ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ, ΗΠΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ, 1979-2000 1

Σύµµαχοι αλλά όχι φίλοι

ΗΠΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ 1979-2000

ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ 2

ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ, ΗΠΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ, 1979-2000 3

ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ ΗΠΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ 1979-2000

ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ 4

Ðñþôç Ýêäïóç, åêäüóåéò ÅÐÉÊÅÍÔÑÏ Á.Å. • Èåóóáëïíßêç, 2013

Áðáãïñåýåôáé ç áíáäçìïóßåõóç Þ áíáðáñáãùãÞ ôïõ ðáñüíôïò Ýñãïõ óôï óýíïëü ôïõ Þ ôìçìÜôùí ôïõ ìå ïðïéïíäÞðïôå ôñüðï, êáèþò êáé ç ìåôÜöñáóç Þ äéáóêåõÞ ôïõ Þ åêìåôÜëëåõóÞ ôïõ ìå ïðïéïíäÞðïôå ôñüðï áíáðáñáãùãÞò Ýñãïõ ëüãïõ Þ ôÝ÷íçò, óýìöùíá ìå ôéò äéáôÜîåéò ôïõ í. 2121/1993 êáé ôçò Äéåèíïýò Óýìâáóçò ÂÝñíçò-Ðáñéóéïý, ðïõ êõñþèçêå ìå ôïí í. 100/1975. Åðßóçò áðáãïñåýåôáé ç áíáðáñáãùãÞ ôçò óôïé÷åéïèåóßáò, óåëéäïðïßçóçò, åîùöýëëïõ êáé ãåíéêüôåñá ôçò üëçò áéóèçôéêÞò åìöÜíéóçò ôïõ âéâëßïõ, ìå öùôïôõðéêÝò, çëåêôñïíéêÝò Þ ïðïéåóäÞðïôå Üëëåò ìåèüäïõò, óýìöùíá ìå ôï Üñèñï 51 ôïõ í. 2121/1993.

Επιµέλεια έκδοσης: ∆ήµητρα Ασηµακοπούλου

Επιµέλεια κειµένων: Ελένη Κοτσυφού

Σελιδοποίηση: Αθηνά Ντάβα Åêäüóåéò ÅÐÉÊÅÍÔÑÏ Á.Å.

ÁèÞíá: ÊéÜöáò 5 - ÔÊ 10678

ôçë.: 210 3811077 • Fax: 210 3811086

Èåóóáëïíßêç: Êáìâïõíßùí 9 - ÔÊ 54621

ôçë.: 2310 256146 • Fax: 2310 256148

www.epikentro.gr e-mail: epikentro@epikentro.gr

ISBN: 978-960-458-342-3

ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ, ΗΠΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ, 1979-2000 5

Τούτο το βιβλίο το αφιερώνω στον Έκτορα, στον Nicholas στον Μπάκι, στον Λύκο-Λύκο, στον Hans,

στον Ιππόλυτο, για την υπομονή τους και τα γέλια!

ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ 6

ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ, ΗΠΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ, 1979-2000 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Χάρτες 9

Ευχαριστίες 11

Εισαγωγή 15

Μέρος I. Η δεκαετία του 1980: Η αναθέρμανση των σχέσεων 21

Κεφ. 1. Το τέλος μιας εποχής και η αρχή μιας νέας 23

Κεφ. 2. Τα στρατηγικά συμφέροντα των ΗΠΑ και οι ανάγκες της Τουρκίας συναντιούνται 43

Κεφ. 3. «Αρμονική συνεργασία»; 73

Μέρος ΙΙ. 1991: Η στιγμή της απόδοσης 107

Κεφ. 4. Ο Πόλεμος του Κόλπου. Μια επανεξέταση της τουρκικής στάσης 109

Μέρος III. Η δεκαετία του 1990: Νέα στρατηγικά παιχνίδια, παλαιές ιδέες 145

Κεφ. 5. Η περίοδος της αβεβαιότητας 147

Κεφ. 6. Η ανανέωση της στρατηγικής συνεργασίας 175

Επίλογος 235

Βιβλιογραφία 251

Ευρετήριο Ονομάτων 269

Ευρετήριο Όρων 271

ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ 8

ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ, ΗΠΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ, 1979-2000 9

ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ 10

ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ, ΗΠΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ, 1979-2000 11

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Ευχαριστώ όσους συνομίλησαν μαζί μου στην Τουρκία, τις ΗΠΑ και το Ισραήλ, για τη συνεργασία τους και το ενδιαφέρον τους για την έρευνά μου. Είμαι ιδιαιτέρως υπόχρεη στον καθηγητή Ιωάννη Ιατρίδη που διά-βασε το χειρόγραφο, για την ενθάρρυνσή του όπως και για τα κριτικά σχόλια, τις οξυδερκείς παρατηρήσεις και τις πολύτιμες συστάσεις, που με βοήθησαν να βελτιώσω την ανάλυσή μου, ιδίως αναφορικά με το θέ-μα σχεδιασμού της πολιτικής των ΗΠΑ. Ευχαριστώ τον καθηγητή Θεό-δωρο Κουλουμπή για την προθυμία να συζητήσει μαζί μου τους προ-βληματισμούς που μου δημιουργούνταν κατά τη συγγραφή του βιβλίου, και για τις ερωτήσεις και σχόλια που με έκαναν να συλλογιστώ από δι-αφορετική προοπτική καίρια ζητήματα. Ευχαριστώ τη φίλη Ιωάννα Κ. για την προσεκτική ανάγνωση του κειμένου και τις εύστοχες παρατηρή-σεις και στιλιστικές της επισημάνσεις. Η ιδέα τούτου του βιβλίου έτυχε εξαρχής της ενθάρρυνσης του εκδότη Πέτρου Παπασαραντόπουλου, του οποίου η ευγενική ενθάρρυνση ήταν αδιάλειπτη καθ’ όλη τη διάρ-κεια της συγγραφής. Τον ευχαριστώ. Τέλος, θέλω να εκφράσω τις ευχα-ριστίες μου προς το Πανεπιστήμιο Αθηνών για τη μερική χορηγία (μέσα από το πρόγραμμα Καποδίστριας) της έρευνας από την οποία το παρόν βιβλίο γεννήθηκε.

ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ 12

ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ, ΗΠΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ, 1979-2000 13

Κάποτε ένας σπουδασμένος δερβίσης που είχε έλθει από πολύ μα-κριά ζήτησε να συναντήσει το Χότζα. Έπειτα από τις εθιμοτυπικές χαιρετούρες ο δερβίσης μπήκε κατευθείαν στο θέμα. - Ήρθα σε σένα, Χότζα εφέντη μου επειδή θέλω να σε ρωτήσω κά-ποια πράγματα που σχετίζονται με τη θρησκεία μας, του είπε. Ο Χότζας που είχε παρατηρήσει ότι το ταγάρι του δερβίση ήταν γεμάτο ρόδια αποκρίθηκε: - Ευχαρίστως να απαντήσω στις ερωτήσεις σου, αλλά θέλω και γω με τη σειρά μου να σου ζητήσω κάτι. Για κάθε ερώτημα δερβίση μου, θα μου δώσεις και ένα ρόδι από το ταγάρι σου. Ο δερβίσης συμφώνησε. Έκανε την πρώτη ερώτηση, ο Χότζας απά-ντησε και ο δερβίσης του έδωσε το πρώτο ρόδι. Έτσι σε κάθε ερώ-τηση του ο δερβίσης έδινε στο Χότζα και από ένα ρόδι μέχρι που σώθηκαν τα ρόδια. - Είμαι πολύ ευχαριστημένος από τις απαντήσεις σου, Χότζα εφέ-ντη μου, είπε τότε ο δερβίσης. Έχω ακόμη μια ερώτηση και αφού απαντήσεις και σε αυτή θα φύγω ικανοποιημένος. - Εγώ δερβίση μου θα σου απαντήσω και θα φύγεις ικανοποιημέ-νος, είπε ο Χότζας, όμως εσύ δεν έχεις άλλο ρόδι μέσα στο ταγάρι σου για να ικανοποιηθώ και εγώ!

Ένα πρωινό καθώς ο Χότζας έβγαινε από το σπίτι του κάποιος έ-τρεξε προς το μέρος του και τον σταμάτησε. - Θέλω να σε ρωτήσω κάτι Χότζα μου. Πώς πρέπει να συνοδέψει κάποιος μια κηδεία; Να πάει μπροστά από τη νεκροφόρα ή από πίσω της; Ο Χότζας τον κοίταξε και του αποκρίθηκε: - Να τη συνοδέψει απ’ όπου του αρέσει αρκεί να μην είναι μέσα στη νεκροφόρα!

(Ιστορίες σε διασκευή από το βιβλίο του Στέλιου Μαγιόπουλου, Ο ΝΑΣΡΕΤΤΙΝ ΧΟΤΖΑΣ (Αθήνα, Εστία, 1991), αρ.55, 109.

ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ 14

ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ, ΗΠΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ, 1979-2000 15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ιστορία της στρατηγικής συνεργασίας ΗΠΑ – Τουρκίας έχει μια διάρκεια εβδομήντα πέντε χρόνων, κατά την οποία οι διμερείς σχέσεις γνώρισαν ανάπτυξη αλλά επίσης σημαδεύτηκαν από εντάσεις και δια-φωνίες, αποτέλεσμα κυρίως των διαφορετικών προτεραιοτήτων των δύο χωρών. Οι σελίδες που ακολουθούν παρουσιάζουν την ιστορία της εξέ-λιξης της στρατηγικής σχέσης ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Τουρκία κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1980 και του 1990. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο διαγράφεται έντονα η ιστορία της υποστήριξης των στρατηγι-κών σχεδίων των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή από την Άγκυρα. Ο λόγος είναι ότι ανάμεσα στα πολλαπλά θέματα τα οποία αποτέλεσαν αντικεί-μενο διαλόγου και αντιπαράθεσης ανάμεσα στην Άγκυρα και την Ουά-σιγκτον σε αυτή την περίοδο, τούτο το ζήτημα κατείχε κεντρική θέση και επηρέασε, κατά τη γνώμη μου, αποφασιστικά την αμερικανική πολι-τική προς την Τουρκία και, σε τελική ανάλυση, τη δυναμική των διμε-ρών σχέσεων.

Η κεντρική εικόνα που αναδύεται από την παρούσα αφήγηση είναι αυτή μιας διμερούς στρατηγικής σχέσης η οποία, παρά τη λήξη της έντα-σης ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου (και μάλιστα ήδη από τα τέλη της προεδρίας Reagan), και παρά τις αλλα-γές στο εσωτερικό της Τουρκίας, αποδείχθηκε δύσκολο να εννοιολογηθεί εκατέρωθεν, αλλά κυρίως από την Ουάσιγκτον, με αναφορά σε όρους διαφορετικούς των «σκληρών» όρων ασφάλειας που είχαν διαμορφώσει τον διμερή διάλογο στα χρόνια της ψυχροπολεμικής έξαρσης.

Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι μέσα από την παρούσα αφήγηση δεν επιδιώκεται να προσφερθεί μια λεπτομερής και πλήρης ιστορική επι-σκόπηση ούτε των πολλαπλών πτυχών, οι οποίες συνέστησαν το εύρος και βάθος των σχέσεων των δύο χωρών, ούτε όλων των διαδικασιών που καθόρισαν τον χαρακτήρα τους σε αυτήν την περίοδο. Ο στόχος του βιβλίου είναι πολύ πιο περιορισμένος. Τούτο προσπαθεί να αποδώσει με αδρές πινελιές κάποιες σημαντικές παραμέτρους που έχει προσπε-

ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ 16

ράσει η δεσπόζουσα ανάλυση, οι οποίες, ωστόσο, έδωσαν σχήμα και σημασία στη διμερή σχέση, ενώ παράλληλα γέννησαν σημαντικά προ-βλήματα.

Απώτερος σκοπός του βιβλίου είναι να συμβάλει στην καλύτερη κα-τανόηση της εξέλιξης των σχέσεων ΗΠΑ – Τουρκίας. Η ανάγκη κατα-νόησης του «πώς» και «γιατί» όσον αφορά τη διαμόρφωση του χαρα-κτήρα και της δυναμικής τούτης της διμερούς σχέσης έχει ιδιαίτερο εν-διαφέρον σήμερα, ιδίως για το μη τουρκικό κοινό. Εδώ και μια δεκαετία οι αμερικανο-τουρκικές σχέσεις έχουν εισέλθει σε μια περίοδο σημαντι-κής καμπής, καθώς η τουρκική ηγεσία, στο σύνολό της, επιδιώκει να αναπτύξει, προς έκπληξη και συχνά προς μεγάλη δυσαρέσκεια των Α-μερικανών ιθυνόντων, έναν νέο τόνο στον διάλογό της με την Ουάσι-γκτον, διεκδικώντας ουσιαστικά να καταστήσει την Άγκυρα ισότιμο συ-νομιλητή των ΗΠΑ. Οι σελίδες που ακολουθούν εμφορούνται από την πεποίθηση ότι η ερμηνεία της τουρκικής στάσης, αλλά και της αμερικα-νικής αντίδρασης, έχει πολλά να ωφεληθεί από την ιστορική αναδίφηση στην αμέσως προηγούμενη περίοδο.

* * * Μέχρι σήμερα η δεσπόζουσα ερμηνεία της εξέλιξης της στρατηγικής σχέσης ΗΠΑ – Τουρκίας στις δεκαετίες του 1980 και του 1990 στηρίζε-ται σχεδόν αποκλειστικώς στην παρουσίαση και ανάλυση γεωπολιτικών παραγόντων. Πιο συγκεκριμένα, η ερμηνεία αυτή μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: H αναβίωση των σοβιετικών προκλήσεων στα τέλη της δεκαε-τίας του 1970, σε συνδυασμό με την επανάσταση στο Ιράν, και οι επα-κόλουθες ανησυχίες ασφάλειας τόσο στην Ουάσιγκτον όσο και στην Άγκυρα οδήγησαν κατά τη δεκαετία του 1980 στην αναθέρμανση των σχέσεων μεταξύ των δύο νατοϊκών συμμάχων, οι οποίες, για έναν συν-δυασμό λόγων, βρίσκονταν σε κρίση. Στην πράξη αυτό σήμαινε τη στρατιωτική και οικονομική στήριξη της Τουρκίας.

Όσον αφορά τις διμερείς σχέσεις στη δεκαετία του 1990, αυτές ε-κλαμβάνονται από τη δεσπόζουσα ανάλυση ωσάν να ανήκουν σε ξεχω-ριστή περίοδο, λόγω του τέλους του Ψυχρού Πολέμου, και ερμηνεύο-νται ως εξής: Η μείωση της στρατηγικής αξίας της Τουρκίας για τα συμφέροντα των ΗΠΑ μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου, σε συνδυα-

ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ, ΗΠΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ, 1979-2000 17

σμό με την επιθυμία της Άγκυρας να συνεχιστεί η στρατηγική της συ-νεργασίας με την Ουάσιγκτον, λόγω των κινδύνων ασφάλειας που ε-γκυμονούσε το νέο ρευστό περιβάλλον γύρω από τα τουρκικά σύνορα, οδήγησαν τον Πρόεδρο Turgut Özal στην απόφαση στήριξης από την Τουρκία των αμερικανικών-συμμαχικών επιχειρήσεων στον Πόλεμο του Κόλπου το 1991, ενάντια στη θέληση όχι μόνο της αντιπολίτευσης αλλά και της στρατιωτικής ηγεσίας. Ως αποτέλεσμα της συνεργασίας της Τουρκίας στις αρχές της νέας δεκαετίας, η αξία της Τουρκίας ανανεώ-θηκε στα μάτια της Ουάσιγκτον, καθώς αυτή θεωρήθηκε στρατηγικό κεφάλαιο για την προάσπιση των συμφερόντων των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή. Άλλωστε, πάντα σύμφωνα με τη δεσπόζουσα ερμηνεία, κατά την ίδια περίοδο, φαινόταν ότι η Τουρκία θα μπορούσε να στηρίξει επί-σης την πολιτική των ΗΠΑ παίζοντας σταθεροποιητικό ρόλο στην πε-ριοχή της Κασπίας και της νοτιο-ανατολικής Ευρώπης. Έτσι, εγκαινιά-σθηκε μια νέα περίοδος αναθέρμανσης των σχέσεων. Οι διμερείς σχέ-σεις κλυδωνίστηκαν μετά την εκλογή του Bill Clinton λόγω του κουρδι-κού ζητήματος, επειδή η κυβέρνησή του είχε ιδιαίτερη ευαισθησία για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά τελικώς στην Ουάσιγκτον επικράτη-σαν οι παραπάνω στρατηγικοί υπολογισμοί. Ως αποτέλεσμα, κατά τη δεύτερη θητεία της Προεδρίας Clinton, οι διμερείς σχέσεις γνώρισαν πρωτοφανή άνθιση παρά την ύπαρξη διαφωνιών και προβλημάτων.

Ωστόσο, η υπερβολική έμφαση στην ανάλυση των εξελίξεων στο δι-εθνές σύστημα κατά τις δεκαετίες 1980 και 1990, η οποία χαρακτηρίζει την κυρίαρχη βιβλιογραφία, δεν αρκεί για να γίνει κατανοητή η ανά-πτυξη και ο χαρακτήρας της πορείας των αμερικανο-τουρκικών σχέσε-ων σε αυτή την περίοδο. Έτσι, η ανάγκη ερμηνείας πολλαπλών αιτίων σε διάφορα επίπεδα ανάλυσης και της μεταξύ τους σύνδεσης είναι ολοφά-νερη. Με άλλα λόγια, η μακρο-ανάλυση, ενώ αναμφίβολα προσφέρει απαντήσεις σε αρκετά ερωτήματα, αφήνει σημαντικά κενά και δημιουρ-γεί αρκετούς προβληματισμούς, όπως τούτο το βιβλίο επιχειρεί να δεί-ξει. Μερικοί από αυτούς μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: Εάν η αντί-ληψη αναβίωσης της σοβιετικής απειλής στην περίοδο 1978-79 καθόρι-σε την απόφαση της Άγκυρας να ανασυστήσει τους στρατηγικούς δε-σμούς της με τις ΗΠΑ, πώς εξηγείται το ότι οι διπλωματικές προσπά-θειες της τουρκικής κυβέρνησης προς αυτήν την κατεύθυνση χρονολο-

ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ 18

γούνταν από πολύ νωρίτερα; Τι ρόλο έπαιξε ως προς την εξέλιξη της διμερούς σχέσης η τεράστια αμερικανική επένδυση στην Τουρκία μέσω καθαρής και έμμεσης στρατιωτικής βοήθειας κατά τη διάρκεια της δε-καετίας του 1980; Δεν πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στο ότι η τουρκική στρατιωτική ηγεσία είχε την πρωτοβουλία (από την πλευρά της Άγκυρας) της ανάπτυξης των στρατηγικών δεσμών ανάμεσα στις δύο χώρες στη δεκαετία του 1980, αλλά επίσης και στη δεκαετία του 1990, και στο τι σήμαινε αυτό για τη διαμόρφωση των σχέσεων; Μπο-ρούμε, λόγω μιας σημαντικής συστημικής αλλαγής, το τέλος του Ψυ-χρού Πολέμου, να απομονώσουμε τη δυναμική που καθόρισε τις σχέσεις Άγκυρας – Ουάσιγκτον στη δεκαετία του 1980 από αυτή των απαρχών της δεκαετίας του 1990; Με λίγα λόγια, μήπως τα αίτια της συμμετοχής της Τουρκίας στον Πόλεμο του Κόλπου μπορούν να ανιχνευθούν μέσα από την εξέταση των διμερών σχέσεων στο παρελθόν και όχι μόνο των μελλοντικών επιδιώξεων της τουρκικής ηγεσίας; Πώς διαφοροποιείται στην πραγματικότητα η στρατηγική σημασία της Τουρκίας στα μάτια της Ουάσιγκτον μετά τη συμμετοχή της στον Πόλεμο του Κόλπου από πριν; Μήπως η ανανέωση του στρατηγικού ενδιαφέροντος των ΗΠΑ για την Τουρκία σημειώνεται πραγματικά κατά το δεύτερο μισό της δε-καετίας του 1990 και όχι στις αρχές της δεκαετίας του 1990; Εάν ναι, ποιοι ήταν οι καθοριστικοί παράγοντες που ανανέωσαν το αμερικανικό ενδιαφέρον για την Τουρκία στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1990; Ποια η σχέση ανάμεσα σε Ουάσιγκτον – Τελ Αβίβ – Άγκυρα στα μέσα της δεκαετίας του 1990, και ποια η σημασία της για τις αμερικανο-τουρκικές σχέσεις; Και τέλος, ποιες ήταν οι πιέσεις και οι διαδικασίες οι οποίες καθόρισαν τον τρόπο με τον οποίο αναδιατυπώθηκε το αμερικα-νικό ενδιαφέρον προς την Τουρκία σε αυτή την περίοδο;

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων επτά ετών, προσπάθησα να προτεί-νω κάποιες απαντήσεις στους παραπάνω προβληματισμούς μέσα από τη μελέτη της βιβλιογραφίας και νέου ερευνητικού υλικού που προέκυψε ως αποτέλεσμα ενός μεγάλου αριθμό συνεντεύξεων με Αμερικανούς, Τούρ-κους και Ισραηλινούς αξιωματούχους και σημαντικούς αναλυτές στον χώρο των αμερικανο-τουρκικών σχέσεων. Ελπίδα μου είναι ότι ο ανα-γνώστης θα εκτιμήσει την ύπαρξη μιας πληθώρας παραμέτρων, συχνά σε αλληλεπίδραση μεταξύ τους, οι οποίες έχουν καθορίσει την ανάπτυξη και

ΣΥΜΜΑΧΟΙ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΦΙΛΟΙ, ΗΠΑ – ΤΟΥΡΚΙΑ, 1979-2000 19

εξέλιξη των σχέσεων ΗΠΑ – Τουρκίας στην υπό εξέταση περίοδο. Και επίσης θα αναγνωρίσει ότι το βιβλίο αυτό στοχεύει μόνο να του κεντρίσει το ενδιαφέρον για μερικές από αυτές, όσες έκρινα ότι έχουν αξιοσημείωτη σημασία, αλλά δεν έχουν τύχει ιδιαίτερης προσοχής.

* * * Η γέννηση κάποιων από τους προβληματισμούς που με απασχόλησαν οφείλεται στους συλλογισμούς άλλων αναλυτών, όπως αυτό σημειώνε-ται ξεκάθαρα στο κείμενο. Παράλληλα, η συνεισφορά των συνεντεύξε-ων ήταν ανεκτίμητη. Οι περισσότεροι από τους Αμερικανούς και Τούρ-κους αξιωματούχους οι οποίοι δέχτηκαν να μου παραχωρήσουν μία ή και περισσότερες συνεντεύξεις (κάτι συχνά απαραίτητο στα πλαίσια της διαδικασίας διασταύρωσης των στοιχείων), είχαν άμεση γνώση των σύγ-χρονων γεγονότων και αποφάσεων που καθόρισαν τις διμερείς σχέσεις σε αυτή την περίοδο, ενώ μερικοί εμπλέκονταν στη χάραξη αυτών των αποφάσεων. Από την πλευρά τους οι Ισραηλινοί αξιωματούχοι με τους οποίους συνομίλησα είχαν άμεση γνώση της δυναμικής η οποία είχε α-ναπτυχθεί ανάμεσα στην Άγκυρα το Τελ Αβίβ και την Ουάσιγκτον από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και μετά. Οι περισσότεροι από αυτούς με τους οποίους συνομίλησα ήταν πρόθυμοι, συχνά με την προϋπόθεση της ανωνυμίας λόγω του ότι βρίσκονταν σε ενεργή υπηρεσία, να μοιρα-στούν μαζί μου σημαντικές πληροφορίες οι οποίες δεν βρίσκονται στις επίσημες εκδοχές των γεγονότων που προέρχονται από τις εμπλεκόμε-νες κυβερνήσεις.

Έτσι τούτο το βιβλίο δεν επιχειρεί μόνο να εξετάσει με μια διαφορε-τική οπτική την εξέλιξη της διμερούς σχέσης, αλλά επίσης να φωτίσει, για πρώτη φορά απ’ όσο γνωρίζω, κάποιες πτυχές οι οποίες μέχρι σήμε-ρα έχουν παραμείνει στη σκιά. Μια από αυτές αφορά στις διαπραγμα-τεύσεις της Ουάσιγκτον με την Άγκυρα στις παραμονές του Πολέμου του Κόλπου και ειδικότερα τη στάση της τουρκικής στρατιωτικής ηγε-σίας. Οι Τούρκοι επιτελάρχες μπορεί να μην ήταν ευχαριστημένοι με την ιδέα της υποστήριξης από τουρκικό έδαφος των αμερικανικών πο-λεμικών επιχειρήσεων, αλλά, αντίθετα με την ευρέως αποδεκτή αντίλη-ψη, δεν έφεραν αντίρρηση, και δεν μπορούσαν άλλωστε να φέρουν α-

ΕΚΑΒΗ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ 20

ντίρρηση. Ο λόγος ήταν ότι ουσιαστικά η επωφελής για την Τουρκία σχέση με τις ΗΠΑ της προηγούμενης δεκαετίας είχε οικοδομηθεί γύρω από τη δυνατότητα αμερικανικής χρήσης των τουρκικών βάσεων για επιχειρήσεις στη Μέση Ανατολή.

Μια άλλη πτυχή που φωτίζεται είναι το πώς το φιλο-ισραηλινό λόμπι και η ισραηλινή πρεσβεία στην Ουάσιγκτον προώθησαν στην αμερικα-νική πρωτεύουσα την ατζέντα της Άγκυρας, με απώτερο σκοπό την ενί-σχυση και εμβάθυνση των δεσμών της Άγκυρας με το Τελ Αβίβ. Και παράλληλα, πώς η ίδια η Άγκυρα μέσα από το οργανωμένο πλέον φιλο-τουρκικό λόμπι ήταν σε καλύτερη θέση, από ποτέ πριν, να προωθεί τα αιτήματά της στα αμερικανικά κέντρα αποφάσεων.

Επίσης, όπως προκύπτει από την έρευνα πάνω στην οποία τούτο το βιβλίο στηρίζεται, και αντίθετα με τη δεσπόζουσα άποψη μεταξύ των μελετητών, η αμερικανική κυβέρνηση είχε και άμεση και καθοριστική εμπλοκή όσον αφορούσε την απόφαση της Άγκυρας να υπογράψει συμ-φωνία στρατιωτικής συνεργασίας με το Ισραήλ στη δεκαετία του 1990. Επιπλέον, το βιβλίο δείχνει ότι η ιδέα της αμερικανικής κυβέρνησης ότι η Τουρκία στη μεταψυχροπολεμική περίοδο αποτελούσε κράτος «πρώ-της γραμμής» για τη Δύση, ιδέα πάνω στην οποία οικοδομήθηκε η ανα-γέννηση των διμερών σχέσεων μετά από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, στην πραγματικότητα ήταν ταυτόσημη με την ιδέα που προσπα-θούσε από τις αρχές της δεκαετίας να προωθήσει για την Τουρκία η ίδια η τουρκική ηγεσία.

Βεβαίως δεν αμφιβάλλω ότι νέα στοιχεία θα προστεθούν καθώς τα αρχεία της περιόδου που με απασχόλησε σε αυτή τη μελέτη θα αρχί-σουν να ανοίγουν, και επίσης ως αποτέλεσμα περαιτέρω έρευνας, ιδίως όσον αφορά τις πεποιθήσεις και την ψυχολογία των βασικών Τούρκων παικτών και των ομάδων γύρω τους. Αυτά τα στοιχεία ευελπιστώ ότι θα βοηθήσουν να κατανοήσουμε ακόμη καλύτερα τα «πώς» και τα «γιατί» που αφορούν τις διμερείς σχέσεις, και θα συντελέσουν στο να επιση-μανθούν ελλείψεις ή και παρανοήσεις στην παρούσα μελέτη της οποίας βασική έγνοια, σε τελική ανάλυση, είναι να θέσει ερωτήματα.