Date post: | 29-Nov-2023 |
Category: |
Documents |
Upload: | independent |
View: | 0 times |
Download: | 0 times |
2
Índice – I Volume - Titles O Misiune Dificila de Reporter VOA prin Basarabia, Bucovina si… URSS
Octombrie-Noembrie 1989—Marturii
Nicholas Dima Pg 5
A difícil missão de um repórter da “Voice of America” em Bessarábia , Bucóvina e … URSS
Outubro - Novembro 1989 – Testemunhos
Nicholas Dima (Tradução: Olena Kolodiy) Pg 20
A Tough Mission, by “Voice of America” reporter in Bessarabia , Bucovina and USSR
October – November, 1989 – Testimonies
Nicholas Dima (Translation: Inês Duque) Pg 38
Organização da Sociedades na Pré-História
Sofia Morais Pg 54
Societies' Organization in Prehistory
Sofia Morais (Translation: Inês Duque) Pg 58
The Geopolitics of Market Socialism
Rodrigo Pereira Pg 62
A Geopolítica do Socialismo de Mercado
Rodrigo Pereira (Tradução: Bruno Rocha) Pg 66
A Geopolítica do Subjetivo
Bernardo Marinho da Mata Pg 71
The Geopolitics of Subjective
Bernardo Marinho da Mata (Translation: Inês Duque) Pg 76
ISSN 2183-7511
3
Dearest reader,
Once again, ORBE proudly provides you a new edition filled with
the most various issues and themes debated in nowadays’ present,
giving the opportunity to know and reflect on different opinions.
Nowadays, geopolitics is detached with concepts and intangible
factors that transform and influence the way it should be viewed the
phenomena of its nature. A reality that is succumbed to the values
transcendent to international sovereignty and the dystopias of certain
ideals once fiercely supported and defended by world powers.
Ideologies that are degenerated and covered by religious robes and
economic interests are characteristics of 21st century’s societies.
Therefore, this month’s ORBE’s edition is focused on the
Geopolitics of Values. Values haunt geopolitics since the days of
Athenian polis towards the Persian threat till the Atlantic Alliance,
remitting to David Gress’s idea, “from Plato to NATO”. These are, were
and always will be in the origins of several phenomena. Values embraced
by many cultures, as a simple cross, an imperialist will or an illusory
interpretation might be able to motivate and (re)write in crooked lines the
status quo of international order.
Take notice of the events that have defined the direction of society,
History, and international relations as we know because, after all,
according to Hobbes, knowledge is power.
Yours,
ORBE’s Editorial Team
4
Prezado Leitor,
Mais uma vez, a revista ORBE tem orgulho em proporcionar-lhe
uma nova edição repleta dos mais variados assuntos e temáticas
debatidos na actualidade, promovendo a oportunidade de conhecer e
refletir sobre diversas opiniões.
Na contemporaneidade, a geopolítica marca-se, também, com
concepções e factores intangíveis que transformam e influenciam o
modo como se deve encarar os fenómenos da sua natureza. Uma
realidade sucumbida aos valores transcendentes à soberania
internacional e às distopias dos ideais que eram, em tempos idos,
conhecidos e advogados garridamente pelas potências mundiais. As
ideologias degeneradas e cobertas pelos mantos religiosos e pelos
interesses económicos são características das sociedades do séc. XXI.
Como tal, a ORBE deste mês dirige-se ao tema: a Geopolítica dos
Valores. Os valores assombram a geopolítica desde os tempos da pólis
ateniense face à ameaça persa, à estratégia global da Aliança Atlântica,
remetendo para a ideia de David Gress, “from Plato to NATO”. Estes
estão, estiveram, e estarão na origem de variadíssimos fenómenos.
Valores abraçados por variadíssimas culturas, como uma simples cruz,
uma vontade imperialista ou uma interpretação ilusória são capazes de
motivar e (re)escrever, em linhas tortas, o status quo da ordem
internacional.
Tome conhecimento das mundividências que têm definido o rumo
das sociedades, da História, e das relações internacionais, tal como
conhece, porque, afinal, segundo Thomas Hobbes, o conhecimento é
poder.
Cordialmente,
A Equipa Editorial da ORBE
5
O Misiune Dificila de Reporter VOA prin Basarabia, Bucovina
si… URSS
Octombrie-Noembrie 1989—Marturii1
Nicholas Dima2
Intre Profesor si Reporter
In 1989 eram reporter si analist la postul de radio Vocea Americii
din Washington, D.C. In prealabil fusesem timp de aproape patru ani
profesor la scoala militara speciala a fortelor terestre Americane “J.F.
Kennedy” din Carolina de Nord. Acel post a fost cel mai bun serviciu pe
care l-am avut in America. Mi se propusese sa raman definitiv ca
profesor dar avand in vedere politica Sovietica de perestroika, pe care
inca nu o intelegeam, am preferat sa revin la Vocea Americii si sa mentin
o legatura directa prin radio cu ascultatorii Romani. La vremea
respectiva, inca visam in mod naiv la o Romanie reintregita, dreapta,
umana si prospera...
O Noua Era
Politica de glasnost si perestroika inaugurata de Mikhail Gorbachev
spre sfarsitul anilor 1980 ne-a pus pe multi analisti in deruta. Toata viata
sperasem in prabusirea comunismului, dar acum cand asa ceva parea ca
se intampla, pur si simplu nu imi venea sa cred. Acuma, privind in urma,
imi dau seama ca prabusirea comunismului era iminenta si era de fapt
pregatita in mod minutios si dinauntrul sistemului si din afara lui…
1Text.
2Fost profesor de Societate și Civilizație Americană Anglofila Mondială la Universitatea
din Djibouti; e-mail [email protected]; Această lucrare este prezentă în articol,
revista Literatura si Arta din Chisinau.
6
Ceace am constatat eu in 1989 ca reporter si ca Roman preocupat
de soarta tarii, a fost o intensificare a preocuparilor Statelor Unite legate
de Romania. La Vocea Americii, noua destindere din Uniunea Sovietica
mi-a permis sa realizez multe interviuri telefonice cu Romanii
Basarabeni. Ceva se schimbase la Chisinau, ceace m-a determinat sa
propun o misiune de reporter la fata locului. Spre surprinderea mea,
propunerea a fost imediat aprobata de conducere si in octombrie 1989
am plecat pe un traseu pe care mi l-am stabilit practic singur: Moscova,
Kiev, Chisinau, Cernauti, Riga, unde aparuse primul ziar cu grafie Latina
destinat Basarabiei, apoi Leningrad si in continuare Helsinki in Finlanda.
Acolo unde era posibil urma sa iau legatura cu diferite grupuri de
Romani, dar obiectivul principal al misiunii era Basarabia.
O Misiune Dificila
A fost o misiune grea si cu anumite riscuri. Uniunea Sovieica inca
exista, perestroika era intr-adevar in plina desfasurare, dar la nivel local
am intampinat multe greutati. Trebue sa adaug ca prelucrarea care mi se
facuse la Washington inainte de plecare m-a cam speriat. Nu aveam voie
sa ma abat de la traseu; nu aveam voie sa ies din limitele oraselor pe
care le vizitam; nu aveam voie sa ma intretin confidential cu nici o
persoana; nu aveam voie sa schimb dolari decat la banca; nu aveam voie
sa ofer ori sa primesc cadouri... La un moment dat m-am intrebat ce
aveam voie sa fac? si chiar am vrut sa renunt la misiune. Cel care imi
facea instructajul a zambit insa si mi-a spus: ‘Eu trebue sa-mi fac datoria
si sa te previn. Tu te orientezi la fata locului’. Si mi-a dat un numar
special de telefon al ambasadei Americane din Moscova unde sa sun
urgent daca ma simt in pericol. ‘Cineva va raspunde la orice ora,’ a
incheiat el si mi-a urat succes. Si mi-a prins bine acel numar de telefon
pentru ca practic am comis mai toate actele pe care nu trebuia sa le
comit…
7
Moscova
Greutatile au inceput inca de la Washington. Desi traseul de peste
sapte saptamani fusese aprobat de Inturist (agentia oficiala Sovietica
pentru turism - a se citi KGB) si desi totul fusese platit integral (hotel,
transport, ghizi, insotitori?) nu mi s-a acordat viza decat dupa cateva zile
de la data la care trebuia sa ajung la Moscova. Si la Moscova am avut o
surpriza-shoc. In Piata Rosie unde se vantura multa lume am trecut pe
langa o persoana pe care momentan nu mi-am dat seama de unde o
cunosteam. Pana sa ma desmeticesc, persoana in cauza a disparut in
multime mergand in sens opus directiei mele. Era ‘un mare dizident’
Roman, chipurile persecutat de securitate, care primise recent viza de
intrare in Statele Unite. Dupa cate stiam eu, asemenea persoane fara
rezidenta permanenta pot parasi America, dar nu mai au voie sa revina.
Ce cauta el la Moscova? Acesta a revenit totusi in SUA. Apoi, dupa
revolutie, el a fost numit ambasador al Romaniei la Washington pentru ca
ulterior sa fie chemat la Bucuresti si sa moara subit! Cum se explica
moartea neasteptata ori ‘sinuciderea’ mai multor Romani care stiau prea
multe despre presupusa revolutie…?
In acea misiune de reporter din octombrie si noembrie 1989 m-am
convins definitiv ca regimul Ceausescu se apropia de sfarsit. Se
prabusise aproape toate tarile Est Europene iar Uniunea Sovietica
clocotea. Ceausescu nu era lovit numai din Vest. Acuma urma sa-l lovesc
si eu cu reportajele mele din Est…
Cu experienta personala dobandita sub regimul comunist simturile
si perceptiile mele erau deacuma adanc sensibilizate. Uniune Sovietica
nu mai era statul stalinist si represiv de alta data, dar nici democratie nu
era. Era o lume aparent suspendata in care fiecare persoana incearca
sa-si gaseasca un loc propriu intr-un sistem care inca nu se consolidase.
La hotel, de exemplu, eu plateam 100 de dolari pe noapte, iar cetatenii
Sovietici plateau zece dolari. Plata hotelului includea si un breakfast, la
care insa turistii Americani se plangeau ca nu aveau ce manca.
Magazinele erau practic goale, si totusi peste tot erau cozi imense. Am
8
intrat intr-un magazin alimentar si am numarat nu mai mult de vreo 30 de
produse alimentare diferite. Si intr-un astfel de magazin am avut un alt
shoc. Am intalnit un grup de turiste din Romania si am auzit-o pe una
dintre ele spunand: As vrea sa fie si copiii mei aici ca sa vada si ei cat de
pline sunt magazinele la Moscova! Am ramas inmarmurit gandindu-ma la
ce trebuie sa fi fost in tara in ultimele saptamani ale dictatorului? Altfel,
impresia pe care mi-a facut-o multe turiste romance intalnite prin URSS a
fost cat se poate de proasta. Multe dintre ele erau rujate si pudrate
excesiv fiind probabil sotii de activisti de partid care acum faceau pe
cucoanele si se plimbau prin lume…
De la Moscova urma sa calatoresc cu trenul pana la Kiev si apoi
dupa o scurta oprire sa plec la Chisinau. Inainte de plecare am schimbat
o suta de dolari la banca si m-am alarmat pentru ca la rata oficiala de
schimb nu mi-ar fi ajuns banii nici pentru mesele zilnice. Rata oficiala era
70 de copeici pentru un dolar in timp ce la negru se oferea pe strada 10
ruble la dolar. (Dificultatea mea financiara avea sa se rezolve intr-un mod
ingenious la Kiev)…
Pe peronul garii din Moscova am intalnit un grup de 3-4 femei cu
aspect taranesc care vorbeau romaneste si am intrat in vorba cu ele.
Erau din Transnistria si vorbeau o ‘moldoveneasca’ plina de arhaisme si
slavisme. Le-am spus cine sunt si au fost si ele curioase sa stea de vorba
cu mine. Le-am intrebat cum este viata in Uniunea Sovietica si mi-au
raspuns bland ca ele lucreaza la kolhoz si ca s-au obisnuit cu viata de
tarani. Cata diferenta intre aceste taranci simple si turistele privilegiate
ale regimului Ceausescu! M-a intristat insa faptul ca limba acelor femei
nu mai era dulcea noastra limba romaneasca. Cu acest gand in minte am
plecat seara tarziu intr-un vagon de dormit spre Ucraina.
9
Kiev
La hotelul din Kiev unde am stat am intalnit un tinar Basarabean
dintr-un sat de langa Balti care avea rude aici si venise sa intalneasca
turisti din Romania si sa vorbeasca cu ei. Regimul Sovietic a facut totul
sa-i separe pe Romanii Basarabeni de Romanii din tara, dar restrictiile
erau mai putin stricte la Kiev. Tinarul imi spunea ca mama lui nu are
curaj sa se duca nici macat pana la Balti pentru ca acolo se vorbea de
acuma ruseste. Si totusi, cand i-am spus ca sunt Roman venit din
America, raspunsul lui mi-a frant inima. Ce mai vreti de la noi, a spus el
pe un ton blajin, dupa ce ne-ati abandonat atata amar de vreme?
La acelasi hotel am cunoscut un grup de turisti Americani si care
urmau sa faca un tur cu autocarul al orasului Kiev. I-am intrebat daca pot
merge cu ei si foarte amabili m-au indrumat sa vorbesc cu seful grupului
care era profesor universitar. Am vorbit cu acesta, am gasit unele
afinitati comune, si am fost acceptat imediat. In continuare, am petecut o
zi placuta vizitand orasul in compania grupului American. In autobuz unii
dintre ei m-au intrebat cu ce ocazie sunt in URSS si le-am spus ca sunt
journalist la Vocea Americii, ceace a dus la un grad sporit de incredere si
prietenie.
Spre sfaristul zilei am observant ca un grup de femei cu care
vorbisem in prelabil discutau ceva aparent important. Apoi, una dintre
ele a venit langa mine in autobuz si zambind mi-a spus ca ele sunt la
sfaristul vizitei si ca au ramas cu o suma importanta de ruble pe care le
obtinuse la negru. M-a intrebat daca vreau sa-mi ofere suma respectiva
la schimbul de zece ruble la dolar. Am raspuns ca as face schimbul cu
mare placere, dar autoritatile Americane m-au prevenit sa nu fac nici un
schimb la negru. Era vorba de vreo doua mii de ruble, doar doua sute de
dolari, ceace reprezenta o adevarata bonanza. Dupa raspunsul meu,
femeia s-a dus din nou in grupul care o trimisese unde au avut o noua
discutie. La scurt timp, le-am vazut pe toate zambind si aceiasi persoana
a revenit spunand ca au hoarit sa-mi ‘doneze’ banii, iar eu sa trimit uneia
dintre ele un cec de 200 de dolari cand ajung in SUA. Nu e nevoie sa
10
asteptati pana atunci, am cecuri la mine, am raspuns eu. Si le-am facut si
eu ‘cadou’ un cec de 200 de dolari. Asa am devenit bogat in acel periplu
fara sa incalc nici legile Sovietice si nici conditiile impuse de
Washington.
De la Kiev am plecat spre Chisinau intr-un vagon decorat cu motive
populare Moldovenesti si care avea o insotitoare Basarabeanca. Era o
femeie intre doua varste, simpla si putin umila, care a intrat in vorba cu
mine. Femeia era maritata cu un Ucrainian din Transnistria si acum
locuiau cu familia la Kiev. Vorbea o limba romaneasca greu de inteles si
se plangea ca ar vrea sa-si invete copii romaneste, dar la scoala acestia
invatau numai ruseste. M-am intrebat trist: Ce limba romaneasca mai
putea sa-si invete copiii aceasta femeie dezradacinata? Nu stiu daca ea
era complet constienta de limba ei, dar mi-a spus totusi ca sotul ei nu mai
vorbeste bine limba ucrainaiana, ea a inceput sa-si uite limba, si nici unul
dintre ei nu vorbeste bine ruseste. Am ramas ingandurat intrebandu-ma
daca asa va arata in viitor noul om Sovietic...
Chisinau
Am ajuns la Chisinau seara si am intrat imediat in contact cu
membrii Frontului Popular cu care in prealabil avusesem multe
convorbiri telefonice. Apoi, in zilele urmatoare m-am imprietenit cu marii
opozanti Basarabeni ai regimului. Acestia m-au primit cu multa caldura,
m-au invitat la actiunile lor si au organizat o intalnire speciala pentru
mine. Ce simpla si ce plina de caldura a fost acea intrunire tinuta intr-un
atelier al uniunii artistilor plastici... Vreo doi participanti au adus salam si
carnati, altii au venit cu paine si branza, mai multi au adus vin… S-au
recitat poezii, s-a cantat, s-au schimbat tot felul de ganduri si idei si toti
am visat la un viitor romanesc frumos si bun!
Intre participanti erau poeti, scriitori, profesori, cantareti, actori,
ziaristi. Dintre ei imi aminesc bine figura blanda si luminoasa a poetului
Grigore Vieru care intre timp ne-a parasit. Acei falnici Romani se uitau la
11
mine ca la o aratare venita din alta lume, iar mie nu imi venea sa cred ca
ma aflam intre ei la Chisinau. Atunci si mai tarziu am constatat ca noii
mei prieteni se imparteau in doua categorii distincte de varsta: batrani si
foarte tineri. Lipsea generatia de mijloc. Acea generatie a fost arestata,
deportata si decimata! Am ramas prieteni cu multi dintre ei, iar pe unii i-
am adus ulterior in vizita in Statele Unite.
Aflandu-ma intre acei greu-incercati Romani Basarabeni am trait
senzatia fervoarei patriotice pe care am cunoscut-o in inchisorile din
tara in anii 50 cand elita Romaniei era intemnitata. Ca mentalitate, ca
evolutie si traire spirituala, am gasit Basarabia cu circa 40 de ani in urma
Romaniei. Si m-am gandit ca totusi acea mentalitate nealterata ar putea
salva romanismul! In zilele in care m-am aflat la Chisinau am fost invitat
la mai multe concerte si spectacole de poezie, de cantec si de dansuri
populare. Acea generatie de Basarabeni a implantat din nou radacinile
romanismului in inimile romanilor de pe plaiurile lui Stefan cel Mare.
In acelasi timp, am participat la intalnirile Frontului Popular, am
discutat cu multe persoane, si am transmis zilnic reportaje prin postul de
radio Vocea Americii. Mesajele si reportajele pe care le-am transmis nu
au fost insa pe placul autoritatilor. Desi mi s-a permis sa trimit
reportajele de la postul de radio Chisinau la centrala noastra din
Washington, am fost chemat la la guvern si intrebat daca am permis de
lucru in Moldova. Am raspuns ca am permisiunea Moscovei pentru toata
Uniunea Sovietica si ca dupa cate stiu eu Moldova face parte din URSS.
In noapte urmatoare toate cauciucurile masinii pe care o angajasem prin
intermediul Frontului Popular, si care ma ducea la diferite evenimente,
au fost sparte si la fel a fost crapat si parbrizul in vreo trei locuri. Mi-am
continuat totusi misiunea si in reportajele transmise am mentionat tot ce
se intampla.
Am trait insa si experiente bizare. L-am intrebat pe soferul masinii,
un tinar activ in Frontul Popular, cat costa un parbriz cu intentia sa-i
cumpar unul nou. Mi-a raspuns razand sarcastic: ‘oficial costa 90 de
ruble, dar ca sa ti-l vanda trebue sa platesti 900 de ruble’. Cam asa
12
stateau lucurile in URSS in anul de gratie 1989. Apoi l-am invitat pe
tinarul meu sofer sa luam masa impreuna la un restaurant, dar la intrare
era o mare coada. Acesta s-a dus la portar, a vorbit ceva cu el, si
portarul ne-a lasat sa intram peste rand. In restaurant am fost repartizati
automat la o masa la care mai erau doua persoane. Am intrat imediat in
vorba cu ele; un barbat in varsta de vreo 40 de ani si o femeie mai tinara.
Nici ei nu se cunosteau intre ei. Barbatul era roman dintr-un sat de langa
Cernauti si venise in vizita la rude. Cand a aflat ca eu vin din America a
scos imediat din servieta o sticla de coniac si a pus-o la dispozitia
tuturor. Femeia era o coafeza rusoaica din Celiabinsk care venise la
Chisinau sa-si gaseasca de lucru pentru ca nu mai suporta viata
disperata din acel oras poluat is degradat. Dupa ce am servit masa, ne-
am departit in conditii cordiale, dar la iesirea din restaurant am avut o
noua surpriza. Portarul incuiase usa si nu o descuia nimanui fara sa-l
mituiasca. Fiecare cetatean Sovietic se descurca in felul lui..!
KGB-ul era la datorie
Intr-una din zilele urmatoare m-a chemat directorul hotelului Inturist
unde eram cazat. Cu o voce aproape soptinda si evident speriat mi-a
spus ca a doua zi la ora noua trebue sa ma prezint in biroul lui pentru ca
doua persoane importante din govern vor sa stea de vorba cu mine. Am
raspuns ca in acea zi aveam o intalnire speciala si i-am cerut sa amanam
discutia. N-a fost cu putinta. A doua zi ma astepta ministrul Turismului
din Republica Moldova (un Rus al carui nume nu mi-l amintesc) si
Ministrul de Interne, generalul Muntean, impreuna cu un interpret de
limba Romana, Rusa si Engleza. M-au descusut vreo doua ore fara sa
inteleg ce vor de fapt de la mine. Deabea spre sfarsitul discutiei am
inteles ce doreau sa stie.
In 1980 publicasem cartea Bessarabia and Bukovina, care fusese
tradusa de KGB pentru uz intern si denuntata vehement de mai multi
activisti Sovietici. Interlocutorii mei vroiau sa stie cat m-au platit
imperialistii Americani ca sa denigrez Uniunea Sovietica? Aproape ca
13
am izbucnit in ras. Desi cartea era tiparita de opt ani deabea cu vreo
doua luni in urma primisem primul (si ultimul) cec pentru dreptul de autor
in valoare de 25 de dolari. Le-am raspuns ca am scris-o pentru ca fiind
cercetator si fiind si Roman am considerat de datoria mea sa studiez un
subiect mai putin cunoscut in lumea Anglo-Saxona. In plus, le-am spus ca
mi-am facut doctoratul la universitatea Columbia si desi aceasta este o
institutie foarte scumpa pe mine m-a costat putin pentru ca mi s-au
acordat burse. A fost un mod de a ma compensa fata de societate, am
adaugat eu. Am avut senzatia ca citesc pe fetele celor doi o expresie de
adanca mirare si poate chiar si de putina admiratie. Autoritatile dela
Chisinau simteau ca se imtampla ceva in Uniunea Sovietica, dar erau
derutate si probabil ca nu le venea nici lor sa creada ce se intampla.
Religie si Politica
Un lucru deosebit care m-a frapat in 1989 la Chisinau a fost o
fervoare oficiala si neasteptata pentru religie si biserici. Dupa 70 de ani
de ateism oficial si de distrugeri sistematice a lacasurilor de cult,
deodata statul Sovietic si-a adus aminte de religie. In acelasi timp,
oamenii au inceput sa-si recapete libertatea de credinta. Moscova nu a
lasat sa-i scape insa de sub control aceasta noua tendinta si a numit la
Chisinau doi episcopi proprii. Mai intai l-a inscaunat arhiepiscop pe
Serapion Fadeev, un rus care ii ura de moarte pe romani. Apoi, Moscova
a pregatit un episcop de ocazie de origine romana, Vladimir Cantareanu,
care a fost si a ramas o marioneta. Prin 1989 acesti episcopi au
hirotonisit sute de indivizi facand preoti ortodoxi din soferi fara educatie,
din oameni de serviciu fara nici o chemare spirituala, din militieni, si
chiar din unii fosti infractori de drept comun. Tot ce le cerea Moscova
era sa stie sa scrie si sa citeasca cat de cat si sa vorbeasca putin
romaneste. Acestia trebuiau sa doneze insa episcopiei moscovite o suma
de bani echivalenta cu salariul pe un an de zile, si in plus sa-i faca jocul.
Asa a rupt din nou Moscova Biserica Ortodoxa Romana din Basarabia
continuand sa faca acelasi joc politic si geopolitic pe care il face de
14
peste 200 de ani. Ortodoxia Romana si-a deschis usa sufletului catre
Ortodoxia Rusa, iar aceasta a gasit o use deschisa prin care a intrat cu
tancuri si tunuri! Harasho fratie Ortodoxa!
Pe cand ma aflam la Chisinau am aflat ca statul refacea manastirea
Capriana, ctitorie a lui Stefan cel Mare, si intr-una din zile am plecat cu
masina catre ea. Am fost opriti insa la iesirea din Chisinau unde militia
mi-a spus clar ca nu am voie sa ies din limitele orasului si ca daca vreau
sa vizitez manastirea trebue sa inchiriez o masina de la agentia Inturist.
A doua zi am inchiriat o masina cu sofer si cu un ghid-traducator si
impreuna am vizitat manastirea. Am platit deci ca sa fiu insotit si urmarit
de KGB! Manastirea Capriana era déjà intr-o faza avansata de renovare
si se prezenta frumos. Spre suprinderea mea, ghidul-traducator, fara
indoiala KGB-ist care tocmai revenise dintr-o misiune in India, a fost
primul care chipurile s-a rugat si a facut o donatie. Staretul manastirii, de
fapt singurul calugar care locuia acolo, parintele protopop Petru
Buburuz, ne-a primit insa cu evlavie si cu frica de Dumnezeu. Ulterior,
acesta s-a alaturat noii episcopii romanesti a Basarabiei…
Cernauti
Dela Chisinau am plecat spre Cernauti unde de acuma ma asteptau
alti Romani si alte evenimente. Calatoria a fost peste noapte si trenul a
mers foarte incet, astfel incat m-am putut intretine cu diferiti pasageri. In
vagon s-a aflat repede ca sunt venit din America si mai multe persoane
au venit sa ma vada. Am inteles ca oamenii nu se mai temeau de
autoritati si isi exprimau destul de liber opiniile. Incepuse sa fie clar in
mintea mea ca ne apropiam de sfarsitul unei ere. La un moment dat m-a
abordat o femeie cu ochi albastri si inca frumoasa pentru varsta ei.
Vorbea o limba romana impecabila de parca nu plecase nici odata din
tara. Am iesit cu ea pe coridor si povestea ei m-a induiosat…
Provenea dintr-o familie de Evrei din Iasi si tatal ei fusese comunist.
In 1940 dupa cedarea Basarabiei, tatal ei a hotarit sa se refugieze in
15
Uniunea Sovietica impreuna cu sotia si cele doua fete. Au trecut Prutul
noaptea platind un barcagiu Roman si s-au predat autoritatilor care i-a
dus pe toti patru la sediul KGB din Balti. Acolo, din prima zi tatal ei a fost
separat de familie si sotia si copiii nu au mai auzit nici odata nimic despre
el… Inca din prima noapte, sora ei mai mare in varsta de 15 ani a fost
luata la ‘ancheta’. Acel gen de ancheta a fost repetat in fiecare noapte
timp o luna de zile pana cand sora ei s-a imbolnavit si la scurt timp dupa
acea a si murit… Ea impreuna cu mama au fost trimise intr-o zona de
refugiu din Urali, iar dupa razboi s-au stabilit la Balti. Aici, femeia a
absolvit o facultate si a ramas definitiv in oras. Cu o adanca tristete mi-a
spus ca nu mai stia nimic despre rudele lasate in tara si nu mai are pe
nimeni in lume. Am intrebat-o daca are familie si copii si mi-a raspuns
trrista si ingandurata. Nu m-am maritat nici odata! Cu cine era sa ma
marit cand in jurul meu nu mai erau decat Rusi betivi si badarani? Inainte
de a cobori din tren mi-a spus ca i-a facut multa placere sa vorbeasca cu
mine romaneste…
Am ajuns ingandurat la Cernauti, dar am revenit repede la realitate
pentru ca aici, ca peste tot de altfel, m-a intampinat la gara un ‘oficial’
care m-a condus la hotel, unde m-a asteptat un alt ‘oficial’. Acesta din
urma era un tip tinar, inalt, pezentabil si cu alura de Viking. Mi-a strans
mana prieteneste si a afirmat ca ma poate ajuta in misiunea mea de
reporter, dar sa-i spun lui dinainte ce vreau sa fac. Am aflat ulterior ca
era directorul hotelului si avea grad de locotenent-colonel KGB. Eu am
prins totusi curaj si chiar am inceput sa ma obraznicesc. Unul din ghizii
hotelului era d-na Rusu, Romanca Bucovineanca, al carei sot lucra la
serviciul de limba Romana al postului de radio din Cernauti. Prin ei am
cunoscut si alti Romani intre care pe profesorul Bostan de la fosta
universitate Romaneasca din oras. Acesta m-a invitat la una din clasele
sale de limba Romana, iar seara la o intalnire romaneasca la un
restaurant elegant din oras. Participantii erau oameni educati in vechea
Romanie si intre altele au recitat poezii patriotice invatate inainte de
razboi. A fost o seara nostalgica, dar foarte placuta. Ulterior, am avut
insa si probleme.
16
Cetatea Hotin si Codrii Cosminului
Dl. Rusu, reporter ca si mine, mi-a propus sa mergem cu masina lui
sa vizitam Hotinul lui Stefan Cel Mare. Am acceptat desi stiam ca ies din
limitele orasului. Cetatea e impozanta, e bine pastrata, si de la inaltimea
unei coline, domina si azi apele Nistrului. Ne-am plimbat prin cetate, am
ajuns pe metereze, am facut mai multe fotografii, am discutat, si in cele
din urma ne-am urcat in masina ca sa ne intoarcem la Cernauti. Iesirea
din zona cetatii era insa pe un singur drum pietruit si acesta era blocat
complet de doua masini ale militiei. Mi-am dat seama imediat ca fusesem
urmariti, dar dl. Rusu m-a sfatuit sa fiu linistit ca el stie cum sa vobeasca
cu militia. Si intr-adevar, dupa o mica discutie, masinile s-au dat la o
parte si ne-au lasat sa plecam. Si pentru ca ziua turistica sa fie completa,
amabilul meu ghid a facut un ocol si m-a dus sa vad si Codrii Cosminului
de la granita cu Romania. Marturisesc ca de data aceasta mi-a fost putin
teama si nu am vrut sa ma apropii prea mult de granita. Mai ajunsesem
odata la granita la varsta de 19 ani..! Am ajuns deci la hotel tarziu si am
fost imediat instiintat ca directorul vroia sa ma vada a doua zi dimineata.
A urmat o discutie in doi in care directorul a facut pe suparatul pentru ca
nu-i ascultasem sfatul. Nu m-a convins insa si in dupa amiaza aceleasi
zile am facut-o si mai lata.
La scurt timp dupa pranz am vazut un grup de turisti Romani care se
urcau intr-un autobuz pentru a face turul orasului. I-am intrebat fara sa le
spun cine sunt daca pot merge si eu cu ei si m-au acceptat. In autobuz si
in timpul plimbarii prin oras am intrat in vorba cu diferite persoane. Spre
surprinderea mea, vreo doi dintre ei au spus ca imi cunosc vocea de
undeva. Adevarul e ca multi Romani ascultau Vocea Americii la vremea
respectiva si ulterior cand am revenit in tara m-au recunoscut dupa
voce. Doua femei din grup vorbeau insa intre ele ca sunt probabil un
diplomat roman…
17
La mormantul lui Aron Pumnul
Ultima oprire a autobuzului a fost la cimitirul vechi din Cernauti
unde sunt inmormantati mai multi Romani celebri. Cand vizita se apropia
de sfarsit am inceput sa intreb insa despre lipsurile si despre mizeria din
tara. Toti cei din jurul meu au ramas surprinsi si s-a facut o mare tacere.
Apoi, calm si putin zeflemist am intrebat retoric, dar tare: ’Pe dobitocul
ala, animalul ala de la putere, parca il chiama Ceausescu, il mai suportati
mult timp? Deodata au inceput confratii mei de limba sa se agite, sa se
imparta in grupuri mici si sa discute speriati intre ei. I-am lasat in stare
de shoc si am plecat singur spre centrul orasului si de acolo am luat un
taxi inapoi la hotel.
La inpoiere, directorul hotelului ma astepta furios. Sever si fara nici
un menajament m-a avertizat ca s-a raportat direct la Moscova atitudinea
mea provocatoare si ca intre URSS si Romania exista un tratat de
extradare. Deci, sa nu mai parasesc hotelul fara consimtamantul lui.
Trebue sa recunosc ca m-am speriat. Nu stiam la acel inceput de
noembrie 1989 ca zilele lui Ceausescu erau numarate. Am telefonat
imediat la numarul confidential din Moscova de unde am fost asigurat ca
se vor lua masuri pentru protectia mea… (Cand m-am inapoiat la
Washington am aflat ca Departamentul de Stat a inaintat ministerului
Sovietic de Externe o plangere officiala pentru ‘hartuirea’ mea la
Cernauti).
Inapoi la Moscova via Chisinau
Conform traseului prestabilit, de la Cernauti m-am intors la Chisinau, dar
a doua zi mi s-a pus in vedere ca trebue sa parasesc orasul. Putin mai
tarziu ma astepta un automobil Mercedes cu o traducatoare tinara si
foarte bronzata. Era Moldoveanca de peste Prut care mi-a spus ca lucra
la Aeroflot si ca tocmai isi petrecuse concediul in Cuba. Aveau si
Sovieticii o clasa privilegiata! Automobilul m-a dus pana la usa avionului,
iar rusofonii din avion au bodoganit intre ei si s-au uitat la mine cu multa
18
ura, mai ales ca m-au auzit vorbind romaneste. Cine eram eu sa fiu adus
cu masina direct la avion? In avion am nimerit langa un capitan, Roman
Basarabean stationat in Siberia, unde era insurat cu o rusoaica. Am avut
un schimb de idei cu el si mi-am exprimat convingerea ca Uniunea
Sovietica se va schimba radical. El a suras insa relativ prietenos, dar
convins ca nu se va schimba nici odata. Si totusi, dupa doi ani URSS-ul
nu mai exista.
Asa am ajuns inapoi la Moscova de unde am plecat cu trenul spre
Riga. In noul tren am simtit civilizatia superioara a tarilor Baltice inca
dinainte de a ajunge la Riga. Insotitoarea de vagon, o tinara ingrijita si
educata, a pus o distanta glaciala intre ea si calatori, majoritatea
acestora fiind Rusi. Noi ne-am amestecat cu Rusii si i-am invitat la
mesele noastre, imi spusese unii Romani Basarabeni, iar ei si-au batut
joc de bunatatea noastra! Balticii au stiut sa-i tina la distanta. Si acum
sunt liberi!
Riga
La Riga luasem legatura cu doamna Maria-Macovei Briede si cu
sotul ei, scriitorul si traducatorul Leton Leons Briedis. Maria-Macovei
crescuse in republica Buriat-Mongola in sudul Siberiei unde parintii ei au
fost deportati. La un moment dat mi-a spus zambind ca a fost foarte
surpinsa sa afle de la ceilalti copii, majoritatea Mongoli, ca ea nu semana
cu ei si ca nu avea ochii obligi. Ulterior, ea l-a cunoscut pe Leons la
Chisinau unde acesta si-a facut studiile. Dupa ce s-au casatorit, cei doi s-
au stabilit in Letonia. La Riga, doamna Briede-Macovei a facilitat
publicarea ziarului Glasul, primul ziar din Republica Moldova tiparit cu
grafie Latina. Prin sotii Briedis am cunoscut un tinar orfan Basarabean
crescut in Letonia caruia ii facea placere sa ma asculte vorbind
romaneste si un inginer tot Basarabean cu o alta poveste dureroasa…
Inginerul Dan Beshliu fusese student la Chisinau pe timpul lui
Hrusciov cand autoritatile locale au hotarit sa distruga statuia lui Stefan
19
cel Mare. Studentii au facut insa cerc in jurul statuii si s-au opus eroic
KGB-istilor. Autoritatile i-au batut in mod salbatec cu bastoane si pentru
a se apara de loviturile aplicate cu precadere la cap studentii si-au
acoperit capul cu mainile. Au fost loviti insa cu atata brutalitate incat unii
studenti si-au pierdut degetele. Cand eram impreuna la un restaurant din
Riga, i-am cerut inginerului Beshliu permisiunea sa-i fotografiez degetele
mutilate. El a zambit bland si si-a intins mainile pe masa. In pofida celor
patimite, acesta vorbea totusi cu multa nostalgie despre Chisinau si
despre patria-mama Romania pe care nu o vazuse nici odata. Insurat cu
o rusoaica si cu copii crescuti la scoli Letone, sansele unor asemenea
Romani instrainati de a se intoarce la vatra sunt nule. Si exista sute si
sute de mii de Romani deportati de la Marea Baltica pana la Oceanul
Pacific si din Siberia pana in Kazakhstan… Am parasit fosta uniune a
lagarelor de concentrare pe calea ferata care m-a scos la Helsinki. Si in
Finlanda m-am trezit parca dintr-un vis si dintr-un cosmar pe care mi-l
amintesc inca si azi…
Epilog
… Revenit la Washington, dupa evenimentele din decembrie 1989
m-am reintalnit cu persoana care imi facuse instructajul inainte de a
pleca la Moscova. Dupa o discutie amicala i-am spus ca a fost o mare
coincidenta sa ajung in URSS la scurt timp inaintea prabusirii lui
Ceausescu. Hei Nick, mi-a raspus el zambind hatru, adu-ti aminte de
afirmatia unui on de stat Englez: ‘In istorie nimic important nu se
intampla … la intamplare.’
In evolutia marilor evenimente, eu am fost un surub miniscul. Acum,
privind in urma, imi dau seama ca am fost folosit. De fapt, eu am folosit
Vocea Americii pentru mica mea cauza romaneasca si aceasta m-a
folosit pentru marele interese ale Americii! Asa se scrie istoria!
20
A difícil missão de um repórter da “Voice of America” em
Bessarábia3, Bucóvina e … URSS
Outubro - Novembro 1989 – Testemunhos 4
Nicholas Dima5
Entre Professor e Repórter
No ano de 1989, trabalhei como repórter e analista na estação de
rádio “Voz da América”, em Washington, D.C. Antes disso, tinha sido
professor durante quatro anos na Escola Militar de Forças Especiais
Terrestres americanas "J.F Kennedy", na Carolina do Norte.
Este foi o melhor trabalho que tive na América. Aí, foi proposto
manter-me permanentemente como professor, mas, devido à política
Soviética da Perestroika, que ainda não entendia, preferi retornar à “Voz
da América” no sentido de ter contacto com os ouvintes romenos
através da rádio. Naquela altura, ainda sonhava “ingenuamente” com
uma Roménia unida, justa, humana e próspera.
3A Bessarábia é referente a uma região histórica da Europa Oriental. O território divide-
se entre a Moldávia e a Ucrânia (parte meridional ou a "Bessarábia histórica").
Bessarábia era o nome com qual o Império Russo identificava a parte oriental do
principado da Moldávia, cedido pelo Império Otomano à Rússia, em 1812, através do
Tratado de Bucareste, após a Guerra Russo-Turca (1806-1812). Sob o domínio russo,
estruturou-se o Governo-geral da Bessarábia. O restante território da Moldávia uniu-se
à Valáquia em 1859, dando origem ao Reino da Roménia.
4Texto originalmente redigido em língua romena e traduzido posteriormente pelo
membro da Equipa Editorial da ORBE, Olena Kolodiy.
5Ex-Professor Doutor de Sociedade e Civilização Americanas e do Mundo Anglófilo na
Universidade de Djibouti; email [email protected]. Este paper está presente no
artigo da revista Literatura si Arta din Chisinau.
21
Uma nova Era
A política de “glasnost” e “perestroika”, iniciada por Mikhail
Gorbachev no final dos anos 80, suscitava dúvidas a muitos analistas.
Sempre esperei pelo colapso do comunismo, mas mesmo no momento
em que tal parecia iminente, custou-me a acreditar. Actualmente,
olhando para trás, percebi que a decadência do comunismo foi, de facto,
minuciosamente organizada, tanto no interior do sistema, como fora
deste.
No ano de 1989, enquanto repórter e romeno preocupado com o
futuro do seu país, averiguei o facto de existir uma intensificação das
preocupações dos Estados Unidos face à Roménia.
A “Voz da América”, com emissão na União Soviética, permitiu-me
realizar muitas entrevistas telefónicas com romenos da Bessarábia.
Chisinau estava a mudar, o que me levou a propor, fazer uma
reportagem no local. Para minha surpresa, a proposta fora
imediatamente aprovada pela administração e em Outubro de 1989
iniciei o trajecto que eu próprio elaborei: Moscovo, Kiev, Chisinau,
Cernauti, Riga (onde foi publicado o primeiro jornal com alfabeto latino
destinado a Bessarábia), Leninegrado e, posteriormente, Helsínquia, na
Finlândia, onde era possível contactar com diferentes grupos de
romenos, sem esquecer que o principal alvo da missão foi sempre a
Bessarábia.
Uma missão difícil
Tratou-se de uma missão difícil, repleta de diversos riscos. A União
Soviética ainda existia e a política da “perestroika” encontrava-se em
pleno desfecho, pelo que, a nível local, me deparei com imensos
obstáculos. Devo acrescentar que a análise que efectuei em
Washington, antes de partir, intimidou-me; não tinha autorização para
me desviar do trajecto; não tinha autorização para sair dos limites das
22
cidades que visitava; não me era permitido contactar confidencialmente
com ninguém; apenas tinha permissão para trocar os dólares no banco;
e nem sequer me era permitido oferecer ou receber presentes… Numa
dada altura perguntei-me “O que estava autorizado a fazer?” Tive
vontade de desistir da missão. A pessoa designada para me instruir
sorriu e disse: “Tenho que cumprir o meu dever e prevenir-te. Tens de
orientar-te no local”. E entregou-me o número da Embaixada Americana
de Moscovo para o qual podia ligar, com urgência, caso me encontrasse
em perigo. “Alguém responderá a qualquer hora do dia”, finalizou a
conversação e desejou-me sucesso. Esse número foi-me útil porque
transgredi muitas das normas que me foram impostas…
Moscovo
Deparei-me com complicações ainda em Washington. Embora o
itinerário a ser percorrido em sete semanas fosse aprovado pelo
INTURIST (Agência Oficial Soviética para o Turismo – leia-se KGB) e,
apesar das minhas despesas terem sido plenamente comparticipadas
(hotel, transportes e guias), o visto só me foi concedido alguns dias após
a minha chegada a Moscovo. Em Moscovo, deparei-me com o
inesperado. Na Praça Vermelha, um local de elevado afluxo
populacional, cruzei-me com um indivíduo que me pareceu familiar.
Antes de ter possibilidade de o identificar, a pessoa em causa
desapareceu na multidão, seguindo na direcção oposta à minha.
Tratava-se de um “grande dissidente” romeno, supostamente
perseguido pelas forças de segurança e que recentemente recebera um
visto de entrada para os Estados Unidos. Pelo que sei, um indivíduo em
circunstância semelhante (sem residência permanente) pode sair da
América mas não tem permissão para regressar. Que fazia ele em
Moscovo? Posteriormente, tomei conhecimento de que, afinal,
conseguiu regressar aos Estados Unidos.
23
Após a Revolução, foi nomeado Embaixador da Roménia em
Washington para que o anterior pudesse ser chamado a Bucareste e, em
seguida, perecesse subitamente! Como explicar a morte inesperada ou o
“suicídio” de muitos romenos que sabiam demasiado sobre a suposta
revolução?
Nesta difícil missão de repórter que decorreu entre Outubro e
Novembro de 1989, convenci-me de que o regime de Ceausescu estava a
aproximar-se do fim. Praticamente todos os países da Europa do Leste
entravam em colapso e a União Soviética preparava-se para implodir.
Ceausescu encontrava-se sitiado pelos países do Ocidente. Agora,
chegara a minha vez de lhe dirigir represálias através de várias
reportagens no Leste europeu.
Tendo em conta a minha experiência pessoal adquirida durante o
regime comunista, o meu discernimento ficou sensibilizado. A União
Soviética deixara de ser estalinista e repressiva mas ainda não
transitara para a democracia. As pessoas aparentavam encontrar um
lugar de pertença num sistema que ainda não tinha sido consolidado. No
hotel, por exemplo, eu pagava 100 dólares por noite, enquanto os
cidadãos soviéticos pagavam apenas 10 dólares. Por este preço, o hotel
incluía pequeno-almoço, mas como a oferta era escassa, verifiquei que
era frequente haver protestos dos turistas americanos. Os mercados,
em geral, tinham pouca oferta e ainda assim em todos lugares, se
encontravam filas enormes.
Certa vez, ao entrar num supermercado, contei cerca de 30
produtos alimentares diferentes. Num outro mercado tive uma amarga
surpresa. Deparei-me com um grupo de turistas romenos e ouvi um
deles afirmar: “Gostava que os meus filhos vissem como é grande a
oferta nos mercados de Moscovo!” Fiquei aturdido ao imaginar a
situação na Roménia nas últimas semanas de ditadura. Outrora tinha
uma opinião muito diferente dos turistas romenos que encontrei pela
URSS. Muitos estavam exuberantemente vestidos, as mulheres
excessivamente maquilhadas, tratavam-se provavelmente das esposas
24
dos militantes do partido que levavam uma vida mais abastada e tinham
a possibilidade de passear pelo mundo.
De Moscovo seguiria de comboio para Kiev (Ucrânia) e, em seguida,
faria uma pequena paragem em Chisinau (Moldávia). Antes de partir,
troquei 100 dólares no Banco, processo que me suscitou inquietação
uma vez que, segundo a taxa de câmbio oficial, não tinha obtido uma
quantia suficiente para as refeições diárias. A taxa oficial era de 70
copeici (moedas) por dólar, contudo, nesse período conturbado, podiam
oferecer 10 rublos por um dólar. (A minha dificuldade financeira iria
resolver-se de forma engenhosa em Kiev).
Na gare de Moscovo, encontrei um grupo de 3-4 jovens mulheres
que pareciam falar romeno, pelo que dei início a uma conversação com
elas. Provinham de Transnístria e falavam um “moldavo” repleto de
arcaísmos e termos eslavos. Após a minha apresentação, verifiquei que
estas demonstraram interesse em manter a conversação comigo.
Perguntei-lhes como era a vida na União Soviética, e estas responderam
que trabalharam no “kolhoz” e que a vida no campo era monótona.
Verifiquei uma enorme diferença entre estas senhoras provincianas e
simples e as turistas privilegiadas pelo regime de Ceausescu!
Entristeceu-me o facto de o dialecto dessas mulheres ter deixado de ser
a doce e melódica língua romena. Com esse pensamento desolador,
entrei, de noite, no comboio com destino à Ucrânia.
Kiev
No hotel de Kiev deparei-me com um jovem da Bessarábia, oriundo
de uma aldeia de Balti, cuja família vivia na capital ucraniana. Este
comparecera ao hotel com o intuito de receber os turistas romenos. O
regime soviético fez de tudo para separar os romenos bessarábios dos
restantes (romenos), porém, essas restrições eram mais leves em Kiev.
O jovem revelou-me que a sua mãe não tinha coragem de viajar para
Balti porque ali se falava russo. Quando lhe disse que tinha vindo da
25
América, a reacção do jovem partiu-me o coração. “Que pretendem de
nós, disse num tom comovido, após nos terem abandonado num
momento de amargura?”
Nesse mesmo hotel, conheci um grupo de turistas americanos que
planeavam fazer um tour de autocarro pela cidade de Kiev. Perguntei-
lhes se podia acompanhá-los, e estes amavelmente, recomendaram que
me dirigisse ao responsável do grupo, um professor universitário. Após
abordar o professor, descobri que tínhamos interesses comuns e, por
essa razão, fui rapidamente aceite. Assim, usufruí de um dia de passeio
bastante agradável na companhia de turistas americanos. No autocarro,
perguntaram-me o motivo pelo qual estava de visita à URSS. Quando os
informei de que era jornalista da “Voice of America”, senti um aumento
de empatia e confiança entre mim e os americanos.
No fim do dia, reparei num grupo de mulheres com as quais me
tinha cruzado anteriormente e que pareciam discutir alguma coisa
importante. No autocarro, uma delas aproximou-se de mim e, sorrindo,
disse-me que já se encontravam no fim da visita e que lhes sobrara um
valor considerável em rublos. Perguntou-me se estava interessado em
trocar o seu dinheiro, por dez rublos cada dólar. Respondi que o faria de
bom grado mas que as autoridades americanas me tinham alertado para
não trocar dinheiro fora dos locais oficiais de câmbio. Em negociação
estavam dois mil rublos, que valiam duzentos dólares, uma troca que
representava uma considerável margem de lucro face à taxa praticada
nos locais especializados. Depois de ouvir a minha resposta, a mulher
regressou junto ao seu grupo e reiniciou a discussão. Pouco tempo
depois, a mesma mulher disse-me que estavam dispostas a “doar-me” o
dinheiro, e assim que chegasse aos EUA, lhes enviaria um cheque no
valor de 200 dólares. “Não há necessidade de aguardarem tanto tempo,
tenho comigo os cheques”, respondi. Então “ofereci-lhes” um cheque de
200 dólares. Foi assim que enriqueci sem ter violado as regras
soviéticas nem desrespeitado as condições que me foram impostas em
Washington.
26
De Kiev, parti para Chisinau numa carruagem decorada com
padrões tradicionais moldavos, aonde partilhei o espaço com uma
mulher de meia-idade, humilde. Esta contou-me que estava casada com
um ucraniano da região da Transnístria e encontrava-se a viver com a
família em Kiev. A mulher, da Bessarábia, falava um idioma romeno que
não era totalmente acessível à minha compreensão. Ela confidenciou-me
o desejo de que os seus filhos aprendessem o idioma romeno e criticou o
facto de na escola estes somente estudarem russo. Ocorreu-me na
altura, com desalento, um pensamento: “Como é que os filhos de uma
senhora que se afastou tanto das suas origens podiam aprender o
idioma romeno?”
Não sei se a senhora se encontrava consciente de que falava
incorrectamente romeno quando confessou que o seu esposo estava a
esquecer o idioma ucraniano e que nenhum deles falava correctamente
o idioma russo. Fiquei a refletir se era esse o futuro do “novo” homem
soviético…
Chisinau
Mal cheguei a Chisinau, entrei em contacto com membros da
“Frente Popular” com os quais, no passado, tinha tido várias conversas
telefónicas. Mais tarde, nos últimos dias da minha visita, travei amizade
com bessarábios opositores do regime. Estes receberam-me muito bem,
convidaram-me para os seus eventos e até organizaram reuniões
especialmente para mim.
Fiquei particularmente sensibilizado com um evento que tivera
lugar no atelier da União dos Artistas Plásticos… Alguns participantes
trouxeram bolinhos e pão, outros trouxeram mortadela e queijo e,
também, vinho… Foram recitados poemas da autoria de poetas
romenos, cantaram músicas tradicionais romenas, trocámos muitas
ideias e, juntos, idealizámos uma Roménia unida e sublime num futuro
vindouro!
27
Entre os participantes encontravam-se poetas, escritores,
professores, cantores, atores e jornalistas. Sobressaía a figura
enigmática do poeta Grigore Vieru que, entretanto, nos deixou. Aqueles
romenos distintos olhavam-me com respeito por vir do “novo mundo” ao
passo que eu não conseguia acreditar que me encontrava na sua
companhia, em Chisinau! Nesse evento constatei que os meus novos
amigos se dividiam em duas categorias pertencentes a diferentes
gerações: Idosos e muito jovens. Faltava a geração intermédia que tinha
sido presa, deportada e dizimada! Travei muitas amizades nesse meio, e
cheguei a convidar alguns deles para visitarem os E.U.A.
No seio desse grupo de bessarábios destemidos, relembrei o fervor
patriótico que experimentei numa prisão romena durante os anos 50,
quando fora encarcerada a elite do país. Avaliando a mentalidade e a
evolução do modo de vida, comparei a actualidade da Bessarábia com a
situação de há quatro décadas na Roménia. Tive esperança que essa
inalterada mentalidade pudesse estar na origem da salvação da
Roménia! Durante a minha estadia em Chisinau, fui convidado para
diversos espectáculos e concertos. Esse grupo de bessarábios reinseriu
a cultura romena nos corações dos habitantes das terras do Stefan cel
Mare (Estefan, o Grande6).
Nesse tempo, participei nas reuniões da frente popular, onde tive a
oportunidade de interagir com várias pessoas, e enviei relatórios diários
para o posto de rádio da “Voice of America”. As mensagens e as
reportagens que transmiti não agradavam às autoridades. Assim que
obtive autorização para enviar as reportagens a partir do posto de rádio
de Chisinau para a central de Washington, fui chamado a apresentar-me
perante membros do governo e inquirido se possuía uma cédula de
trabalho na Moldávia. Respondi que tinha a permissão de Moscovo para
trabalhar em qualquer território da União Soviética e que, segundo as
6 Ștefan cel Mare (Estefan, o Grande, 1433-1504), foi um príncipe moldavo que ficou
conhecido na Europa devido a resistência que ofereceu ao alargamento do Império
Otomano. Ștefan travou 46 grandes batalhas e perdeu apenas duas. Tornou a Moldávia
num estado forte e assegurou a sua independência.
28
fontes oficiais, a Moldávia integrava a URSS. Na noite seguinte, todos os
pneus dos carros que aluguei através da (Frontul Popular) Frente
Popular, e que me transportavam a diferentes eventos, tinham sido
vandalizados. Apesar disso, continuei a minha missão e, nas
reportagens que transmiti, mencionei todas as ocorrências
Experienciei momentos bastante bizarros. Perguntei ao motorista
do veículo, um jovem filiado da Frente Popular, qual era o valor dos pára-
brisas, pois tencionava pagar os estragos. Respondeu-me com um
sorriso sarcástico: “Oficialmente custam 90 rublos, mas para que tos
vendam tens que pagar 900 rublos”. Era assim a forma de vida da URSS
no ano da graça de 1989. Em seguida, convidei o meu jovem motorista
para jantar, mas, à entrada do restaurante, estava uma fila enorme. O
jovem dirigiu-se ao porteiro, disse-lhe algo que não consegui
interceptar, e este deixou-nos entrar, ignorando a grande fila. No
restaurante, fomos conduzidos para uma mesa onde se encontravam
duas pessoas. Iniciámos imediatamente uma conversa; o homem tinha
aproximadamente 40 anos e a mulher era bastante mais jovem; depressa
percebi que eles não se conheciam. O homem era um cidadão romeno
proveniente de uma aldeia perto de Cernauti e estava de visita aos
familiares. Quando descobriu que tinha vindo da América, retirou da
mala uma garrafa de licor e colocou-a à disposição de todos os
presentes. A mulher era uma cabeleireira russa de Celiabinsk que veio a
Chisinau em busca de trabalho porque estava saturada da vida
desesperada que levava na sua cidade degradada e poluída.
Após a refeição, despedimo-nos cordialmente, mas, à saída do
restaurante tive uma nova surpresa. O porteiro trancara a porta e não a
abria antes de receber o seu suborno. Cada cidadão soviético
desenrascava-se como podia!...
29
KGB e a minha dívida
Num dos últimos dias da minha estadia, fui chamado pelo diretor do
hotel Inturist (onde me encontrava hospedado). Num tom baixo e
evidentemente assustado, comunicou-me que no dia seguinte, pelas
nove horas, devia apresentar-me no seu gabinete porque duas pessoas
do governo desejavam conversar comigo. Respondi que nesse dia já
estava marcada uma reunião importante e pedi para adiar o encontro.
Tal não era possível. No dia seguinte esperava-me o ministro da
Transnístria da Republica Moldava (um russo cujo nome não lembro) e o
Ministro da Administração Interna, General Muntea, acompanhados de
um intérprete romeno, russo e inglês. Interrogaram-me durante duas
horas sem que percebesse o que realmente desejavam saber. Só
compreendi as suas intenções quando o encontro se aproximou do fim.
No ano de 1980, publiquei o livro “Bessarábia e Bucóvina”, que fora
traduzido pelo KGB com o propósito de denunciar as atividades de
determinados activistas soviéticos. Os meus interlocutores queriam
saber quanto dinheiro tinha recebido dos imperialistas americanos para
denegrir a imagem da União Soviética. Contive a minha vontade de rir.
Embora o livro tivesse sido publicado há oito anos, somente há dois
meses recebi o primeiro (e último) cheque no valor de 25 dólares pelos
direitos de autor. Aleguei que, enquanto investigador e romeno, tinha
decidido que era meu dever escrever sobre um assunto pouco
conhecido no mundo anglo-saxónico. Aleguei ainda que fizera o meu
doutoramento na universidade de Columbia, uma instituição bastante
cara, a qual tive acesso somente porque tinha obtido uma bolsa. Tratou-
se apenas de uma forma de retribuir o investimento que em mim fora
feito. Tive a sensação que lia nos seus rostos expressões reveladoras de
indignação e, até, de pouca consideração. As autoridades de Chisinau
pressentiam que na União Soviética algo estava a mudar porém estavam
céticos do facto de que, efectivamente, algo poderia acontecer.
30
Religião e Politica
No ano de 1989, em Chisinau, pude observar um fenómeno
inesperado: uma procura crescente pela religião e pelas igrejas. Após
70 anos de ateísmo oficial, marcado pela sistemática destruição dos
locais de culto, subitamente na «aldeia» soviética foi relembrada a
religião. Naquele tempo, as pessoas estavam a reconquistar a liberdade
religiosa. Moscovo, para não perder o controlo face à nova tendência,
nomeou em Chisinau dois bispos da sua confiança. Primeiro, foi
designado o arcebispo Serapion Fadeev, um russo que não ocultava o
ódio ardente face aos romenos. Em seguida, fora designado um bispo
com origem romena, Vladimir Cantareanu, que nunca passou de uma
mera marioneta.
No ano de 1989, esses bispos integraram centenas de indivíduos na
hierarquia da igreja, nomeando para sacerdotes ortodoxos muitas
pessoas que não tinham recebido instrução, que não sentiam nenhuma
vocação, e até alguns indivíduos que tinham violado leis do Direito Civil.
Moscovo recomendava-lhes que fossem capazes de ler, escrever (num
nível básico) e falar um pouco de romeno. Aos crentes foi exigida a
doação de uma quantia de dinheiro correspondente a um ordenado
anual que visava sustentar os bispos moscovitas.
Assim, Moscovo expulsou novamente a Igreja Ortodoxa Romena da
Bessarábia e continuou o mesmo jogo político e geopolítico que fazia há
mais de 200 anos. A Ortodoxia Romena abrira as portas da sua alma e a
Ortodoxia Russa soube tirar partido da sua vulnerabilidade e irrompeu
com tanques e armas! Harasho7 irmandade Ortodoxa!
Durante a minha estadia em Chisinau, descobri que o Estado estava
a reconstruir o Mosteiro de Capriana, fundada pelo Stefan, o Grande,
pelo que me dirigi para lá de carro. À saída de Chisinau, a polícia
mandou-me encostar o veículo e informou-me que eu não estava
autorizado a sair dos limites da cidade e, se quisesse visitar o Mosteiro,
tinha de alugar um carro à agência Inturist. No dia seguinte, aluguei um
7 Palavra russa para “Muito bem”
31
carro com motorista e um guia que também era tradutor e juntos
visitámos o monumento. Paguei para ser vigiado e seguido pelo KGB! As
obras do Mosteiro de Capriana encontravam-se numa fase avançada
pelo que pude contemplar o seu esplendor. Para a minha admiração, o
meu guia, um agente do KGB, que regressara fazia pouco tempo de uma
missão na Índia, tomou a iniciativa de rezar e de doar dinheiro para a
Igreja. O Abade do Mosteiro, o Reverendo Peter Buburuz, o único monge
que aí habitava, recebeu-nos com visível receio e temor a “Deus”. No
futuro, ele veio a ter por companhia bispos romenos da Bessarábia…
Cernauti
De Chisinau, parti em direcção a Cernauti, onde aguardavam por
mim outros romenos e outros acontecimentos. Viajei de comboio
durante a noite, devagar, pelo que tive a oportunidade de conversar com
diferentes passageiros. No comboio, soube-se rapidamente que vinha da
América e muitos vieram ver-me, por curiosidade. Descobri que as
pessoas deixaram de temer a autoridade e exprimiam a sua opinião
livremente. Estava claro que nos aproximávamos de uma nova era.
Num dado momento abordei uma mulher de olhos azuis que, apesar
da idade avançada, continuava bela. Falava o idioma romeno na
perfeição, como se nunca tivesse abandonado o seu país. Na companhia
dessa senhora, dei um passeio pelo corredor do comboio. O que ela me
relatou emocionou-me imenso…
Provinha de uma família de judeus da localidade de Iasi, o seu pai
fora comunista. No ano de 1940, depois de a Bessarábia ter sido cedida,
o seu pai decidira refugiar-se na União Soviética juntamente com a
esposa e as filhas. Atravessou, de noite, o rio Prut tendo pago a um
barqueiro romeno que, posteriormente, denunciou às autoridades a
família inteira, encaminhando-os para a sede do KGB. Aí, logo no
primeiro dia, o pai fora separado da sua esposa e das filhas que nunca
mais obtiveram notícias dele… Ainda na primeira noite, a sua irmã mais
32
velha, na altura com 15 anos de idade, fora levada a um “inquérito”.
Aquele método de “inquirição” foi repetido todas as noites ao longo de
um mês e, só terminou quando a jovem adoeceu e, pouco depois,
faleceu… A irmã sobrevivente e a sua mãe foram enviadas para um
campo de refugiados em Ural, mas logo após a guerra mudaram-se para
Balti. Foi ali que a mulher concluiu os estudos superiores e escolheu
ficar. Sem esconder a tristeza, disse-me que não tinha notícias dos
familiares que ficaram no país e, acrescentou que não lhe restava mais
ninguém… Perguntei-lhe se tinha família e filhos e ela respondeu-me de
forma pensativa e pesarosa: “Nunca cheguei a casar! Com quem poderia
eu casar quando à minha volta apenas encontrava russos alcoólicos e
corrompidos?” Antes de sair do comboio, ela disse-me que teve muito
gosto em ter tido a oportunidade de falar romeno…
Cheguei a Cernauti, pensativo, contudo, regressei rapidamente à
realidade porque, mais uma vez, como em todos os outros lugares, fui
recebido por um “oficial” que me conduziu ao hotel, onde aguardava um
outro “oficial”. O último era jovem, alto, apresentável, e a sua aparência,
no seu todo, lembrava um “Viking”. Deu-me um aperto de mão e,
amigavelmente, afirmou que podia ajudar-me na minha missão de
repórter desde que lhe contasse, com antecedência, o que planeava
fazer. Descobri, posteriormente, que ele era o diretor do hotel e detinha
o posto de tenente-coronel do KGB.
Uma das guias do hotel era a senhora Rusu, romena da Bucóvina,
cujo marido trabalhava ao serviço da língua romena no posto rádio de
Cernauti. Esta apresentou-me outros romenos, entre os quais o Prof.º
Bostan, que trabalhava na universidade romena da cidade. Este
convidou-me a assistir a uma das suas aulas, que decorria no idioma
romeno, e, em seguida, levou-me a um serão romeno que teve lugar num
restaurante fino da cidade.
Os participantes eram homens que tinham sido educados na antiga
Roménia. Estes recitaram poemas patrióticos que tinham aprendido
antes da guerra. Tratou-se de uma noite nostálgica embora também
tivesse sido agradável. Posteriormente, surgiram as complicações.
33
O Castelo de Hotin e a Floresta de Cosmin
O senhor Rusu, o repórter, convidou-me para visitar o Castelo de
Stefan, o Grande. Apesar de saber que isso implicava sair dos limites da
cidade, aceitei. O castelo era imponente, estava em bom estado de
conservação e tinha a altura imponente de uma colina, mantendo, para
sempre, o domínio sobre as águas do rio Nistru. Passeámos pela
localidade, tirámos muitas fotografias, conversámos e, por fim, voltámos
a Cernauti. Só havia uma saída do castelo e esta encontrava-se
bloqueada por dois carros da polícia. Apercebi-me então que fôramos
seguidos. O senhor Rusu aconselhou-me a permanecer calado e
garantiu-me que sabia como conversar com as autoridades. Verifiquei
que ele tinha razão, uma vez que após breve diálogo, os veículos nos
deixaram passar.
Para que a visita turística ficasse completa, o meu amável guia
desviou-se do percurso e levou-me a ver o Castelo de Hotin e a Floresta
de Cosmin, que faz fronteira com a Roménia. Confesso que, desta vez,
senti medo e hesitei em aproximar-me demasiado da fronteira.
Quando cheguei ao hotel, já era deveras tarde e fui imediatamente
notificado que o diretor desejava ver-me no dia a seguir pela manhã.
Quando me encontrei com o diretor, em privado, este demonstrou-se
desiludido por eu não ter seguido o seu conselho. A insistência do
diretor não me convenceu, pelo que no mesmo dia, continuei a ser
intrépido. Pouco depois do almoço, avistei um grupo de turistas romenos
que entraram num autocarro que se destinava a visitar a cidade. Sem me
apresentar, perguntei-lhes se podia ir com eles e eles aceitaram-me.
Tanto no autocarro como durante o passeio, iniciei conversas com
várias pessoas. Surpreendeu-me o facto de dois deles alegarem que a
minha voz não lhes era estranha. Nessa altura, muitos romenos eram
ouvintes da “Voz da América” e, depois de ter retornado ao país, muitos
reconheceram-me pela voz. Duas mulheres do respectivo grupo
comentavam que eu seria, provavelmente, um diplomata romeno.
34
No cemitério de Aron Pumnul
O autocarro fez a última paragem no cemitério velho de Cernauti,
onde repousam muitos romenos célebres. Quando a visita estava a
chegar ao fim, perguntei sobre as carências e a miséria do país. Todos à
minha volta ficaram surpreendidos com a pergunta e, subitamente, fez-
se silêncio. Em seguida, ironicamente, coloquei a seguinte pergunta
retórica: ”O parasita detentor do poder, o que é chamado de Ceausescu;
pensam suportá-lo por muito mais tempo?” Imediatamente, os meus
compatriotas linguísticos começaram a agitar-se, a dividir-se em grupos
e a discutir entre eles, assustados. Deixei-os a todos em estado de
choque e saí sozinho em direcção ao centro da cidade, onde apanhei um
táxi e regressei para o hotel. Ao chegar, averiguei que o diretor se
encontrava à minha espera, furiosíssimo. Num tom severo, advertiu-me
que comunicou às autoridades moldavas a minha atitude provocadora,
avisou-me também que entre a URSS e a Roménia existia um tratado de
extradição. Daí segue-se que não me era permitido deixar o hotel sem o
seu consentimento. Devo reconhecer que tive medo. No início de
Novembro de 1989, não sabia que os dias de Ceausescu estavam
contados. Fiz um telefonema para um número confidencial da Moldávia e
foi-me assegurado que iram ser tomadas medidas que garantissem a
minha protecção… (Quando voltei para Washington descobri que o
Departamento de Estado, a dado momento, tinha recebido do Ministério
das Relações Externas Soviético uma queixa oficial sobre a minha
“transgressão” em Cernauti).
De regresso a Moscovo via Chisinau
Conforme o trajecto estabelecido previamente, de Cernauti,
regressei a Chisinau. Contudo, no dia a seguir, pareceu-me que devia
sair da cidade. Pouco tempo depois, aguardava-me um automóvel
Mercedes e uma tradutora jovem e bastante bronzeada. Era uma
35
moldava, da região de Prut, que trabalhava [na companhia aérea]
“Aeroflot” e que regressara das suas férias em Cuba. Afinal, os
soviéticos também tinham uma classe privilegiada! O automóvel
conduziu-me até à porta do avião, onde reparei num grupo de russos que
estavam a conversar e, quando me aproximei deles, verifiquei que me
olhavam com expressões de hostilidade, apenas porque o meu idioma
era o romeno. Quem era eu para ser acompanhado de veículo até ao
avião? No avião, ao meu lado, estava sentado um capitão romeno da
Bessarábia que vivia na Sibéria com a sua esposa russa. Conversámos
um pouco e concluímos que a União Soviética estava prestes a passar
por uma mudança radical. Ele sorria, despreocupadamente, porque
estava seguro de que o regime não mudaria. Porém, passados apenas
dois anos, a União Soviética já não existiria!
Regressei a Moscovo, de onde segui de autocarro em direcção a
Riga. No comboio, vislumbrei a civilização superior do Báltico ainda
antes de chegar a Riga. Partilhei o vagão com uma jovem de aspecto
cuidado, bastante delicada, que se destacava dos restantes
passageiros, maioritariamente russos. “Nós misturamo-nos com os
russos, recebemo-los nas nossas casas, tinha-me confessado um
romeno da Bessarábia, porém eles abusaram da nossa bondade! Os
Bálticos souberam manter a distância! E agora são livres!”
Riga
Em Riga, contactei com a senhora Maria-Macovei Briede e com o
seu marido, o escritor e tradutor Leton Leons Briedis. Maria-Macovei
fora educada na República de Buriat-Mongolia, a sul da Sibéria – local
para onde os seus pais tinham sido deportados. A dado momento,
confidenciou-me, com um sorriso, que quando era criança ficara muito
surpreendida ao descobrir que não era Mongol, que era diferente dos
seus amigos, e que os seus olhos não eram achatados. Posteriormente,
tinha conhecido o Leons em Chisinau, local onde estudara. Depois de
36
terem casado, foi viver para a Letónia. Na cidade de Riga, a dona Briede-
Macovei foi responsável pela publicação do jornal “Glasul” (Voz), o
primeiro com caracteres latinos a ser lançado na Republica da Moldávia.
O casal Briedis apresentou-me um jovem órfão da Bessarábia, educado
na Letónia, que tinha o gosto de ouvir o idioma romeno e também me foi
apresentado um engenheiro bessarábio detentor de outra história
dolorosa. O engenheiro Dan Beshliu estudara em Chisinau durante o
período de tempo correspondente ao mandato de Hrusciov, quando, um
dia, as autoridades locais decidiram destruir a aldeia Stefan cel Mare, da
qual era originário. Os estudantes resistiram, cercaram a estátua do
Stefan cel Mare e, heroicamente, fizeram frente aos ofensores do KGB.
As autoridades agrediram os estudantes com bastões, e estes, para se
defenderem das agressões orientadas sobretudo para a cabeça,
protegeram-se com as mãos. A agressividade foi tanta que muitos
estudantes perderam os dedos. Quando nos encontrávamos no
restaurante, pedi ao engenheiro autorização para fotografar os seus
dedos mutilados. Ele, sorrindo, estendeu as mãos sobre a mesa. Apesar
da evidente mágoa, o engenheiro falava, com saudade, de Chisinau e
sobre a pátria-mãe Roménia, que nunca conhecera. Casado com uma
russa e com filhos educados nas escolas da Letónia, esse romeno em
particular, e outros em circunstâncias semelhantes, apresentava vãs
motivações para regressar à pátria. Existem centenas de romenos
deportados do Báltico para o Pacífico e da Sibéria para o Cazaquistão…
Deixei a antiga União dos Campos de Concentração e, segui por via-
férrea em direcção a Helsínquia. Na Finlândia, finalmente pude
despertar desse sonho ou desse pesadelo que ainda hoje relembro.
37
Epílogo
… De regresso a Washington, após os acontecimentos de
Dezembro de 1989, encontrei-me com a pessoa que me instruiu antes de
viajar para Moscovo. Após uma discussão amigável, contei-lhe que se
tratara de uma grande coincidência ter chegado à URSS um pouco antes
da queda do Ceausescu. “Hey Nick”… disse, dirigindo-me um sorriso,
recordando a declaração de um estadista inglês: “Na História, nada
importante acontece por acaso!”
No desenrolar de grandes acontecimentos, eu não passei de um
pequeno parafuso. Agora, olhando para trás, apercebo-me do quanto fui
explorado. De facto, eu usei a “Voz da América” em prol da pequena
questão romena, ao mesmo tempo que era usado a favor dos grandes
interesses americanos! Assim se escreve a História!
38
A Tough Mission, by “Voice of America” reporter in
Bessarabia8, Bucovina and USSR
October – November, 1989 – Testimonies9
Nicholas Dima10
Between Professor and Reporter
In the year of 1989, I was working as a reporter and analyst at
Washington D.C. “Voice of America”‘s radio station. Previously, I taught
for four years in the Special Military School of American land forces “J.
F.Kennedy”, North Carolina.
This office was the best I’ve had in America. I was proposed to
remain as a permanent teacher, but taking into account the Soviet policy
of Perestroika, which I didn’t understand in that moment, I chose to
return to the Voice of America and stay in touch with the Romanians
listeners through the radio. In that time, I naively believed in an united,
fair, human and prosperous Romania.
8 Bessarabia is related to a historical region in Eastern Europe. The territory is divided
between Moldova (northern part) and Ukraine (southern part or "historical
Bessarabia"). Bessarabia was the name the Russian Empire used to identify the
Eastern part of Moldova principality donated by the Ottoman Empire to Russia in 1812,
through the Treaty of Bucharest, after the Russian-Turkish War (1806-1812). Under the
Russian domain it was structured the general Government of Bessarabia. The
remaining territory of Moldova joined Wallachia in 1859, originating the kingdom of
Romania.
9Originally written in Romanian and posteriorly translated by Inês Duque, ORBE’s
collaborator.
10Former Professor of American Society and Civilization and the Anglophone World at
the Djibouti University; email [email protected]. This paper draws on my article
available on Literatura si Arta din Chisinau magazine.
39
A new Era
The glasnost and perestroika policies created by Mikhail
Gorbachev in the late 80’s, raised doubts among several analysts. I’ve
always looked forward the communist collapse, but in the precise
moment that such event could actually come true I found it hard to
believe. Looking back nowadays, I realize that the Communism’s
decadence was imminent, and was in fact narrowly prepared inside and
outside the system itself.
In 1989, as a reporter and a Romanian worried about the future of
his country, I noticed an intensification of United States’ concerns
towards Romania.
The “Voice of America”, the new distention in the Soviet Union,
allowed me to interview via telephone many Romanians from Bessarabia.
Something had changed in Kishinev, which encouraged me to propose
myself to make a report in the local. Surprisingly, the proposal was
immediately approved by the Administration, and in October 1989 I
started following a path designed on my own: Moscow, Kiev, Kishinev,
Chernivtsi, Riga, where the first newspaper written with Latin alphabet –
destined to Bessarabia – appeared, Leningrad, and finally Helsinki,
Finland. In this route I was able to contact with different groups of
Romanians, but the main target of this mission was Bessarabia.
A Tough Mission
It was hard, with many risks. The Soviet Union still existed, perestroika
was meeting its end, but locally I found several difficulties. I shall add
that the processing I did in Washington before I started this mission
frightened me. I had no permission to dodge the path, to cross the limits
of the cities I visited, to contact confidentially with anybody. I could only
exchange my money (in dollars) in the bank. Also, I was not allowed to
receive gifts… At one time, I asked myself “What am I authorized to do?”
40
I wished to give up on the mission. However, the person who was
responsible to instruct me smiled and said: “I must fulfill my duty and
warn you. You must manage yourself in the area.” Then, I was given the
contact of the American Embassy in Moscow, to where I could call in
case of danger. “Someone will answer you at any time of the day.”,
ending the conversation and wishing me success. This contact was
utterly useful, because I practically transgressed all the imposed rules…
Moscow
Even in Washington I found many difficulties. Although the route I
was about to roam had been approved by the INTURIST (Soviet official
agency for Tourism – KGB) and all my expenses reimbursed (hotel,
transports, guides), I wasn’t given any visas until a few days after my
arrival in Moscow, where I had an unpleasant surprise. In the Red
Square, which is a very crowded place, I came across a person who
seemed familiar to me. Before I had the chance to identify him, the
person in question disappeared into the crowd, following the opposite
direction of mine. He was a “great Romanian dissident” who was being
chased by the security forces, and also had recently received an entry
visa for the United States. As far as I’m concerned, an individual in a
similar situation (without a permanent residence) can leave America but
has no permission to return. What was he doing in Moscow? Later, I
found out that he managed to come back to the United States.
After the Revolution, he was nominated Romania’s ambassador in
Washington so the previous ambassador could be called to come to
Bucharest and suddenly die! How to explain an unexpected death or the
“suicide” of many Romanians who knew too much about the supposed
revolution?
As a reporter, in this tough mission between October and
November of 1989, I convinced myself that Ceausescu’s regime was
close to its end. In fact, the great majority of the eastern European
41
countries were collapsing, and the Soviet Union was preparing itself to
implode. Ceausescu was surrounded by the countries of the West, and
now it was my turn to retaliate through my reports of the East.
With my personal experience acquired under the communist
regime, my discernment became sensitized. The Soviet Union was no
longer Stalinist, but was still not a democracy. People seemed to feel
dislocated, searching for a place to belong in a system that remained
unconsolidated. For example, while I was in the hotel, I was paying 100
dollars per night whereas the soviet citizens were only paying 10. The
hotel’s payment included breakfast and it was common to see American
tourists complaining about the food scarcity. The markets had few offer
and yet all of them had enormous queues of clients. Again, I had an
unpleasant surprise, this time in one market. I found a group of
Romanian tourists and heard one of them saying: “I’d love my children
could see how big is the offer in the Moscow markets!”. I felt shocked to
imagine the Romanian situation during the last weeks of its dictatorship.
Once I’d had a very different impression of the other groups of Romanian
tourist I found throughout USSR. Many of them were luxuriously dressed
and the women among them with an exaggerated make-up. I assumed
these last ones were the party militants’ wives, who were able to live a
wealthy life and travel abroad.
I picked up the train from Moscow to Kiev, and after a short
stoppage I’d make a short visit to Kishinev. Before leaving, I exchanged
100 dollars in the bank. However, I was worried because according to
the official exchange tax I hadn’t acquired the necessary amount for the
daily meal. The official tax was 70 copeici (coins) per 1 dollar, but taking
into consideration the troubled period, in practice it was given 10 rubles
for 1 dollar. (My financial situation would be solved in an ingenious way in
Kiev).
In the Moscow’s platform station, I found a small group of women
who seemed to be talking in Romanian for which I started a conversation
with them. They were from Transnistria and spoke “Moldovan” full of Slav
42
archaisms. I noticed their interest to keep up the conversation, so I
asked them how was their life in the Soviet Union. They told me they
worked in a kolhoz and that the country life was quite dull. I verified the
big difference between these women and the previous tourists privileged
by the Ceasuescu’s regime! It made me feel sad the fact those women
didn’t speak the sweet and melodic Romanian language, and with such
heartbreaking thought I caught the ferry to Ukraine.
Kiev
While I was the hotel I found a Bessarabian young man, from the
Balti village, whose familiars were living in the Ukrainian capital. His duty
was to welcome the Romanian tourists. Although the Soviet regime
fiercely tried to separate Bessarabians from the other Romanians, in
Kiev such restrictions were soft. He confided to me that his mother had
no courage to travel to Balti because Russian was spoken there. When I
explained him that I came from America his reaction broke my heart.
“What do want from us after having left us in such a bitter moment?”, he
said in a somber tone.
In the same hotel I met a group of American tourists who were
planning to tour Kiev by bus. I asked if I could go with them to which they
answered me that I should ask their responsible first, who was a college
professor. After a short conversation, in which I came up with the
conclusion we agreed in many aspects, I was immediately accepted. This
way, I spent a wonderful day with my American companions. During the
tour I was asked the reason I was visiting the USSR and when I told them
that I was a Voice of America’s journalist I felt the rise of empathy
between me and them.
At the end of the day I noticed a group of women, with whom I
spoke to previously, who seemed to be discussing something important.
One of them got into the bus and with a smile in her face informed that
she had a significant amount of rubles for which she asked if I was
43
interested in exchange them giving her ten rubles for each dollar. I told
her I’d do it with pleasure, yet the authorities have warned me not to
exchange money out the official exchange establishments. She had 2000
rubles, which corresponded to 200 dollars, a considerable margin of
profit in relation to the rate practiced in the official sites. After I
answered her she went back to the group and the discussion started
again. Moments later, the same woman said they were willing to give me
their money, so when I came back to the Unites States I’d have to send
them back a 200 dollars check. “There’s no need for you to wait for so
long, I have the checks with me,” I said. So I offered them a 200 dollars
check, and it was in that moment I enriched without violating neither the
Soviet rules nor the Washington conditions.
I moved from Kiev to Kishinev with a humble middle aged
Bessarabian women in a carriage decorated with Moldovan traditional
patterns. She told she got married with an Ukrainian from Transnistria
and she was currently living with their family in Kiev. Her Romanian was
not totally accessible to me, however she wished her children could have
learnt the Romanian idiom but they only studied in Russian. I suddenly
had a sad thought: “How could the children of a woman who moved away
so far from her origins be able to learn the Romanian idiom?”
I’m not sure if this woman ever noticed that she was speaking
Romanian wrongly, adding the fact that her own husband who was
Ukrainian was starting to forget his own language, and to make things
worse both of them couldn’t speak proper Russian! So I started
wondering if this was the future of the “new” Soviet man…
Kishinev
When I arrived Kishinev, I contacted with some members of the
“Popular Front” with whom I had previously contacted by phone. Later,
during the last days of my visit I became fond with some Bessarabians
44
who’re regime’s oppositers. They gave me a warm welcome, invited me
for some of events and even organized a reunion especially for me.
I was touched particularly by the event which took place in the
atelier of the Plastic Artists’ Union… Some participants brought cakes
and ham, others bread, cheese, and also wine… Poems written by
Romanian poets were rehearsed, folk songs played and sung, some
ideas were discussed and together we idealised a beautiful and reunited
Romania in an upcoming future!
Among the participants there were poets, writers, professors,
singers, actors and journalists. The gentle and charismatic presence of
the poet Grigore Vieru was exceled, however, unfortunately he had to
leave us. Those distinct Romanians looked up to me because I came from
the “new world” whereas I couldn’t believe I was between them, in
Kishinev! In this event I realized that my new friends were divided in two
categories from different generations: elders and youthful. The middle
generation had been arrested, deported and killed! I created many
friendships in that collective having invited some of them to visit the USA.
In the middle of this group of fearless Bessarabian Romanians, I
remembered the patriotic spirit I experienced in a Romanian prison back
in the 50´s, when the country’s elite was imprisoned. Evaluating the
mentality and the daily life, I compared the present Bessarabia with the
Romania’s situation forty years ago. I had hope that such mentality could
be the salvation of romanticism! During my stay in Kishinev, I was invited
to many concerts and spectacles. The new generation of Bessarabians
had implemented new roots of romanticism in the hearts of the
Romanians of Stefan cel Mare’s (Stephen, the Great11) lands.
I went to some Popular Front’s reunions where I had the
opportunity to discuss with many people, sending daily reports to The 11Stefan cel Mare (Stephen the Great, 1433 – 1504), was a Moldovan prince who’s
remembered in European History due his resistance to the enlargement of the Ottoman
Empire. Stephen fought in forty six great battles and only lost two. He turned Moldova
into a strong state and assured its independence.
45
Voice of America. However, all the messages and reports I transmitted
didn’t please the authorities. The moment I got permission to send the
messages from Kishinev’s base to Washington’s, I was immediately
called to the local government to be inquired. I was asked if I had a
working ballot in Moldova, to which I answered that I’d been given
permission by Moscow to work in any territory belonging to the Soviet
Union, and that according to the official sources, Moldova was a member
of it. The following night, the tires of the cars I rented from the Popular
Front (Frontul Popular) were all vandalized. Nevertheless, I kept on my
mission, and in the following reports I mentioned everything that had
happened.
I experienced the most bizarre moments. I asked to my motorist, a
young man from the Popular Front, how much was a windshield, once I
had the intention to repair the damages. He answered me with a
sarcastic smile: “Officially, they cost 90 rubles, but if you want them to
sail it you must pay 900 rubles.” This was USSR’s “modus vivendi” in the
glorious year of 1989. I invited him to have dinner with me. The line to the
restaurant’s door was too big, however, the young motorist addressed
the doorman in some way that I wasn’t able to understand what he had
said. A few moments later, the doorman let us in, ignoring the long
queue. Inside the restaurant we were led to a table already occupied by
two people. It didn’t take much time to initiate a conversation. The man
was nearly forty, a Romanian citizen from Chernivtsi who came to visit
some relatives. When he realized I came from America he took from his
bag a bottle of liquor and put it on the table. The woman, on the other
hand, was quite younger. A Russian hairstylist from Celiabinsk that came
to Kishinev to look for a job, because she was tired of the daily life she
used to take in her degraded and polluted city. I quickly realized they
didn’t know each other.
After several meals were served, we said goodbye to each other
cordially, but when we were to cross the way out of the restaurant, the
46
doorman locked us inside and wouldn’t open it without demanding a
bribe. Every soviet citizen would make do his/her way!...
KGB and the incurred debt
In one of my last days of my stay, I was called by the manager of the
Insturi Hotel (where I was hosted). In a low and scarred tone, he told me
to be in his cabinet at nine o’clock the following day. Two people from the
government wanted to talk with me, but by that time I would be having an
important reunion, so I asked if the conversation couldn’t be postponed.
It was not possible. The next day the Minister of Transnistria and the
Moldovan Republic (a Russian man whose name I don’t remember) and
the Minister of the Internal Administration, general Muntea, were waiting
for me with their interpreter of Romanian, Russian and English. They
“interrogated” me for two hours without perceiving what they wanted
from me. It was only in the end that I understood their real intentions.
In 1980, I published a book entitled “Bessarabia and Bucovina”
which was translated by KGB to denounce the activities of many soviet
activists. My interlocutors wanted to know how much the American
imperialists had paid me to vilify the image of the Soviet Union! I held my
laugh. However the book was published eight years ago, it was only two
months ago that I received the first (and the last) 25 dollars’ check for
the copyright. I pleaded that as a researcher and Romanian, I decided
that it was my duty to write about a not well known subject in the Anglo-
Saxon world. I added that I did my PhD in Columbia University, a very
expensive institution to which I could only apply because I was given a
scholarship. It was merely a way to repay the investment that was made
on me. I could read the sensations of indignation and little consideration
on the revealing expressions on their faces.
Kishinev authorities could sense that something was changing ,
however, no one believed that something could actually happen.
47
Religion and Politics
In the year of 1989, in Kishinev, I witnessed an unexpected
phenomenon: a growing search for faith and churches. After seventy
years of official atheism marked by the systematic destruction of places
of worship, the religion was suddenly remembered in that soviet
“village”. People were reconquering their religious freedom.
Trying not to lose its power over Kishinev, Moscow nominated two
trusty bishops: Serapion Fadeev, Russian, who wouldn’t bother to hide
his hate towards Romanians, and Vladimir Cantareanu, with Romanian
origins, nothing but a puppet.
That year, these bishops integrated hundreds of people in the
church hierarchy. Several of them were appointed to become orthodox
priests, even the great majority of them had no formation, vocation, or
even transgressed the Civil Law. Everything that Moscow required of
them was the basic ability to read and write and a little domain of the
Romanian language. It was still required donation to the Muscovites
bishops of a sum of money corresponding to an annual salary!
Once again, Moscow expelled the Romanian Orthodox Church of
Bessarabia keeping the same political and geopolitical game it had been
playing for the last two hundred years. The Romanian Orthodox had
opened the doors of their souls and the Russian Orthodox got that
chance to enter with tanks and weapons! Harasho12 Orthodox
brotherhood!
While I was in Kishinev, I found out that the State was rebuilding
Capriana’s Monastery, founded by Stephen, the Great. One day, I
decided to go and visit it, but when I was about to leave Kishinev the
police ordered my to pull over my vehicle. I was informed that I was not
allowed to cross the limits of the city, and if I wanted to visit the
Monastery I had to rent a car to Insturist. The following I rent a car with
12Russian word for “Very good”.
48
motorist and also hired a guide and translator, and together we visited
the monument. I was paying to be watched and followed by the KGB!
The monastery’s repair work was in an advanced state which
enabled me to contemplate its splendor. To my surprise, my guide, a
KGB officer, who had recently returned from a mission in India, took the
initiative to pray and donate some money to the church. The only abbot in
the monastery, Reverent Peter Buburuz, welcomed us fearfully (as every
worshiper of God). He would share the company of the Romanian
bishops afterwards…
Chernivtsi
I left Kishinev and went to Chernivtsi, where other Romanians and
events awaited me. I traveled by train during the night which gave the
chance to talk with some passengers. On the train it was rapidly known I
was from America and for curiosity some passengers would come at me
to see me closer. I noticed that people had stopped fearing the
authorities, and expressed their opinions freely. It was evident that a new
era was close.
At a certain moment, I started talking to a blue-eyed women whose
beauty hadn’t been vanished by aging. She spoke the Romanian idiom
perfectly, as if she had never left the country! One day, while we were
walking through the train’s corridor she told me something that moved
me deeply…
She was from a small community called Iasi, raised in a Jewish
family. Her father was a communist.
In 1940, after Bessarabia was given away to USSR her father
decided to find refugee there with his wife and daughters. He paid a
Romanian boatman to let him and his family cross the Prut river by night,
however, the boatman denounced the whole family to the KGB. The
following day, her father was separated from them, and they never heard
49
about him again… In the first night, her older sister who was fifteen by
that time, was taken to an “interrogatory” which was repeated for a
month until she got sick and died… Her mother, younger sister, and
herself, were sent to a refugees’ camp in Urali, but when the war ended
they were moved to Balti, where she finished her studies and settled
down definitely. Unable to hide her sadness, she confessed she never
new what happened to her relatives who were left behind in the country
and that she had nobody else… I asked her if she had family and
children, to which she answered in a thoughtful and sorrowful way: “I
never got married! How could I when I was all surrounded by alcoholic
and nasty Russians?”.
Moments before she left the train, she turned to me and said it had
been a pleasure to have the opportunity to talk with a Romanian…
I arrived Chernivtsi thoughtful, but I was quickly pulled back to
reality because I was received by an “official” who’d guided me to the
hotel where another “official” was waiting for me, as it had happened in
the other places I passed by. The last one was young, tall, and
personable; whose aspect reminded me of a Viking. He gave me a
handshake and told me in a friendly tone he could help me with my report
as long as he’d let him know my next move. Soon, I discovered he was
the hotel’s manager and a KGB’s lieutenant colonel.
One of the hotel’s guides was Mrs. Rusu, Romanian from Bukovina,
whose husband worked at the service of the Romanian language at
Chernivtsi’s radio station. I was presented by her to other Romanians;
one of them was Professor Bostan who worked for an university in the
city. He invited me to attend to one of his classes, taught in Romanian,
and to join him by noon in a fine restaurant. There, men who were
educated in the “old” Romania declaimed patriotic poems written and
learnt before the war. It turned out to be a very pleasant night, until new
problems emerged.
50
Khotyn’s Castle and the Forest of Cosmin
Mr. Rusu, a reporter, invited me to visit Stephen (the Great) Castle,
and although it meant to cross the city’s limits I accepted. The castle was
majestic, well preserved, and had the height of a hill, standing before
Nistru river. We strolled around the place and took many pictures,
discussed some ideas and finally came back to Chernivtsi. There was
only one way out from the castle which was blocked by two police cars. I
realized we had been followed all the time, but Mr. Rusu told me to
remain in silence, assuring me he knew how to deal with the authorities.
To my fortune, he was right, and some minutes later after a short
dialogue our way was clean.
To complete my touristic ride, my amiable guide took me to
Khotyn’s Castle and the Forest of Cosmin that made frontier with
Romania. This time, I confess I was a little scared for which I dared not to
get too close to the frontier.
When I arrived to the hotel it was already very late, yet I was
notified that the manager wished to meet with me the following day by
morning. When we met in private he proved to be disappointed because I
didn’t follow his advice. His persistence, however, didn’t convince me so
I kept on being dauntless. That day, after lunch, I saw a group of
Romanian tourists getting in a tourism bus. Without presenting myself, I
asked them if I could join them, and they accepted.
I started several conversations with them during the trip. I was
surprised when two of them said that my voice wasn’t strange. In fact,
many of them used to listen to the “Voice of America”. Still, two women of
the group commented I’d probably be a Romanian diplomat.
51
Aron Pumnul Graveyard
The last stop was in an old Chernivtsi’s graveyard, where many
renowned Romanians rest in peace.
When the visit was almost ended I asked about the difficulties of
the country. Everyone stared at me in silence. Then I asked ironically the
rhetoric question: “The power holder parasite called Ceausescu, are you
thinking to support him much longer?”. Immediately, all my compatriots
became scared and agitated, and started to discuss with each other. I
left them there and caught a taxi to the hotel on my own.
Back in the hotel, I found the manager waiting for me very angry. In
a severe tone he adverted me that he had communicated with the
Moldovan authorities about my provocative behavior, and also warned
me that Russia and Romania had an extradition treaty. Hence, I could not
leave the hotel again without his permission. I must admit I was afraid. In
the beginning of November of 1989 I could never imagine that
Ceausescu’s days were counted.
I made a phone call to a confidential Moldovan number through
which I was assured that measures would be taken to grant my safety…(
When I came back to Washington I discovered that the previous State
Department had received a complaint from the Soviet External Relations
Ministry due to my “transgression” in Chernivtsi).
Back to Moscow via Kishinev
According to the route previously established, I returned to
Kishinev, though the next day I felt that I should leave the city. My
translator, a young tanned woman, was waiting for me inside a
Mercedes. She was Moldovan, from the region of Prut, currently working
for “Aeroflot” airline and who just came back from vacations in Cuba.
There was a privileged soviet class after all!
52
I was taken to the plane’s door, where a group of Russian speakers
were talking to each other. When they noticed my presence it seemed
they looked at me with hostility just because my language was Romanian.
Who was I to be held to the airport? In the plane, a Romanian captain
from Bessarabia who was living in Siberia with his Russian wife, was
sitting beside me. We talked a little bit about the radical change we both
agreed Soviet Union was about to face. He smiled lightly because he was
sure that the soviet regime would never change. However, in a couple of
years the Soviet Union would collapse.
So I returned to Moscow, where I caught a bus towards Riga.
Later, in the new train I was able to experience the Baltic superior
civilization before I arrive Riga. I shared the wagon with a good looking
young lady whom I easily detached from the other travelers, being the
great majority of them Russians. “We mixed ourselves with the Russians,
welcomed them in our homes, but they abused our kindness! The Baltics,
on the other hand, maintained a fair distance, and now they’re free!”, a
Bessarabian Romanian confessed me.
Riga
In Riga I contacted with Mrs. Maria-Macovei Briede and her
husband, the writer and translator Leton Leons Briedis. Maria-Macovei
was raised in the Republic of Buriat-Mongolia, south Siberia, where her
parents were deported. She told me, smiling, that when she was a child it
was a surprise for her to discover that she was not a Mongol like her
friends (her eyes were round and not flat). She met her husband in
Kishinev, where he studied. After their marriage, they moved to Latvia,
where Maria stood responsible for the “Glasul” (“Voice”) journal, the first
one to be written with Latin characters in Moldova.
I was introduced by them to a young orphan from Bessarabia,
raised in Latvia, who was pleasured to listen to the Romanian idiom, and
a Bessarabian engineer who had a painful story. His name was Dan
53
Beshliu, and studied in Kishinev during Hrusciov’s regime. One day, the
local authorities decided to take down the Stefan cel Mare village, from
where he was a native. The students resisted: surrounded the statue of
Stephen the Great statue and bravely faced the KGB opponents. These
last ones fought back the students with hard sticks, who had anything to
defend themselves from the attacks but their own hands. Many students
lost their fingers. Later, when we were having dinner in the restaurant I
asked him if I could take a picture of his mutilated fingers. With a smile on
his face, he stretched his hands on the table. Although his memories
were filled with sorrow, he confessed missing Kishinev and his
motherland he had never had the chance to know, Romania. He was
married with a Russian woman, and their children were being educated
in Latvian schools, so like many other Romanians he had vain motives to
return to his homeland. There are hundreds of Romanians who were
deported from the Baltic to the Pacific, and from Siberia to Kazakhstan…
I left the old Union of concentration camps and through the
railways I roamed to Helsinki. It was in Finland that I finally could wake
up from that dream, or nightmare, that remains in my memory till today.
Epilogue
Back to Washington, after the December of 1989, I met with the
person who instructed me before I leave to Moscow. After a friendly
discussion I told him it seemed to be such a coincidence that the end of
the USSR took place before and yet close to Ceausescu’s downfall. “Hey,
Nick! In History nothing important happens by chance!”, he said smiling
and quoting an English politician.
Throughout all the events I was nothing but a simple spin, but
looking back now I realize how much I had been explored. In fact, I used
the “Voice of America” in favor of a small Romanian issue, therefore I can
say I was used in favor of the American interests! This is how History is
written!
54
A Organização das Sociedades na Pré-História13
Sofia Morais14
Os comportamentos do homem pré-histórico são muitas vezes
tidos como “arcaicos” porém, de acordo com as pesquisas mais
recentes, verifica-se que tal poderá induzir-nos em erro. A eficiência do
homem deste período reflecte-se na maneira como o homem vive
integrado na natureza. Ele observa o que o rodeia e o ecossistema onde
vive faz parte dele. Devido à instabilidade ambiental, ele escolhe o local
que melhor lhe proporcione a sua sobrevivência.
O período em estudo é o Mesolítico, que está delimitado por duas
fases: o fim do Pleistocénico e o Neolítico. Durante este período,
sucedem-se múltiplas oscilações entre fases frias e quentes, o que
possibilitou a formação de novos ecossistemas. As paisagens tornam-se
mais florestadas, dando a mega fauna pleistocénica lugar a herbívoros
de pequeno e médio porte (veado, corço, javali, auroque, coelho, lebre).
Tal realidade coaduna-se também com a crescente importância que os
alimentos vegetais passam a ter (frutos, fungos, tubérculos, raízes)
assim como os recursos aquáticos (marinhos, fluviais e estuários).O
fenómeno que acabou com esta fase ficou conhecido como Dryas III e
consistiu num episódio frio por volta de 10.000 B.P., por isso é
considerado um fenómeno de retrocesso muitas vezes associado à
Revolução Neolítica.
O homem que sobreviveu a todas estas contrariedades teve a
capacidade de escolher o que era certo para sobreviver, o que revela a
importância da eficiência nas suas acções. Como o fez ao certo, esse é o
objecto deste estudo que nos levará a compreender como terá
13Texto originial.
14Faculdade de Letras da Universidade Lisboa
55
sobrevivido a este “caos climático” e o que perdemos dele ao longo do
tempo.
Tudo aponta para que estes “sobreviventes” tenham aprimorado
as suas capacidades de organização através da observação directa, em
grupo, da natureza. É em grupo que o homem se fortalece, sendo por
isso necessário descrever a comunidade em que se insere. Para um
melhor conhecimento desta vivência usaremos um método que compara
o agricultor típico do Neolítico com um caçador-recolector do
Mesolítico, de modo a testar a eficiência.
Durante este período o homem sobrevive à base da caça-
recolecção. Estes nómadas pensam a curto prazo, por isso deslocam-se
com frequência, adaptando-se às vicissitudes da natureza. No Neolítico,
ocorreu uma revolução comportamental: as comunidades tornam-se
sedentárias, vivendo à custa do armazenamento de alimentos e criando
gado. Esta é uma maneira de agir que transformou a vida do homem,
devido às suas escolhas, demonstrando uma maior tendência para
pensar nas suas opções a longo prazo. Do ponto de vista dos grupos
agricultores, um pomar, por exemplo, é um armazém natural onde se
pode ir buscar recursos. Contudo a fome é um problema mais associado
às sociedades agrícolas do que aos caçadores-recolectores. O método
usado pelos agricultores não é tão eficaz devido à sua permanência num
só território. Há uma tendência para o aumento populacional e por
consequência do consumo. Este tipo de comportamento limita o “leque
de escolhas” do agricultor pois, em caso de epidemia ou de catástrofe
natural, o homem está dependente da estabilidade que criou. Por
consequência passa fome, chegando, por vezes a morrer. Quanto ao
pequeno grupo do caçador-recolector (composto por 20-25 membros),
este desenvolve um mecanismo à base da percepção. Quando a sua
realidade muda repentinamente e a sua sobrevivência é posta em causa,
ele mantém a capacidade de se movimentar, podendo agir, explorando
eficazmente territórios alternativos. No limite, quando a sobrevivência é
posta em causa, um membro do grupo pode ser abandonado,
56
solucionando, por exemplo, situações conflituosas. Para além disso, os
caçadores-recolectores têm o hábito de trocar indivíduos com outros
grupos (casos de exogamia), estabelecendo “redes de parentesco” e
diplomacia. Para além dos aspectos referidos, as comunidades do
Mesolítico já faziam divisão de tarefas e trocavam produtos entre
comunidades.
Quando o fenómeno glaciar (Dryas III) ocorre, os homens são
obrigados a reinventar os seus hábitos. A temperatura da terra altera-
se, provocando transformações nos recursos existentes. Os caçadores-
recolectores adaptam as suas práticas simples, tornando-se cada vez
mais complexos, aumentando os níveis de sedentarização, começando
assim a domesticação de alguns animais. Assim afirma o estudo “Site
Catchment Analysis” (Minna Lönnqvist, et al) quando diz: “Environment
ditactes the avaiable plants and animals for hunter-gatherers to use. For
pastoralists the subsistence economy is directly based on animals, but
the type of animals used has been chosen also with respect with the
environment”. Foi nesta época que se fomentou o dinamismo e a
distinção das sociedades que mais tarde migraram para outras áreas
geográficas, originando os primeiros agricultores. Grandmann (1933)
retrata um dos aspectos eficazes destas comunidades: “The adjustment
between the economic system … and… external environment was so
perfect that there was no room for any substancial improvement, so long
as both these factors remained constant. The introduction of population
pressure as a driving force in history is in line with this argumentation.”
Os autores de um estudo sobre “Landscape archaeology in Central
Europe” (A. Zimmermann, et al) acreditam que os primeiros agricultores
preferiam zonas não cobertas por floresta densa porque, segundo eles,
essas áreas não requerem o corte das árvores, permitindo uma rápida e
eficaz ocupação dos campos. Tal comportamento requeria uma
selecção prévia de cada território, tendo em conta a sua fertilidade. Os
“habitats” preferidos são as regiões costeiras, os estuários e as
margens de grandes rios, pois representam uma maior estabilidade e
segurança (quando comparados com o sistema de caça). Os caçadores-
57
recolectores, apesar de serem considerados grupos errantes,
constituíam uma densa produção costeira de recursos, disponíveis
durante todo o ano – os chamados “concheiros”. Neste período verifica-
se uma proliferação de necrópoles, onde os mortos aparecem
enterrados com símbolos que representam os seus feitos em vida. Até
aqui, nada parece indicar que nestas sociedades houvesse “herança de
estatuto”, pois as pessoas distinguem-se pelos feitos.
Tendo em conta a vulnerabilidade do homem face à natureza,
verificamos que este agia de um modo sustentável, fruto de uma
capacidade dedutiva que se harmonizava com o mundo exterior,
comprovando a sua eficácia. Todos os aspectos referidos demonstram
que a existência do ser humano na terra foi posta à prova e que, apesar
de tudo, resistiu com simplicidade, o que nos serviu para aprimorar a
nossa resiliência. Embora esta seja uma história de vitórias,
constatamos que a nossa maneira de olhar o mundo se alterou por
completo. Hoje em dia o homem ocupa a terra de uma maneira
degradante e a rentabilização do ambiente é feita até ao seu limite.
58
Societies' Organization in Prehistory15
Sofia Morais16
The behaviours of prehistoric men are normally seen as “archaic”,
however, according to recent studies, such observations may lead us
into error. In this period, the efficiency of a man is measured by the way
he lives and is integrated in nature. He observes what’s around him and
the ecosystem he makes part of. Due to environmental instability, he
chooses the location which best provides him his survival.
The period under study is the Mesolithic, which is delimited by two
stages: the end of Pleistocene and Neolithic. During this period, a
succession of multiple swings between cold and warm phases takes
place, making possible the formation of new ecosystems. The
landscapes become more forested, being the Pleistocene mega-fauna
replace by small and medium-sized herbivorous (deer, buck, boar,
aurochs, rabbit, hare). This reality is in line also with the growing
importance of plant foods (fruits, fungus, tubers, roots) as well as
aquatic resources (marine, river and estuaries). The phenomenon that
ended with this phase is known as Dryas III, which consisted in a cold
period in 10.000 b.C., being considered as regression phenomenon
usually associated to the Neolithic Revolution.
The man who survived to all these setbacks had the capacity to
choose what was right to do in order to survive, which reveals the
importance of the efficiency in his actions. How did he do that? That’s
the main goal of this study which will enable us to understand how he
managed to survive this “climatic chaos”, and what we had lost of him
throughout time.
15Originally written in Portuguese and posteriorly translated by Inês Duque, ORBE’s collaborator. 16University of Lisbon, Faculty of Letters
59
It would appear that these "survivors" have improved their
organizational skills through direct observation, in groups, of nature. It is
in a group that man is strengthened, so it’s necessary to describe the
community in which he operates. For a wider knowledge of this
experience, we will use a method that compares the typical Neolithic’s
farmer with the hunter-gatherer of Mesolithic, in order to test each one’s
efficiency.
During this period, man survives thanks to hunting and gathering.
These nomads have a short-termed thinking, therefore they move
frequently, getting adapted to nature’s vicissitudes. In Neolithic a
behaviour revolution happens: communities become sedentary, living on
food storage and raising cattle. This way to act transformed men’s life
due to their choices, showing a greater tendency to think of long-term
options. From the point of view of farmers groups, an orchard, for
example, is a natural warehouse where they can get resources. But
hunger is a problem most associated with agricultural societies than the
hunter-gatherers. The method used by farmers isn’t so efficacious
because of its permanence in one single territory. There’s a tendency to
population’s growth, and consequently the consumption. This kind of
behaviour limits the range of choices of the farmer because in case of a
plague or a natural disaster, man is dependent on the stability he
created. Therefore he starves, and sometimes may even die. As for the
small hunter-gatherer group (composed by 20 to 25 members), it
developed a mechanism based on perception. When reality suddenly
changes putting its survival at risk, it still has the ability to move and
explore alternative territories. Ultimately, when survival is in danger, a
group member may be abandoned, solving, for example, conflict
situations. In addition, the hunter-gatherers have the habit of exchanging
individuals with other groups. In addition, the hunter-gatherers have the
habit of exchanging individuals with other groups (exogamy cases),
establishing “kinship ties” and diplomacy. Apart from all the aspects
previously referred, the Mesolithic communities made already tasks’
division and exchanged products between communities.
60
When the glacier phenomenon (Dryas III) occurs, men are forced
to reinvent their habits. The Earth temperature is altered, changing the
existing resources. The hunter-gatherers adapt their simple skills,
becoming more complex, increasing sedentary levels, and beginning to
domesticate some animals. Thus says the study "Site Catchment
Analysis” (Minna Lönnqvist , et al) when it says: “Environment dictates
the available plants and animals for hunter-gatherers to use. For
pastoralists the subsistence economy is directly based on animals, but
the type of animals used has been chosen also with respect with the
environment”. It was at this time that the dynamism and distinction of the
companies that later migrated to other geographical areas was
fomented, originating the first farmers. Grandmann (1933) portrays one
of the effective aspects of these communities: “The adjustment between
the economic system … and… external environment was so perfect that
there was no room for any substantial improvement, so long as both
these factors remained constant. The introduction of population
pressure as a driving force in history is in line with this argumentation.”
The authors of a study about "Landscape Archaeology in Central Europe
"(A. Zimmermann , et al) believe that the first farmers favored areas not
covered by dense forest because, according to them, these areas did not
require the cutting of trees, allowing the rapid and effective occupation
of the fields. Such behavior required prior selection of each area, in view
of its fertility. The preferred "habitats" are the coastal areas, estuaries
and along the great rivers, representing greater stability and security
(compared to the hunting system). The hunter-gatherers, although
considered wandering groups, constituted a dense coastal resources’
production available throughout the year - the so-called "shellmen". In
this period there is a necropolis proliferation, where the dead appear
buried with symbols representing their achievements in life. So far,
nothing seems to indicate that these societies were "status inheritance",
because people were distinguished by their acts in life.
Taking into account the vulnerability of man towards nature, we
find that he was acting in a sustainable way, the result of a deductive
61
ability that was in harmony with the outside world, proving its
effectiveness. All these aspects demonstrate that the existence of man
on Earth has been tested and endured with simplicity, which helped us to
improve our resilience. While this is a story of victories, we notice that
the way we see the world has completely changed. Nowadays, men
occupy the land in a degrading manner, and the environmental
profitability is pushed to its limit.
62
The Geopolitics of Market Socialism17
Rodrigo Pereira18
China in the world
It has become clear over the past few years that China’s presence
outside of China is steadily growing. I will now try to explore such
expansion and how does it fit into the ideal of Chinese geopolitics.
Economically speaking, we no longer talk about China and the
world but rather about China in the world, as Chinese stakes grow in
every economy, in every corner of the world.
The Chinese regime sees itself as uncontested and therefore sets
most of its economical and financial priorities outside of China. China
spends more on its internal policing and security than on its general
defense budget and that has at least two meanings:
1) China is more worried with stabilizing and keeping its population
quite than with any sort of foreign threats;
2) China believes economic investments around the world work
better to increase its sphere of influence than by paying for a bigger
armed forces or an increased military presence outside of China;
As opposition to the United States, China has a global strategy,
rather than a regional one. While China can’t compete with the American
defense budget ($569.9bn for 2015, more than double that of China), it
sure can challenge the United States economically and that means a
reduction of American influence in a world where finance stands as the
single most important value in international relations.
17Original text 18University of Warsaw, Faculty of Journalism and Political Science
63
China’s geopolitical strategy seems to be one of “fighting in all
fronts”.
I believe China couldn’t expand its economical sphere of influence
without the consent of the rest of the world. Even though China is often
criticized for its Human Rights’ record, it sure is the best trade partner
for many countries – and this single aspect of trade makes China differ
from the United States: China doesn’t handpick its trade partners, or at
least not based on their political orientation, form of governance or any
specific set of national rules or identity – China does business with just
about anyone and that only benefits Chinese business in the detriment of
American influence.
It is easy to see China’s growing influence in Africa, particularly in
Zimbabwe, where in the last year alone, economic ties between the two
countries grew exponentially with China establishing itself as a financer
but also as a “good friend” who builds and manages vital infrastructure,
such as highways and bridges. The same goes for Kenya, Uganda and
other African nations.
Zimbabwe started by adding the Chinese Yuan to its basket of
foreign currencies, and then turned it into legal tender, making it
possible for any citizen to use it in its daily purchases. As a response to
that, China cancelled $40m in debt and even though the Zimbabwean
economy is in shambles, China’s strategy is clear – to become friends
with weak natural-resource-rich countries is a wise choice that proves to
be profitable in a long run.
Nothing better for a growing, extremely rich country than a short
period of international crisis to renew and expand its real estate around
the world and I believe China wouldn’t have thrived as much as it did if it
weren’t for the financial crisis of 2008.
The crisis was followed by a period of uncertainty and China was
there to buy all kinds of public and private enterprises around the world
that underwent processes of privatization or declared bankruptcy.
64
One of the clearest examples of such behavior is for me the
privatization of the Greek ports. Greek dock workers went on a strike
protesting against the privatization of the ports but the Greek
government had already chosen the Chinese company COSCO (China
Ocean Shipping Company) as the preferable buyer of 67% of the Pireaus
port. There are now rumors of massive dismissal of dock workers and
the protests in Greece go on. This does sound to me like the Chinese way
of doing business, but in no way it reminds me of socialism or any of Karl
Marx’s writings. Is the Chinese Market Socialism a wilder version of
western capitalism? It does seem so.
China’s COSCO stands practically alone on the run to buy
TRAINOSE, the Greek railway company and if that was to become a
reality, the Chinese would have maritime access to the Suez Canal and
rail lines directly connected to the Balkans, Central and Eastern Europe.
That would bring about revolutionary consequences to Europe – Having
Chinese public enterprises operating crucial public services in Europe
makes us Europeans wonder if we can or cannot do things right on our
own.
From this perspective, not only China expanded its market share
and influence but also its working conditions and its logic of production -
if before China exported a wide range of manufactured products, it now
exports its own model of development.
If the Chinese model will work for much longer in China, nobody
knows, but it is a fact that it starts to work in countries like Vietnam and
that is a bump on the road for China and its geopolitical strategy for
Southeast Asia. China knows that a good relation with Southeast Asia is
absolutely crucial to keep itself safe, but at the same time, China is
scared to be replaced and that seems to be happening as I write.
Reports from 2015 suggested that Vietnam was taking over
China’s role as a hotspot for foreign investment and manufacturing –
market entry has become much easier in Vietnam because of its
licensing laws.
65
What’s killing China’s role is what every economy has to do at
some point: raise wages and implement environmental laws.
China’s not so popular right now in the region and it won’t be for
another decade or two. Its strategy remains one of “fighting in all fronts”
as I referred in the beginning.
As China’s role in Asia is not an easy one to maintain, China is
turning to the rest of the world.
Being the biggest creditor of the United States gives China a big
voice in international relations but when the debt is too big, the problem
is no longer for the borrower but for the lender and China is playing an
incredible game of diplomacy by making peace with everyone at the
same time - The stakes for China are too high and its public
condemnation of North Korea in the Security Council came to prove it.
China’s Market Socialism is more about market than about
socialism and China organizes all its geopolitical goals around the
market. Socialism is no longer important and if it is, it is not the socialism
we read in the books; it is a new type of socialism, one that serves to
enrich the state but maintain the workers enslaved.
66
A Geopolítica do Socialismo de Mercado19
Rodrigo Pereira20
A China e o Mundo
Tornou-se evidente que, ao longo dos últimos anos, a presença
chinesa fora da China está constantemente a crescer. Tentarei, agora,
explorar esta expansão e modo como se encaixa no ideal da geopolítica
da China.
Economicamente falando, deixámos de falar sobre China e o
Mundo mas, em vez disso, sobre a China no Mundo, à medida que as
participações chinesas crescem em todas as economias, em todos os
cantos do mundo.
O regime chinês vê-se como incontestado e, portanto, coloca a
maior parte das suas prioridades económicas e financeiras fora da
China. A China gasta mais no seu policiamento e segurança interna do
que no seu orçamento para a defesa geral, o que pode vir a tomar dois
sentidos:
1) A China está mais preocupada em estabilizar e manter a sua
população inalterada do que com qualquer outro tipo de ameaças
estrangeiras;
2) A China acredita que investimentos económicos, espalhados
pelo mundo, funcionam melhor como um meio de aumentar a sua esfera
de influência, do que através do pagamento de forças armadas de maior
alcance ou de presença militar fora da China;
19Texto originalmente redigido em língua inglesa e traduzido posteriormente pelo
membro da Equipa Editorial da ORBE, Bruno Rocha.
20Faculdade de Jornalismo e Ciência Política, Universidade de Varsóvia.
67
Contrariamente aos Estados Unidos da América, a China tem uma
estratégia global, em vez de uma regional. Embora a China não consiga
competir com o orçamento para a defesa americano ($569.9bn em 2015,
mais do dobro do chinês), é capaz de desafiar os EUA economicamente,
que se traduz numa redução da influência americana num mundo, no
qual, as finanças representam o valor mais importante nas relações
internacionais.
A estratégia geopolítica chinesa parece ser uma de “combater em
todos as frentes”.
Acredito que a China não conseguiria expandir a sua esfera de
influência económica sem o consentimento do resto do mundo. Apesar
de a China ser, frequentemente, criticada pelo seu recorde nos Direitos
Humanos, é certamente o melhor parceiro comercial para muitos países
– além de este aspecto de troca fazer a China diferenciar-se dos EUA: a
China não escolhe selectivamente os seus parceiros comerciais, nem
baseando-se na sua orientação política, forma de governo ou qualquer
característica especifica dos governos e identidades nacionais – a China
faz negócio com qualquer um, o que só beneficia o comércio chinês em
detrimento da influência americana.
É fácil de ver o aumento da influência chinesa em África,
particularmente, no Zimbabué, onde, apenas no último ano, as relações
económicas entre as duas nações cresceram exponencialmente com a
China a estabelecer-se como financiadora mas, também, como uma “boa
amiga” que constrói e controla infraestruturas vitais, como auto-
estradas e pontes. O mesmo acontece com o Quénia, Uganda e outras
nações africanas.
O Zimbabué começou por adicionar o yuan chinês ao seu cesto de
moedas estrangeiras e, depois, tornou-o numa moeda corrente,
permitindo que qualquer cidadão o usasse nas suas compras diárias.
Como resposta, a China anulou $40m na sua dívida e, embora a
economia zimbabueana esteja em ruínas, a estratégia chinesa é clara –
68
ser amiga dos países pobres, mas ricos em recursos naturais, é uma
escolha sábia, que prova ser lucrativa a longo prazo.
Nada melhor para um crescente e, extremamente, rico país do que
um período curto de crise internacional para renovar e expandir o seu
património pelo mundo, ademais, acredito que a China não teria
prosperado, da mesma maneira, se não fosse a crise financeira de 2008.
A crise foi seguida por um período de incerteza e a China estava lá
para comprar todo o tipo de empresas públicas e privadas, do mundo,
que se submeteram aos processos de privatização ou declararam
falência.
Um dos exemplos, mais explicativos, desse comportamento é,
para mim, a privatização dos portos gregos. Os trabalhadores das docas
gregas entraram num golpe de protesto contra a privatização dos
portos, contudo, o governo grego tinha, já, escolhido a empresa chinesa
COSCO (Chinese Ocean Shipping Company) como a potencial
compradora de 67% do porto de Pireu. Existem, agora, rumores de um
despedimento massivo dos trabalhadores da doca e os protestos na
Grécia continuam. Este parece-me a forma chinesa de fazer negócio,
mas, de nenhuma forma, lembra-me o socialismo ou qualquer outra obra
de Karl Marx. Será o socialismo de mercado chinês uma versão rebelde
do capitalismo ocidental? Parece que sim.
A empresa chinesa COSCO está, praticamente, sozinha na corrida
à compra da TRAINOSE, a empresa ferroviária grega, e, se isso se
tornar uma realidade, os chineses teriam o acesso marítimo ao Canal do
Suez e as ferrovias diretamente ligadas aos Balcãs, à Europa Central e
Oriental. Isto traria consequências revolucionárias para a Europa – ter
empresas públicas chinesas a operar serviços públicos cruciais na
Europa faz os europeus pensar se podem ou não fazer as coisas à sua
maneira.
Segundo esta perspetiva, não só a China expandiu a sua quota de
mercado e influência, como também, as suas condições de trabalho e
69
lógica de produção – se, antes, a China exportava uma grande variedade
de produtos manufacturados, agora, exporta o seu próprio modelo de
desenvolvimento.
Se o modelo chinês irá funcionar, por muito mais tempo, na China,
ninguém sabe, todavia, é um facto que começa a funcionar em países,
como o Vietname, que é um obstáculo no caminho da China e da sua
estratégia geopolítica, no Sudeste Asiático. A China sabe que uma boa
relação com o Sudeste Asiático é, absolutamente, crucial para se
manter segura mas, ao mesmo tempo, a China tem medo de ser
substituída, o que parece estar a acontecer, enquanto escrevo.
Relatórios de 2015 sugerem que o Vietname estava a tomar o
papel chinês como um ponto crucial para o investimento e fabricação
estrangeira – a entrada no mercado tornou-se mais fácil, no Vietname,
por causa das suas licenças.
O que está a matar o papel chinês é o que todas as economias têm
de executar, a certo ponto: aumentar os salários e implementar leis
ambientais.
A China, actualmente, não é popular na região, além disso, não o
será por outra década, ou duas. A sua estratégia permanece numa de
“lutar em todas as frentes”, como foi referido no início.
Como o papel da China, na Ásia, não é um fácil de sustentar, a
China está a virar-se para o resto do mundo.
Ser o maior credor dos EUA dá à China uma grande voz nas
relações internacionais, todavia, quando a dívida é muito elevada, o
problema não é mais do devedor mas para concessor, e a China está a
desempenhar um incrível jogo diplomático, ao construir a paz com todos
ao mesmo tempo – os riscos são elevados a China e a condenação
pública feita pela Coreia do Norte, no Conselho de Segurança, veio
prová-lo.
70
O socialismo de mercado chinês relaciona-se, sobretudo, com
mercado do que com o socialismo e, ainda, a China organiza todos os
seus objetivos geopolíticos à volta do mercado. O socialismo deixou de
ser importante e, se for, não é o socialismo que lemos nos livros; é um
novo tipo de socialismo, um que serve para enriquecer o Estado mas que
continua a explorar os trabalhadores.
71
A geopolítica do subjectivo21
Bernardo Marinho da Mata22
O símbolo é o termómetro da coesão sociopolítica de uma unidade
política com base no mercúrio que descreve a oscilação tanto da
intensidade da presença do primeiro como da dimensão da sua
abrangência. Por consequência, não será descabido considerar em
primeira instância que o não reconhecimento do símbolo como
potenciador de agregação nem motivador de mobilização é o indicador
primário da falência do ideário que sustenta a organização político-
administrativa de um território. Isto, porque a simbologia que exprimiria
preferencialmente da forma mais concisa e concreta a mensagem
comungada pelo colectivo (aqui servindo como sustentáculo humano do
que é um território politicamente consciente e auto-identificado sob a
noção soberana de estado independente) não consegue primeiramente
fazer compreender-se nem secundariamente fazer veicular-se enquanto
elemento básico da comunicação interpessoal que seja transmitido e,
por seu turno, reporte para a instituição de socialização primária.
Não consegue fazer compreender-se, porquanto o contexto
histórico em que se inscreve o pós-materialismo releva e transporta
para uma posição quasi autónoma o indivíduo e a simbologia que a este
último inteiramente concerne em função da construção e afirmação da
personalidade, muitas vezes, em contraposição à própria identidade
normativa do grupo originário. Esta ruptura afectiva com a materialidade
que corporiza a origem e a linguagem desta mesma entendida na
adolescência da contemporaneidade como um instrumento repressivo
da autenticidade individual, herdado das estruturas precedentes
àquelas que o próprio indivíduo visa substituir na omnipotência do livre
arbítrio.
21Artigo de opinião original.
22Faculdade de Ciências Sociais e Humanas, Universidade Nova de Lisboa.
72
Não se faz veicular, a simbologia, por um motivo muito ligado ao
anterior: o mundo é tido como global e não compartimentado qual até há
bem pouco tempo, isto é, em que a emancipação individual face à
identidade grupal e/ou nacional ultrapassa a própria dimensão do
espaço físico. Se o indivíduo não reconhece o constrangimento ipsis
verbis nem desenvolve uma afeição intrínseca ao território de origem ou
de infância, não desenvolverá nem apreenderá necessariamente a
terminologia simbólica que deriva dessa realidade tanto física como
psicológica. Importante de já indagar: será global a globalização deste
fenómeno anteriormente descrito ou especificamente característico da
sociedade ocidental inspirada na matriz societal judaico-cristã de
condução político-económica anglo-saxónica?
À primeira parte da questão, não claramente. Em vista disto,
aludir-se-iam copiosos exemplos do contrário, como são o
fundamentalismo de teor político-religioso, afluente e influente no
universo islâmico, ou o revivalismo histórico de pendor nacionalista e
revanchista a que se assiste no campo asiático, muito em boa medida
justificado com a ascensão notoriamente económica, crescentemente
política e desejavelmente militar da China no plano internacional.
À segunda parte, as reticências devem manter-se. Por um lado,
assistimos ao reviver do espírito nacionalista na Europa como,
curiosamente, expressão reactiva do indivíduo face ao desígnio
colectivo da globalização e da supranacionalidade da administração dos
problemas quotidianos e localizados. Por outro, nota-se que esse
lirismo, que grande paralelo estabelece aliás com a mundividência
romântica dos primeiros três quartos do século XIX e da qual se extraiu
até ao cúmulo degenerescente do imperativo imperialista e colonizador
(mesmo sem fundamento histórico concreto) o nacionalismo como
modus politicus anti-sistémico (seja no âmbito democrático-liberal como
foi o caso da Alemanha de Weimar seja no âmbito autoritário e
conservador como foi o caso da Rússia czarista, em que o nacionalismo
moveu como eixo vertebral os fenómenos do nacional-socialismo e do
73
comunismo soviético pós-1922), encontra no indivíduo um entrave
psicológico de incapacidade de arregimentação, incapacidade de se
integrar num movimento maior com um objectivo último que não a
satisfação também ela última das aspirações individuais. Prova disto é a
reforma empreendida no seio dos partidos europeus que nasceram
inspirados ou outrora se moveram por ideias quejandos, no sentido de
serem mais programática e simbolicamente flexíveis.
Tal como se aplica no plano interno, aplica-se a duplicar no plano
externo. A simbologia é flexível, é subjectiva. O leitor questionar-se-á:
Mas a simbologia não é e não foi sempre subjectiva? Sim, mas não no
entendimento do próximo. Explico-me: na óptica de um espanhol
estremenho do final do século XIX o hastear de uma bandeira portuguesa
numa praça espanhola não era aceitável, na mesma medida do inverso.
Aquela bandeira, aquele símbolo era objectivamente pertença e
representação do outro, inserido e enquadrado num espaço e numa
cultura objectivamente diferentes, mesmo que geograficamente
próximos da raia portuguesa. A fronteira era objectiva e a bandeira, o
símbolo era a representação, a mensagem dessa objectividade.
Actualmente, é comum observar-se o hasteamentos de outras bandeiras
que não as representativas do nosso país, da nossa região, da nossa
localidade. Mais: mais depressa se vê hasteada a bandeira de um
organismo não-governamental transnacional ou de uma corporação
empresarial multinacional que a bandeira de um estado nacional. No
final do século XIX, era impensável caminhar em passagem por um dos
poucos hotéis da capital portuguesa e verificar a bandeira de outros
países hasteada que não em contexto de visita de estado.
Outro exemplo e este consideravelmente estudado e reflectido: o
futebol. Um francês contempla com igual ou mais respeito o símbolo da
Federação Portuguesa de Futebol que a da própria Federação, porque
sente maior empatia ou admiração pelo modo como a prática desportiva
se organiza e se faz expressar em Portugal. Alguns autores, dos quais
74
destaco Pepe Escobar23, aludem à ideia de que o futebol se transformou
num campo de disputa geopolítica, na medida em que é exercida a
projecção do softpower dos estados representados mediante não só o
desempenho desportivo como através do investimento directo e
indirecto em grandes eventos internacionais. Discordo no seguinte: o
futebol não consegue dirimir questões territoriais nem mobilizar o
indivíduo em torno dos símbolos concernentes às noções tradicionais de
pensamento clássico de geopolítica e geoestratégia como são
consciência territorial ou coesão moral. O que o futebol faz é, enquanto
produto vendível, adaptar símbolos historicamente estabelecidos para
mais facilmente fazer veicular a ideia de unidade que os próprios
símbolos no campo político já não conseguem mobilizar. Um indivíduo
apoia a sua selecção mas pode opor-se à orientação do governo em
funções do seu país ou mesmo recusar visceralmente a ideia de morrer,
dar prova do seu sacrifício em prol de causas como a patriótica.
Apesar de tudo isto, continuam a verificar-se as dinâmicas que
pautam a geopolítica e a competição tradicional entre os estados. Mais:
esta lógica replica-se e transpõe-se para outros campos como a
economia e o activismo. A Apple tem uma postura de estado, compete
como e com os estados em não muito raras e recentes situações. A
Greenpeace tem uma postura de estado e compete com os estados pela
consciencialização das populações e pela agenda de adopção de
medidas e de comportamentos para com a questão ambiental. Tudo isto
em decurso num espaço de influência (seja físico ou virtual) e, por isso,
faz sentido falar em geopolítica. Porém, qual a razão que afirme estamos
na presença de uma “geopolítica do subjectivo”, como intitulei este meu
artigo de opinião?
Estamos perante uma “Geopolítica do Subjectivo”, porque toda a
competição em torno do espaço e mesmo o entendimento científico
23ESCOBAR, Pepe (trad. Vila Vudu), A geopolítica da Copa do Mundo, Outras Palavras –
Comunicação Compartilhada e Pós-Capitalismo, 13 de Junho de 2014 in
http://outraspalavras.net/brasil/geopolitica-da-copa-do-mundo/
75
clássico e crítico dessa dinâmica faz-se com base na percepção última
do indivíduo. O indivíduo é na contemporaneidade o actor principal,
consciente ou inconscientemente, da política nacional e internacional e
a aposta no reforço da individualidade por via do consumo, por via de
uma maior instrução, por via de um maior intercâmbio cultural
condiciona o dirigente político e, mesma, quebranta a hipótese de uma
política externa mais agressiva. O tabuleiro do jogo desta geopolítica do
subjectivo faz-se no xadrez das combinações múltiplas entre as
diferentes concepções do mundo que o indivíduo só ou em conjunto (não
necessariamente agindo como grupo tal qual era anteriormente
entendido) imprime nas suas múltiplas identidades, aqui recorrendo à
sábia expressão do sociólogo Schmuel Eisenstadt, e na sua ainda mais
complexa teia de interesses. Interesses esses que tanto são
manipulados como acabam por manipular numa reciprocidade
estranhamente única na História entre o poder do cidadão comum e o
poder político-económico de facto.
O indivíduo é símbolo de si mesmo e faz com que a comunidade em
que se integra seja tão simbolicamente plural quanto convergentes e
divergentes são os próprios espaços em que as decisões de cariz
geopolítico se tomam.
5 de Março de 2016
76
The Geopolitics of Subjective24
Bernardo Marinho da Mata25
The symbol is the thermometer of social and political cohesion of a
political unity based on the mercury which describes the oscillation of
the presence intensity of the first as well as the size of its scope.
Consequently, at first sight it is not wrong to consider the absence of
knowledge about such symbol as an aggregation’s enhancer, nor its
capacity to motivate mobilization, is the primary indicator of the ideal’s
failure, which sustains the political-administrative organization of a
territory. This happens because the symbology that expressed the
message shared by the whole collective in the briefest and most
coherent way (here serving as a human sustenance of what is a
politically conscious territory and self-identified under the sobering
notion of an independent state) couldn’t make itself understandable in
the first place, the same way it couldn’t disseminate itself as a basic
transmitted element of interpersonal communication, which in turn
reports to the primary socializing institution.
It’s unachievable to comprehension, yet its historical content in
which post-materialism is inserted reveals and takes an entity to an
almost (quasi) autonomous position alongside with his symbology, taking
into consideration his/her personality’s structure, normally against the
normative identity of the social group he/she comes from. This emotional
break with the materiality that embodies the origin and the language of
that seen in the contemporary’s adolescence as a repressive instrument
of individual authenticity, is inherited from the previous structures, which
already existed longer before any individual decided to substitute the
first ones in in the omnipotence of his free will.
24Opinion article originally written in Portuguese and posteriorly translated by Inês
Duque, ORBE’s collaborator.
25Nova University of Lisbon, Faculty of Human and Social Sciences.
77
Symbology does not defuse itself due a very similar reason
connected with the precedent one: the world is seen as a whole and not
compartmentalized, even though the individual emancipation towards
national identity goes beyond the sheer size of the physical space. If an
individual can’t recognize the ipis verbis constrain or unable to develop
an intrinsic affection for his birthplace, he will never develop and learn
the symbolic terminology which comes from such physic and
psychological reality. An important note: is the phenomenon previously
described global or characteristic of Western society, inspired by the
Jewish-Christian societal matrix politically and economically guided by
Anglo-Saxon values?
To the first question, evidentially not. Through this point of view,
it’d be expectable the emergence of various contradictory examples
such as political-religious fundamentals, very influential in the Islamic
universe, or the historical revivalism with nationalists and revanchists
characteristics, currently in the Asian field, normally justified with the
economic, political and military rise of China in the international plan.
To the second one, there’s no final conclusion. On the one hand,
we are assisting to the return of the nationalist spirit to Europe, curiously
as a response towards the globalization phenomenon and of the
supranationality of its way to deal with the daily and worldwide
challenges. One the other hand, such lyricism establishes a great
parallel with the romantic worldview of the first three quarters of the 19th
century and from which was entirely extracted until its degenerating
cumulus descendant of the imperialist and colonizer imperative (even
without a concrete historical foundation) the nationalism as an anti-
systemic modus politicus (be it the democratic-liberal scope such as
Weimar’s Germany, or the authoritarian and conservative scope, taking
as an example the case of tsarist Russia whose nationalism moved as the
spinal axis the national-socialism’s phenomena and the Soviet
communism post – 1922), finds in the individual a psychological barrier
of regimentation’s incapacity, being unable to integrate himself in a
78
wider movement with a specific goal apart from satisfaction, the last of
all individual aspirations. The proof remains in the reform originated by
the European parties which were born inspired or were once moved by
complaining ideals in the sense of being symbolically and
programmatically flexible.
As it is applied internally, it is applied to the double externally.
Symbology is flexible and subjective. The reader may ask: But hasn’t
symbology always been subjective? Yes, but not understanding the
neighbour. Let me explain: from the point of view of an Extremaduran
Spanish in the end of the 19th century, the raising of a Portuguese flag in
a Spanish square was unacceptable and vice versa. That flag, that
symbol was clearly the belonging and representation of the other,
inserted in a geographic space with a total different culture irrespective
the proximity to the Portuguese line. The frontier was clear and the flag,
the symbol was the representation, the message of such clarity.
Nowadays it’s very common for us to watch the hoist of another flags
that do not represent our country, region, or locality. If I may add: it’s
more likely to see the flag of a transnational non-governmental organism
or a multinational business corporation hoisted than the flag of a national
state. In the end of the 19th century, it was unthinkable to walk towards a
hotel of the Portuguese capital and find the flags of other countries
hoisted unless it happened to be a State visit.
Another example considerately studied and reflected: football. A
French citizen may contemplate the symbol of the Portuguese Federation
with equal or even more respect than the Federation’s itself because
he/she may feel more empathy or astonishment towards the way this
sport is played and its impact in Portuguese society. Some authors, from
whom I highlight Pepe Escobar26, mention the idea that football has
turned into a geopolitics’ battlefield, considering that the projection of
26ESCOBAR, Pepe (trad. Vila Vudu), A geopolítica da Copa do Mundo, Outras Palavras –
Comunicação Compartilhada e Pós-Capitalismo, 13 de Junho de 2014 in
http://outraspalavras.net/brasil/geopolitica-da-copa-do-mundo/
79
softpower of the represented states is carried on not only by the sportive
performance but also the direct or indirect investments in great
international events. I disagree, however, in the matter that football
cannot settle territorial affairs or mobilize the individual around the
symbols pertaining to traditional notions of classical geopolitical thinking
and geostrategy as territorial conscience or moral cohesion. What
football does, as a selling product, is adapting symbols historically
established to diffuse in an easier way the idea of unity which the
symbols of political field can no longer mobilize. One may support his
national team but can be against the political measures of his country’s
government, or even turn down the possibility to give his life to any kind
of patriotic causes.
Despite this, continue the dynamics that guide the geopolitics and
the traditional competition between the states are still occurring. More:
this logic is repeated and transposed to other fields such as Economy
and Activism. Apple has a state position, it competes with the other
states in diverse situations. Greenpeace has a state position and
competes with the other states for the awareness of the populations and
for the adoption of measures and behaviours towards the environmental
issues’ agenda. All this in a course in a space of influence (physic or
virtual), so it makes sense to talk about geopolitics. However, which
reason claims we are in the presence of the "geopolitics of subjective",
as I entitled my opinion article?
We’re before the “Geopolitics of Subjective” because the whole
competition around a certain space and even the critical and classical
scientific understanding are based in the individual’s ultimate
perception. Nowadays, the individual, consciously or unconsciously, is
the national and international politics’ main actor and the focus on
strengthening the individuality through consumption, joining a better
instruction originated by a bigger cultural trade and avoiding an
aggressive external policy. The game board of this geopolitics of
subjective is played in the chess of the multiple combinations of the
80
different conceptions of the world in which the individual or several
individuals (not necessarily acting as a group as previously understood)
print their multiple identities, calling upon the wise expression of the
sociologist Schmuel Eisenstadt and his complex interests’ web. Such
interests, however, are manipulated and end up manipulating the
reciprocity between the common citizen’s power and the political-
economic power de facto, strangely unique in History.
The individual is the symbol of himself and has the ability to make
the community where he’s integrated symbolically plural, taking into
consideration how convergent and/or divergent are the spaces where
geopolitical decisions are taken.
March 5, 2016