivos geopolíticos à volta do mercado. O socialismo deixou de

ser importante e, se for, não é o socialismo que lemos nos livros; é um

novo tipo de socialismo, um que serve para enriquecer o Estado mas que

continua a explorar os trabalhadores.

71

A geopolítica do subjectivo21

Bernardo Marinho da Mata22

O símbolo é o termómetro da coesão sociopolítica de uma unidade

política com base no mercúrio que descreve a oscilação tanto da

intensidade da presença do primeiro como da dimensão da sua

abrangência. Por consequência, não será descabido considerar em

primeira instância que o não reconhecimento do símbolo como

potenciador de agregação nem motivador de mobilização é o indicador

primário da falência do ideário que sustenta a organização político-

administrativa de um território. Isto, porque a simbologia que exprimiria

preferencialmente da forma mais concisa e concreta a mensagem

comungada pelo colectivo (aqui servindo como sustentáculo humano do

que é um território politicamente consciente e auto-identificado sob a

noção soberana de estado independente) não consegue primeiramente

fazer compreender-se nem secundariamente fazer veicular-se enquanto

elemento básico da comunicação interpessoal que seja transmitido e,

por seu turno, reporte para a instituição de socialização primária.

Não consegue fazer compreender-se, porquanto o contexto

histórico em que se inscreve o pós-materialismo releva e transporta

para uma posição quasi autónoma o indivíduo e a simbologia que a este

último inteiramente concerne em função da construção e afirmação da

personalidade, muitas vezes, em contraposição à própria identidade

normativa do grupo originário. Esta ruptura afectiva com a materialidade

que corporiza a origem e a linguagem desta mesma entendida na

adolescência da contemporaneidade como um instrumento repressivo

da autenticidade individual, herdado das estruturas precedentes

àquelas que o próprio indivíduo visa substituir na omnipotência do livre

arbítrio.

21Artigo de opinião original.

22Faculdade de Ciências Sociais e Humanas, Universidade Nova de Lisboa.

72

Não se faz veicular, a simbologia, por um motivo muito ligado ao

anterior: o mundo é tido como global e não compartimentado qual até há

bem pouco tempo, isto é, em que a emancipação individual face à

identidade grupal e/ou nacional ultrapassa a própria dimensão do

espaço físico. Se o indivíduo não reconhece o constrangimento ipsis

verbis nem desenvolve uma afeição intrínseca ao território de origem ou

de infância, não desenvolverá nem apreenderá necessariamente a

terminologia simbólica que deriva dessa realidade tanto física como

psicológica. Importante de já indagar: será global a globalização deste

fenómeno anteriormente descrito ou especificamente característico da

sociedade ocidental inspirada na matriz societal judaico-cristã de

condução político-económica anglo-saxónica?

À primeira parte da questão, não claramente. Em vista disto,

aludir-se-iam copiosos exemplos do contrário, como são o

fundamentalismo de teor político-religioso, afluente e influente no

universo islâmico, ou o revivalismo histórico de pendor nacionalista e

revanchista a que se assiste no campo asiático, muito em boa medida

justificado com a ascensão notoriamente económica, crescentemente

política e desejavelmente militar da China no plano internacional.

À segunda parte, as reticências devem manter-se. Por um lado,

assistimos ao reviver do espírito nacionalista na Europa como,

curiosamente, expressão reactiva do indivíduo face ao desígnio

colectivo da globalização e da supranacionalidade da administração dos

problemas quotidianos e localizados. Por outro, nota-se que esse

lirismo, que grande paralelo estabelece aliás com a mundividência

romântica dos primeiros três quartos do século XIX e da qual se extraiu

até ao cúmulo degenerescente do imperativo imperialista e colonizador

(mesmo sem fundamento histórico concreto) o nacionalismo como

modus politicus anti-sistémico (seja no âmbito democrático-liberal como

foi o caso da Alemanha de Weimar seja no âmbito autoritário e

conservador como foi o caso da Rússia czarista, em que o nacionalismo

moveu como eixo vertebral os fenómenos do nacional-socialismo e do

73

comunismo soviético pós-1922), encontra no indivíduo um entrave

psicológico de incapacidade de arregimentação, incapacidade de se

integrar num movimento maior com um objectivo último que não a

satisfação também ela última das aspirações individuais. Prova disto é a

reforma empreendida no seio dos partidos europeus que nasceram

inspirados ou outrora se moveram por ideias quejandos, no sentido de

serem mais programática e simbolicamente flexíveis.

Tal como se aplica no plano interno, aplica-se a duplicar no plano

externo. A simbologia é flexível, é subjectiva. O leitor questionar-se-á:

Mas a simbologia não é e não foi sempre subjectiva? Sim, mas não no

entendimento do próximo. Explico-me: na óptica de um espanhol

estremenho do final do século XIX o hastear de uma bandeira portuguesa

numa praça espanhola não era aceitável, na mesma medida do inverso.

Aquela bandeira, aquele símbolo era objectivamente pertença e

representação do outro, inserido e enquadrado num espaço e numa

cultura objectivamente diferentes, mesmo que geograficamente

próximos da raia portuguesa. A fronteira era objectiva e a bandeira, o

símbolo era a representação, a mensagem dessa objectividade.

Actualmente, é comum observar-se o hasteamentos de outras bandeiras

que não as representativas do nosso país, da nossa região, da nossa

localidade. Mais: mais depressa se vê hasteada a bandeira de um

organismo não-governamental transnacional ou de uma corporação

empresarial multinacional que a bandeira de um estado nacional. No

final do século XIX, era impensável caminhar em passagem por um dos

poucos hotéis da capital portuguesa e verificar a bandeira de outros

países hasteada que não em contexto de visita de estado.

Outro exemplo e este consideravelmente estudado e reflectido: o

futebol. Um francês contempla com igual ou mais respeito o símbolo da

Federação Portuguesa de Futebol que a da própria Federação, porque

sente maior empatia ou admiração pelo modo como a prática desportiva

se organiza e se faz expressar em Portugal. Alguns autores, dos quais

74

destaco Pepe Escobar23, aludem à ideia de que o futebol se transformou

num campo de disputa geopolítica, na medida em que é exercida a

projecção do softpower dos estados representados mediante não só o

desempenho desportivo como através do investimento directo e

indirecto em grandes eventos internacionais. Discordo no seguinte: o

futebol não consegue dirimir questões territoriais nem mobilizar o

indivíduo em torno dos símbolos concernentes às noções tradicionais de

pensamento clássico de geopolítica e geoestratégia como são

consciência territorial ou coesão moral. O que o futebol faz é, enquanto

produto vendível, adaptar símbolos historicamente estabelecidos para

mais facilmente fazer veicular a ideia de unidade que os próprios

símbolos no campo político já não conseguem mobilizar. Um indivíduo

apoia a sua selecção mas pode opor-se à orientação do governo em

funções do seu país ou mesmo recusar visceralmente a ideia de morrer,

dar prova do seu sacrifício em prol de causas como a patriótica.

Apesar de tudo isto, continuam a verificar-se as dinâmicas que

pautam a geopolítica e a competição tradicional entre os estados. Mais:

esta lógica replica-se e transpõe-se para outros campos como a

economia e o activismo. A Apple tem uma postura de estado, compete

como e com os estados em não muito raras e recentes situações. A

Greenpeace tem uma postura de estado e compete com os estados pela

consciencialização das populações e pela agenda de adopção de

medidas e de comportamentos para com a questão ambiental. Tudo isto

em decurso num espaço de influência (seja físico ou virtual) e, por isso,

faz sentido falar em geopolítica. Porém, qual a razão que afirme estamos

na presença de uma “geopolítica do subjectivo”, como intitulei este meu

artigo de opinião?

Estamos perante uma “Geopolítica do Subjectivo”, porque toda a

competição em torno do espaço e mesmo o entendimento científico

23ESCOBAR, Pepe (trad. Vila Vudu), A geopolítica da Copa do Mundo, Outras Palavras –

Comunicação Compartilhada e Pós-Capitalismo, 13 de Junho de 2014 in

http://outraspalavras.net/brasil/geopolitica-da-copa-do-mundo/

75

clássico e crítico dessa dinâmica faz-se com base na percepção última

do indivíduo. O indivíduo é na contemporaneidade o actor principal,

consciente ou inconscientemente, da política nacional e internacional e

a aposta no reforço da individualidade por via do consumo, por via de

uma maior instrução, por via de um maior intercâmbio cultural

condiciona o dirigente político e, mesma, quebranta a hipótese de uma

política externa mais agressiva. O tabuleiro do jogo desta geopolítica do

subjectivo faz-se no xadrez das combinações múltiplas entre as

diferentes concepções do mundo que o indivíduo só ou em conjunto (não

necessariamente agindo como grupo tal qual era anteriormente

entendido) imprime nas suas múltiplas identidades, aqui recorrendo à

sábia expressão do sociólogo Schmuel Eisenstadt, e na sua ainda mais

complexa teia de interesses. Interesses esses que tanto são

manipulados como acabam por manipular numa reciprocidade

estranhamente única na História entre o poder do cidadão comum e o

poder político-económico de facto.

O indivíduo é símbolo de si mesmo e faz com que a comunidade em

que se integra seja tão simbolicamente plural quanto convergentes e

divergentes são os próprios espaços em que as decisões de cariz

geopolítico se tomam.

5 de Março de 2016

76

The Geopolitics of Subjective24

Bernardo Marinho da Mata25

The symbol is the thermometer of social and political cohesion of a

political unity based on the mercury which describes the oscillation of

the presence intensity of the first as well as the size of its scope.

Consequently, at first sight it is not wrong to consider the absence of

knowledge about such symbol as an aggregation’s enhancer, nor its

capacity to motivate mobilization, is the primary indicator of the ideal’s

failure, which sustains the political-administrative organization of a

territory. This happens because the symbology that expressed the

message shared by the whole collective in the briefest and most

coherent way (here serving as a human sustenance of what is a

politically conscious territory and self-identified under the sobering

notion of an independent state) couldn’t make itself understandable in

the first place, the same way it couldn’t disseminate itself as a basic

transmitted element of interpersonal communication, which in turn

reports to the primary socializing institution.

It’s unachievable to comprehension, yet its historical content in

which post-materialism is inserted reveals and takes an entity to an

almost (quasi) autonomous position alongside with his symbology, taking

into consideration his/her personality’s structure, normally against the

normative identity of the social group he/she comes from. This emotional

break with the materiality that embodies the origin and the language of

that seen in the contemporary’s adolescence as a repressive instrument

of individual authenticity, is inherited from the previous structures, which

already existed longer before any individual decided to substitute the

first ones in in the omnipotence of his free will.

24Opinion article originally written in Portuguese and posteriorly translated by Inês

Duque, ORBE’s collaborator.

25Nova University of Lisbon, Faculty of Human and Social Sciences.

77

Symbology does not defuse itself due a very similar reason

connected with the precedent one: the world is seen as a whole and not

compartmentalized, even though the individual emancipation towards

national identity goes beyond the sheer size of the physical space. If an

individual can’t recognize the ipis verbis constrain or unable to develop

an intrinsic affection for his birthplace, he will never develop and learn

the symbolic terminology which comes from such physic and

psychological reality. An important note: is the phenomenon previously

described global or characteristic of Western society, inspired by the

Jewish-Christian societal matrix politically and economically guided by

Anglo-Saxon values?

To the first question, evidentially not. Through this point of view,

it’d be expectable the emergence of various contradictory examples

such as political-religious fundamentals, very influential in the Islamic

universe, or the historical revivalism with nationalists and revanchists

characteristics, currently in the Asian field, normally justified with the

economic, political and military rise of China in the international plan.

To the second one, there’s no final conclusion. On the one hand,

we are assisting to the return of the nationalist spirit to Europe, curiously

as a response towards the globalization phenomenon and of the

supranationality of its way to deal with the daily and worldwide

challenges. One the other hand, such lyricism establishes a great

parallel with the romantic worldview of the first three quarters of the 19th

century and from which was entirely extracted until its degenerating

cumulus descendant of the imperialist and colonizer imperative (even

without a concrete historical foundation) the nationalism as an anti-

systemic modus politicus (be it the democratic-liberal scope such as

Weimar’s Germany, or the authoritarian and conservative scope, taking

as an example the case of tsarist Russia whose nationalism moved as the

spinal axis the national-socialism’s phenomena and the Soviet

communism post – 1922), finds in the individual a psychological barrier

of regimentation’s incapacity, being unable to integrate himself in a

78

wider movement with a specific goal apart from satisfaction, the last of

all individual aspirations. The proof remains in the reform originated by

the European parties which were born inspired or were once moved by

complaining ideals in the sense of being symbolically and

programmatically flexible.

As it is applied internally, it is applied to the double externally.

Symbology is flexible and subjective. The reader may ask: But hasn’t

symbology always been subjective? Yes, but not understanding the

neighbour. Let me explain: from the point of view of an Extremaduran

Spanish in the end of the 19th century, the raising of a Portuguese flag in

a Spanish square was unacceptable and vice versa. That flag, that

symbol was clearly the belonging and representation of the other,

inserted in a geographic space with a total different culture irrespective

the proximity to the Portuguese line. The frontier was clear and the flag,

the symbol was the representation, the message of such clarity.

Nowadays it’s very common for us to watch the hoist of another flags

that do not represent our country, region, or locality. If I may add: it’s

more likely to see the flag of a transnational non-governmental organism

or a multinational business corporation hoisted than the flag of a national

state. In the end of the 19th century, it was unthinkable to walk towards a

hotel of the Portuguese capital and find the flags of other countries

hoisted unless it happened to be a State visit.

Another example considerately studied and reflected: football. A

French citizen may contemplate the symbol of the Portuguese Federation

with equal or even more respect than the Federation’s itself because

he/she may feel more empathy or astonishment towards the way this

sport is played and its impact in Portuguese society. Some authors, from

whom I highlight Pepe Escobar26, mention the idea that football has

turned into a geopolitics’ battlefield, considering that the projection of

26ESCOBAR, Pepe (trad. Vila Vudu), A geopolítica da Copa do Mundo, Outras Palavras –

Comunicação Compartilhada e Pós-Capitalismo, 13 de Junho de 2014 in

http://outraspalavras.net/brasil/geopolitica-da-copa-do-mundo/

79

softpower of the represented states is carried on not only by the sportive

performance but also the direct or indirect investments in great

international events. I disagree, however, in the matter that football

cannot settle territorial affairs or mobilize the individual around the

symbols pertaining to traditional notions of classical geopolitical thinking

and geostrategy as territorial conscience or moral cohesion. What

football does, as a selling product, is adapting symbols historically

established to diffuse in an easier way the idea of unity which the

symbols of political field can no longer mobilize. One may support his

national team but can be against the political measures of his country’s

government, or even turn down the possibility to give his life to any kind

of patriotic causes.

Despite this, continue the dynamics that guide the geopolitics and

the traditional competition between the states are still occurring. More:

this logic is repeated and transposed to other fields such as Economy

and Activism. Apple has a state position, it competes with the other

states in diverse situations. Greenpeace has a state position and

competes with the other states for the awareness of the populations and

for the adoption of measures and behaviours towards the environmental

issues’ agenda. All this in a course in a space of influence (physic or

virtual), so it makes sense to talk about geopolitics. However, which

reason claims we are in the presence of the "geopolitics of subjective",

as I entitled my opinion article?

We’re before the “Geopolitics of Subjective” because the whole

competition around a certain space and even the critical and classical

scientific understanding are based in the individual’s ultimate

perception. Nowadays, the individual, consciously or unconsciously, is

the national and international politics’ main actor and the focus on

strengthening the individuality through consumption, joining a better

instruction originated by a bigger cultural trade and avoiding an

aggressive external policy. The game board of this geopolitics of

subjective is played in the chess of the multiple combinations of the

80

different conceptions of the world in which the individual or several

individuals (not necessarily acting as a group as previously understood)

print their multiple identities, calling upon the wise expression of the

sociologist Schmuel Eisenstadt and his complex interests’ web. Such

interests, however, are manipulated and end up manipulating the

reciprocity between the common citizen’s power and the political-

economic power de facto, strangely unique in History.

The individual is the symbol of himself and has the ability to make

the community where he’s integrated symbolically plural, taking into

consideration how convergent and/or divergent are the spaces where

geopolitical decisions are taken.

March 5, 2016

81


Recommended