NGA GMILABETLABET

SINDANGAN SUBANru~

'·'

\

NGA GMilABETtABET ! -

- I

Experiences \ '

(.

1 • I

I I

Written and illustrated by '

-

Avelina Andos -

and . I

Godofredo Kho

j

\

I

' Summer Institute of Linguistics Philippines, Inc.

Translators 1973 Publishers

\

Published in - cooperation-~ith

(' Bureau of Public Schools

and ' · 1

Institute of National LangJ age of- the '

Department of Education and Culture ., · Hanila, Philippines .

973-230

Printed in the Philippines F.E.B.C. Printing oi r ision

! -('

J ~ FOREWORD

" Some of" the glory-\ of the , Phi-lippines I lies ·in the beautiful varie·ty .J of. people .and · languages within; 1its cpasts-. It is to the

' great credi. t of , the nationa;l leadership over ! the years that no 'attempt has J been made to ·\. destroy this national heritage. The goal has

· been instead to~ preserve · its·· integrity . and dignity while building ' on th:j:.s stron·g foundation a lasting - superstructure of , n~t~onal language and cult_:Ure.. '

, ·The present b~ok .is .on~ of many designed' ~. for this purpose. ,'· It· lf recogni'zes ·· the

pedagogical importance of dividing literacy and second-l~rlguage lea~ing in·t-o ~o s·teps_-­literacy. being the first. When a student ~as

· learned to -read : the language he . Understands . best, the resui ting satisraction :i,.n his

' accomplishment gives the drive and .;confidence he needs ~o +earn the national language. His ability to read, furthermore, is 'the in­dispensable tool for the study this program wil_l require~ ' '

< The _ Department of ·Education. of ~; th,e Philippin'es is proud to present' this latest volume in a nationwide series designed to ~

..... I ·~ ,... ' I '·

teac;:h the national language through li te·racy. ·in the vernaculars. It wiil strengthen both the parts of the nation . and the whole., '

,· . J • ~

I

/

JUAN . L~~ MANUEL ·~"Secretary

~; gR!LlPINA 5

/

\

One of the noble aims of Educatfofi is tO. equip ' eve:ry citizen bo pa1:..ticip.ate· · m~~ing; fully in his -society , and to share ip shap·ing the J destiny ·.df

1 hi~ country •. 'l · ~~ovidin<J . li ~teracy ins-truction :l.n e,ach ina~).' s \veinadula·r ·is a basic s:t~p .in realizing - this , goal. " To ·'· promote .j this purpose" tbe S.wnme r Inst;i.}tute o.f Linguistics wo.r~s in agreement with and rinde'r

1

-the auspi9es ·.' of the .Depa:r:tment of Education-\· ~ . in · the Preparation of ' instructional · and r · s~pplementary r~ading ritate·rialS' , fOli the \ various Cultural Miriori ties of our . country. - t ~ 1!'- ' \ { •

· The , Burea:u · of .l PUblic . Schools · takes \ , pleasure, .< therefore_, _ ,in presenting } thl.s vol\:une of li:ter~cy mat~rial I. which is part of its . list of approv~d supplementary . reading materials prepared fob ·use by the Public School in t.the ~ areas ·· using the veri)aculjar of these~ ~q.teriaJ.,s. · '1

' I

PREFACE

\

These narr~tives were written by Avelina Andos' -and Godofredo Kho during the~r participation in a literature workshop at the Nasuli, Buk.idnon headquarters of the Summer Institute of Li:nguistics.

It is hoped than this booklet will help speakers of Sindangan Subanun achieve. skills, of literacy and communication in. their own dialect which will help them easily achieve

' ' the ·same ski,lls in a second dialect o /

.In order to read Sindangan Sub,~un, pron,ounce the' letter ~ as in the English word but or in the Subanun word for cloth penepeten. Pronounce the letter ' as the A in Tagalog.

I

' Robert · Brichoux

Summer Institute of Lingui'stics I

I .

I f, \

I j

\ \.

;I

'

-NGA ·GUKSUG~

'I (c.ontents)

\ ki gBenwa gNasu1i' ' (

sinu1at · ni Godofredo Kho -' ,/

· -Guksugan ku Kan~ayu tu. gt;r asu1i - ~ !. ,

G-}lksugan di gPenawan ku \

. sinulat ni Ave1ina Andos !

gi"'usuan -

Mibtanariu Gendek

\

·ni,

ni

·'-I

'-

G::.

\

G.

•,

Kho'-'

. -\ r

Kho·

1

2

9

15 '

GPicnic diin - Kabug - Is~and ni A. Andos 19 ; /

GMa1ayba1ay gLunsud di gBuid n:i G. Kho 22 \'

GPa1as ·gTi1ipunu ,, n:i G,. Kho r · 'v ) ., . / ,_ ;i,

Sa t ~ndun - mu dun :Pekpebia.n:i gBes:akar/ '.

ni A. Andos

GLayas )li A. Andos - l ,,

I,

27

29 '\

31 '

I I

I

HINOANAO . . ,, i

l. ];,b#lhj_t1 ' ,,, jfl~,ft' J, ']. ,, JPih _ft? t/1/. , $ "' J. HlSt111JlS ~~~. f. N1s11nh ,.,.,

s: L. t11'11~ lef #II~ I~ t. L '"''IJ le-I. 5 IN' ~.

~. e ~~A-,.,,",., 1. A ft~SII9 q't~L Nt~rl~ 1. A liJSq~? I~L f ~,.

,,,~ S~),/Jt~e~ . tieL Ht>l"/"~ ..)

l

'

\

... \

\.. J ' 1\ ~ .... ~, ' ··.!~"-, . ..-., ' ., ,

Jl

:--·' I f ' , ,.JJ I

' I ...... , , , . I ,, I If ,-...,, ' { { , ______ ,

. \ \ , ----- . ' I , '

.1 :' ' ',

,,

11. r, /1' i "'" 1~ L ~,I':· .) ' . /J. c p/tt ~~~~~ 13. §·~~~~ Ct>:-1'1 ~ ~ tiJ f'.. f).,," tiel Nt~rl~ 1;, /)IV6(} ,/eJ ~IJI' /(. -pi,'" #.~~ .

.-1 . Ki gBenwa g:N asuli 1

• I

GNasuli 1 ke~i, sakU:p g1'1alaybatay di

gprubinsi,a gBukidnon. Kiin dema--: gbenwa k~ni, :

• -· mialap . ngalcin kn gria.suli 1 ' 'gbuat di gsapa 1 di8: . _./

pu ·1 1su .gtubig, mikpuli.1 puli 1 • 1'1ihfben ha / ' \.

nemun ki 'g:NasuLi 1 gbenwqanan riga gMilikanu, - } :"

binaal, nilan kampu.. Tumu 11 neni{ill. peleliag na_

gbentayan pu I "p{gupianan na nilan, ,bu milU'\J.P .· \. • ..

' na nga gbiilay~an. ' I

,-.! -'

Nga !g1'1ilikanu 'keni, , salasala gbaalen nilan / v - I • I ' \

me, ~laam ginis kitelu 1 ay nga getaw "buid ugat

baalay _glibru. 1'1~a,' , glibru nga guksugan, ,

~- "glibru mekpetulu·1 gbata 1 sinuuriari, ' gli'luru I :; l I . f _, m~kpetul~ 1 kepi,anan glawas sampay.· k'i gTalu 1 · nu

\ I

1gMegbebaya 1 • Pu 1 gliagan nilan sia salasala

/

metU 1 unan megbasa bu sumulatt gugelingen · \

f

k<itelu 1 ay atawa adun · mesuunan ta, nga genipia ) ' i I

penggulaula nemun. / 1'1aa 1 n:i gdinunutan nami

, 1 /

[

ni .... \

megabang ~i glumpuk· ta nga gSubanen.

Ami dema' mi tua I ami di . gN aSUli·1 ' . pi.an§ay

1 . l ·.

megba~l guksugan, atawa sumulat ami nga c f . ' I

" gukitan nu nga .gmekegulang, adun di muben . . ' ! J i ' genP.jaw ndi\1 da mbelerrg ki gasal ta meguksug.

Semeil..aun dun dem.~ mekpanawpanaw ami, ."adun I 1 f. , ~.

sulaten pa .padUn. nga gmilabetlabet 1 nami • .

1

Gtiba 1 an en keni binaal k~li 1 gbat~ 1 ,,

mekesumpat pa 1 di §tinawano

Guksugan ku Kangayu tu gN asuli 1 ' . ,.

·I

' . l

· Mayak~ meguksug din~u · nu gmi bianbian

·kedi tuu gN asu.li 1 •

Gbukt ami kitti dini. gMan~ih ·gbenwa ta, '

SUIDinakay Bmi gbata I gdyiip pangay tU gS.iare •· 1 !... • J 1.

1

~ Dekeg s~gu naami mateng tu 'gSi;?Xe, medaya~ na ' .

dema nami s~ gdiplBJfU g~ungu 1 .tumap8.k • gbuat ~ . I

Bukidnon. I'

I . rli

Baa pekeba 1 ke'ba' nai_ gegdebu sa 1 andun · I A

I'

gupia gungal~gal sa 1 ·diin naa..rni buus gdiplanu•

Naa, tumu 1 dekeg naami sum8fay, mansi 1

1suleg-

I ,

datan ami gbaling di gbaga muka 1 di gawak. Tub us . .

/ ti~~ep _ su bi~an nu gdiplanu •

. Tubus i tu piandar su gmakina nu gdipla:nu muka 1

~iibek. Minateng tu gunaan mi~sipuli 1 muka 1 l

I

luminayhg, na. "

Sa I diin naami gdi t _aas' maa I niin megdua dua •I

ki ginaau, dagid pigubadubadu da. Laak migeklungu \

I . di gblnentudan nga gembianan nami • .

· Mansi 1 ki gbinentudan sa·• diin: ita gdi taas ;

me~iman, maa' laak gpalas gsemp9-danan. Bu su

gMelindang1 dema, ma._Ylsi' 'gembagel gupia gdungus, ' ' , · miluup gu.lp_..rJ.gan. Maa' niin gutung dai gmigbenwa

/ dun. /

Muka 1 mitendeng- na~i di - gMisamis_. Lumina ad I

di/ Kulambugan, dayun minglektes ami di gMarawi.

Naa ~i t'u.-~~ pe:J-~ ki fSempia pekimanan. Medayag I '

. nami su gtulenaw di gLanao bu su glinunsudan di . '

4 gba,ling gdagat.

. ;

4

(

\

I l

·x Paas di tu '.mii ta" nam;L gbinen.tudan . na ;pelum.

t ·t ' ' ' .... f

Dagid !ldi 1 , tanan. ·mesanta 1 pemela 1 tuminapak. naami.

Mansi 1• • ki tu nal. gN asuli 1

•

""~. ~- ... ~ \. ' Tubus ,. migdayu,n naa:...rni tu gpegbenwaanan ni nga

, ..

Dekeg mi tubus ami me_kaanan, iiwi t ·., ami rtilan I

tu nga gbiilayan bu ~ ~u· gpeligU 1 an nilan; ~u gtubig {

bu ~ · pimba'-. '

· .metinaw lai gupia, U?- medalem pa peluman ' • {. . - • l - '• >

. ' \ 1 ·a:lan gininta 1 as

1 su\ nga gek;sid. 'Kini di glumibv.t ".

l ,· . \ • •

" 0 n glurigkan. giuan" muka' su gbiflayan "mikpulu 1pulu 1

I > .

ki · nga • gpuungayu bu 1 nga gsemvadan. s ·a 1 · pekimanan· · ..

·.- t

ta maa 1 gpalas d~ pga gmiita 1 t?- di pga gsini~ ~ - • ' ( " ?' '~

l1eleJ?,gas gupia kirrianan pu gpeligti 1 anan nilah kini, . : ~ ~- ~ .

·~embagel·i gtebua kaas -gbuat t gsiselem· sampay _gmetaas ' • . ~ . , :1 ( , I . . '·· .

nal 'gendaw, metegdaw: da gusay . ~ ·. ' ' · · ' . . .

' . ·

.L

1, Sa 1 mi t11bus naami mekpanawpanaw, pirigated ,am?-

tu gbalay.• gtulugan~ n·BJ!).i. Kit~ m.'aa.1 ·ni1

irt .misa 1 elu ' ' '

dUil, · pu 1 1buus1 ndt 1 ami meksinabu~ nu gap~} g"t?alay,

dagid tiigelu na:i ·ginaa:u. ',l \ . • ! .. ' .~ ..

Mi tegelanu gupia sa I minipapun naami. Ndi 'u ' ' i

suunan' sa' anduni gbaalen ku, 1m_.' nda' u na ' suunay

,. I

'I

i .

tr r

\

1: I '

( '

Sl,l gbetadbeta~ nilari, laak ,:piktalentenan ku sa' ';I

anduni gbaaien nilan~ I / ~~· \ _,...- - ·~

Misebu' anu dun gu:pia ki gpalas maan ilan :pu' - I I

nda I U S,i .be:rl IDbia_nay maa I nia gpalasr. I

Sa} maa:q. ilan, su gseda I an bu gemay :pegli:....

be den ·muka' su gaanan ku mpenu' na glamuglamug \ ' 'i

gaau. Bu ki glem:pan nilan aanen gmila.w, kana" na . I ... . \ I.

kambat :pelutu'en. . ~

Tubus itu mekpinit ~a :pelum

ka:pi bu gba:ngbang • . B<~.a misebu '''anu dun gu:pia ki I ' .

-gpekaanan gl"!i,l-ikanu 7 n'da 'u si ben -mulaula di gben'wa

ta.

Tumu 1 pa' di i\ gbetad"l?etad, aku' na la,aki

gemp{id kali' · buus ndi 1 u mekegqasa. Pu' dinilan -·

1,

·I

. . 1 ' /' j • ...

gbuat _ di gmegulang- sam:pay gembata' glumbus gembapa., \ .

Kaas gunt:ung 1:pa tumu 1 mikedunutu di g.Milikanu I ' I

" :pU'' meslim:patsumpat 'pai gmi tautawanu. :'

I·

/

·. ~ / '

I

\.

' !

)i .) . , t!•J . I \ ,

\ .... "~'.~ t t (

GUk.9ugan di t ' . ~ I rP • f

.. , ' •\

!ta, tiba' an d~ni e?ben·wa, .qigud~ ,~ II)._~,l:i,ag7 t t ~ ~ ' ', ; • ~· 'r. I ! ~

,ffiek:Pana:wpanaw ~ii:n lain 'gbehwa. ~}:una \ d~np;ku' .; .r I I '*'

nemun mesekung kini.

-Su ~sU!gan ku iini, nemunt_ diniu, - te1ndehg ·r·., f ' ' t I I

.. k'li ,ditu, gN~suli\ , Bukidh~n.1 '\ ~ ' . f ,,

Puu.rlib. en gu:pia, duJnt Milikanu H;lidinj_ Mand.ih 1 • •

..,.. ) ' t ' I I ;..-· .

~ ~~, : .. :p~1' uiten ditu gNasuli' ·• ,Gendi 'u· sia meliag me- ,: ~>' · 'if' ' 17

· ' 1• · · I \ 1

dillm.t pu 1 nda 1 u pa mesuunay andurti'1 e;,baale:p.~~'ku • . r· , - ' . I . · . . , · . I '

Deke·g tirialu-1 nh gulangbata 1'u, ,., mect\.ml:l,_t :n ,au .• I · • 1\ 1 I >

1 - ,. tr

' pegay d.iir'i '~i gq.al\ill vangay .di tu ;gte:P_,akahan \ ' .

,!,{: ¥ ~ ' ..

. .sak.<;i.y ami di 1 gdyiip, niidengegu su f. - I " J , •

1 ,. ~ l laung ku dun gembagel .. a.a.. Mika 1 ,

l~ak . p~at -tiwan~ ' /

g~dar gd~~larru, r , , . ~

::: ma illBnSi I ' ' S~led ' r

A baa! · Di:Ln pp.J suminakay na am~, : mi t ·ing<?:lP. "u -. I'

-gupia pu 1

~ \i l

menf??~dam

'ini~etahu . n~ · gM,;i li)canu. .Dayup. ti'ilu 1 an., 1

·~ \ . I A ~ ' I -1. J' ·\. \

1

naaq1i1 pu,1 . 1umajug na ~aw. ·::~ Mingiaku1 pu 1

• - i ~ ' ~ I ~ ! f lt ~ /' · Dagid nda ~ u ,na· petelu 1 ay pu 1 mpiid ··

\ I ' ·. l

Sa' ditu -naita g)iitaas\; abaa laj_, melengas . '

gupia. Pekeliliag bentayani gdaala

pu' su g~alan gtubig m~gli~u'liku '~ I .

. . r . ,. gayu, besakan

I' Duun.i gait

miita'u dema • .L'1aa 1 tanan §Uledi gdaala getaw. I

1 Mengmaya'maya' lupad su gdiplanu mungka' metendeng ' '\ '

nami di gbentud gSiare, dekeg tu gSiayan. Dekeg

sigi nau ~egeklung, g~~gan misipat tu'u di gmatau. --Kali ·~ puii' megb?nta.y, gDumingag na mansi'!

Dayun su gTap.ggub, 0$amis, pu 1 mi bianan nami . '

gben:tud ' Malindang. J?i tu, - diin pa' gena·• ena 'u sa' ,

tumu' melabu' ini, abaa matay la~ta. Andun gbaya'

siglidu metutung ~ta • . 'Pu' di_i~ m~nita'u su gMalin-\

dang metaas , gq.pia/ gbentud! pu' meti tiP, pa, nda 1 idun ' bisan sala , tawan. megbe~-a. Sa' ditu ~aami gtenden

Cagayru1 de O~o City mita' mua klasiklasi gtuoig,

su gd,agat meliwag gupia meteked diin naami gLanao~

Ditu , mita' mu su gsapa 1• gLanao maa 1 ~niin gdagat

' -na sia gbagel'. · · Liniwagu. su gmatau di. gdibaluy ''

I

dayun pipuli 'u nda.1 u m~suunay me:qgmaya 'maya' tuma-'t

_pak su' gdiplanu, mansi' minateng naami.

8 1

t \. \ \

\

I Gl"'usuan?

Gl"'usuan

SigU.du mesaak ta .,<ii ginaa ta sa' I

'·

anduni gl"'usuan. l"'usuan sigudu ·ifni -gelal tatap './ ' ..

ta medengeg dinga gDuniagat o Gu;Lugan_ en ,

guskilaan bahin di gpeminaal bu pemetubu ~ ~ Sa'

ma' antu tekaden ta gupiq ki gelal l"'usuan.

~buat ita Cagayan de Oro City mb~anan tai

glinunsud~~ sakup Bukidnon, l"'alaybalay, gbuat

dit~ mbianan tai gmeliwag ma'isan, muka' medepet I

tai glunsud Valencia. Gbuat pelum Valencia,

• - I I I

nd1' mesanta' pemela' med~yag ta nai gmetaas

gdungus. Gpalas ni gdungus keni, maa' gtedung

liingkeb, glemen ta laak _meliu~ ~ miita' ta I

dayuni gbiilayan, pegubay di geksid karsada. \ 1

Tulinglen ita dini,- pu' keni nai gl"'usuan, sakup ~

pagid Bukidnon.

Sa' kpusan ta gupi a, geksid karsada, dapit

glintu, Post Office. Dapit gbibang, admini-. _,.

\ I

~ stration building, su gmegbebaya', minarkaan di

I

9

~

~

'

' I ~ I

' !

/.

~i

/

/

gdi taas G!:'ISU, gulugan en Central Mind·anao State . I

University. Inn na ini su gembagel guskilaan

" pemenaal di gtibukan Mindanao. Unuten tq,i

gdalan di gbibang, miita' tai gmeliwag gbinaal, 1 \

I .

palayan,· 2QO · ~tarias, 1 muka' ma'isan, 48

gt~ias, bu g:Uempanan. Kini gl'umbus

pingum~~alan 'nunga guskila dini. Sa 1 metubus

geniay ki gsengku', engkagen di gsimintu, sa'

pdi' pebi~an di ginit makina. Tub~s ipesyn di I '

gdua' mekimpang gembagel glangkeb, megela' an \ i

lima ngibu batil, 1 sala buuk , dun • . " Kin~ dema

mingi'mbaal dun, sunga guskila, begayan dema

, gi'las, sa' ·s"':l gpalay bu ma' is, i i'an nai gmetau

dun; pegdagang atawa peligis gaan nilan, pu' \-

duun ma demai gligisan ~i guskilaan keni. / ~ \

Sunga gl'empaan dema pegd_agang nilan di 1 ' ' I .

gtindaan. , Sa' ma'antu na ·guskila d~a, gbuat

metau, mesuunan .en pai gpebian di gpemula \

sampay pemetubu', glain pai gmeselapi' ni1an

gbuat di gilas. Diin ta pelum gsengku', sala

11

I I

·. I

I .

J

gtarias \

smmgku' pitu pulu' saku,-· dagid sa' I '•

mpia dai kegipat dun, . - ' \ suungku' megatus s ·aku.'

1 Keni gsengku1 dinga gbesakan. < 'L ' \

Dini . ta pelillill pemepuhti 1 , duuni gmeri~an,

' ' '

nila..'l, sa \ ·di gininglis poultry. Ki gmenuka1. I

nil an :ke:ni ;biilaybelayan gembagel, bu nga' ·

gmffi~uk di gdialem pingeletelet, glumbus d r ma . 1

gdeluan. Su gsa bud ni gman.uk keni, ini:qg1e1anan \. ~ \ .

laying mash, guluga.J. en gaan · ma.n.uk aduri mingemu,

pu 1 gbaale·n laak nunga gma1.uk ;ke:ni, laak maan, '

minum bu mingemu. Mesu'at da nda 1 idun

·~limensad. S~ I mayak ilan ~ekp8p8SUY' . SUbay l 1,

'

k l gdeluan ' subay pedUn.utari. gl-~mensad, b~ su '•.' '\ ~ '

. J

gemu nen, iini, gpepesa 1' d1 ,,gmakl.na, ininf?elcinan

' inc.u.bator. Sa 1 mpesa' na, lainan derr{a · gbata 1

'I

balay, segay megelat dun meksib~gel pu 1

I " pemili' en su gdeluan betangen di gpengingemuan.

' \

Su de.~a glimen~ad, · pai.sen pu' pegdagang. ill ·' •. j • • '

bin;l. griienukan; n:i!lan keni, duun sigudu : ' t \

sen9iou, 1pitu gatus, paat pulu 1 bu walu ki

l ( ... \ I

/

gdeluan. Gumm~Uk malap ni]&~ gendawgendaw, \

sengibu, megatus, telu pulu' bu limao

· Gbebuya11·, di gini:nglis piggery;, ma 'antu, da

biil~ybelayan, ugat pengeladay. Su gbektin, ' "

mekika', dunut ki gina' en linain, su dema

gmekebagelbagel na, linain, muka' su gempia na I ' I

titi' .en. 1Kiin dema gbutal linain, mekeb<;J.,gel

( \ gusay, sigudu tama..'l di gawak, bu, gemputi' na

I

' '

gb~mbul en. Di gbebuyan nilan sigudu duuni

gmegatus bu l~ma pulu' buuk, tiba'an en~

Gbuat ni tu. duun pa padUn.i gpastu. Meliwag

ki gpastu nilan keni. Gdapit gbentud giuan I

pesilungan nunga gbaka sa' sungu na mektu' ki , '

gendaw ~ Sa' mengengaan na, lumusad nailan tu

gdatag, pu' ditu mai gmeliwag gsigbetano

~Gsigb~tan keni tinuyu' pemulayo ·Piksala

binaal, pinagal gsigbetan. I

binaal, pinagal kalambri, adun peksukliin

, peseksabay. Dua' klasi na~sigbet pi~ula

nilan, kumpay bu gubiubi, gpalas gupia paan di

' '

I

-I ,' gbaka. Duuni gbaka nila.t'l dia ,na gturu gtidu

" - ~ . - ' -tu gAmirika, iningelanan Brahman, selaksa·'

pisus kesaiuy dun, pitu gatus kilu gtimbang en, j \ ' ;• ' I '

~\

gembagel gupia,• .v_a.ra laak peligwatan.

Diin pelum gdapit. gbilidan, pimulaa.ria.U .

gbun$a /gayu '· glamugli(-Illug na', bu gumaan.

,,

Piisekan pa dun gupisina tu gdibabaw nu gbentu4, I . .

megbaya 1 di ~egimulaan gayu. ' Bu ~etiba 1 pa

pad11n nga 'gmeselag gbalay peguskilaan

miktepuktepuk.

Ti.ba 1 an pembaalen nilan ken±, s·u gil!.esukat . I . ' • . I \ .

dun, iin da demai gsukay ~unga gmengumbaal ' t

sampay su kaunutan. Sa 1 _ipusan t .ai

gkegbet'angbetang Iii guskilaan keni ,' tumu 1

bia 1 an gupia baalan guskilaan ' ~i _gpeminaal.

Sigudu pegbaya 1 na dema nu gMegbebaya~ ,- adun I ·• , . .

mekegabang dinga getaw bu ·ng~ gbigumbatta 1, adun

f mbaal meselagetaw di glema 1 dinlago

'I

r M·ibian·anu Gendek

/ f

{ 1 ! '- . ' i

· Atut, keni guk$-ugan, .ckeni- mi ulaula su gmika 1 -~ . ~ ' ' .

• • !> , '-" .r . . 1.

·:pal:l. Duuni gendaw, p,aa 'miJ ni t gu:pia S\1 gendaw, -.. ~~ 'o.:

r .r ~ 1. ,

· :pegluasen :ku tanani: gs11-ubu. Nap: . inideleh demu -ki : \.. l . ~

gmeligu 1 • _ , •

7 I. '

Tubus ami maan taasendaw~ : mi di'tuu. gsa:Pa 1 . "

~ ~ . .

·Mitaarigar1 ku gmeti:ba' 1 ·• meligll. 1 tu glin'aw,. - .' t" 'l ... -~ .... ~

ke:t:li / dema, miksegbu. I"'Uka ' . ginenga" :~menaug s v ~ ' 4 · - "' ~ .,_ ~: ... • >~~: ~

genda; ;, rlaan, migawEtnu dayun--: .ha:u muli' ." . :; ..... /' '\' . .. ::

, / ..t. . - ;.- J . • } /'.. -~r.:~ . ' Matengu di gbal& ,. tulugenu :pe1uri1 :Pat i:~ •

t ~ -·:t ' t f. 1 • . I \·.~, .

minaiku t-u . g-lautin,_g. ,. Sedeiuuk kana 1 keni Q.aw . ... . ,· ~ .

• '' sun{inaltayu 'di · gbaiku. ,, - . Mesik~d. gu:pia.

I ' tanar;li. gdaga-q.

<. - M:pesikan :pau ::pelum. I _t • . , " •

. .. < \ 'l

,· '"!

Nda 1 mesan,ta:·i~, minat~mg. FJili 1di gb,E:mw..?-, -naa:"l .

m;~augu \di gbs1.~u : ~ifaak: ' mik:pana~ana,~ d:in·g~ gdalcm. . ' - t . -·- ... i:

' · ~ana' (d§lW duimi migenggat , di:q-~an : ~a~·-:hh~ dunutu .. ~.·

• ~,.., I ,J>i •. ;o ~,

Kali r:u ni;Ln ui~i:'lY di~u . ~eta~-~ :;;~£i!:f §bal~y, laak .,_. , _ I -~ .t _ I V'.j ; •

pigekllingan . hatni su mekika:' ;gball;f y, -batiku 1dun'·

di.in 8J!li gawkn.awan .• _

15 1

'

''

/

~'

I/ I

' t . Kalj 1 peglegebii, uu lai, minlusamag1

kinga

gli'ga1 ~. ; . maa' niin glipetay mekipatipat. .Ma 1 antu , / I .

m:i,ktulug na~i. '~~~~~ .

Naan mingurusuo .

IIAgu:u! Gaju ma kini! 11 :£\ali 1 u ipusay. · Naan

mansi 1 d~i~u gdibabawgdeYesan ·pegentud qi gmika 1

i

gpanga. Tumu 1 daan nda i ,sibensibeni gendeku, ·' > '

pati 1 u pengkaapay. Samet na daan sa 1 megek1ungu·, I

maa 1 niin melabu 1 nau. 11Pati' nau ini megawa. 11

Gincikaiu laak dun mingekepu ditu glawas gayu.

1 ~aa mitanudu pegengkeg. Kali ,1 u ipuf?ay su

~ebetangbetangu, mansi 1 peglaubu. Gekepen Ku ki

gulunap: bu su geksudu diin pekelebi tin'.. :Qunutan

pa pelum dai gumutu bu gdupi 1 gempales. r ,

Su gdegas mansi 1 ~ su gdegas nu gdupi'. Su '• y

/ \

gempesi~anu gtubig di 'gbarku, mansi' gtulu 1 di '· .

g·atep. Bu pegengkegu saba ~ tegdaw pu ~ nda 1 idun

mai gumutu. Naa illigbu~tu . minangayu minum gtubig, ' I

ugat pa mawa 1 ge~deku. ".Man·~i' teginepen laak. 11

18

I

/

I

~Picnig diin Kabug· Island

Tumu 1, kin mesabe~sabelu nu gmundin, su gse­

i di tu pa lugal· ,dia, ' f?dapi t gPagadian. Aku 1 ,

ina~apu nu gmaistra adQn uitenu niip meligu 1 di

Kc:{bug lsland, pu~u 1 di tu dipag gPamintayan . Mba 1 is I

I \ lai kimanan kini _gpulu 1 kini, mesuuk dia nga kapin '

\

gtarip.s, gembabaw , din · dagid gemputi 1 balas

' t

/ '

'

\ I ' lungkan. Ditui gtuyu' nami pu' meligu 1• Su gd~in

/ })a ami sekayan u gbinta. Uu! l"'e£?aggya 1 g{Upia.

I!.

19 ..

(

'Duuni gmekant~ minuslim pu 1 su gmaistra menekeg

mibebat na ketuan.an s~ay, J,inkel en tanan su

gawak nami. \

Naa minateng na lai ami, piglegaut nami su

gdaala gui -ten pu' pekeliliag pat.i 1, megleksuleksu,

, miglanguylanguy, miksalemsalem p~' mekalilamay u

. '

miglemet ami. I

Nda' na laia deli _' , k .ali 1 u mesuunay duuni

gmiit a 1 u gembagel pu 1 metaas na gmetetubu 1 pegangay

I l

dininaku 1• Diadia dayun migbeksayu, nda 1 u mekeku7

leg. Miglibug su guluu pu 1 ainu angay gdapit. \

"Tabang! Tabang! Gebangay niau!· Buutenu niin!

Gem bagel gshwa! Dali'1 ! Tabang! A pit nau · sia

mesegu 1 ."

\

\I

\

\.

I

I

I

I '

I i.

Tebaan dayun nilan minangay ditu gupi_a.u.

Su gMuslim, inalap en su gpais 1 en, dayun iiktad- _

en su/ WJ.amak. Diin pu 1 IIJ.iulia 1 ay su ginaau, ' 1pu 1

s,ungu nau melemes tu gtubig kebaal di gendeku.

I

I

21 ' \

- l

\

I -~ I

1

. l . GMalaybalay gLunsud di gBuld . '

Duuni gendaw, mipasad ki gpekpari~w nami , I

1 sesl.,lku ami di glumpukan menulat sq.mp1~.y . \

f \

kaunutan nami ' gMilikanu. '"· TUmu 1 inaan miselemu I

gU.pia metanuO.. Dayun /l I

mingaridam di gpinawan 1 \

pl:l 1 mendeku m,-elagak. Nilan· dini sa' mipasad ~i ,. I

, I I

1 glinsag :riJ.p_anaW' mpanaW laaJ. Ihaan ndai 1 pa !: tanan Llinsag pekpanaw, tuu nau peg1umpukan !

' . 1 :p.ami. Tuu nda 1 "miil:Den mipanaw naami.

' \ . -\ '

. Minlateng ami di gunaan, du'uni ginapi t nami i

gDumagat adun menentul -dinami -tu gengayan nami. I I I . ' ' I

Mansi' nda 1 dia su gDumagat, mipanaw. Baa, I

, '

· nami, :rhipuli 1 . ·ami tu gNasul:L 1 pu i ndi 1 ' na I '

l . ' mpaluy panaw. Naa salasala .)Ilisa 1 el, "Tumu 1

~ibulugan 1i'ta megbalun. ' · Ndi' 'daita .dema

kepanaw." N aa nami pengingkud naami . gusay tu 1 . { I,'

' . gtrak, paladpalad mama' sedeluk S¥ gDumagat

penengaun nami, d:umiindug dinarrl,i, ugat .paami ·

l '

I

2?

Mama' labi selinsag minateng ; ' /

..-- g'Malaybalay. ' J I

Mimenaug ami tu ,gbata' gtrak

siikay,an nami, ~alas ala tua1an megbantay di

I ' .

gduma nen pu' gti·ba 1 an nami, maa' na gMilikanu

mibulaw nga gbuuk -nami sab,a' .gabug pu' met~ba'

ma gtrak misu.ngkakan nami ~ . I

Dekeg ami mateng di g1'1alaybalay inuna nami \:

·pengumbel'ayay ·su ~uni~ipiu. Midi tu ami .

gupisina gmayur. · Baa, pekuyutuyut ami minaik, /

mit.elanta l~ak nga gduma getaw pu' mi ti ba' ami

· minaik. Mansi', mikulius ami nu, gmayur. Su na , . I

•" • • I I

laak 1 gsikritaria minadap di~ami. Migadap ami . I ' " '

di gmiaba '' . -glemisa~ M'a! antu pasi' nda' ?d~a s-h ·- I

' gmayur. J':1iuksug en da dinami nga gpenggulaula - .I

' , I 1

atawa gpebi•an nilan di gpeguit glunsud g1'1alay-' ,. . /<

balay mama' ~a dema di glunsud ta. J

Gbuat ami tu gmunis~piu~ di,tu ami pelum . '

nga gtindaan ' sampay tu gmirk~du. Tiigalan ami ! \ l . . I '

se1linsag mekpana:.wparia-k-; 1 lJ.g;at ami meniudtu.

Tumu ,· tuatuaa.rl ku ·dun pu\' · sa~as?-la balu 1 · mu.; dun

23 ,I

I

. I !

\

\ \

\';

'

gbaka mi beluy~ bisan ain na laak mekselutselut •. I I •

~Nda' na suun,ay ain angay, peglibed na laak

gusay. Minateng ki gtagal, suminakay na .ami 1_

\

" pelum dayun duminiksun am:l: tu gsapa' gdatag nu -· ~

gl~sud. Dek~g ami maan, bayabaya gupia naami · . '· I ' . '

;mengentud tu gmekebagel gbatu, melem pa pel~an

pu' mitilungan .gakasia.

"""

I \

\ I

Tubus ami meniudtu, suminakay naami pelum \

_pangay ~u reforestation project di gMalaybalay. 1

Ki reforestation project iini gbaalen mBmula ' ' I

g§l.yu sukli tu nga gmiputul. Tumu'! Giuan pa • <' I " II

gupia, Il).igdekitdekit 'ki gpu-lm pine tree gbuat'

tu gnapu' mangay tu gbinentudan. Ta' dun santa' \

I

gdungus pu' mpupus nga pine tree pekiman mu.

-~ ·Nami mikpanawpanaw ami tu giuari, metil®g lai ', I

pati' , sa.met n~ sa' iupen genus, maa' tanan

meng.enep di glawas t 'ai gte~daw.

Tubus midi tu ami kapi tulyu. Inuna nami I '

pengumbelayay -su gupisina PACD, nemun glain .nai

, ngalan en DLGCD, gulugan en Department of Local

24

' Government and C<Z>mmnnity Development~ Kana 1 na ' - I

. migiling begudin salabuuk dai. gbaalen·\en. \ v'

Nemnn telu na. Me_g~bang di gpen~birnu_ ~

gprubinsia, gsiudad, glnnsud sampay · gbariu. I I

Mekpe.lambti. 1 nga gbenwa. Bu m~·gabap.g · mekpaindeg I .

• I

~apunungan. Dini gl.V[a.laybal,ay DLGCD pigle-/

kaunutan . ni Alfonso Vicente. Maa• laung pa

nilan,- gupisina nilan mibantug guumiru ' unu di ' - '

gmipaal kepianan.

Diin ta pelwn gupisina forestry, mansi t gunaan pa kapitulyu. Melengas nga gimpliadu di

forestry pu 1 medelinga 1 gupia. Dekeg ami -\ ' - I ,.

minateng di glipisina nilan, pidayun ami.

Ma 1 antu da pelum me·gadap ami di glemisa, ugat • I I ~ .

ami uksugay' nga gbaal'en gupisina nilan. Mnna

gbaal~n nilan pegleginisen ki glupa \ . Kedua 1 ,

p.egbia 1 an nilan nga gayu di' gulcmgan bu bisan

~andun na laa.k basta pruduktu gulangan. , .k~telu,

bia 1 an nilan ki gpekpemula gayu sukli tu nga ' ··

gmiputul na. ~lugen tai gpeg~nisen ki glupa 1,

I •/

I

'\ ' sigudu enem ginis: .forest , reserve, public

11 •f / "' r £

,.!'forest' co~un'al forest' pasture land, . ..::....::.=:::..:::::::..:~

pasture land, bu declared· agricultural land. , 1 (

l'1aa' · laung p 'a nil~ dini gBukidnon meliwag ki ~ ' \

, pasture land, ma 1 ant'f metiba' pastu dihi. I , -I

l'1itubus ami uksugalf, biigayan naami • / • r '1 f ' \·

k,1gayun sumaak, ganta 1 . gliagan nam1

i suu.nan. ,· r # '-

I I

Duuni gdunut nami suminaak, 1 "Kiin tumaup ita Q.i . 1

\ ' gulangan, kana 1 da gsala' ?:' Gsembag su

gmingumbaal di , forestry, m8.ID.si 1 , "l'1tka 1 ingin

r I . I

amu, ma' antu mprisu amu." Su gduma nami maa 1 . ' . '. I ' \

I I niin tiniklaban. l'1ansii' gansu 1 en ,da,, laak ,

. . " p;;lti' · ami pentuaay. l'1aa' laung en pa .. ki

!. I • ./

·'' gtumaun di gulangan, , ndi' ' "dai ta mprisu sa'

I

na 'ta gbinaal mama 1 ndai' pa ,gtaun 1955. 1

J1elaun pa P,adun p1 tulu 1 en ,dinami kepianan,

pebian di gpeglek;at .£_ermit'( . I',,

I

Gbuat ki1

din:i; , minunda$ na~i dayun ' ' \

muli 1• Tum~' ma'antu •pasi' milupugu di

I l . /. gliksakliksak · nu gtrak.

I

26

•.

GPalas I: \

I

tatap ta mii t el 1 di gsiudad ' atawa ,glunsud •. ·Sigudu mibianan niu ,gmen~-

I

belayan dinga gba~ay mega 1 us di gsiudad, naa i

' ·, mama 1 sedeluk amu megingkud'; samalaun dun duuni \

. . I gmeke lingking. Nap. ii:m.s 'ay niu, sigudu ii:rii

gtilipinu. I

,.Maa i , la taklebl gbelubal, \ .

. I I

I iintudan

/ maa 1 gunsuy di gdibabaw, dagid maa" n ,iin

gunsu~ mekimpangi gd~sul&n en.

Gindanan dun sa' mekelingking, ma 1 antu I .

duuni gmayak mekabit • . Naa egwaten mu su gmaa 1

\ 7

gunsuy uga~ mu petendengay di gbaba' mu, su

, -gdapit sinumpatag ·mekulibed k~lambri. Su I

gseputul · dema pet.endengen mu di gtelingao 1'1aa 1

laung pa -sa' kum'abit ita di gtilipinu, meguna

ita mektalu' "Hello," mama' gbasa di gsala

dua 1•

I'

f ••

Di gdiba()aw tilipunu; duuni· gmaa _1 liingkeb . \ . '

gpinggan_.pinglu-angan ni ~'glUJ;nihut · · e~-' dayun

pengetulay gmarka·. ·Gmarka kirii ~gemi ten·: ta.~. ~-·a' . I

- . mayak ita ,.. tumawag, ibliden .t?-, binagak ta .

menunggil-ip.g tu gmarka nu gtuagan ta, na· ( ' 1 -

miita 1 ta·, di" glibru gtu'us, iningelanan tele-. · ·,

phone di..r~ectory. Su gtalu' ta pige;be~ tu glain

balay, pibian di kalambri. Kalambri gtilipunu ·', . . . I

miita 1 .ta di .. gpasek gilitric, dai glual ~ , . . .

mig],umpung, s.amalaun dun pigampu 1 di gembagel

I . . I J

_mB;a' U<f·)sia ·gbaingken. 1 ' '

, ;\ Gtilipunu; · diin <fapi,t gsiudad, mb~ge~ 1

pati' gabang en dinga getaw, ad,un m~<l:edal:l,: '1 .

nitan k:L gpegabi tabi t, . ndi ' na kaln.bat lawan mu.

' Sa' Endun IIj.U dun Pek:pebi~i gB~s9kan

J I

. ' I ' .

Kini sa' ndi' paita deli' megbaggya' di I

ta, ·gena' ena' en ta 'deli' f?a 1. ta'

alanduni gmelengas gbeni'i 'na gsemilia ta , dun.

Meksa~ ita. gbeni 1 di gmegawid di gFACOMA bu \ f•.

bisah 'ta' i getaw, sukul da su g<iluun·1 ketawa.ri E1n

· di' gmegbebesakan • . l ' ( • . ,.,.M •1 Di tu kangayu dlnl e:r~usuan, Bukidnon, duuni

y ·

·gbata' · gmisuunan ku ' di gbesak'an pu' ukitukitan '(

ku amu. , '·

Bekna beggya 1 en ta laiao Tu~us peseledan I

' I

mu .gtubi.g .: · Pekalema 1 baalen m~i gsimintu

tuht.id:an inu sampay b~na 1 bena 1 en mu sa ~ . peseledtan ' . '

ffiU gtubi'g, I mipenu~ ' gupia ~s~pay ·,~eglinaw. ' I' I ,.

\

/

' /

/

Dayun mga sal~ simana uasan mu gtubig. ,Dayun -

beggya' en n 1a pel-q;r.p.. _ Tubus, :peke::)..asan mu~

D~~ dia mu na / betangay , gabunu~ Sigwagen ' ~u di g~ibukan en. Mga· dua'endaw $un~ain mu pu'

adun ·mpatag su gJ.upa' • ' Naa ,ki;tu sa'

~e?~pentayan rillU /SU gtlStU illU pe~~l,aanar:, illeSU I at.

na, dag~d nda' "pa su gsemi+ia mu.

Kini nemun semilia na pelumi guksugen ta.., · .-7 I \ -

Bekna memili' a ' gmele:q.gas · gluga~ nu' gpalay .• .. . .... ·;'

,1'1aa' pa p.u gtaga gl'1usuan k±ni BPI'-76 k~lengase:h ,_

gpalay pu' ndi .' deli . ~ ekbUken :pu' / mes'engku'

dem;. Dayun sa' sala sakui gliagan mu, '\

. , tenga'en ~ui gpalay ki~i pu' su gsetenga' , I

betangen 1mu di glain saku dayun ulemen mu ·di

gemba~el gtubig. 'l'1ga du~' pulu' bu pa~t uras ' '

uenen mu pu,' pebenwaanan na pelum di gdi taas · :· ' I

gpala!. _I"'aa' sa' mimala, bunagap. ' mu.' gtu~ig,

mga dua'endawi gibenen. i '• 1

Dayun na mesu'at na

sigwagen mu. j

I,

Diin ita pelum sa' nietub1;lS nai ta memula. , / J

. j 30 \ \ '/

• I

I

/ Mga sala simana pemulanayi gbesakan mu, kimanan

L • mu sa' nda'ldun bai gminatay ,dun. Pu' sa' duun '/ <,

pumuna' an mu sukul da su gm.inatay. Dayun bena'

1 sebulan atawaka dua' bulan, betangan: mu na . \ p'elfun gabunu adun , luumbu' pu' . meleil.,€;as su

gtubu' en. Bena' biglas ' na mtmgka' megisip

naita gendaw, megbedes na s~ 'gpalay. Dia

ilemunan mu sa' duun sigbet~ Su gsimint~ dema

limpiuan adun su gtubung gendi' maan ru I

gpelayan. Maa' sa'' maa' nia nemun k~ni mga

sebulan pelumi gpegelqtan mu, ginenga' giwayan I

na atawaka sungan na su gapu' en. Bena' ­

mungka' migisip na di gendaw pia na g~niin.

· GLayas

Gbulan nu gNubimb~i, fuga alas dusi ai

. gti tenga' gebii\ taun nu 1956, :i)ni kedeksa' en

nu gembagel gupia gbaa' dini g.Mandih. Naa kitu \ tumu', · maa' niin nda 1 en da m~luupi gtibuk

'- l 31

I' gMandih, . ~a~ su gtugaya' mangay dith ~ampu,

. Karkar miluup na gtubig. 1 · .

, Kini gbaa' kini, tumu' metekawtekaw bu

, ·meti~a' i ' gm~natay · get?-\v1

mikuf da 'Sl?- gm.igbenwa . I \ . '

di geksid gtubigan atawaka gpentadan. Duun i r

gbalay peg~nud, na t u tud gsulu' pa, medengeg

mu laaki gbeksaybeksay nilan pu' geb~~gan daw

malep demai gtenp;lis 1 sa' luillled na su gbalay '

nilan, sampay meteked ditu nai.lan gbali:qg

·gdagat, 'pekusukllsu na nu gembagel p;baled. Naa I

ditu mia~ep na dema su gbeksay hilan. ·sa' ' l ma'antu na, migela' nailan ·melemes.

' Su gduma getaw Karkar, sa' su gtubig

., '

megt~bu' meg~ubu' na gusay mungka' su gbalay

mianud :na, ,diadia . dayun kini gsala tawan glai

' kini mimenaik ditu niug. Naa mUJlgka' gtubig

kini maa 1 milapas en na kini gniug kini, dia I

mianud na dema s-u glai' kini, laak mikita 1

f ' gbayang gayu ditu, iin' megabay bu meteked

biilayan naiin, miglaub, mikp~Dud sampay

' .

midepet naiin . ditu glaud. . \

Sa' ma 1 antu, mlnekeg I.

iin m~gampu 1 • Naa kia nemuni glai kini,

midenggu 1 ~~~ gembageli gpeselamat en di

gMegbebaya 1 ta. -\

Pekalema 1 sinusii gbaa' kini, dekeg i.

mingupes na. N'aa tumu' gembageli .kesebu) •an pu'

33

' '

I I ,

·, dti.uni gsala .tawa.."YJ. misedang di gu9-yan, mansi 1

gl~bun bedes. Abaa mekelaatlaat gupia! Kali 1

na peluman ditu gpentadan, su kamet getawi

gmiita 1 nilan, kali 1 en ukaday, getaw buid

mansi 1 • Mekelaatl.aat ni gm.ekeseou 1 sebu 1 .

'

I

gupiai gdaala getaw na gm:iisapul nu gbaa 1 • Pu 1

duma na gmetu8u 1 atawaka gsawad nu glayas maa 1 I ,

na mibu 1 ang, miglaleng na bu kebaal kesebu 1 an

en.

/. /

)

I \

I .I