Tr−êng ®¹i häc n«ng l©m Khoa L©m nghiÖp

Tr−êng ®¹i häc n«ng l©m Khoa L©m nghiÖp

*********

TS. Vò ThÞ Nga

Bµi gi¶ng

®éng vËt rõng

Thµnh phè Hå ChÝ Minh - N¨m 2009

i

Môc lôc

Ch−¬ng 1..........................................................................................................................1 Kh¸i niÖm chung..............................................................................................................1 1.1. S¬ l−îc vÒ sù ph¸t triÓn vµ tiÕn ho¸ cña ®éng vËt .....................................................1 1.2. §éng vËt häc.............................................................................................................1 1.3. Thang bËc ph©n lo¹i ®éng vËt ...................................................................................1 1.4. §Æc ®iÓm chung cña çc loµi ®éng vËt cã x−¬ng sèng.............................................2 1.5. Kh¸i niÖm vÒ ®éng vËt rõng......................................................................................2 1.6. Vai trß cã lîi cña ®éng vËt........................................................................................2 1.7. Çc mèi ®e do¹ chÝnh vµ tiÒm tµng ®èi víi ®éng vËt rõng-®éng vËt hoang d·.........3 Ch−¬ng 2..........................................................................................................................6 Líp thó vµ thó ®iÓn h×nh rõng ViÖt Nam.........................................................................6 2.1. §Æc ®iÓm chung........................................................................................................6 2.2. Sinh th¸i häc thó .......................................................................................................9 2.3. Thó rõng ViÖt Nam.................................................................................................11 Ch−¬ng 3........................................................................................................................43 Líp chim vµ chim ®iÓn h×nh rõng ViÖt Nam .................................................................43 3.1. §Æc ®iÓm chung......................................................................................................43 3.2. S¬ l−îc ®Æc ®iÓm sinh vËt häc, sinh th¸i häc chim.................................................45 3.3. Chim ®iÓn h×nh rõng ...............................................................................................48 Ch−¬ng 4........................................................................................................................71 Líp bß s¸t vµ bß s¸t ®iÓn h×nh rõng ViÖt Nam ..............................................................71 4.1. §Æc ®iÓm chung......................................................................................................71 4.2. Sinh th¸i häc bß s¸t.................................................................................................72 4.3. Bß s¸t vµ bß s¸t ®iÓn h×nh rõng ViÖt Nam ..............................................................72 Ch−¬ng 5........................................................................................................................80 Líp Õch nh¸i vµ Õch nh¸i ®iÓn h×nh rõng.......................................................................80 5.1. §Æc ®iÓm chung......................................................................................................80 5.2. Sinh th¸i häc ...........................................................................................................81 5.3. Õch nh¸i ®iÓn h×nh rõng .........................................................................................82 Ch−¬ng 6........................................................................................................................83 Qu¶n lý ®éng vËt rõng ...................................................................................................83 6.1. Khu hÖ ®éng vËt ë mét sè kiÓu hÖ sinh th¸i rõng ViÖt Nam ..................................83 6.2. Qu¶n lý vµ b¶o tån ®éng vËt rõng ë ViÖt Nam.......................................................84 Ch−¬ng 7........................................................................................................................93 §iÒu tra vµ gi¸m s¸t .......................................................................................................93 7.1. §iÒu tra vµ gi¸m s¸t thó..........................................................................................93 7.2. §iÒu tra vµ gi¸m s¸t chim.....................................................................................111 7.3. §iÒu tra vµ gi¸m s¸t bß s¸t ...................................................................................119 7.4. §iÒu tra vµ gi¸m s¸t Õch nh¸i ...............................................................................125 Tµi liÖu tham kh¶o .......................................................................................................132

ii

Ch−¬ng 1 Kh¸i niÖm chung

1.1. S¬ l−îc vÒ sù ph¸t triÓn vµ tiÕn ho¸ cña ®éng vËt Häc thuyÕt duy vËt vÒ nguån gèc vµ sù tiÕn ho¸ cña çc loµi còng nh− çc nghiªn cøu vÒ gi¶i phÉu, sù ph¸t triÓn ph«i cña ®éng vËt vµ ®éng vËt ho¸ th¹ch ®· kh¼ng ®Þnh toµn bé giíi ®éng vËt ®Òu cã chung mét nguån gèc. Giíi ®éng vËt ®Çu tiªn cña tr¸i ®Êt lµ ®éng vËt nguyªn sinh (Protozoa), c¬ thÓ chØ cã 1 tÕ bµo nh−ng thùc hiÖn ®Çy ®ñ chøc n¨ng sèng cña mét c¬ thÓ nh− trao ®æi chÊt, chuyÓn ®éng, c¶m øng vµ sinh s¶n. Çc ®éng vËt nguyªn sinh ®· ph¸t triÓn vµ h×nh thµnh çc ®éng vËt ®a bµo (Metazoa), çc tÕ bµo trong c¬ thÓ ®éng vËt ®a bµo ®Òu do 1 tÕ bµo trøng sinh ra, cã liªn kÕt víi nhau nh−ng cã nh÷ng chøc n¨ng vµ nhiÖm vô kh¸c nhau. §éng vËt ®a bµo thÊp cã 2 l¸ ph«i vµ ph¸t triÓn theo 2 h−íng: - Nhãm ®éng vËt trung gian (Parazoa) hay ®a bµo nguyªn thuû, nhãm nµy ch−a thÓ hiÖn râ kiÓu ®èi xøng c¬ thÓ, ch−a cã lç miÖng, ch−a cã tÕ bµo thÇn kinh vµ ch−a cã çc m« ph©n ho¸. Nhãm ®éng vËt th©n lç (Porifera) thuéc nhãm nµy. - Nhãm ruét khoang (Coelenterata) cã ®èi xøng to¶ trßn, cã sù ph©n ho¸ çc m«, ®· xuÊt hiÖn hÖ thÇn kinh d¹ng ph©n t¸n. C¬ thÓ cã cÊu t¹o ®¬n gi¶n nhÊt lµ thuû tøc (Hydrozoa) cao nhÊt lµ søa l−îc (Ctenophora), søa l−îc ®· xuÊt hiÖn mÇm l¸ ph«i thø 3 (l¸ ph«i gi÷a). Tõ søa l−îc ph¸t triÓn ra ®éng vËt ®a bµo 3 l¸ ph«i vµ ®èi xøng 2 bªn.

Çc ®éng vËt ®èi xøng 2 bªn ph¸t triÓn theo 2 h−íng: - H×nh thµnh ®éng vËt miÖng nguyªn sinh (Prostomia): nhãm ®éng vËt kh«ng cã xoang c¬ thÓ thø sinh (Acoelomata) gåm çc ngµnh giun dÑp (Plathelminthes), giun trßn (Nemathebminthes) vµ giun vßi (Nemertini); nhãm cã xoang c¬ thÓ thø sinh (Coelomata) cã c¬ thÓ ph©n ®èt vµ gåm çc ngµnh: th©n mÒm (Mollusca), giun ®Êt (Annenida) vµ ch©n khíp (Arthropoda). - H×nh thµnh çc ®éng vËt miÖng thø sinh (Deuterostomia) gåm çc ngµnh da gai (Echinodermata), nöa d©y sèng (Hemichordata) vµ d©y sèng (Chordata). Tæ tiªn cña ®éng vËt cã d©y sèng lµ ®éng vËt kh«ng sä nguyªn thuû (Acrania primitiva) Ýt ho¹t ®éng vµ sèng ë ®¸y biÓn, tõ kh«ng sä nguyªn thuû h×nh thµnh cã sä nguyªn thuû cã ®Çu, n·o bé vµ çc gi¸c quan nh− thÞ gi¸c, khøu gi¸c vµ thÝnh gi¸c. Nhãm cã sä nguyªn thuû ph¸t triÓn thªm 2 nhãm chuyªn ho¸ nay vÉn cßn tån t¹i ®ã lµ nhãm cã bao (Tunicota): h¶i tiªu (Ascidia) sèng b¸m ®¸y vµ nhãm sèng ®Çu (Cephalochordata): ç l−ìng tiªm (Branchiostoma) sèng tù do. Nhãm cã sä nguyªn thuû ph¸t triÓn theo 2 h−íng: - Nhãm mang trong (Enterobranchiata) h×nh thµnh çc ®éng vËt cã d©y xèng kh«ng hµm (Agnatha): Ç miÖng trßn (Cydostomata) cã n·o bÐ. - Nhãm mang ngoµi (Ecterobranchiata) h×nh thµnh çc ®éng vËt cã d©y sèng cã hµm (Gnathostomata), n·o ph¸t triÓn, d©y sèng ®−îc thay b»ng cét sèng cã ®èt, ho¹t ®éng tÝch cùc. Nhãm nµy h×nh thµnh çc líp: ç, Õch nh¸i, bß s¸t, chim vµ thó. 1.2. §éng vËt häc

§éng vËt häc lµ mét hÖ thèng khoa häc chuyªn nghiªn cøu vÒ ®éng vËt. §èi t−îng nghiªn cøu cña ®éng vËt häc lµ ph¸t hiÖn, nhËn biÕt vµ kiÓm kª tÊt c¶ çc loµi

®· t¹o nªn giíi ®éng vËt cña tr¸i ®Êt, nghiªn cøu cÊu tróc, ph¸t triÓn, tiÕn ho¸, ph©n lo¹i, ph©n bè, çch sèng vµ çc mèi quan hÖ gi÷a ®éng vËt víi m«i tr−êng xung quanh. §éng vËt häc cßn nghiªn cøu thµnh phÇn cÊu tróc vµ ®éng th¸i cña mét khu hÖ ®éng vËt còng nh− tÇm quan träng cña chóng ®èi víi khoa häc vµ kinh tÕ x· héi. 1.3. Thang bËc ph©n lo¹i ®éng vËt Thang bËc ph©n lo¹i ®éng vËt tiÕn hµnh theo qui −íc quèc tÕ. Loµi lµ ®¬n vÞ ph©n lo¹i c¬ b¶n nhÊt. Loµi lµ hiÖn thùc vµ cã mét kÕt cÊu di truyÒn néi t¹i do tÊt c¶ çc ç thÓ cña loµi ®Òu cã mét ch−¬ng tr×nh di truyÒn chung ®−îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh lÞch sö tiÕn ho¸.

Loµi lµ mét nhãm ç thÓ cã kh¶ n¨ng giao phèi víi nhau ®Ó sinh s¶n thÕ hÖ con h÷u thô, kh«ng giao phèi sinh s¶n víi çc nhãm kh¸c.

1

ThÝ dô: Chã sãi löa (Cuon alpinus Pallas): Giíi (Kingdom) Animalia Ngµnh (Phylum) Cordata Líp (Class) Mammalia Bé (Oder) Carnivora Hä (Family) Canidae Gièng (Genus) Cuon Loµi (Species) alpinus Tªn khoa häc: Cuon alpinus Pallas Cã loµi ®−îc ®Æt tªn cã 3 tõ, tõ thø 3 chØ mét d¹ng biÕn ®æi cña loµi gäi lµ ph©n loµi, thÝ dô: chim hót mËt ®á: Aethopyga siparaja tonkinensis Hartert Trªn thÕ giíi, çc Nhµ khoa häc ®· ph©n lo¹i ®−îc kho¶ng 50.000 loµi ®éng vËt cã x−¬ng sèng vµ chia thµnh 7 líp: - Líp ç miÖng trßn (Cyclostomata) - Líp ç sôn (Chondrichthyes) - Líp ç x−¬ng (Osteichthyes) - Líp l−ìng c− (Amphibia) - Líp bß s¸t (Reptilia) - Líp chim (Aves) - Líp thó (Mammalia)

Trªn c¬ së l©m sinh vµ kinh tÕ l©m nghiÖp, m«n häc “§éng vËt rõng” chØ ®Ò cËp ®Õn çc loµi ®éng vËt cã x−¬ng sèng ë c¹n thuéc 4 líp (l−ìng c−, bß s¸t, chim vµ thó). 1.4. §Æc ®iÓm chung cña çc loµi ®éng vËt cã x−¬ng sèng

VÒ h×nh d¹ng: C¬ thÓ chia lµm 3 phÇn: ®Çu, m×nh, ®u«i. §èi víi ®éng vËt cã x−¬ng sèng ë c¹n cã thªm phÇn cæ. C¬ quan vËn chuyÓn lµ çc chi. Vá da cã 2 líp, biÓu b× vµ b×. Bé x−¬ng võa lµ khung cña c¬ thÓ, võa b¶o vÖ che ch¾n çc néi quan bªn trong. HÖ c¬ cã 2 lo¹i: c¬ v©n t−¬ng øng víi çc bé phËn vËn ®éng chÞu sù ®iÒu khiÓn cña trung −¬ng thÇn kinh; c¬ t¹ng lµ c¬ tr¬n cã trong çc néi quan do thÇn kinh thùc vËt ®iÒu khiÓn. HÖ tiªu ho¸ cã çc èng vµ tuyÕn ph©n ho¸, mçi bé phËn cã chøc n¨ng riªng. HÖ h« hÊp, ®éng vËt cã x−¬ng sèng ë n−íc h« hÊp b»ng mang, ë c¹n h« hÊp b»ng phæi. HÖ tuÇn hoµn lµ hÖ kÝn cã tim khoÎ ®−a m¸u ®i ®Õn kh¾p n¬i trong c¬ thÓ. HÖ m¹ch rÊt ph¸t triÓn (®éng m¹ch, tÜnh m¹nh vµ mao m¹ch). HÖ thÇn kinh tËp trung thµnh trôc n·o tuû, n·o n»m trong hép sä, tuû n»m trong cung thÇn kinh cña çc ®èt sèng. Gi¸c quan: cã 5 gi¸c quan chÝnh lµ xóc gi¸c, khøu gi¸c, vÞ gi¸c, thÞ gi¸c, thÝnh gi¸c tiÕp thu çc kÝch thÝch tõ m«i tr−êng trong vµ ngoµi c¬ thÓ. ë ®éng vËt cã x−¬ng sèng, c¬ quan bµi tiÕt ®· tËp trung thµnh khèi thËn, riªng ®èi víi bß s¸t, chim, thó cã hËu thËn lµm chøc n¨ng läc, th¶i hoµn chØnh, thÝch nghi víi ®êi sèng ë c¹n.....TÊt c¶ çc nÐt cÊu t¹o trªn chøng tá r»ng ph©n ngµnh cã x−¬ng sèng cã tæ chøc c¬ thÓ phøc t¹p vµ tiÕn ho¸ h¬n nhiÒu so víi çc ngµnh kh¸c. 1.5. Kh¸i niÖm vÒ ®éng vËt rõng §éng vËt rõng lµ kh¸i niÖm chØ çc loµi thuéc çc líp ®éng vËt kh¸c nhau sèng ë rõng. Sù cã mÆt cña mét loµi ®éng vËt bÊt kú nµo, hoÆc trùc tiÕp, hoÆc gi¸n tiÕp, ®Òu cã ¶nh h−ëng nhÊt ®Þnh ®Õn sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña rõng. M«n häc “§éng vËt rõng” chó ý ®Æc biÖt ®Õn çc loµi ®éng vËt cã gi¸ trÞ khoa häc vµ kinh tÕ ®Æc biÖt sèng ë rõng n−íc ta. 1.6. Vai trß cã lîi cña ®éng vËt Gi¸ trÞ b¶o tån: §éng vËt rõng cã vai trß quan träng trong c©n b»ng sinh th¸i, n¬i chóng sèng tõ ®ã çc hÖ sinh th¸i ®−îc bÒn v÷ng, diÔn thÕ ®i theo con ®−êng tù nhiªn. Chóng t¹o lªn çc m¾t xÝch trong chuçi thøc ¨n hay l−íi thøc ¨n. Chóng t¹o lªn çc gi¸ trÞ b¶o tån v« cïng quan träng, çc gi¸ trÞ nµy kh«ng chØ cã ý nghÜa thùc t¹i mµ cßn cã tiÒm n¨ng sö dông sau nµy. Çc loµi ®éng vËt ®Æc h÷u mang nh÷ng nguån gen quý hiÕm chøa ®ùng nh÷ng tÝnh tr¹ng tèt mµ çc loµi ®éng vËt kh¸c kh«ng cã. Th«ng qua çc loµi hoang d¹i, con ng−êi cã thÓ nghiªn cøu, khai th¸c vµ sö dông mét çch hîp lý çc gen nµy ®¹t hiÖu qu¶ cao nhÊt. Theo

2

®¸nh gi¸ cña çc nhµ khoa häc, khu hÖ ®éng vËt ViÖt Nam cã tÝnh ®Æc h÷u kh¸ cao so víi çc n−íc vïng §«ng D−¬ng: Cã tíi 15 loµi ph©n bè ë ViÖt Nam trong tæng sè 21 loµi linh tr−ëng ®Æc h÷u cña vïng §«ng D−¬ng; khu hÖ chim cã tíi 10,17% sè loµi vµ ph©n loµi ®Æc h÷u vµ cã tíi Ýt nhÊt lµ 3 trung t©m chim ®Æc h÷u quan träng cña thÕ giíi. Gi¸ trÞ kinh tÕ: §éng vËt cã ý nghÜa kinh tÕ rÊt quan träng víi ®êi sèng con ng−êi. Gi¸ trÞ kinh tÕ cña ®éng vËt tËp trung vµo mét sè néi dung sau: Nguån thøc ¨n: Tõ khi loµi ng−êi míi xuÊt hiÖn trªn tr¸i ®Êt th× nguån thøc ¨n chÝnh cho con ng−êi lµ çc s¶n phÈm tù nhiªn thu ®−îc tõ s¨n b¾t ®éng vËt vµ h¸i l−îm. NhiÒu loµi ®éng vËt ®· ®−îc con ng−êi sö dông lµm thøc ¨n trong cuéc sèng hµng ngµy. NhiÒu loµi ®éng vËt ®−îc con ng−êi thuÇn ho¸, nu«i d−ìng qua nhiÒu thÕ hÖ t¹o thµnh nh÷ng gièng gia sóc, gia cÇm ®Ó phôc vô m×nh. Cã thÓ nãi nguån ®¹m ®éng vËt lµ kh«ng thÓ thiÕu ®èi víi loµi ng−êi. Cho ®Õn ngµy nay vÉn cßn mét sè l−îng lín céng ®ång ®Þa ph−¬ng dùa vµo çc s¶n phÈm s¨n b¾n ®Ó tån t¹i. Nguyªn liÖu cho c«ng nghiÖp: NhiÒu nhãm ®éng vËt cung cÊp nguyªn liÖu cho çc ngµnh c«ng nghiÖp kh¸c nhau: Çc loµi thó vµ bß s¸t cã thÓ cung cÊp l«ng, da; çc loµi c«n trïng cung cÊp mËt hay s¸p (ong), çnh kiÕn, t¬ (t»m),... D−îc liÖu: NhiÒu s¶n phÈm tõ ®éng vËt ®−îc con ng−êi sö dông víi môc ®Ých d−îc liÖu (mËt ong, gan ç, mËt gÊu, näc r¾n, sõng tª gi¸c, ...). NhiÒu chÕ phÈm sinh häc ®−îc chiÕt xuÊt tõ nu«i cÊy m« ®éng vËt hoÆc ®éng vËt sèng (çc lo¹i v¾c xin, hoãc m«n ...). Lµm c¶nh, phôc vô ®êi sèng sinh ho¹t, gi¶i trÝ cho con ng−êi: Mét sè l−îng lín ®éng vËt ®−îc bu«n b¸n trªn thÞ tr−êng hay ®−îc bÉy b¾t lµ phôc vô môc ®Ých lµm c¶nh. §Æc biÖt lµ çc loµi chim nh− vÑt, yÓng, s¸o hay çc loµi ¨n thÞt nh− c¾t ... NhiÒu v−ên thó vµ c«ng viªn quèc gia phôc vô môc ®Ých tham quan du lÞch. Trong chu tr×nh vËt chÊt ®éng vËt chiÕm vai trß rÊt quan träng, lµ "m¾t xÝch" kh«ng thÓ thiÕu trong vßng tuÇn hoµn vËt chÊt tù nhiªn, trong ®ã con ng−êi lµ mét thµnh phÇn cã tæ chøc cao nhÊt cña "m¾t xÝch ®ã". Sö dông cho nghiªn cøu khoa häc vµ gi¸o dôc: §©y lµ vai trß rÊt quan träng cña ®éng vËt ®èi víi con ng−êi. Th«ng qua ®éng vËt, nhÊt lµ çc loµi cã cÊu t¹o c¬ thÓ gÇn gièng con ng−êi, con ng−êi cã thÓ tiÕn hµnh çc nghiªn cøu khoa häc víi môc ®Ých phôc vô loµi ng−êi ngµy mét tèt h¬n. Con ng−êi ®· thµnh c«ng nhiÒu khi nghiªn cøu ®éng vËt nh−: ChÕ t¹o thµnh c«ng m¸y bay khi quan s¸t, ph©n tÝch çc chuyÓn ®éng bay tõ chim; chÕ t¹o nhiÒu lo¹i thuèc ch÷a bÖnh trªn c¬ së ®· thö nghiÖm trªn c¬ thÓ ®éng vËt cã cÊu t¹o c¬ thÓ gÇn gièng ng−êi, ...

Bªn c¹nh çc mÆt lîi, ®éng vËt còng cã mét sè mÆt g©y t¸c h¹i ®Õn ®êi sèng con ng−êi. NhiÒu loµi ®éng vËt lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp g©y ra mét sè bÖnh dÞch nguy hiÓm cho con ng−êi: Chuét truyÒn dÞch h¹ch; muçi Anopheles truyÒn bÖnh sèt rÐt; çc loµi giun s¸n ký sinh trong c¬ thÓ ng−êi; mét sè loµi d¬i truyÒn çc bÖnh virus; amÝp (amoeba) g©y mét sè bÖnh phô khoa, ... §éng vËt g©y h¹i, tµn ph¸ l−¬ng thùc, mïa mµng, kho tµng, c«ng tr×nh x©y dùng cña con ng−êi: Chuét, c«n trïng ph¸ ho¹i mïa mµng, c©y trång, ®Æc biÖt lµ c©y l−¬ng thùc vµ c©y l©m nghiÖp. 1.7. Çc mèi ®e do¹ chÝnh vµ tiÒm tµng ®èi víi ®éng vËt rõng-®éng vËt hoang d· (§VHD) 1.7.1. MÊt sinh c¶nh ChÆt ph¸ rõng, khai th¸c l©m s¶n, x©y dùng c¬ së h¹ tÇng vµ canh t¸c n«ng nghiÖp lµ nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh lµm mÊt sinh c¶nh cña çc loµi §VHD. DiÖn tÝch rõng tù nhiªn tr−íc ®©y (1943) che phñ h¬n 43% diÖn tÝch ®Êt n−íc, hiÖn t¹i diÖn tÝch rõng ViÖt Nam chØ cßn l¹i kho¶ng 30%. ViÖc trång míi nhiÒu diÖn tÝch rõng kh«ng thÓ kh«i phôc çc sinh c¶nh cho §VHD, do thiÕu nh÷ng loµi c©y b¶n ®Þa. Sinh c¶nh bÞ mÊt vµ bÞ chia c¾t, nhiÒu con ®−êng míi ®−îc x©y dùng chia c¾t çc çnh rõng, c¶n ®−êng di chuyÓn kiÕm ¨n vµ c¬ héi giao phèi trong mïa sinh s¶n cña ®éng vËt. Bªn c¹nh ®ã, ch¸y rõng vµ x©m lÊn cña çc loµi sinh vËt l¹ còng lµm mÊt sinh c¶nh cña §VHD. Vô ch¸y rõng n¨m 2002 ë VQG U Minh Th−îng ®· lµm thiÖt h¹i gÇn 4000 ha rõng, lµ n¬i c− tró cña nhiÒu loµi ®éng vËt nh− thuû sinh vµ bß s¸t, chim

3

vµ thó. T¹i VQG Trµm Chim, hiÖn t¹i c©y mai d−¬ng, mét lo¹i sinh vËt l¹ ®· x©m lÊn hµng ngh×n ha v−ên lµm ¶nh h−ëng ®Õn nguån thøc ¨n cña sÕu ®Çu ®á. 1.7.2. S¨n b¾n tr¸i phÐp S¨n b¾t, s−u tÇm sinh vËt hoang d· còng lµ mét nguyªn nh©n quan träng dÉn ®Õn n¹n diÖt chñng, s¨n b¾n §VHD ®· tån t¹i tõ hµng ngh×n n¨m vÒ tr−íc, nh−ng trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y viÖc s¨n b¾n ®éng vËt ®· v−ît qu¸ ng−ìng bÒn v÷ng. Tèc ®é t¸i t¹o quÇn thÓ hoang d· kh«ng ®ñ so víi viÖc s¨n b¾n. Tr−íc ®©y, ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng th−êng s¨n b¾n quanh n¨m, ®Æc biÖt lµ mïa sinh s¶n, chÝnh v× vËy nhiÒu con çi bÞ s¨n b¾n, kh¶ n¨ng t¸i t¹o ®µn gi¶m. Do t¸c ®éng tõ nhu cÇu ®éng vËt hoang d· trªn thÞ tr−êng, ®Æc biÖt lµ xuÊt khÈu, ¸p lùc s¨n b¾n §VHD t¹i çc KBTTN vµ VQG ngµy mét t¨ng, mÆc dï ChÝnh phñ ®· cã çc biÖn ph¸p t¨ng c−êng qu¶n lý §VHD. 1.7.3. NhËn thøc trong vÊn ®Ò b¶o tån ®éng vËt hoang d· Nh÷ng nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch cña ViÖt Nam ®· nhËn thøc tÇm quan träng cña vÊn ®Ò b¶o tån ®éng vËt hoang d· kh¸ sím. Ngµy 21/6/1960, Phñ Thñ t−íng ®· ra ChØ thÞ 134/TTg vÒ cÊm s¨n b¾t voi; tiÕp theo lµ NghÞ ®Þnh 39/CP ngµy 5/4/1963 cña Héi ®ång ChÝnh phñ ban hµnh ®iÒu lÖ t¹m thêi vÒ s¨n b¾t chim thó rõng vµ ph¸p lÖnh quy ®Þnh viÖc b¶o vÖ rõng 1972. Tr−íc nh÷ng th¸ch thøc ngµy cµng lín trong b¶o tån thiªn thiªn còng nh− qu¶n lý m«i tr−êng, ViÖt Nam ®· ban hµnh nhiÒu v¨n b¶n qui ph¹m ph¸p luËt ®Ó b¶o vÖ tµi nguyªn thiªn nhiªn nãi chung vµ ®éng vËt hoang d· nãi riªng ®ång thêi thùc thi nhiÒu c«ng t¸c tuyªn truyÒn, ®µo t¹o, n©ng cao nhËn thøc céng ®ång ®· hÕt søc ®−îc chó träng, coi ®©y lµ mét trong nh÷ng c«ng cô hiÖu qu¶ nh»m b¶o tån vµ sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn thiªn nhiªn. Tuy nhiªn, nh÷ng n¨m tr−íc 1990, do nÒn kinh tÕ kÐm ph¸t triÓn nªn çc cÊp l·nh ®¹o th−êng quan t©m nhiÒu ®Õn t¨ng tr−ëng kinh tÕ. ViÖc khai th¸c tµi nguyªn kh«ng chØ phôc vô tiªu dïng mµ cßn ®Ó xuÊt khÈu. NhiÒu khi viÖc thùc hiÖn çc môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ ch−a dùa trªn c¬ së khoa häc, quy ho¹ch tæng thÓ, g©y nªn viÖc l¹m dông, khai th¸c qu¸ møc lµm nguån tµi nguyªn sinh vËt nhanh chãng suy gi¶m. Bªn c¹nh çc chÝnh s¸ch thÓ hiÖn mèi quan t©m cña Nhµ n−íc ®Õn c«ng t¸c b¶o tån th× nhËn thøc cña çc tÇng líp d©n c− vÒ vÊn ®Ò b¶o tån vµ ph¸t triÓn §VHD ch−a cao. §èi víi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng n¬i cã çc loµi §VHD sinh sèng, tõ nhiÒu ®êi nay viÖc s¨n b¾t ®éng vËt hoang d· vÉn ®−îc coi lµ mét nghÒ kiÕm sèng, hä kh«ng cã nhiÒu kiÕn thøc vÒ b¶o tån. Hä kh«ng biÕt ®−îc t¹i sao nguån tµi nguyªn §VHD ngµy mét Ýt ®i. Do vËy viÖc n©ng cao nhËn thøc ®èi víi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng cã vai trß hÕt søc quan träng ®èi víi vÊn ®Ò b¶o tån §VHD. §èi víi çc chñ bu«n: Hä kh«ng hÒ cã kh¸i niÖm b¶o tån §VHD, v× lîi nhuËn cao hä kh«ng quan t©m ®Õn viÖc ngõng mua vµ b¸n çc mÆt hµng §VHD. ThËm chÝ hä biÕt r»ng viÖc bu«n b¸n mét sè loµi §VHD lµ vi ph¹m ph¸p luËt. Nh÷ng nç lùc liªn tôc cña ChÝnh phñ ViÖt Nam vµ cña nhiÒu tæ chøc quèc tÕ ®· gióp c«ng chóng vµ çc nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, çc nhµ ra quyÕt ®Þnh nhËn thÊy râ h¬n vai trß cña b¶o tån vµ kiÓm so¸t bu«n b¸n §VHD. Tuy nhiªn, nhËn thøc ®ã cßn ch−a s©u s¾c, ®Æc biÖt çc ho¹t ®éng truyÒn th«ng vµ n©ng cao nhËn thøc cßn ch−a m¹nh mÏ, ch−a biÕn thµnh hµnh ®éng cô thÓ, do ®ã kÕt qu¶ cña c«ng viÖc kiÓm so¸t bu«n b¸n §VHD cßn nhiÒu h¹n chÕ. 1.7.4. Bu«n b¸n bÊt hîp ph¸p T×nh h×nh bu«n b¸n §VHD t¹i ViÖt Nam ®ang diÔn ra hÕt søc phøc t¹p, víi nhiÒu thñ ®o¹n rÊt tinh vi. Bän bu«n lËu sö dông çc tuyÕn ®−êng bÝ mËt vµ çc ph−¬ng tiÖn chuyªn chë còng nh− liªn l¹c hiÖn ®¹i nh»m ®èi phã víi sù kiÓm so¸t cña çc c¬ quan chøc n¨ng. NhiÒu chñ bu«n sö dông giÊy tê gi¶ m¹o, khai b¸o sai vÒ loµi, sè l−îng §VHD nh»m ®¸nh lõa çc c¬ quan chøc n¨ng. Çc loµi bÞ bu«n lËu chñ yÕu nh−: r¾n, rïa çc lo¹i, tª tª, gÊu, çc loµi khØ, çc loµi Õch nh¸i, chim (chñ yÕu lµ ®éng vËt t−¬i sèng). §éng vËt hoang d· trong n−íc chñ yÕu ®−îc cung cÊp cho çc nhµ hµng thÞt thó rõng, ®Æc biÖt ë Hµ Néi vµ TP. Hå ChÝ Minh: thÞt thó rõng lµ çc mãn ¨n −a thÝch cña nhiÒu ng−êi. Lîi nhuËn thu ®−îc tõ viÖc bu«n b¸n bÊt hîp ph¸p çc loµi §VHD lµ rÊt lín. Nguyªn nh©n chÝnh cña t×nh tr¹ng nµy lµ: - Khung h×nh ph¹t víi çc hµnh vi bu«n lËu trong lÜnh vùc nµy cßn thÊp

4

- Lùc l−îng thùc thi ph¸p luËt vÒ qu¶n lý §VHD cßn máng, tr×nh ®é chuyªn m«n, kü thuËt cßn yÕu, ph−¬ng tiÖn, c«ng cô hç trî cßn l¹c hËu. - Nhu cÇu vÒ §VHD trªn thÞ tr−êng néi ®Þa vµ quèc tÕ rÊt lín. - NhËn thøc cña çc chñ kinh doanh vµ céng ®ång vÒ vÊn ®Ò b¶o vÖ §VHD thÊp. - C«ng t¸c tuyªn truyÒn vµ n©ng cao nhËn thøc vÒ hÖ thèng v¨n b¶n ph¸p quy vÒ qu¶n lý, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn nguån lîi tù nhiªn ch−a ®−îc coi träng vµ thùc hiÖn réng r·i. - C¬ chÕ chÝnh s¸ch cho lùc l−îng thùc thi ch−a tho¶ ®¸ng. - Lùc l−îng thùc thi ch−a cã ®−îc thùc quyÒn, trang thiÕt bÞ phôc vô c«ng t¸c ch−a ®ñ vµ l¹c hËu. VÉn cßn nh÷ng chång chÐo vÒ chøc n¨ng nhiÖm vô gi÷a çc c¬ quan hµnh ph¸p. Bu«n b¸n çc loµi thó: Trong tæng sè h¬n 252 loµi thó th× cã ®Õn 147 loµi lµ ®èi t−îng bÞ s¨n, b¾t vµ bu«n b¸n, nh−ng trªn thÞ tr−êng míi chØ ghi nhËn ®−îc 55 loµi thó. Tr−íc ®©y bu«n b¸n çc loµi thó chñ yÕu phôc vô nhu cÇu thùc phÈm cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y viÖc bu«n b¸n çc loµi thó trªn thÞ tr−êng chñ yÕu cung cÊp cho çc nhµ hµng nh»m ®¸p øng nhu cÇu Èm thùc cña ng−êi d©n thµnh phè vµ xuÊt khÈu. Ngoµi thÞt, thó rõng cßn ®−îc bu«n b¸n víi môc ®Ých lµm c¶nh, t×nh tr¹ng nu«i nhèt ®éng vËt diÔn ra kh¸ phæ biÕn. Çc loµi th−êng bÞ nu«i nhèt lµm c¶nh nh−: thó linh tr−ëng, b¸o, gÊu, mét sè loµi cÇy, chån. Bªn c¹nh ®ã viÖc bu«n b¸n, s¨n b¾t thó víi môc ®Ých s¶n xuÊt thuèc d©n téc kh¸ phæ biÕn. MËt gÊu, sõng tª gi¸c, cao khØ, cao x−¬ng hæ ...vÉn ®−îc coi lµ nh÷ng bµi thuèc cæ truyÒn ch÷a ®−îc nhiÒu lo¹i bÖnh. HiÖn t¹i cã hµng ngh×n con gÊu bÞ bu«n b¸n, nu«i nhèt phôc vô cho khai th¸c mËt. Trong 2 n¨m gÇn ®©y (2000-2003) ®· cã 4 vô bu«n b¸n, vËn chuyÓn hæ vµ çc s¶n phÈm cña hæ ®−îc lùc l−îng kiÓm l©m ph¸t hiÖn. Bu«n b¸n çc loµi chim: Bu«n b¸n chim ë ViÖt Nam chñ yÕu ®¸p øng nhu c©u nu«i c¶nh vµ lµm thùc phÈm. HiÖn t¹i rÊt khã kiÓm so¸t thÞ tr−êng nµy, ë çc chî lµng, th«n, b¶n hay bµy b¸n çc lo¹i chim nh−: chim di, chim sÎ ®ång, çc lo¹i nh¹n lµm thùc phÈm. ë çc thÞ tr−êng lín cña Hµ Néi vµ TP. Hå ChÝ Minh, th× viÖc tr−ng bµy vµ b¸n chim chñ yÕu phôc vô lµm c¶nh vµ thu gom ®Ó xuÊt khÈu. Çc loµi chim ®−îc xuÊt khÈu chñ yÕu lµ kh−íu ®Çu tr¾ng, vµnh khuyªn häng vµng, kh−íu Trung Quèc, chµo mµo...Theo kh¶o s¸t cña CRES vµ TRAFFIC, ë mét sè cöa khÈu L¹ng S¬n cßn thÊy gµ l«i tr¾ng (Lophura nycthemera). HiÖn tr¹ng bu«n b¸n çc loµi chim cã nguån gèc hoang d· ®ang ë møc b¸o ®éng, nÕu kh«ng ®−îc qu¶n lý sÏ dÉn ®Õn suy gi¶m nghiªm träng quÇn thÓ mét sè loµi ngoµi thiªn nhiªn. Theo ®iÒu tra cña CRES n¨m 1993 ë ®ång b»ng s«ng Hång cã ®Õn 14.883 con chim thuéc 22 loµi ®−îc bu«n b¸n lµm thùc phÈm vµ xuÊt khÈu. T¹i Thµnh phè Hå ChÝ Minh cã ®Õn 44 loµi chim bÞ bu«n b¸n, −íc tÝnh cã 5.100 chim di cam bÞ bu«n b¸n mçi ngµy. Çc loµi bß s¸t ®−îc bu«n b¸n trªn thÞ tr−êng víi nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau nh− lµm thùc phÈm, lµm thuèc, lµm c¶nh vµ çc s¶n phÈm da. Çc loµi lµm thùc phÈm nh−: ç sÊu, çc lo¹i r¾n, nh«ng çt, kú ®µ, ba ba vµ rïa. Çc loµi ®−îc sö dông lµm thuèc nh−: t¾c kÌ, r¾n hæ mang, r¾n c¹p nong, r¾n r¸o, cao tr¨n, mì tr¨n, mai rïa...Çc loµi ®−îc bu«n b¸n lµm c¶nh nh−: rïa vµng, ®åi måi, tr¨n,... ë ViÖt Nam bß s¸t ®−îc bÉy b¾t vµ thu gom nhiÒu ë çc tØnh ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ miÒn Trung sau ®ã ®−îc ®−a ®Õn çc thµnh phè lín ®Ó tiªu thô vµ xuÊt khÈu. Trong tÊt c¶ çc loµi ®éng vËt hoang d· bÞ bu«n b¸n trªn thÞ tr−êng th× bß s¸t chiÕm sè l−îng lín nhÊt do ®Æc tÝnh sinh häc cña chóng cã thÓ tån t¹i trong thêi gian dµi mµ kh«ng cÇn cung cÊp thøc ¨n, ngoµi ra chóng cßn cã kh¶ n¨ng chÞu ®ùng çc ®iÒu kiÖn vËn chuyÓn. Çc loµi l−ìng c− th−êng bÞ bu«n b¸n nhiÒu nhÊt trªn thÞ tr−êng ViÖt Nam lµ mét sè loµi cãc, nh¸i bÇu, Õch ®ång...Çc loµi nµy bÞ bu«n b¸n chñ yÕu phôc vô nhu cÇu lµm thùc phÈm. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ngoµi ¸p lùc tõ thÞ tr−êng trong n−íc, mét sè loµi l−ìng c− còng ®−îc xuÊt khÈu sang thÞ tr−êng çc n−íc ch©u ¢u vµ Mü d−íi d¹ng thùc phÈm ®«ng l¹nh. Mét sè loµi cãc ®−îc sö dông lµm thuèc d©n téc. ViÖt Nam lµ n¬i cung cÊp nhiÒu §VHD cho tiªu thô néi ®Þa vµ nhu cÇu tõ n−íc ngoµi. Nh−ng nguån tµi nguyªn §VHD trong n−íc ngµy mét hiÕm dÇn do khai th¸c, s¨n b¾t qu¸ møc, vµ mÆt kh¸c do Nhµ n−íc ta ®· cã nh÷ng biÖn ph¸p m¹nh nh»m qu¶n lý, b¶o vÖ rõng vµ

5

b¶o vÖ §VHD. ViÖt Nam cßn lµ mét ®iÓm trung chuyÓn §VHD tõ çc n−íc §«ng Nam ¸ sang çc n−íc kh¸c. §VHD ®−îc khai th¸c nhiÒu n¬i trong n−íc, ®Æc biÖt lµ çc tØnh miÒn Trung vµ T©y Nguyªn. §VHD tiªu thô néi ®Þa chñ yÕu ë çc thµnh phè lín nh− Hµ Néi vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh. Çc tØnh nh− Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ, Qu¶ng Nam, Hµ TÜnh, NghÖ An, Gia Lai, Kon Tum cã thÓ lµ nguån khai th¸c §VHD lín. Çc tØnh cã biªn giíi chung víi Lµo vµ C¨m Pu Chia lµ n¬i §VHD ®−îc nhËp vµo vµ ®−îc gom vÒ thµnh phè HCM hoÆc Hµ Néi, råi ®−îc chë b»ng xe ®«ng l¹nh lªn tËp trung ë çc tØnh biªn giíi phÝa B¾c, ®Ó tõ ®ã chuyÓn qua çc n−íc thø 3. §−êng quèc lé 1A lµ tuyÕn ®−êng trung chuyÓn lín nhÊt §VHD. Ngoµi ra, §VHD cßn ®−îc vËn chuyÓn lÎ rÊt tinh vi, b»ng çc lo¹i xe chuyªn dông, tµu ho¶ hoÆc ®−êng hµng kh«ng. ViÖt Nam víi ®−êng biªn giíi dµi vµ tiÕp gi¸p víi çc n−íc, phÝa T©y gi¸p Lµo, C¨m Pu Chia, phÝa B¾c gi¸p Trung Quèc. Trong khi tµi nguyªn §VHD trong n−íc ngµy mét gi¶m sót cïng víi nh÷ng chÝnh s¸ch b¶o vÖ §VHD cña nhµ n−íc th× mét sè tæ chøc, ç nh©n chuyÓn sang bu«n b¸n víi çc n−íc l¸ng giÒng. §VHD ®−îc vËn chuyÓn vµo ViÖt Nam qua nhiÒu con ®−êng kh¸c nhau. §VHD ®−îc khai th¸c tõ n−íc kh¸c sau ®−îc chuyÓn t¶i vÒ ViÖt Nam vµ ®−îc xuÊt sang n−íc thø 3. §· xuÊt hiÖn çc h×nh thøc gian lËn th−¬ng m¹i ë çc vô bu«n b¸n §VHD qua biªn giíi nh− sö dông giÊy phÐp, giÊy chøng chØ xuÊt khÈu gi¶ cña c¬ quan thÈm quyÒn qu¶n lý CITES n−íc ngoµi ®Ó t¹m nhËp t¸i xuÊt, qu¸ c¶nh çc mÉu vËt §VHD qua l·nh thæ ViÖt Nam ... 1.7.5. Nu«i nhèt ®éng vËt hoang d· ViÖt Nam nu«i nhèt §VHD phôc vô çc môc ®Ých sau: - Thu gom ®éng vËt víi sè l−îng lín ®Ó t¹o hµng ho¸ bu«n b¸n (rïa, tª tª, r¾n....) - Khai th¸c mét sè s¶n phÈm tõ ®éng vËt (sõng h−¬u, mËt gÊu, l«ng thó...) phôc vô çc môc ®Ých kh¸c nhau. - Phôc vô nhu cÇu tham quan, gi¶i trÝ, lµm c¶nh vµ biÓu diÔn xiÕc (gÊu, khØ, voi..) - Ch¨n nu«i ®Ó t¹o thªm nhiÒu s¶n phÈm phôc vô bu«n b¸n trªn thÞ tr−êng (tr¨n, r¾n, ba ba, ç sÊu, h−¬u sao..) Çc th«ng tin ghi nhËn tõ Côc KiÓm l©m cho thÊy trong n¨m 2003 sè l−îng §VHD bÞ nu«i nhèt tõ 23 tØnh vµ thµnh phè lªn ®Õn 1.400.624 con, gåm nhiÒu loµi ®éng vËt kh¸c nhau: le le, bå n«ng, ngçng trêi, vÞt trêi, c«ng, trÝch, chån mùc, b¸o gÊm, b¸o hoa mai, bß rõng, nai, h−¬u sao, nhÝm, hæ, ç sÊu, v−în, gÊu....

Ch−¬ng 2 Líp thó vµ thó ®iÓn h×nh rõng viÖt nam

2.1. §Æc ®iÓm chung Líp thó (®éng vËt cã vó-Mammalia) gåm nh÷ng loµi ®éng vËt cã x−¬ng sèng cã tæ chøc

c¬ thÓ cao nhÊt trong giíi ®éng vËt, thÓ hiÖn qua çc ®Æc ®iÓm: §Î con vµ nu«i con b»ng s÷a, th©n nhiÖt cao vµ æn ®Þnh, çc hÖ c¬ quan cÊu t¹o hoµn chØnh, hÖ thÇn kinh rÊt ph¸t triÓn, ®Æc biÖt n·o bé cã líp vá x¸m víi nhiÒu nÕp nh¨n, kh¶ n¨ng t¹o lËp nhanh çc ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy ®¶m b¶o cho thó cã kh¶ n¨ng ph©n bè réng trªn tr¸i ®Êt. H×nh d¹ng vµ kÝch th−íc: Thó cã 3 d¹ng chÝnh: - D¹ng sèng trªn mÆt ®Êt cã ®Çu, cæ, m×nh vµ ®u«i ph©n biÖt râ rµng, lµ d¹ng phæ biÕn bao gåm çc lo¹i thó nh− mÌo, thá, tr©u, bß,... - D¹ng thÝch nghi bay l−în (d¬i) - D¹ng thÝch nghi b¬i léi (ç voi) KÝch th−íc vµ träng l−îng c¬ thÓ thó rÊt thay ®æi ë çc loµi kh¸c nhau tõ vµi centimet ®Õn hµng mÐt, tõ vµi chôc gam ®Ên hµng ngh×n kil«gam. ThÝ dô: d¬i muçi 15 g, sãc chuét 40-90 g, lîn rõng 40-150 kg, voi 3600-6500 kg. - Da thó: Da thó dµy vµ ®−îc cÊu t¹o tõ 2 líp: biÓu b× ngoµi vµ biÓu b× trong. Da thó cã nhiÒu s¶n phÈm sõng vµ nhiÒu tuyÕn da.

TuyÕn da thó cã 2 lo¹i: tuyÕn chïm vµ tuyÕn èng. TuyÕn chïm th«ng víi bao ch©n l«ng, tiÕt chÊt nhÇy lµm m−ît l«ng vµ chèng thÊm n−íc. TuyÕn èng cã ®Çu phÝa trong cuén

6

khóc, ®Çu ngoµi n»m trªn bÒ mÆt da vµ gåm tuyÕn må h«i, tuyÕn mïi. TuyÕn èng tham gia vµo qu¸ tr×nh bµi tiÕt trªn da: th¶i må h«i, tiÕt mïi ®Ó nhËn biÕt ®ång lo¹i, ®Ó tù vÖ: tuyÕn x¹, tuyÕn h«i, ®Ó ®¸nh dÊu vïng ho¹t ®éng: tuyÕn gèc m¾t. Da thó cã nhiÒu chøc n¨ng quan träng: chèng t¸c ®éng c¬ häc, chèng sù x©m nhËp cña vi khuÈn, bµi tiÕt, ®iÒu hoµ th©n nhiÖt, dù tr÷ n¨ng l−îng (mì d−íi da) vµ tù vÖ. §Æc biÖt da thó cã tuyÕn s÷a cã nguån gèc tõ tuyÕn må h«i, cã h×nh èng ë thó bËc thÊp vµ h×nh chïm ë thó bËc cao. Çc èng dÉn s÷a ®æ vµo nóm vó. S÷a tiÕt ra ®Ó thó nu«i con. - L«ng mao lµ s¶n phÈm sõng ®Æc tr−ng cña da, ngoµi l«ng mao mét sè loµi cßn cã ria mÐp nh− hæ, b¸o hoÆc cã gai tr©m cøng nh− nhÝm, ®on. - V¶y sõng lµ s¶n phÈm thø sinh cã trªn th©n tª tª, trót vµ trªn ®u«i chuét, dói. - Mãng, guèc vµ vuèt lµ nh÷ng s¶n phÈm sõng bÞt çc ngãn ch©n tay thó. Mãng lµ tÊm sõng dÑt phñ mÆt trªn ®èt cuèi çc ngãn ch©n tay khØ, v−în. Guèc lµ tÊm sõng dµy h¬n, cuén khÐp kÝn, ®¸y réng, bäc ®Çu ngãn ch©n tr©u, bß, nai,... Vuèt máng vµ ®Çu nhän h¬n guèc, bÞt ®Çu çc ngãn çc loµi thó ¨n thÞt (hæ, b¸o) vµ gÆm nhÊm (dói, sãc,...). Mãng, vuèt, guèc lµ vò khÝ tù vÖ vµ ®−îc thó sö dông ®Ó ®µo hang, b¾t måi. - Sõng ë thó ch©n guèc cã 3 lo¹i. Sõng ®Æc cã 1 trôc x−¬ng, th−êng ph©n nh¸nh, rông vµ thay thÕ hµng n¨m. Sõng rçng gåm 1 bao sõng chôp lªn trôc x−¬ng g¾n víi x−¬ng tr¸n, kh«ng ph©n nh¸nh vµ kh«ng thay thÕ hµng n¨m. Sõng mòi tª gi¸c lµ khèi çc sîi sõng liªn kÕt l¹i thµnh bã, mäc trªn mòi. Bé x−¬ng thó: Bé x−¬ng thó rÊt v÷ng ch¾c cã t¸c dông b¶o vÖ çc néi quan vµ thùc hiÖn chøc n¨ng vËn ®éng. - Hép sä thó lín, Ýt x−¬ng sä, bé x−¬ng mÆt lín. - X−¬ng cét sèng gåm nhiÒu ®èt, gi÷a çc ®èt cã ®Üa sôn. Cét sèng cã d¹ng cong ë thó ®i 4 ch©n nh− mÌo, chã vµ h×nh ch÷ S ë thó ®i 2 ch©n nh− v−în. X−¬ng chi cã sù ph©n ho¸ s©u s¾c. §a sè çc loµi cã chi 5 ngãn nh− khØ, gÊu, mÌo,...Çc loµi mãng guèc cã 4, 3, hoÆc 1 (tr©u, bß, nai, ngùa). - HÖ c¬ thó rÊt ph¸t triÓn : Sù ph©n ®èt mê dÇn, c¬ hoµnh ng¨n xoang ngùc vµ xoang bông, c¬ hoµnh cã chøc n¨ng b¶o vÖ tim phæi cßn lµm t¨ng kh¶ n¨ng h« hÊp, cã c¬ rung da vµ dùng l«ng. §Æc biÖt thó cã c¬ nÐt mÆt ph¸t triÓn, nhê vËy chóng cã thÓ biÓu hiÖn çc tr¹ng th¸i t©m sinh lý trªn khu«n mÆt khi vui, buån, giËn d÷. Sù ph¸t triÓn cña hÖ c¬ vµ liªn kÕt ho¹t ®éng víi bé x−¬ng ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù ®a d¹ng ho¸ çc chuyÓn ®éng cña thó. HÖ tiªu ho¸ cña thó: gåm èng tiªu ho¸ vµ tuyÕn tiªu ho¸. èng tiªu ho¸ ®−îc cÊu t¹o tõ miÖng, hÇu, thùc qu¶n, d¹ dµy, ruét vµ hËu m«n. - Khoang miÖng thó réng vµ ®−îc giíi h¹n bëi c¬ m¸, c¬ m«i. Trong miÖng cã r¨ng, l−ìi. - R¨ng thó mäc trªn x−¬ng hµm tõ lç ch©n r¨ng, cã 4 lo¹i r¨ng: r¨ng cöa (I), r¨ng nanh (C), r¨ng tr−íc hµm (PM), r¨ng hµm (M) víi h×nh d¹ng rÊt chuyªn ho¸ víi chÕ ®é thøc ¨n. Sè l−îng mçi lo¹i r¨ng, çch s¾p xÕp r¨ng lµ mét ®Æc ®iÓm cña loµi. VÝ dô nh− r¨ng ço cã 42 chiÕc. C«ng thøc r¨ng cña ço nh− sau: Sè r¨ng nöa hµm trªn/Sè r¨ng nöa hµm d−íi = I.C.PM.M/I.C.PM.M = 3.1.4.2/3.1.4.3 = 42

R¨ng vµ x−¬ng sä cña ço (Wikipedia, 2008)

7

- L−ìi thó cã h×nh d¹ng vµ chøc n¨ng thay ®æi. Thó ¨n thÞt cã nhiÒu nóm sõng trªn mÆt l−ìi ®Ó liÕm thÞt, thó ¨n thùc vËt cã nhiÒu gai sõng ®Ó tham gia vÆt cá, l−ìi tª tª dµi, mÆt l−ìi cã nhiÒu tuyÕn tiÕt chÊt dÝnh ®Ó b¾t måi. - D¹ dµy thó lµ n¬i tÝch tr÷ vµ tiªu ho¸ thøc ¨n. Cã 2 lo¹i d¹ dµy: d¹ dµy 1 ng¨n cña thó ¨n thÞt, ¨n t¹p vµ d¹ dµy nhiÒu ng¨n cña thó ¨n thùc vËt nhai l¹i. - Ruét thó gåm ruét non, ruét giµ vµ ruét bÝt. Ruét non dµi, uèn khóc, phÇn ®Çu ruét cã h×nh ch÷ U. Chøc n¨ng chÝnh cña ruét non lµ tiªu ho¸ vµ hÊp thô chÊt dinh d−ìng. Ruét giµ lµ mét èng th¼ng th«ng víi hËu m«n vµ ®©y lµ n¬i tÝch vµ chuyÓn cÆn b· thøc ¨n thµnh ph©n. Gi÷a phÇn tiÕp xóc ruét non víi ruét giµ cã ruét bÝt (mang trµng) trong cã nhiÒu vi khuÈn ph©n huû xen lu l«. Cuèi ruét bÝt cña khØ vµ ng−êi cã ruét thõa. - Thó cã nhiÒu tuyÕn tiªu ho¸. TuyÕn n−íc bät cã 4 ®«i: d−íi l−ìi, sau l−ìi, d−íi hµm vµ mang tai víi nhiÖm vô lµm −ít thøc ¨n vµ thuû ph©n nh÷ng chÊt dÔ tan. TuyÕn gan chñ yÕu tiÕt muèi mËt ®Ó tiªu ho¸ lipit. TuyÕn tuþ tiÕt men tiªu ho¸ protit, lipit, gluxit vµ trung hoµ nång ®é axit cña thøc ¨n khi ®i ra khái d¹ dµy. TuyÕn tiÕt HCl trong d¹ dµy gióp g©y chua t¹o thuËn lîi cho qu¸ tr×nh tiªu ho¸ thøc ¨n. - HÖ tuÇn hoµn thó cã tim vµ m¹ch m¸u. Tim thó 4 ng¨n, 2 t©m nhÜ vµ 2 t©m thÊt. M¸u ®éng m¹ch vµ m¸u tÜnh m¹ch hoµn toµn biÖt lËp. HÖ ®éng m¹ch mét cung chñ ®éng m¹ch tr¸i ®i tõ t©m thÊt tr¸i däc theo cét sèng. Cung chñ ®éng m¹ch ph¸t ra nhiÒu ®éng m¹ch nh¸nh ®i lªn ®Çu, tíi çc chi vµ çc néi quan. HÖ tÜnh m¹ch gåm tÜnh m¹ch chñ tr−íc vµ tÜnh m¹ch chñ sau thu m¸u tÜnh m¹ch tõ kh¾p c¬ thÓ ®æ vÒ t©m nhÜ ph¶i. HÖ tuÇn hoµn ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh quan träng ®Õn viÖc gi÷ th©n nhiÖt æn ®Þnh cho thó. - HÖ h« hÊp thó gåm ®−êng h« hÊp vµ phæi. §−êng h« hÊp gåm mòi, khÝ qu¶n vµ phÕ qu¶n. Phæi thó cã nhiÒu tói phÕ nang nªn diÖn tÝch bÒ mÆt phæi tiÕp xóc víi kh«ng khÝ lín h¬n, kh¶ n¨ng trao ®æi khÝ cao. Thó h« hÊp theo c¬ chÕ thay ®æi thÓ tÝch lång ngùc nhê ho¹t ®éng cña c¬ gian s−ên vµ c¬ hoµnh. - HÖ bµi tiÕt thó gåm thËn vµ niÖu qu¶n. ThËn cã 1 ®«i n»m 2 bªn cét sèng vïng th¾t l−ng. ThËn cã cÊu t¹o phøc t¹p do sù t¨ng c−êng trao ®æi chÊt. N−íc tiÓu ®−îc tÝch trong bäng ®¸i vµ th¶i ra ngoµi lç niÖu sinh dôc. - HÖ sinh dôc: Thó ®ùc cã 1 ®«i tinh hoµn h×nh bÇu dôc, 2 èng dÉn tinh vµ d−¬ng vËt. Thó çi cã 1 cÆp buång trøng ®Æc n»m trong xoang bông. Buång trøng chøa nhiÒu bao no·n, bªn trong chøa no·n hoµn. èng dÉn trøng gåm vßi fanl«p, tö cung vµ ©m ®¹o. - HÖ thÇn kinh thó gåm n·o, hÖ thÇn kinh ngo¹i biªn vµ hÖ thÇn kinh giao c¶m. N·o thó rÊt ph¸t triÓn, gåm n·o tr−íc, n·o trung gian, n·o gi÷a, tiÓu n·o vµ hµnh tuû. N·o tr−íc lín nhÊt vµ cã líp vá x¸m bao ngoµi. ë nhiÒu loµi nh− khØ, mÌo, voi,... n·o tr−íc cã nhiÒu nÕp nh¨n, diÖn tÝch bÒ mÆt lín. Sù ph¸t triÓn cña líp vá n·o ®· lµm t¨ng kh¶ n¨ng h×nh thµnh çc ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn cña thó. N·o trung gian gåm mÊu n·o trªn vµ mÊu n·o d−íi. §©y lµ nh÷ng néi tiÕt thÇn kinh rÊt quan träng. N·o gi÷a cã thuú thÞ gi¸c ph¸t triÓn thµnh cñ n·o sinh t−, sù ph¸t triÓn nµy cã liªn quan tíi sù ph¸t triÓn thÞ gi¸c vµ thÝnh gi¸c. TiÓu n·o thó rÊt ph¸t triÓn, gåm 1 thuú gi÷a vµ 2 b¸n cÇu tiÓu n·o lín phñ chÊt x¸m. TiÓu n·o ®iÒu hµnh phèi hîp tÝnh nhÞp nhµng cña çc vËn ®éng vµ sù khÐo lÐo tay ch©n cña thó. HÖ thÇn kinh ngo¹i biªn gåm nh÷ng ®«i d©y thÇn kinh ph¸t sinh tõ ®¸y n·o vµ hµnh tuû, cã 12 ®«i. HÖ thÇn kinh giao c¶m gåm 2 chuçi h¹ch ë 2 bªn cét sèng. Gi¸c quan cña thó: - ThÝnh gi¸c cã tai gåm 3 phÇn: tai ngoµi, tai gi÷a vµ tai trong. Tai ngoµi gåm vµnh tai, èng tai vµ mµng nhÜ. Vµnh tai cã chøc n¨ng høng, h−íng ©m vµ t¸n nhiÖt. Vµnh tai rÊt ph¸t triÓn ë thó ¨n ®ªm vµ kiÕm ¨n n¬i trèng tr¶i nh− nai, ho½ng, thá rõng, tr©u rõng,...Tai gi÷a lµ mét buång nhá, phÝa trªn cã 3 x−¬ng khíp (x−¬ng bóa, ®e vµ x−¬ng bµn ®¹p) cã chøc n¨ng dÉn ©m thanh. Tai trong cã èc tai. Trong èc tai cã c¬ quan tiÕp nhËn ©m thanh Thó cã kh¶ n¨ng nghe ®−îc çc ©m thanh tõ 16.000-20.000 Hz, chã sãi nghe ®−îc çc ©m thanh 35.000 Hz, d¬i nghe ®−îc çc sãng siªu ©u 98.000 Hz. - M¾t thó h×nh cÇu, n»m trong hè m¾t. M¾t nh×n gÇn xa b»ng çch thay ®æi ®é cÇu cña thuû tinh thÓ nhê sù co d·n cña d©y ch»ng. Thó sèng trªn c©y, n¬i b»ng vµ trèng tr¶i ®iÒu tiÕt m¾t

8

kh¸ nhÊt, ®Æc biÖt lµ khØ. Thó hang nh− dói mèc, tª tª,... m¾t kÐm ph¸t triÓn, kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt m¾t kÐm. - Khøu gi¸c lµ c¬ quan tiÕp nhËn mïi, gióp t×m måi, ph©n biÖt giíi tÝnh vµ ph¸t hiÖn kÎ thï. Çc loµi thó kiÕm ¨n trong ®Êt hay kiÕm ¨n nhê mòi cã khøu gi¸c rÊt ph¸t triÓn nh− chuét chòi, ço,.... 2.2. Sinh th¸i häc thó 2.2.1. M«i tr−êng sèng Thó sèng trong çc m«i tr−êng kh¸c nhau c¬ thÓ thó cã nh÷ng ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cÊu t¹o thÝch nghi kh¸c nhau. Thó sèng d−íi n−íc cã th©n h×nh thoi, chi ng¾n, kiÓu b¬i chÌo, gi÷a çc ngãn th−êng cã mµng b¬i nh− bß n−íc, ç voi. Thó võa sèng d−íi n−íc võa sèng trªn c¹n mµng b¬i chØ cã trong kÏ ngãn, bé l«ng dµy, m−ît, Ýt thÊm n−íc, kh¶ n¨ng b¬i lÆc vµ ®i l¹i tèt: r¸i ç. Thó sèng trªn c¹n cã sù thÝch nghi rÊt kh¸c nhau tuú thuéc ®Æc ®iÓm sinh sèng. Nh÷ng loµi sèng trªn c©y cã ®u«i dµi, vuèt nhän vµ khoÎ, leo trÌo tèt: sãc, cÇy vßi, ®åi,...Çc loµi sèng vµ ¨n cá n¬i trèng cã th©n thon, ch©n cao, ch¹y nhanh: bß tãt, nai, ho½ng,...Loµi sèng trong nói ®¸ v«i nh− s¬n d−¬ng, h−¬u x¹ cã ®¸y guèc lâm, cã bê cong h×nh tr¨ng khuyÕt. Thó ¨n thÞt ch¹y nhanh, ch©n cã nÖm thÞt, ®i l¹i nhÑ nhµnh nh− hæ, b¸o,... Thó sèng trong ®Êt th©n cã h×nh trô, ®Çu h×nh nãn, bµn tay lín (mét sè loµi cã r¨ng c−a) ®Ó ®µo hang nh− dói, nhÝm,... 2.2.2. Thøc ¨n Thøc ¨n cña thó rÊt ®a d¹ng vµ lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña thó. Thó ®−îc chia thµnh 4 nhãm theo thøc ¨n: thó ¨n s©u bä, thó ¨n thùc vËt, thó ¨n thÞt vµ thó ¨n t¹p. Thó ¨n s©u bä: chuét chòi, ®åi, tª tª,... cã mâm nhän, l−ìi dµi, mÆt l−ìi cã nhiÒu tuyÕn n−íc bät dÝnh ®Ó b¾t måi. Thó ¨n thùc vËt cã r¨ng nanh kÐm ph¸t triÓn, bÒ mÆt r¨ng hµm réng, ruét non dµi, ruét bÝt lín. Nh÷ng loµi kh«ng nhai l¹i thøc ¨n cã d¹ dµy ®¬n: nhÝm, thá. Nh÷ng loµi nhai l¹i thøc ¨n cã d¹ dµy nhiÒu ng¨n: bß, tr©u, nai,...Thó ¨n thÞt cã bé r¨ng chuyªn ho¸ cao, r¨ng nanh to, kháe, r¨ng hµm nhiÒu mÊu s¾c: hæ, b¸o, mÌo,... Thó ¨n t¹p kh«ng thÓ hiÖn râ sù thÝch nghi, cã d¹ dµy ®¬n. Tû lÖ thøc ¨n thay ®æi theo loµi, tuæi vµ mïa. ThÝ dô lîn rõng, löng chã, GÊu ngùa th−êng ¨n l−îng thøc ¨n ®éng vËt vµ thùc vËt ngang nhau. KhØ vµng, khØ mÆt ®á ¨n thùc vËt nhiÒu h¬n. CÇy gi«ng, cÇy h−¬ng ¨n ®éng vËt nhiÒu h¬n. Vßi h−¬ng ¨n nhiÒu ®éng vËt vµo th¸ng 2-3, ¨n nhiÒu qu¶ c©y rõng vµo th¸ng 6-7. 2.2.3. Ho¹t ®éng Thó rõng thÓ hiÖn nhÞp ®iÖu ho¹t ®éng theo ngµy, mïa vµ kh¶ n¨ng kiÕm måi. Thó ¨n thùc vËt th−êng ho¹t ®éng ban ngµy: voäc, v−în, tr©u, bß,...Çc loµi thó nhá ¨n thÞt th−êng ho¹t ®éng ban ®ªm: cÇy h−¬ng, cÇy gi«ng, cÇy mãc cua. §«i khi ho¹t ®éng cña thó cßn phô thuéc vµo sù an toµn n¬i sinh sèng, vÝ dô h−¬u, nai ho¹t ®éng kiÕm ¨n ban ngµy khi kh«ng bÞ ®e do¹. NhÞp ®iÖu ho¹t ®éng theo mïa thÓ hiÖn qua sù di c−, chuyÓn chç ®Ó chèng l¹i sù bÊt lîi cña thêi tiÕt vµ sù thiÕu thøc ¨n. Mïa ®«ng xu©n nai, ho½ng th−êng sèng gÇn n−¬ng b·i, n¬i s½n nguån thøc ¨n, n−íc uèng. Mïa hÌ chóng chuyÓn lªn çc vïng nói cao, n¬i cã khÝ hËu m¸t mÎ vµ ®ñ nguån thøc ¨n. Thó rõng ViÖt Nam kh«ng cã hiÖn t−îng ngñ ®«ng. 2.2.4. Sinh s¶n §Æc ®iÓm sinh s¶n cña thó lµ thô tinh trong, ®Î con, nu«i con b»ng s÷a. Sù sai kh¸c ®ùc çi nhiÒu loµi thÓ hiÖn kh«ng râ, cã loµi dÔ nhËn biÖt nh− s− tö ®ùc vµ s− tö çi, nai ®ùc vµ nai çi,...Tuæi tr−ëng thµnh sinh dôc ë thó rÊt kh¸c nhau tuú theo. Thó nhá th−êng tr−ëng thµnh sinh dôc sím h¬n thó lín, thÝ dô: ço 12 th¸ng, voi 20-25 n¨m.

Chu kú sinh dôc thó kh¸c nhau tuú loµi: Cã loµi sù ®éng dôc chØ x¶y ra 1 hoÆc 2 lÇn trong n¨m: mÌo rõng, nai, ho½ng,...Mét sè loµi ®éng dôc hµng th¸ng: khØ, v−în,...Vµo thêi kú ®éng dôc thó ®ùc vµ thó çi thÝch gÇn nhau h¬n, ©m vËt vµ d−¬ng vËt to lªn. Thó ®ùc th−êng cã hiÖn t−îng ®¸nh nhau ®Ó dµnh thó çi. Mïa ®éng dôc cña thó rõng ViÖt Nam phÇn lín lµ vµo thu ®«ng vµ ®Î con vµo xu©n hÌ. Thêi gian mang thai, sè con/løa vµ sè løa/con chñ yÕu phô thuéc vµo kÝch th−íc c¬ thÓ, kh¶ n¨ng b¶o vÖ con vµ kh¶ n¨ng sèng sãt cña thó con.

9

Thó rõng kh«ng lµm tæ ®Î: nai, bß, tr©u,… th−êng ®Î con khoÎ, sau khi ®Î mét vµi ngµy, thó con cã thÓ theo mÑ. Çc loµi ph¶i lµm tæ ®Î: mÌo, hæ, b¸o,… con ®Î ra yÕu, mÑ ph¶i ch¨m sãc con thêi gian l©u con míi ®i ®−îc. 2.2.5. KÝch th−íc Sè ®o kÝch th−íc con vËt vµ sä tÝnh b»ng mm, träng l−îng tÝnh b»ng kg hoÆc g: - ChiÒu dµi c¬ thÓ (HB): tõ ®Çu mòi tíi gèc ®u«i b»ng th−íc d©y ¸p theo ®−êng cong cña l−ng. - ChiÒu dµi ®u«i (T): tõ gèc ®u«i (hËu m«n) ®Õn hÕt mót ®u«i, kh«ng ®o tóm l«ng ®u«i. - ChiÒu dµi bµn ch©n sau (HF): tõ gãt ch©n ®Õn mót ngãn ch©n dµi nhÊt, kh«ng kÓ vuèt, guèc hoÆ mãng), b»ng th−íc d©y hoÆc th−íc gç. - ChiÒu cao vai (SH): ®é cao tõ mÆt ®Êt tíi vai. - ChiÒu cao tai (E): tõ khe tr−íc lç tai ®Õn chám vµnh tai (kh«ng kÓ tóm l«ng tai). - Träng l−îng c¬ thÓ (W) tÝnh b»ng kg hoÆc g - ChiÒu dµi sä (LON): tõ phÇn mâm (bao gåm c¶ r¨ng) ®Õn hÕt phÇn sau cña sä. - ChiÒu dµi khÈu çi (B) (Condylobasal length): tõ mót tr−íc khÈu çi (tr−íc x−¬ng hµm) tíi mót tr−íc x−¬ng çnh. - Réng gß m¸ (Z): kho¶ng çch réng nhÊt gi÷a hai bê ngoµi x−¬ng gß m¸. - Réng hép sä (WON): phÇn réng nhÊt cña hép sä.

2.2.6. Çc cÊp ®¸nh- Theo “S¸ch ®á ThCR: RÊt nguy cÊp rÊt cao trong t−¬ngEN: Nguy cÊp (Ennguy c¬ diÖt vong cVU: SÏ nguy cÊp (Vnguy c¬ diÖt vong cLR-NT: Ýt nguy cÊchuÈn cña 3 cÊp trª+ Lµ träng t©m cñathµnh mét trong ba+ Cã t×nh tr¹ng gÇnDD: ThiÕu sè liÖu (- Theo “S¸ch ®á VcÊp ®e do¹ nh− sau

gi¸ Õ gií

(Criti lai gÇdangao trulne

ao trp (Ln nh− mét møc víi mDataiÖt Na:

(H×nh: Ph¹m NhËt møc ®e do¹ loµi (IUCN, 19i”: Craig Hilton-Taylor (20cally Endangered): gåm çn.

ered): gåm çc taxon ch−ong t−¬ng lai gÇn. rable): gåm çc taxon ch−ong t−¬ng lai t−¬ng ®èi gÇow Risk- Near threatenedng cã mét trong çc tiªu cch−¬ng tr×nh b¶o tån loµi trªn trong thêi gian 5 n¨møc VU (sÏ nguy cÊp.

Deficient) m” cña Bé Khoa häc, C«

10

vµ ctv, 2001) 94) 00), IUCN Red List of Threatened Species: c taxon ®ang ®øng tr−íc nguy c¬ diÖt vong

a tíi møc CR nh−ng còng ®ang ®øng tr−íc

a tíi møc CR vµ EN nh−ng ®ang ®øng tr−íc n. ): gåm çc taxon kh«ng ®¸p øng çc tiªu huÈn sau: hoÆc b¶o tån sinh c¶nh ®Æc thï vµ cã thÓ trë tíi.

ng nghÖ vµ M«i tr−êng, 2000) quy ®Þnh çc

E: §ang nguy cÊp (Endangered): gåm çc taxon ®ang bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng do ®ã cã sè l−îng gi¶m ®Õn møc b¸o ®éng hoÆc ë trong ®iÒu kiÖn sèng bÞ suy tho¸i m¹nh mÏ. V: SÏ nguy cÊp (Vulnerable): gåm çc taxon sÏ bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng trong t−¬ng lai gÇn nÕu çc nh©n tè ®e do¹ cø tiÕp diÔn. R: HiÕm (Rare): gåm çc taxon cã ph©n bè hÑp, cã sè l−îng Ýt tuy ch−a bÞ ®e do¹ nh−ng sù tån t¹i l©u dµi cña chóng lµ mong manh. 2.3. Thó rõng ViÖt Nam

ViÖt Nam cã vÞ trÝ ®Þa lý thuËn lîi, ®Þa h×nh phøc t¹p, khÝ hËu nhiÖt ®íi, tµi nguyªn thùc vËt phong phó ®· t¹o nªn sù ®a d¹ng cña khu hÖ thó ViÖt Nam. §Õn nay, theo Lª Vò Kh«i (2000), n−íc ta ®· thèng kª ®−îc 252 loµi (289 loµi vµ loµi phô) thó thuéc 40 hä, 14 bé. 2.3.1. Bé çnh da Dermoptera Gåm nh÷ng loµi thó sèng trªn c©y, cã mµng da çnh vµ cã thÓ l−în, bé r¨ng 2.1.2.3/2.1.2.3, tæng sè lµ 32 r¨ng. Bé çnh da hiÖn chØ cßn 1 hä chån d¬i (Cynocephalidae) víi 1 gièng Cynopithecus sèng ë rõng nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi. Chån d¬i (cÇy bay, chån bay) Cynopithecus variegatus (Audeber, 1799)

(H×nh: Ph¹m NhËt vµ ctv, 2001) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Chån d¬i cã mµng da nèi tõ cæ qua chi tr−íc, chi sau ®Õn gèc ®u«i. L«ng trªn l−ng mµu x¸m tro víi nhiÒu ®¸m l«ng nhá mµu tr¾ng nh¹t, l«ng bông mµu hung ®á hoÆc nh¹t h¬n, kh«ng cã ®èm. §u«i dµi kho¶ng 1/3 dµi th©n. ChiÒu dµi c¬ thÓ: 290-374 mm, dµi ®u«i: 100-274 mm, bµn ch©n sau dµi: 65-75 mm, cao tai: 22-25 mm, träng l−îng: 2-2,5 kg. §Æc ®iÓm s nh th¸i vµ tËp tÝnh: Chån d¬i sèng ®¬n lÎ trong çc khu rõng nguyªn sinh vµ thø sinh. Chóng leo trÌo giái, ®i l¹i chËm ch¹p. Cã kh¶ n¨ng bay liÖng tõ c©y nµy tíi c©y kh¸c. Chóng kiÕm ¨n vµo ban ®ªm, ¨n qu¶ c©y, trøng chim vµ chim non. Mïa sinh s¶n tõ th¸ng 6-9, thêi gian mang thai kho¶ng 8 tuÇn, chån çi cã thÓ ®Î 2 løa/n¨m, 1 con/løa.

i

l

Ph©n bè: ViÖt Nam (NghÖ An, Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh, Thõa Thiªn HuÕ, Gia Lai, Kon Tum), Lµo, Campuchia, Th¸i Lan, Malaysia vµ Indonesia. Gi¸ trÞ sö dông: gi¸ trÞ khoa häc vµ th−¬ng m¹i.

S§VN, 2000: R, n−íc ta ®· cÊm s¨n b¾n chån d¬i ®Ó b¶o tån nguån gen. 2.3.2. Bé tª tª Pholidota Gåm nh÷ng loµi thó sèng trªn ®Êt hoÆc trªn c©y. Th©n h×nh gièng bß s¸t , da phñ v¶y sõng, miÖng kh«ng cã r¨ng, l−ìi cã nhiÒu tuyÕn chÊt dÝnh ®Ó b¾t måi. Bä cã 1 hä tª tª (Manidae) víi 1 gièng Manis sèng ë rõng nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi. Tª tª Manis pentadacty a (Hodgson)

(

H×nh: Ph¹m

11

NhËt vµ ctv, 1992)

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Tª tª th©n dµi, dÑp, ®Çu nhá, mám dµi vµ nhän. §u«i dµi, dÑp. Toµn bé c¬ thÓ phñ v¶y sõng (trõ ®Çu, mâm, bông), mÆt v¶y cã gê, mÐp v¶y cã l«ng sõng cøng, 15 hµng v¶y th©n, 17 v¶y ®u«i. L«ng mao ë mÆt bông th−a vµ cøng. Chi cã 5 ngãn. Vuèt ch©n tr−íc to vµ dµi h¬n vuèt ch©n sau. M¾t vµ tai nhá. Tª tª nÆng kho¶ng 10 kg. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Tª tª sèng trong hang ë çc khu rõng giµu th¶m môc, trªn çc ®åi c©y bôi gÇn nguån n−íc, ven khe suèi. §i l¹i chËm ch¹p nh−ng ®µo hang rÊt nhanh. Hang tª tª h×nh « van, hang s©u tíi 2 m. KiÕm ¨n vµo ban ®ªm, ngµy ngñ. Khi bÞ ®uæi tª tª th−êng ch¹y trèn vµo hang. BÞ tÊn c«ng bÊt ngê tª tª cuén trßn l¹i nhê bé v¶y b¶o vÖ. Tª tª ¨n c«n trïng trong ®Êt nh− mèi, kiÕn, ong ®Êt,...®éng dôc vµo cuèi thu ®Çu ®«ng, mang thai 5 th¸ng, ®Î vµo xu©n hÌ, 1 løa/n¨m, 1 con/løa. Con non th−êng b¸m trªn l−ng hay ®u«i mÑ. Ph©n bè: Nam Trung Quèc, Assam, Ên §é, MiÕn §iÖn, Lµo vµ ViÖt Nam (çc vïng trung du vµ miÒm nói çc tØnh miÒn B¾c). Gi¸ trÞ sö dông: Tª tª ¨n mèi, kiÕn gãp phÇn b¶o vÖ rõng. Tª tª cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i, thÞt ®−îc sö dông lµm thùc phÈm, v¶y vµ mËt lµm d−îc liÖu. Trót (tª tª vµng) Manis Javanica (Desmarest, 1822) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Th©n dµi, dÑp, ®Çu nhá, mâm dµi vµ nhän. §u«i thon dÇn, dµi h¬n 40% chiÒu dµi th©n. Toµn bé c¬ thÓ phñ v¶y sõng (trõ phÇn quanh mâm vµ bông). V¶y t−¬ng ®èi nh½n, kh«ng cã gê, v¶y s−ên 17 hµng, v¶y ®u«i 25. Chi 5 ngãn, cã vuèt dµi, vuèt ch©n tr−íc vµ vuèt ch©n sau dµi gÇn b»ng nhau, m¾t vµ tai nhá. Dµi th©n: 425-550 mm, bµn ch©n sau dµi: 75-90 mm, cao tai: 15-22 mm, träng l−îng: 5-7 kg. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Trót sèng trong c¶ nh÷ng khu rõng bÞ khai th¸c vµ nh÷ng khu rõng nguyªn sinh. Chóng chñ yÕu ¨n mèi vµ kiÕn, l−ìi dµi b»ng nöa th©n vµ cã gèc l−ìi lµ d¹ dµy, l−ìi cã chÊt dÝnh. §Ó b¾t måi chóng th−êng cµo tæ kiÕn b»ng vuèt ch©n tr−íc vµ thß l−ìi vµo tæ. Mét con trót cã thÓ ¨n h¬n 70 triÖu con kiÕn hoÆc mèi/n¨m. Chóng sèng trong hang ®µo s©u d−íi ®Êt 2-3 m. Chóng kiÕm ¨n vµo ban ®ªm, sèng thµnh ®µn nhá hoÆc thµnh cÆp. Chóng tù vÖ b»ng çch cuén trßn nh− qu¶ bãng, ®u«i ra phÝa ®Çu. Con con ®−îc mÑ câng trªn ®u«i, ®Î con vµo mïa xu©n vµ mïa thu, thêi gian mang thai lµ 5 th¸ng, ®Î 1 løa/n¨m, 1-2 con/løa. Ph©n bè: Myanma, Malaysia, Indonesia, Th¸i Lan, §«ng D−¬ng, Palawan, ViÖt Nam (V−ên Quèc gia Cóc Ph−¬ng vµ çc khu rõng l©n cËn, tõ NghÖ An däc theo biªn giíi trë vµo tíi V−ên Quèc gia Çt Tiªn).

(Wikipedia, 2007)

(H×nh: Ph¹m NhËt vµ ctv, 2001)

12

Gi¸ trÞ sö dông: Trót ¨n mèi, kiÕn gãp phÇn b¶o vÖ rõng. Trót cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i, thÞt tª tª ®−îc sö dông lµm thùc phÈm. Do ¸p lùc s¨n b¾t hiÖn nay trót rÊt hiÕm. 2.3.3. Bé gÆm nhÊm Rodentia Bé gÆm nhÊm cã sè l−îng loµi lín nhÊt líp thó, r¨ng cöa lín, kh«ng cã ch©n r¨ng vµ ph¸t triÓn liªn tôc. Kh«ng cã r¨ng nanh. B¸n cÇu n·o tr−íc nhá, thiÕu r·nh, Ýt nÕp nh¨n. Kh¶ n¨ng sinh s¶n nhanh, ®Î nhiÒu løa/n¨m, nhiÒu con/løa. Trªn thÕ giíi cã kho¶ng 2500 loµi thuéc 3 bé phô vµ 32 hä. ë ViÖt Nam cã 3 bé phô, 7 hä vµ 55 loµi. 2.3.3.1. Hä sãc c©y Sciuridae Gåm nh÷ng loµi gËm nhÊm sèng trªn c©y, ch©n tr−íc 4 ngãn, ch©n sau 5 ngãn. §u«i dµi, b«ng. Bé r¨ng: 1.0.2.3/1.0.2.3 = 24 chiÕc. Thøc ¨n lµ chåi , qu¶ thùc vËt. Mét sè loµi cho da, l«ng, thÞt, nhiÒu loµi g©y h¹i vµ mang nhiÒu loµi ve, bÐt. ViÖt Nam cã 10 loµi. Sãc ®en Ratufa bicolor (Sparrmann, 1778)

§Æc ®iÓmmm, chiÒl−ng ®en,®Êt, m¸ m§Æc ®iÓmsèng ®−înhanh nhnhiÒu loµmang qu¶con/løa (§Ph©n bè: Gi¸ trÞ söçc tØnh cSãc bông

(H×

nhËn biÕt: dµi th©n 370-460 mm, ®u«iu cao tai: 30-36 mm, sä dµi 71-76 mm, mÆt ngoµi çc chi vµ ®u«i ®en. MÆt ®−µu vµng s¸ng, ®u«i dµi h¬n th©n. Sãc ® sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sãc ®en thÝch hîc ë nhiÒu kiÓu rõng. Sãc sèng ë tronÑn vµ chÝnh x¸c. §i ®¬n, kiÕm ¨n vµoi thùc vËt nh− sÊu, tr¸m, giÎ, sÕn, nãn vÒ dù tr÷ ë tæ. Sãc ®Î 2 løa/n¨m, løa µo V¨n TiÕn 1971).

Ên §é, MiÕn §iÖn, Nam Trung Quèc, dông: Sãc ®en cho da l«ng, thÞt vµ cãã rõng, cÇn cã biÖn ph¸p qu¶n lý vµ kh ®á Callosciurus erythraeus (Pallas, 177

(Wikipedia, 2008)

(

13

nh: Ph¹m NhËt vµ ctv, 2001)

dµi 450-555 mm, bµn ch©n sau dµi 72-95 gß m¸ réng 36-40 mm. §Çu, mÆt trªn cña cæ, íi cæ, bông vµ mÆt trong çc chi mµu vµng en nÆng 2-4 kg. p sèng ë rõng c©y gç lín mäc trªn nói ®¸ v«i,

g hèc c©y, leo trÌo, ®i l¹i, nh¶y chuyÒn cµnh s¸ng sím vµ chiÒu tèi. Thøc ¨n lµ chåi, qu¶ g, nhéi, géi, bøa, g¾m, v¶i rõng,...chóng cßn

®Çu vµo th¸ng 4-5, løa 2 vµo th¸ng 8-9, ®Î 2-3

Campuchia, Malaisia, ViÖt Nam. gi¸ trÞ th−¬ng m¹i. Sãc ®en xuÊt hiÖn ë tÊt c¶ ai th¸c nguån lîi sãc ®en. 9)

H

×nh: Ph¹m NhËt vµ ctv, 2001)

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Sãc bông ®á cã bé l«ng dµy, mÒm. L«ng trªn ®Çu, cæ, l−ng vµ phÇn ngoµi çc chi mµu ®á « liu sÉm. L«ng d−íi cæ, bông vµ phÇn trong çc chi cã mµu ®á nh¹t, mu bµn ch©n vµ tay cã mµu ®en. L«ng ®u«i cã mµu gièng l−ng nh−ng tóm l«ng ®u«i cã thÓ ®en, tr¾ng hoÆc ®á. KÝch th−íc: c¬ thÓ dµi 203-255 mm, ®u«i dµi 193-285 mm, bµn ch©n sau dµi 35-55 mm, chiÒu cao tai 17-28 mm, träng l−îng c¬ thÓ 250-469 g, sä dµi 52-55 mm, gß m¸ réng 32-34 mm. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sãc bông ®á sèng trong nhiÒu kiÓu rõng kh¸c nhau, sèng ®¬n, kiÕm ¨n ban ngµy vµo lóc s¸ng sím vµ chiÒu tèi, th−êng ph¸t tiÕng kªu “chuéc, chuéc…” trong khi ¨n. Thøc ¨n chñ yÕu lµ qu¶ rõng, nÊm vµ c«n trïng. Sãc bông ®á ®Î 2 løa/n¨m vµo çc th¸ng 3-5 vµ 9-10, 2-3 con/løa, thêi gian mang thai 35-38 ngµy. Ph©n bè: Myanma, Assam, Trung Quèc, §«ng D−¬ng, Th¸i Lan, Malaysia, ViÖt Nam (§ång Nai vµ çc tØnh cã rõng tõ phÝa B¾c). Gi¸ trÞ sö dông: Sãc bông ®á cho thùc phÈm, da l«ng. 2.3.3.2. Hä sãc bay Pteromyidae Sãc bay tr©u Petaurista petaurista Pallas §Æc ®iÓm nhËn biÕt: dµi th©n 490 mm, cã mµng da nèi tõ cæ qua chi tr−íc, chi sau tíi gèc ®u«i. Bé l«ng dµy, mÒm, mît. Cì to nhÊt trong hä sãc bay. MÆt cã nhiÒu ®èm tr¾ng. C»m x¸m ®Õn n©u s¸ng. L−ng n©u hung lèm ®èm tr¾ng. L«ng l−ng cã gèc x¸m thÉm, mét phÇn ba phÇn ®Çu mót l«ng n©u hung, ®Çu mót l«ng tr¾ng. Bông n©u hung nh¹t. §u«i xï, dµi h¬n th©n. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sãc bay tr©u thÝch hîp nhÊt lµ sèng trong rõng c©y gç lín, xa lµng b¶n vµ cã thÓ sèng trong nhiÒu kiÓu rõng, xa lµng b¶n. Sèng ®¬n, chËm ch¹p, ho¹t ®éng vÒ ®ªm. ChuyÒn c©y b»ng l−în, chuyÒn cµnh b»ng bß, leo. Sãc bay tr©u chØ l−în tõ cao xuèng thÊp, cã thÓ l−în xa tíi 100 m tÝnh theo kho¶ng çch ngang. Ban ngµy ngñ trong tæ lµm b»ng l¸ c©y kh« trong hèc c©y ë trªn cao, s©u 40-50 cm, miÖng tæ hÑp vµ kÝn.

Sãc bay tr©u ¨n qu¶, h¹t, chåi non, l¸ c©y, giÎ rõng, sÊu, sung, v¶, si, ®a, tr¸m tr¾ng, tr¸m ®en... §Î mçi n¨m 2 løa vµo th¸ng 4, 5 vµ 8, 9. Mçi løa ®Î 2-6 con. Con ®−îc mÑ nu«i trong tæ cho ®Õn khi sèng tù lËp. Ph©n bè: Ên §é, Nam Trung Quèc, Lµo, Campuchia, Malaisia, ViÖt Nam (çc tØnh cã rõng). Gi¸ trÞ sö dông: Da l«ng cña sãc bay tr©u ®Ñp vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i. HiÖn nay sãc bay tr©u rÊt hiÕm vµ lµ loµi bÞ cÊm s¨n b¾n ë ViÖt Nam.

(S¸ch ®á ViÖt Nam, t×nh tr¹ng: bËc R)

Sãc bay tr¾ng ®en Hyplopetes alboniger (Hodgson) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Sãc bay tr¾ng ®en nhá h¬n Sãc bay tr©u, L«ng ë l−ng cã gèc mµu x¸m, ®Çu mót l«ng mµu tr¾ng nh¹t. M¸ vµ bông mµu tr¾ng nh¹t hay tr¾ng kem. L«ng trªn mµng çnh mµu n©u sÉm. §u«i sï mµu l«ng sÉm. MÆt d−íi ®u«i cã mét ®−êng tr¾ng nh¹t ë gi÷a. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sãc bay tr¾ng ®en chñ yÕu lµ sèng ë rõng c©y gç nguyªn sinh. Ho¹t ®éng kiÕm ¨n, vËn ®éng gÇn gièng sãc bay tr©u, lµm tæ trªn çc hèc c©y cao. Chóng ®Î tõ 1-3 con vµo mïa kh«. Ph©n bè: Nepan, Assam, Burma, Th¸i Lan, Lµo, Campuchia, ViÖt Nam (Phó Yªn-S¬n La, M−êng Ph¨ng-Lai Ch©u, Kon Hµ nõng-Gia Lai).

14

Gi¸ trÞ sö dông: Lµ loµi thó hiÕm cña rõng nhiÖt ®íi. Cã ý nghÜa khoa häc, du lÞch. Gi÷ ®−îc nguån gien, nh©n gièng sÏ cã gi¸ trÞ xuÊt khÈu. CÇn nghiªm cÊm chÆt c©y trong çc khu rõng cã sãc bay ®en tr¾ng sinh sèng. 2.3.3.3. Hä nhÝm Hys Gåm nh÷ng lor¨ng: 1.0.1.3/1.0.1.3 =mµi, cñ ®¾ng, cñ r¸y, NhÝm ®u«i ng¾n Hyst§Æc ®iÓm nhËn biÕt: mót tr¾ng. G¸y cã bêngãn, ch©n sau 5 ngãndµi 680-820 mm, ®u«mm, sä dµi 135-150 m§Æc ®iÓm sinh th¸i vµhîp nhÊt lµ çc rõng th−êng tù ®µo hang ®Óvµ s½n sµng lao vµo kÎgian mang thai 3,5-4 tPh©n bè: Ên §é, Na(V−ên Quèc gia Çt biªn giíi ViÖt Nam-T

(H×nh: §Æng §øc Kh−¬ng) tricidae µi gÆm nhÊm, th©n phñ gai tr©m cøng, ë trong hang, kiÕm ¨n trªn ®Êt. Bé 20 chiÕc. Thøc ¨n gåm çc lo¹i cñ, qu¶ giµu tinh bét (s¾n, khoai, cñ

dong riÒng,.... ViÖt Nam cã 3 loµi. ricx brachyura (Gray, 1847) C¬ thÓ phñ tr©m cøng, dµi. Gai tr©m trßn, nhän, cã khoang ®en ë gi÷a, m, l«ng nh« cao, cuèi ®u«i cã tóm l«ng gai mµu tr¾ng. Ch©n tr−íc cã 4 . Vuèt dµi, nhän vµ khoÎ. NhÝm ®u«i ng¾n to lín, nÆng 10-15 kg. C¬ thÓ i dµi 85-140 mm, bµn ch©n sau dµi 75-90 mm, chiÒu cao tai 135-150 m, gß m¸ réng 64-74 mm. tËp tÝnh: NhÝm ®u«i ng¾n sèng trong rõng hoÆc çc tr¶ng c©y bôi, thÝch gç th−a pha tre nøa. NhÝm kiÕm ¨n vµo ban ®ªm, sèng ®«i hoÆc ®¬n, ë, di chuyÓn chËm, nhót nh¸t. NhÝm tù vÖ b»ng çch dùng ®øng bé l«ng thï. NhÝm ®u«i ng¾n ®Î 1-2 løa/n¨m vµo çc th¸ng 4-5 hoÆc 10-11, thêi h¸ng. m Trung Quèc, Nepan, Th¸i Lan, Myanma, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam Tiªn vµ tÊt c¶ nh÷ng khu vùc rõng tõ Thõa Thiªn HuÕ lªn phÝa B¾c tíi rung Quèc).


15

NhÝm Acanthion subcristatum (Swinhoe)

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: NhÝm lµ kg. §Çu, th©n vµ ®u«i phñ gatr¾ng xen víi khoang ®en. G¸y§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝntranh, thÝch hîp ë rõng gç th−hang ®Ó ë, hang réng 50 cm, svµo tuÇn tr¨ng, th−êng ®i vµo lThøc ¨n cña nhÝm lµ çc loµi ccßn ¨n c¶ m¨ng tre, tróc, s¾n, dx−¬ng ®éng vËt, muèi kho¸ng,

NhÝm ®i l¹i chËm ch¹pnhÝm dÉm ch©n m¹nh, nghiÕnhiÓm, nhÝm rung ®u«i, nh÷ng ldo¹ n¹t kÎ thï vµ th«ng b¸o tÝcø tiÕp tôc tÊn c«ng th× nã sÏ Tuæi thä cña nhÝm kh¸ cao, tro

NhÝm con míi ®Î ra cãnhanh vµ më m¾t ngay khi ®ÎNhÝm con kh¸ hiÕu ®éng vµ thtuÇn vµ tËp ¨n c©y cá sau tuæthµnh khi 8-10 th¸ng vµ ®¹t trä

NhÝm sinh s¶n quanh n(Polyestrous) vµ chu kú ®éng tr−ëng thµnh sinh dôc sau 12 tnhÝm nÆng mïi khai h¬n. NhÝgåm çc c«ng ®o¹n: Kªu to mvíi mïi ®Æc tr−ng rÊt khai. Thcon, th−êng lµ 2 con, träng l−khi ®Î 3 ngµy lµ cã thÓ ®éng dôPh©n bè: Nepan, MiÕn §iÖn, TtØnh miÒn nói).

ë ViÖt Nam sè l−îng Nam cßn cã don (Atherurus mthÓ don dµi 500 mm, nÆng 5 krõng trong çc hang hèc tù nhiGi¸ trÞ sö dông: NhÝm cã gi¸ tr®Æc s¶n võa th¬m ngon võa cã®Ó ng©m r−îu thuèc ch÷a bÖnlµm ®å trang søc vµ çc s¶n pnhÝm rÊt phong phó vµ ®a d¹ntØnh l©n cËn ®· tæ chøc ch¨n nu

(H×nh: Ph¹m NhËt vµ ctv, 1992) loµi nÆng nhÊt trong bé gÆm nhÊm, dµi th©n 750 mm, nÆng 15 i tr©m cøng, gai tr©m dµi trªn 200 mm, ®Çu nhän, cã khoang cã bêm l«ng nh« cao. §u«i ng¾n, cuèi ®u«i cã tóm l«ng. h: NhÝm tÝnh nhót nh¸t, sèng ë rõng c©y bôi, trªn çc b·i cá a pha tre nøa. Sèng ®«i hay sèng theo gia ®×nh 3-4 con. §µo

©u 1-1,5 m. KiÕm ¨n trªn ®Êt vµo ban ®ªm, giê ®i ¨n phô thuéc óc tèi trêi. NhÝm th−êng ®i kiÕm ¨n theo lèi mßn, nªn dÔ bÞ bÉy. ñ, qu¶ rõng giµu tinh bét nh− cñ mµi, cñ ®¾ng, sa nh©n,…nhÝm ong riÒng, mÇm c©y ngät bïi ®¾ng ch¸t, ngoµi ra nhÝm còng ¨n

… vµ ph¸t tiÕng kªu loÑt xoÑt tõ tóm l«ng ®u«i. Khi cã kÎ thï,

r¨ng, dùng vµ xï l«ng lªn t¹o thµnh tiÕng ®éng. Khi gÆp nguy «ng chu«ng nµy t¹o thµnh mét tiÕng kªu "l¸ch çch", "lÌ xÌ" ®Ó n hiÖu víi nh÷ng con cïng ®µn ®Ó lÈn tr¸nh kÎ thï. NÕu kÎ thï b¾n l«ng vµo kÎ thï. ThÝnh gi¸c, khøu gi¸c nhÝm ph¸t triÓn tèt. ng thiªn nhiªn 5-10 n¨m, nhÝm nu«i cã khi sèng 10-20 n¨m. l«ng mÒm, nhÝm con míi ®Î ra kªu lÝt chÝt nh− chuét, ph¸t triÓn ra. Hai tuÇn sau nhÝm con cã thÓ rêi tæ vµ l«ng b¾t ®Çu cøng. Ých ch¹y nh¶y, ®ïa giìn cïng nhau. NhÝm con bó mÑ ®Õn 6-8 i nµy. NhÝm sinh tr−ëng trung b×nh 1 kg/th¸ng. NhÝm tr−ëng ng l−îng 8-10 kg th× b¾t ®Çu sinh s¶n. ¨m kh«ng theo mïa vô. NhÝm çi thuéc loµi ®éng dôc nhiÒu lÇn dôc lµ 25-30 ngµy, thêi gian mang thai 90-100 ngµy. NhÝm ®ùc h¸ng, nhÝm çi sau 16 th¸ng. Khi muèn giao phèi, n−íc tiÓu cña m ®ùc th−êng ®¸nh nhau tranh giµnh con çi. Cuéc ve v·n bao ét ®iÖu móa kh«i hµi ng¾n vµ con ®ùc v·i n−íc ®¸i vµo con çi êi gian mang thai 90-100 ngµy, mçi løa ®Î 1-3 con, Ýt khi ®Î 4 îng s¬ sinh b×nh qu©n 100 g/con, th−êng ®Î vµo ban ®ªm, sau c. h¸i Lan, Lµo, Caampuchia, Nam Trung Quèc, ViÖt Nam (çc

nhÝm cßn nhiÒu, cÇn khai th¸c hîp lý. Trong hä nhÝm ë ViÖt ac orus Linnaeus) phæ biÕn h¬n nhÝm, don nhá h¬n nhÝm, c¬

g, l«ng th−a, gai tr©m dÑp dµi 70-100 mm. Don th−êng sèng ë ªn trªn nói ®¸ v«i.

r

Þ thùc phÈm vµ d−îc liÖu. ThÞt nhÝm nhiÒu n¹c, Ýt mì, lµ mãn ¨n gi¸ trÞ dinh d−ìng cao. Bao tö nhÝm lµ lo¹i d−îc liÖu quÝ dïng h ®au bao tö, kÝch thÝch ¨n uèng, tiªu hãa tèt. L«ng nhÝm dïng hÈm nghÖ thuËt kh¸c... ThÞ tr−êng tiªu thô thÞt nhÝm vµ bao tö g. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu hé gia ®×nh ë TP. HCM vµ çc «i, mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao.

16

2.3.3.4. Hä dói Rhizomydae Gåm nh÷ng loµi gÆm nhÊm nhá, sèng ë hang, ¨n rÔ cñ thùc vËt. §u«i kh«ng cã l«ng, phñ v¶y sõng nhá. ë ViÖt Nam cã 3 loµi: Dói mèc Rhizomys pruinosus (Blyth)

(H×nh: Ph¹m NhËt vµ ctv, 1992) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Th©n h×nh trô, mËp. §Çu h×nh nãn, cæ ng¾n. Ch©n ng¾n, bµn ch©n to cã 5 ngãn, vuèt ngãn lín. L«ng th«, mµu mèc ®èm tr¾ng. Tai nhá, m¾t bÐ. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Dói sèng ë ®åi thÊp, trªn s−ên nói thoai tho¶i cã nhiÒu lo¹i thùc vËt hä tre tróc. Sèng theo gia ®×nh (3-5 con) trong hang tù ®µo, hang dµi nhiÒu ng¸ch. Thøc ¨n gåm çc lo¹i rÔ c©y thuéc hä tre nøa, hä hoµ th¶o. Mïa sinh s¶n tõ th¸ng 3-8, ®Î 2-3 løa, 2-4 con/løa, tuæi tr−ëng thµnh sinh dôc lµ 4 th¸ng. Ph©n bè: Assam, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, M· Lai, Lµo, Campuchia, ViÖt Nam (n¬i cã rõng). Gi¸ trÞ sö dông: Dói g©y h¹i lín cho l©m nghiÖp. Mét con dói cã thÓ lµm chÕt 2000 c©y tre hay nøa, vÇu/n¨m. ThÞt dói cã thÓ ¨n ®−îc. Dói m¸ ®µo Rhizomys sumatrensis: cã kÝch th−íc vµ träng l−îng lín. Sè l−îng dói ë ViÖt Nam cßn nhiÒu, cÇn khuyÕn khÝch s¨n b¾t ®Ó b¶o vÖ rõng tre tróc. 2.3.4. Bé thá Lagomorpha Bé r¨ng: 2.0.3.3/1.0.2.3 = 28 chiÕc. D¹ dµy cã 2 phÇn: th−îng vÞ vµ h¹ vÞ. Ruét nhiÒu v¸ch ng¨n, sèng trªn mÆt ®Êt, ¨n thùc vËt. ë ViÖt Nam bé thá cã 1 hä Leporidae, 2 loµi. Thá rõng Lepus nigricollis (Thomas) (H×§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Thá rõng mÞn, mµu mèc vµng hoÆc vµnphít tr¾ng. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnhcá, thÝch hîp nhÊt lµ n¬i r¸p thµnh ®µn, ngñ trong bôi c©y. tõ chËp tèi ®Õn nöa ®ªm. Sau kl¸ non cña nhiÒu lo¹i thùc vËt l¹c, rau khoai, rau muèng,…con/løa, mang thai 30 ngµy, thPh©n bè: Nam Trung Quèc, ÊnNinh ®Õn T©y Ninh, B×nh D−¬nGi¸ trÞ sö dông: da l«ng, thùc çc tØnh T©y nguyªn cßn nhiÒnguån thu).

nh: cã cg x¸

: Thgi¸pCh¹hi ¨hä CTháêi g §ég).

phÈmu. K

Ph¹m NhËt vµ ctv, 1992) hiÒu dµi th©n 380-500 mm, c¬ thÓ nÆng 4 kg. Bé l«ng mÒm, m. Bông mµu tr¾ng ®ôc, tai h¬i n©u, ®u«i ng¾n, l«ng ®u«i

á rõng sèng ë rõng th−a, savan c©y bôi n¬i cã nhiÒu tr¶ng ranh gi÷a rõng víi b·i cá ven n−¬ng b·i. Thá rõng sèng y nhanh nh−ng chãng mÊt søc. Kh«ng biÕt leo trÌo, kiÕm ¨n n no th−êng tËp trung ®ïa giìn trªn b·i cá. Thøc ¨n lµ chåi, óc, c©y cã nhùa mñ tr¾ng vµ nhiÒu lo¹i c©y trång nh− ®Ëu,

rõng ®Î tõ mïa xu©n ®Õn mïa thu, ®Î 3-4 løa/n¨m, 2-4 ian tr−ëng thµnh sinh dôc lµ 6 th¸ng. , Malaisia, Th¸i Lan, Lµo, Campuchia, ViÖt Nam (tõ Qu¶ng

(0,3 m2 da l«ng vµ 0,8-1 kg thÞt/con). Sè l−îng thá rõng ë h¶ n¨ng ph¸t triÓn tù nhiªn tèt, cÇn khoanh nu«i ®Ó t¨ng

17

Thá rõng Lepus peguensis (Cuvier, 1823)

§Æc ®im«ng phít trtai 65-§Æc ®ikÓ c¶ nchËp tèmïa xuPh©n b§ång NGi¸ trÞ 2.3.5. B nhiÒu lsù chuViÖt N2.3.5.1 ®Êt khi3.1.4.2Chã sã

§Æc ®igièng c®u«i m800-90168-19

(H×nhÓm nhËn biÕt: C¬ thÓ cã l«ncã mµu mèc hoÆc x¸m vµng¾ng. C¬ thÓ dµi 380-500 mm85 mm, träng l−îng c¬ thÓ 2-Óm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Cã h÷ng khu rõng trèng, nh÷ngi ®Õn nöa ®ªm, ¨n chåi l¸ n©n, hÌ vµ mïa thu. Thêi gianè: Myanma, Th¸i Lan, §«ngai).

sö dông: cho thùc phÈm vµ dé ¨n thÞt Carnivora KÝch th−íc vµ träng l−îng toµi cã kh¶ n¨ng leo trÌo, Ýt loyªn ho¸ cao, d¹ dµy 1 ng¨n, am cã 6 hä, 33 loµi. . Hä chã Canidae Gåm çc loµi thó nguyªn th con vËt ®øng, ®u«i xï, ch©n/3.1.4.3 = 42 chiÕc. ViÖt Nami löa Cuon alpinus (Plallas, 1

(Wikipedia, 2Óm nhËn biÕt: Chã sãi löa cãhã nhµ nh−ng d÷ tîn h¬n, l«µu ®en, ®u«i dµi chÊm ®Êt k0 mm, ®u«i dµi 305-405 mm6 mm, gß m¸ réng 88-114 m

: Ph¹m NhËt vµ ctv, 2001)g mÒm vµ mÞn. L«ng trªn. Bông mµu tr¾ng ®ôc. Ta, ®u«i dµi 65-80 mm, bµn4 kg. thÓ gÆp thá rõng trong tÊt khu vùc cã c©y bôi vµ ®Êon, sèng thµnh ®µn nhá h mang thai 30 ngµy, ®Î 3-4 D−¬ng, ViÖt Nam (Tõ tØn

a l«ng.

hó ¨n thÞt rÊt kh¸c nhau. §µi võa sèng d−íi n−íc võruét ng¾n. N·o bé ph¸t tr

uû ¨n thÞt hay ¨n t¹p. MÆ cao. Ch©n tr−íc 4 hoÆc 5 cã 4 loµi.

811)

(H×nh: Ph¹008)

bé l«ng th« mµu hung löang ®u«i rËm vµ kh¸ dµy. phi chã sãi löa ®øng. Mâm, chiÒu cao tai 95-105 m

m.

18

®Çu, mÆt trªn cæ, l−ng, h«ng vµ i h¬i n©u. §u«i ng¾n, l«ng ®u«i ch©n sau 95-105 mm, chiÒu cao

c¶ çc lo¹i sinh c¶nh trèng tr¶i, t canh t¸c. Thá rõng kiÕm ¨n tõ oÆc thµnh cÆp. Mïa sinh s¶n lµ løa/con, 3-4 løa/n¨m. h Qu¶ng B×nh ®Õn T©y Ninh vµ

a sè çc loµi sèng trªn mÆt ®Êt, a sèng trªn c¹n. Bé r¨ng thÓ hiÖn iÓn, nhiÒu khe r·nh vµ nÕp nh¨n.

t vµ mâm dµi, ®u«i th−êng chÊm ngãn, ch©n sau 4 ngãn. Bé r¨ng

m NhËt vµ ctv, 2001)

, bông nh¹t h¬n l−ng, h×nh d¸ng hÇn lín ®u«i cã mµu tèi vµ móp ng¾n vµ cã mµu tèi. C¬ thÓ dµi m, c¬ thÓ nÆng 10-20 kg, sä dµi

§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Chã sãi löa −a thÝch sèng trong nh÷ng khu rõng rËm, sèng theo ®µn 3-4 con. Ch¹y nhanh, b¬i léi tèt vµ dai søc. S¨n måi tËp thÓ theo ngµy hoÆc ®ªm phô thuéc vµo ho¹t ®éng cña con måi. Con måi lµ çc loµi thó mãng guèc: nai, ho½ng, lîn rõng, cheo cheo. Sinh s¶n vµo mïa xu©n vµ mïa hÌ, mang thai kho¶ng 63 ngµy, con çi lµm tæ ®Î, ®Î 1-2 løa/n¨m, 2-4 con/løa. Ph©n bè: Tõ Xibªri tíi kh¾p Nam vµ §«ng ch©u ¸, ViÖt Nam (däc biªn giíi phÝa T©y). Gi¸ trÞ sö dông: cho thùc phÈm, da l«ng. Chã sãi löa ë ViÖt Nam hiÖn nay ë t×nh tr¹ng E (S¸ch ®á ViÖt Nam, 2000), VU (S¸ch ®á ThÕ giíi IUCN, 2000) cÇn ph¶i b¶o vÖ. Löng chã Nyctereutes procyonoides (Gray) (H×nh: Kelly Karr) (ViÖn b¶o tµn§Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi c¬ thÓ 620 mm, ch©n ng¾n. Bé l«ng mµu vµng hung, dµy, dµi vµx¸m. §Çu mâm vµ vã ch©n ®en. §u«i dµi b»ng 1§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Löng chã sèng theo çc khe suèi. KiÕm ¨n tõ chËp tèi ®Õn nöa¨n gåm giun ®Êt, cµo cµo, ch©u chÊu, èc, hÕnkhoai, l¹c, ng«. Mïa sinh s¶n vµo çc th¸ng 4con/løa, tæ ®Î ®−îc lµm trong çc bôi c©y rËm. TPh©n bè: Löng chã cã nguån gèc ë §«ng Sibetrung du, miÒm nói tõ Thanh Ho¸ trë ra miÒn B¾ch©u ¢u (Finland, Sweden, Norway, Poland, RFrance, Australia, and Hungary. (Sheldon, 1992Gi¸ trÞ sö dông: cho thùc phÈm, da l«ng, cã Ýcht−¬ng ®èi nhiÒu, cã thÓ khai th¸c ®Ó lÊy thùc phÈÇo Vulpes vulpes Swinhoe

(H×nh: Ph¹m NhËt v§Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi c¬ thÓ 600 mm,vµng, bông tr¾ng hång, mÆt tr−íc chi tr−íc cã vnöa chiÒu dµi c¬ thÓ, l«ng xï, mÆt trªn n©u nh¹tai vµ vã ch©n x¸m. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Ço sèng ë venkiÕm ¨n trªn mÆt ®Êt. Thøc ¨n lµ chuét, èc sªn,Mïa xu©n lµ mïa sinh s¶n cña ço, thêi gian mm¾t sau khi sinh 12-14 ngµy, thêi gian tr−ëng thPh©n bè: ch©u ¢u, ch©u Phi, Ên §é, Trung Quèc

19

g lÞch sö tù nhiªn USNM, Eric Ekdale, 2006) c©n nÆng 4 kg. §Çu nhá, mâm ng¾n h¬i nhän, th«, mót l«ng x¸m, l«ng ®u«i rËm vµ cã mµu /3 chiÒu dµi c¬ thÓ. trªn çc tr¶ng c©y bôi, ven çc n−¬ng rÉy, däc ®ªm, sinh ho¹t thÇm lÆng vµ thËn träng. Thøc , nh¸i, ngoÐ, mét sè lo¹i c©y l−¬ng thùc nh− , 5, 6, thêi gian mang thai 60 ngµy, ®Î 3-4 hêi gian tr−ëng thµnh sinh dôc sau 10 th¸ng. ria, B¾c Trung Quèc, B¾c ViÖt Nam (çc tØnh c), ngµy nay cã ph©n bè réng r·i ë B¾c vµ T©y omania, Czech Republic, Slovakia, Germany, ; Ward and Wurster-Hill, 1990). cho s¶n xuÊt n«ng, l©m nghiÖp, sè l−îng cßn m vµ da l«ng.

µ ctv, 1992)

c©n nÆng 7 kg. L−ng mµu h¹t giÎ hång, h«ng Öt ®en, vai cã viÒn hung ®á mê. §u«i dµi h¬n t, mÆt d−íi tr¾ng vµng, mót l«ng tr¾ng. Chám

rõng, trªn tr¶ng cá, ®åi c©y bôi, sèng ë hang, th»n l»n, nh¸i, chim vµ nhiÒu ®éng vËt kh¸c. ang tahi 53 ngµy, ®Î 4-5 con/løa, con con më µnh sinh dôc 1,5-2 n¨m. , Lµo, Campuchia,ViÖt Nam (miÒn nói).

Gi¸ trÞ sö dông: cho da l«ng, thùc phÈm. HiÖn nay ço ë ViÖt Nam rÊt hiÕm, cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng, cÇn b¶o vÖ. 2.3.5.2. Hä cÇy Viverridae Gåm çc loµi thó nguyªn thuû ¨n thÞt vµ ¨n t¹p. Th©n thon, dµi. Ch©n ng¾n, 5 ngãn. §Çu vµ mâm nhän. Bé r¨ng: 3.1.4 (3).2/3.1.4 (3).2 = 40 (36) chiÕc. §u«i dµi b»ng hoÆc h¬n nöa chiÒu dµi c¬ thÓ, th−êng cã khoang mµu. ViÖt Nam cã 11 loµi. CÇy gi«ng Viverra zibetha (Linnaeus, 1758) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: L«ng mµu mèc x¸m, ®Ëm h¬n ë l−ng vµ nh¹t ë phÇn bông. G¸y cã bêm l«ng dµi. Cã mét d¶i l«ng ®en cøng ch¹y tõ g¸y, däc cét sèng ®Õn gèc ®u«i vµ cã thÓ dùng lªn khi con vËt ®e do¹ hoÆc sî h·i. Cæ dµi, cã 2 d¶i yÕm tr¾ng xen çc d¶i ®en, ®u«i cã 5 vßng tr¾ng xen çc ®o¹n ®en. Bèn vã ®en, mâm dµi, nhän mµu ®en nh¹t. Con ®ùc vµ çi ®Òu cã tuyÕn x¹ lín n»m gÇn c¬ quan sinh sôc, ph¸t mïi th¬m. C¬ thÓ dµi 650-850 mm, ®u«i dµi 380-462 mm, bµn ch©n sau dµi 109-140 mm, chiÒu cao tai 35-45 mm, c¬ thÓ nÆng 9-12 kg, sä dµi 126-138 mm, gß m¸ réng 55-68 mm, khÈu çi dµi 63-70 mm. §Æc ®iÓm s nh th¸i vµ tËp tÝnh: Th−êng gÆp cÇy gi«ng ë çc tr¶ng cá c©y bôi, n−¬ng rÉy, ven khe suèi, trong thung lòng cã rõng. Chóng ¨n nhiÒu lo¹i ®éng vËt nhá (giun ®Êt, cua, Õch nh¸i, chuét,...), c«n trïng (cµo cµo, ch©u chÊu, d¸n, bä hung,...), gµ nhµ, hoÆc thøc ¨n thõa bá ®i xung quanh khu d©n c−, kiÕm ¨n vµo ban ®ªm th−êng tõ chËp tèi ®Õn nöa ®ªm, sèng ®¬n. Khi bÞ ®e do¹ chóng th−êng to¶ ra mïi x¹ rÊt nång. Mïa ®éng dôc vµo th¸ng 2-4, thêi gian mang thai 2,5 th¸ng, ®Î 1-2 løa/n¨m, 2-4 con/løa.

i

Ph©n bè: tõ Nam Trung Quèc, B¾c Myanma, qua Th¸i Lan, §«ng D−¬ng tíi Malaysia, Ên §é, Philippin, ViÖt Nam (hÇu hÕt çc tØnh cã rõng). Gi¸ trÞ sö dông: CÇy gi«ng cã Ých cho s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp, cho x¹ h−¬ng (d−îc liÖu vµ h−¬ng liÖu quý), cho thÞt vµ da l«ng. Sè l−îng cÇy gi«ng hiÖn nay cßn nhiÒu, cÇn qu¶n lý vµ sö dông hîp lý ®Ó t¨ng thu nhËp kinh tÕ.

CÇy h−¬n

g Viverricula indica (Desmarest, 181

2


7)

0


§Æc ®iÓm nhËn biÕt: CÇy h−¬ng cã bé l«ng ®Æc thï cã nh÷ng ®èm ®en kÕt hîp t¹o thµnh çc säc ®en mê ch¹y däc th©n. Ch©n ng¾n vµ ®en tuyÒn. §u«i dµi b»ng kho¶ng 2/3 th©n, cã 6-9 vßng tr¾ng xen víi vßng ®en, mót ®u«i tr¾ng. C¬ thÓ dµi 540-660 mm, ®u«i dµi 300-430 mm, bµn ch©n sau dµi 85-100 mm, chiÒu cao tai 39-50 mm, c¬ thÓ nÆng 2-4 kg, sä dµi 91-102 mm, gß m¸ réng 44-52 mm, khÈu çi dµi 43-53 mm. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: CÇy h−¬ng kiÕm ¨n vµo ban ®ªm vµ th−êng ®i ®¬n, hay sèng gÇn nh÷ng khu ®Þnh c− cña con ng−êi vµ cã thÓ ¨n nh÷ng thøc ¨n thõa xung quanh khu ®Þnh c−. Ng−êi ta còng cho r»ng cÇy h−¬ng ¨n c¶ gµ nhµ, chuét, Õch nh¸i, chim vµ mét sè qu¶ c©y, thØnh tho¶ng cã ¨n x¸c ®éng vËt thèi. Chóng sinh s¶n quanh n¨m, ®Î 3-5 con/løa, th−êng ®Î trong tæ ë d−íi ®Êt. Con ®ùc Ýt gióp con çi ch¨m sãc con non. Ph©n bè: CÇy h−¬ng cã ë kh¾p Nam ¸, §«ng D−¬ng, Malaysia, Java, Bali, ViÖt Nam (çc tØnh miÒn nói vµ trung du). Gi¸ trÞ sö dông: CÇy h−¬ng cho nhiÒu x¹ h−¬ng. CÇn qu¶n lý tèt vµ khai th¸c hîp lý. CÇy vßi mèc Paguma larvata (Hamilton, Smith, 1827)

(H §Æc ®iÓm nhËn biÕt: CÇy vßi mèc cã mµu l«ncuèi ®u«i mµu tr¾ng. Nh÷ng con kh¸c cã mµu1/3 cuèi ®u«i mµu ®en, cã “mÆt n¹” gièng nhaulªn ®Ønh ®Çu vµ nh÷ng m¶ng l«ng tr¾ng hai b650-756 mm, ®u«i dµi 535-660 mm, bµn ch©nträng l−îng 3-5 kg, sä dµi 116-135 mm, gß m¸§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: CÇy vßi mèc sèng trong rõng nh−ng ng−êi ta cã thÓ thÊy chc©y, leo trÌo giái. Thøc ¨n chñ yÕu lµ qu¶ c©y mèc b¾t chuét rÊt giái nh−ng kh«ng b¾t gµ vµtrong n¨m, tr−íc vµ sau mïa m−a. Cã 1 tr−êngnon ®· ®¹t kÝch th−íc gÇn b»ng con tr−ëng thµnPh©n bè: tõ Trung Quèc däc theo d·y HymMalaysia, Sumatra, Bormeo, NhËt B¶n, ViÖt NaGi¸ trÞ sö dông: CÇy vßi mèc cho da l«ng (0,2 mVßi h−¬ng Paradoxurus hermaphroditus (Pallas§Æc ®iÓm nhËn biÕt: CÇy vßi h−¬ng cã kÝch tvßi mèc, mòi, m¸ tai, phÇn d−íi ®ïi vµ ®u«i cãtr¸n tr¾ng, cã chÊm tr¾ng d−íi mçi bªn m¾t vµ400-460 mm, bµn ch©n sau dµi 70-90 mm, chiÒ93-111 mm, gß m¸ réng 57-68 mm, khÈu çi d

2

×nh: Ph¹m NhËt vµ ctv, 2001)

g rÊt thay ®æi. Mét sè con hÇu nh− ®en víi 1/3 n©u nh¹t, bông s¸ng mµu h¬n, nöa d−íi ®ïi vµ vµ rÊt ®Æc thï, cã 1 säc l«ng tr¾ng ch¹y tõ mòi

ªn m¾t. §u«i th−êng dµi b»ng th©n. C¬ thÓ dµi sau dµi 95-104 mm, chiÒu cao tai 46-50 mm, réng 59-69 mm, khÈu çi dµi 54-59 mm. kiÕm ¨n vµo ban ®ªm, ®i ®¬n. Chóng chñ yÕu óng gÇn n¬i ë cña con ng−êi. Chóng sèng trªn rõng (v¶, xoµi, chuèi), thùc vËt vµ thÞt. CÇy vßi çc thó nu«i kh¸c. Chóng cã 2 mïa sinh s¶n

hîp con çi sinh ®−îc 4 con vµ sau 3 th¸ng con h. Thêi gian mang thai 1,5-2 th¸ng. alaya tíi Kashmia, §«ng D−¬ng, Th¸i Lan, m (çc tØnh cã rõng).

2 da l«ng/con) vµ thùc phÈm. , 1777)

h−íc, h×nh d¸ng vµ mµu l«ng t−¬ng tù nh− cÇy mµu ®en, cã 3 hµng ®èm ch¹y tõ l−ng xuèng,

hai bªn mòi. C¬ thÓ dµi 480-700 mm, ®u«i dµi u cao tai 41-49 mm, träng l−îng 2-5 kg, sä dµi

µi 43-56 mm.

1

§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: CÇy vßi h−¬ng sèng ë rõng nh−ng cã thÓ thÝch nghi sèng gÇn con ng−êi, th−êng ¨n qu¶ c©y nh−ng còng ¨n nh÷ng loµi thó nhá, chuét vµ chuét nh¾t, cua, c«n trïng, kiÕm ¨n ban ®ªm, hÇu nh− ngñ c¶ ngµy trong nh÷ng n¬i Èn n¸u (tró ngô trong c¶ çc trang tr¹i). CÇy vßi h−¬ng sinh s¶n quanh n¨m nh−ng tËp trung vµo th¸ng 10-12, ®Î 1 løa/n¨m, 2-4 con/løa. Ph©n bè: tõ Kashmia qua Ên §é tíi Sri Lanka, Nam Trung Quèc, Th¸i Lan, Malaysia, Sumatra, Java, Bormeo, Cilibª, Philippin, ViÖt Nam (çc tØnh cã rõng). Gi¸ trÞ sö dông: cho x¹ h−¬ng, da l«ng vµ thùc phÈm.

CÇy m §Æc ®idµi vµ ®u«i nh§Æc ®il¹i, kiÕngoµi trong vmét sèmang tPh©n bNam (TGi¸ trÞPh¸p ®tån cÇy

(

ùc Arctictis binturong (Raffles, 1821)

(¶nh: LioncrusheÓm nhËn biÕt: CÇy mùc lµ loµi thó lín nhÊt tdµy, mót l«ng phít tr¾ng, tai to, trªn vµnh taá dÑt. CÇy mùc cã tuyÕn x¹ ph¸t triÓn.

Óm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: CÇy mùc chñ yÕu sèm ¨n vµo ban ®ªm, ®i ®¬n. CÇy mùc ngñ trdïng ch©n tay chóng cßn sö dông c¶ ®u«i ciÖc leo trÌo. Thøc ¨n chñ yÕu lµ qu¶ c©y rõng loµi gÆm nhÊm. CÇy mùc th−êng ®éng dôc vhai 90-92 ngµy, ®Î 1løa/n¨m, 1-3 con/løa. è: Myanma, Th¸i lan, §«ng D−¬ng, Malay©y B¾c tíi Cao nguyªn T©y nguyªn, V−ên Q

sö dông: CÇy mùc cã ý nghÜa khoa häc, ch· nu«i cÇy mùc ®Ó lÊy x¹ h−¬ng (CÇy mùc ® mùc: S¸ch ®á ViÖt Nam (2000): V.

22

H×nh: Ph¹m NhËt vµ ctv, 2001)

r, 2008) rong hä cÇy Viverridae. L«ng cã mµu ®en, i cã tóm l«ng dµi, mÐp vµnh tai tr¾ng, mót

ng trong çc rõng giµ c©y gç Ýt ng−êi qua ong çc hèc c©y gç lín, leo trÌo rÊt giái, uèn vµo cµnh, th©n c©y ®Ó lµm ®iÓm tùa , c«n trïng, th»n l»n, chim, trøng chim vµ µo mïa hÌ, ®Î con vµo mïa thu, thêi gian

sia, Sumatra, Java, Borneo, Palawan, ViÖt uèc gia Çt Tiªn. o da l«ng, thÞt vµ x¹ h−¬ng. N−íc Anh vµ ùc cho 150 g x¹ t−¬i/con). T×nh tr¹ng b¶o

CÇy gi«ng ®èm lín Viverra megaspila (Blyth, 1862) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: H×nh th¸i vµ kÝch th−íc gièng cÇy gi«ng, tuy nhiªn cã nh÷ng nÐt kh¸c biÖt lµ nh÷ng gi¶i l«ng ®en tr¾ng xung quanh cæ vµ bêm mµu ®en dùng ®øng däc sèng l−ng ®Õn hÕt ®u«i. L«ng cã nh÷ng ®èm ®en lín ë hai bªn s−ên, ®ïi vµ ch©n sau. Mâm dµi h¬n, hai mÐp m«i ph×nh ngang h¬n loµi cÇy gi«ng. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: ch−a ®−îc nghiªn cøu. T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á ViÖt Nam (2000): E. (¶nh: Lioncrusher, 2008) Ph©n bè: Myanma, T¸i Lan, §«ng D−¬ng, Malaysia, Ên §é, ViÖt Nam (tõ Qu¶ng B×nh tíi çc tØnh T©y nguyªn, §«ng Nam bé). Gi¸ trÞ sö dông: cho x¹ h−¬ng, da l«ng vµ thùc phÈm. 2.3.5.3. Hä chån Mustelidae Gåm çc loµi cì nhá hoÆc trung b×nh, mâm nhän, th©n dµi vµ thon, ch©n ng¾n, mét sè loµi cã mµng b¬i nèi çc ngãn ch©n, cã tuyÕn h«i ë hËu m«n, ¨n ®éng vËt. Bé r¨ng: 3.1.(2-4).1/3.1.(2-4).(2-4) = 28 (36-38). ViÖt Nam cã 9 loµi. Chån b¹c m¸ MiÕn §iÖn Melogale personata (Geoffroy, 1831) §Æc ®m¶ngmét m380),§Æc ®nhau,dµi kh®«i kcµo, sc©y; t®µo ®Con c®−îc Ph©n Nam

(¶nh: V−ên Quèc gia Çt Tiªn) iÓm nhËn biÕt: Th©n cã mµu l«ng tõ n©u h¬i ghi l«ng tr¾ng trªn mòi vµ gi÷a 2 m¾t. L«ng d−íi ®¶ng l«ng tr¾ng ch¹y tõ ®Ønh ®Çu qua g¸y ®Õn g

®u«i dµi 150-230 mm, Sä dµi 81 mm, gß m¸ réngiÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Chån b¹c m¸ MiÕn

çc th¶o nguyªn (®ång cá); kiÕm ¨n vµo ban ®ªo¶ng vµi tiÕng, ban ngµy ngñ trong hang hay n

hi sö dông thêi gian s¨n t×m c«n trïng vµ èc sª©u ®Êt, chuét con, Õch nh¸i, cãc, th»n l»n nhá, trh−êng sèng trong nh÷ng hang ®· cã tõ tr−íc, khÊt vµ leo trÌo giái, kh«ng nhót nh¸t, sinh con vµon ®−îc mÑ ch¨m sãc trong hang tõ 2-3 tuÇn,10 n¨m. bè: Nepan, §«ng-B¾c Ên §é, Nam Trung Quèc,(çc tØnh cã rõng).

23

tíi ®en nh¹t. L«ng trªn ®Çu mµu ®en, cã Çu, cæ häng vµ phÝa trong tai mµu tr¾ng, i÷a l−ng. C¬ thÓ dµi 330-430 mm (TB: 40-52 mm, nÆng 1-3 kg (TB: 2)

§iÖn cã thÓ sèng ë çc kiÓu rõng kh¸c m vµo tê mê s¸ng vµ tèi nh¸ nhem kÐo

h÷ng n¬i Èn n¸u tù nhiªn. Chóng ¨n cá, n trªn c©y. Chóng còng ¨n c¶ gi¸n, cµo øng chim, chim non, x¸c chÕt, l¸ vµ qu¶ «ng tù ®µo hang cho chÝnh m×nh; cã thÓ o tr−íc mïa m−a, ®Î kho¶ng 3 con/løa. trong ®iÒu kiÖn nu«i nhèt cã thÓ sèng

Th¸i Lan, Indonesia, §«ng D−¬ng, ViÖt

Gi¸ trÞ sö dông: cã lîi cho l©m nghiÖp, cho da l«ng, thùc phÈm. Chån m¸c Martes flavicula (Boddaert) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Chån m¸c cã l−ng mµu vµng ®Êt, m«ng vµ chi phít n©u x¸m; ®Çu, g¸y, bµn ch©n vµ ®u«i n©u ®en, bông vµng nh¹t, c»m vµ m¸ tr¾ng. C¬ thÓ dµi 50 mm, nÆng 5 kg. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Chån m¸c sèng trong tÊt c¶ çc kiÓu rõng, thÝch hîp nhÊt lµ rõng c©y gç. Tró Èn trong çc gèc c©y môc, hèc ®¸, hang ®Êt, bôi rËm. Sèng ®¬n hay nhãm nhá 3-4 con. KiÕm ¨n ngµy hay ®ªm tuú thuéc ho¹t ®éng cña con måi, rÊt kh«n khÐo trong khi ho¹t ®éng. Thøc ¨n lµ çc loµi chim, sãc, chuét, r¾n vµ çc loµi thó cã kÝch th−íc lín h¬n chóng: khØ, cheo cheo, cÇy, qu¶ (rÊt Ýt). Sinh s¶n vµo mïa hÌ, 1 løa/n¨m, 1-3 con/løa.

i

(¶nh: NguyÔn ThÞ Thiªn H−¬ng) Ph©n bè: Nam Liªn X« (cò) ®Õn Malaysia vµ Indonesia, ViÖt Nam (Çc tØnh cã rõng, kÓ c¶ rõng ngËp mÆn). Gi¸ trÞ sö dông: Chån m¸c g©y nhiÒu t¸c h¹i víi çc loµi ®éng vËt, cÇn khai th¸c hîp lý ®Ó gi¶m sè l−îng. R¸i ç th−êng Lutra lutra (Linnaeus, 1758) (¶nh: Wikipedia, 2008) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: §Çu trßn, mâm bÌ, tai nhá vµ trßn. L«ng xï x× cã mµu n©u ë l−ng, nh¹t mµu ë bông. M¸, c»m vµ phÝa tr−íc cæ mµu tr¾ng nh¹t, ch©n ng¾n. Gi÷a çc ngãn cã mµng da réng nèi liÒn hÇu hÕt chiÒu dµi cña ngãn. Vuèt dµi, nh« ra khái ®Çu çc ngãn ch©n. §u«i dµi, phÇn gèc to, mót ®u«i thon nhá. §−êng viÒn l«ng trªn mòi cã h×nh dÝch d¾c. Ph©n cã nhiÒu x−¬ng vµ v¶y ç. C¬ thÓ dµi 467-700 mm, ®u«i dµi 250-380 mm, bµn ch©n sau dµi 100-130 mm, chiÒu cao tai 12-20 mm, sä dµi 97-120 mm, gß m¸ réng 59-72 mm, khÈu çi dµi 45-49 mm, c¬ thÓ nÆng 5-9 kg. §Æc ®iÓm s nh th¸i vµ tËp tÝnh: R¸i ç th−êng sèng chñ yÕu trong çc khu vùc rõng gÇn s«ng vµ suèi. Ban ngµy tró trong çc hèc ®¸ hay hang ®Êt, kiÕm ¨n d−íi n−íc vµo ban ®ªm. Thøc ¨n chñ yÕu lµ ç. Mïa sinh s¶n kh«ng cè ®Þnh, thêi gian mang thai kho¶ng 2 th¸ng, ®Î 1 løa/n¨m, 2-4 con/løa. Ph©n bè: ch©u ¢u, ch©u ¸, ViÖt Nam (cã ë hÇu hÕt çc tØnh, kÓ c¶ çc hßn ®¶o ven biÓn).

24

Gi¸ trÞ sö dông: Da l«ng r¸i ç cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i tèt h¹ng nhÊt, thÞt ngon. R¸i ç lµ loµi cã h¹i ®¸ng kÓ cho ç. R¸i ç dÔ nu«i, cã thÓ kinh doanh loµi nµy. T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á viÖt Nam (2000): T. R¸i ç l«ng m−ît Lutra perspicillata (Geoffroy, 1826)

i

(¶nh: Singapore) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: H×nh d¹ng r¸i ç l«ng m−ît gièng r¸i ç th−êng, nÐt kh¸c biÖt lµ bµn ch©n to, ®èt thø 3 tù do (kh«ng nèi liÒn víi mµng da). Mâm ng¾n h¬n nh−ng m¾t to h¬n r¸i ç th−êng, cuèi ®u«i dÑt theo chiÒu ®øng gièng m¸i chÌo. L«ng m−ît, ®−êng viÒn l«ng trªn mòi kh«ng dÝch d¾c. C¬ thÓ dµi 650-750 mm, ®u«i dµi 400-450 mm, bµn ch©n sau dµi 100-140 mm, sä dµi 109-123 mm, gß m¸ réng 68-78 mm, khÈu çi dµi 57-61 mm, c¬ thÓ nÆng 7-11 kg. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: R¸i ç l«ng m−ît sèng ë ven çc khe suèi, thuû vùc, ho¹t ®éng trªn c¹n tÝch cùc h¬n r¸i ç th−êng, ch¹y nhanh, b¬i léi giái. Thøc ¨n lµ ç vµ çc loµi Õch nh¸i. Ph©n cã nhiÒu x−¬ng Õch nh¸i. Sinh s¶n vµo cuèi xu©n ®Çu hÌ, ®Î 3-4 con/løa, thêi gian mang thai kho¶ng 63 ngµy. Ph©n bè: Trung Ên, Nepan, Bhutan, Myanma, Thai Lan, §«ng D−¬ng, Sumatra, Malaysia, ViÖt Nam. Gi¸ trÞ sö dông: cho da l«ng, thùc phÈm. T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á ViÖt Nam (2000): V. R¸i ç nhá Aonyx cinerea (Illiger, 1815)

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: M×nh nhámµu x¸m ®Ëm, bông vµ phÝa trkh«ng v−ît qu¸ ®Çu ngãn. Mµng§Æc ®iÓm s nh th¸i vµ tËp tÝnh:ven khe suèi vµ s«ng. Thøc ¨n ç ®Î con trong hèc ®¸, hèc ®Êt Ph©n bè: Tõ Nam Trung Quèc, Indonesia, Philippin, ViÖt Nam.Gi¸ trÞ sö dông: cho da l«ng, thViÖt Nam (2000): V.

(¶n vµong b¬

R¸chñdäcB¾c ùc

h: Së Thó Smithsonian) ng¾n h¬n çc loµi r¸i ç kh¸c. MÆt ngoµi çc chi vµ l−ng çc chi mµu x¸m nh¹t, ngùc x¸m tr¾ng, vuèt rÊt ng¾n vµ i bÐ, chØ nèi mét phÇn gèc ngãn. Ph©n chøa nhiÒu b· cua. i ç nhá sèng theo ®µn 4-6 con trong çc hèc ®¸ hoÆc ®Êt yÕu lµ cua, t«m, ç; kiÕm ¨n d−íi n−íc vµo ban ®ªm. R¸i theo bê suèi, s«ng; ®Î 1 løa/n¨m, 1-2 con/løa. Myanma, Ên §é qua Th¸i Lan, §«ng D−¬ng tíi Malaysia,

phÈm, Ýt g©y h¹i cho nghÒ ç. T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á

25

2.3.5.4. Hä mÌo Felidae Gåm çc loµi thó ¨n thÞt ®iÓn h×nh, thÝch nghi ph−¬ng thøc s¨n b¾t måi sèng. Th©n h×nh c©n ®èi, ®Çu trßn, cæ kh¸ to, th©n ng¾n vµ thon, ch©n trung b×nh, ®u«i dµi, d−íi ch©n cã nÖm thÞt, ®i l¹i kh«ng g©y tiÕng ®éng. Vuèt dµi, cong, khoÎ, cã thÓ co gËp. M¾t tinh, tai thÝnh. Bé r¨ng chuyªn ho¸ víi chÕ ®é ¨n thÞt: 3.1.3.1/3.1.2.1 = 30, r¨ng nanh to khoÎ vµ ph¸t triÓn nhÊt, r¨ng hµm nhiÒu mµu s¾c. MÌo rõng Prionailurus bengalensis (Kerr, 1792) (¶nh: Brian Caffrey Young) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: MÌo rõng cã kÝch th−íc gièng mÌo nhµ. L«ng nÒn mµu vµng t−¬i, cã nhiÒu ®èm ®en réng tíi 2,5 cm, ®èm tr¶i dµi tíi tËn mót ®u«i, mâm tr¾ng, cã 2 vÖt l«ng tr¾ng gi÷a hai bªn m¾t, cã mét m¶ng l«ng tr¾ng phÝa sau hai bªn tai. C¬ thÓ dµi 450-550 mm, ®u«i dµi 250-290 mm, bµn ch©n sau dµi 112-124 mm, chiÒu cao tai 40-45 mm, sä dµi 79-94 mm, gß m¸ réng 56-67 mm, khÈu çi dµi 25-35mm, c¬ thÓ nÆng 3-5 kg. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: MÌo rõng sèng trong mét sè sinh c¶nh. Thøc ¨n bao gåm th»n l»n, thó l−ìng c−, chim, chuét nh¾t, h−¬u nhá. MÌo rõng leo trÌo giái vµ cã thÓ tÊn c«ng con måi tõ trªn c©y, sèng thµnh gia ®×nh vµ con ®ùc ®ãng vai trß quan träng trong viÖc nu«i con. Trong ®iÒu kiÖn nu«i gi÷, MÌo rõng cã thÓ sèng 12-13 n¨m. Sinh s¶n vµo çc th¸ng 2-4 vµ 8-10, ®Î 1-2 løa/n¨m, 2-3 con/løa. Ph©n bè: ch©u ¢u vµ ch©u ¸, ViÖt Nam (çc tØnh cã rõng). Gi¸ trÞ sö dông: cho da l«ng, d−îc liÖu vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i. MÌo rõng ¨n chuét nªn rÊt cã Ých cho s¶n xuÊt n«ng, l©m nghiÖp, cã thÓ nu«i mÌo rõng. MÌo ç Prionailurus viverrinus (Bennett, 1833) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: MÌo ç cãx¸m. Çc ®èm ®en hai bªn s−ên4 säc ®en. Gèc ®u«i cã mµu x¸C¬ thÓ dµi 720-780 mm, ®u«i dgß m¸ réng 78-90 mm, c¬ thÓ n

(¶nh: Maria Hamlin) h×nh d¹ng gièng mÌo rõng, nh−ng lín h¬n vµ cã bé l«ng mµu vµ h«ng nhá kh«ng réng qu¸ 2,5 cm, phÇn trªn cæ vµ vai cã 3-m, çc ®èm ®en kh«ng râ, th©n ®u«i cã nhiÒu vßng ®èm ®en. µi 250-290 mm, chiÒu cao tai 44-50 mm, sä dµi 125-130 mm, Æng 7-11 kg.

26

§Æc ®iÓm s nh th¸i vµ tËp tÝnh: MÌo ç sèng trong çc khu rõng ven suèi cã çc bôi c©y rËp r¹p, th−êng ngåi r×nh måi trªn çc t¶ng ®¸ lín hoÆc gèc c©y nh« ra suèi. Thøc ¨n gåm ç, cua, ®éng vËt th©n mÒm, chuét, chim vµ çc lo¹i ®éng vËt kh¸c. Thêi gian mang thai 90-95 ngµy, ®Î 2-3 con/løa.

i

Ph©n bè: Nepan, Ên §é, Myanma, Th¸i lan, §«ng D−¬ng, Sumatra, Java, ViÖt Nam (Cao B»ng, Tp. Hå ChÝ Minh, Kh¸nh Hoµ, Kiªn Giang, Qu¶ng b×nh, V−ên Quèc gia Cóc Ph−¬ng vµ khu vùc rõng xung quanh). Gi¸ trÞ sö dông: cho da l«ng, d−îc liÖu vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i. T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á ViÖt nam (2000): R. Beo löa Catopuma temminckii (Vigors & Horsfield, 1827) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Beo löa l«ng bông s¸ng mµu h¬n, xng−îc qua tr¸n. §u«i cã mµumm, ®u«i dµi 430-490 mm, b§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnhrõng m−a nhiÖt ®íi. Beo löa tho¶ng chóng ®i s¨n ®«i, ®Æccon trong hèc ®Êt, hèc ®¸; ®viÖc nu«i con. Mïa sinh s¶n tPh©n bè: tõ T©y T¹ng, Nepantíi Malaysia vµ Sumatra, ViÖGi¸ trÞ sö dông: cho da l«ng,ViÖt Nam (2000): E. B¸o gÊm Pardofelis nebulosa §Æc ®iÓm nhËn biÕt: B¸o gÊm®¸m “m©y gÊm” tèi mµu râ rvïng vai vµ nhá dÇn vÒ phÝa chÊm ®en kh«ng ®Òu trªn th©®øng, phÝa sau tai cã nh÷ng c550-800 mm, bµn ch©n sau dµ

(Wikipedia, 2008) cã kÝch th−íc trung b×nh, l«ng mµu hung löa nh¹t ®Õn hung x¸m, ung quanh m¾t cã vÖt l«ng tr¾ng, cã nh÷ng vÖt l«ng ®en ch¹y hung sÉm, phÇn d−íi mót ®u«i mµu tr¾ng. C¬ thÓ dµi 760-850

µn ch©n sau dµi 165-180 mm, nÆng 12-15 kg. : Beo löa chñ yÕu sèng trong çc sinh c¶nh kh«, rõng rông l¸, vµ ¨n thá, nai con, chim, th»n l»n vµ çc loµi thó nhá kh¸c. ThØnh biÖt lµ khi ®i s¨n nh÷ng thó lín h¬n nh− dª, tr©u rõng con. §Î Î 1-2 con/løa, 1 løa/n¨m, con ®ùc ®ãng vai trß quan träng trong õ th¸ng 2 ®Õn th¸ng 10. Thêi gian mang thai 95 ngµy. , Sikkim qua Nam Trung Quèc, Myanma, Th¸i Lan, §«ng D−¬ng t Nam (çc tØnh cã rõng). d−îc liÖu vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i. T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á

(Griffith, 1821)

(HSEvietnam.net) cã kÝch th−íc trung b×nh ®Õn lín. L«ng mµu n©u nh¹t víi nh÷ng Öt ë trªn l−ng vµ hai bªn s−ên, nh÷ng ®¸m “m©y gÊm” nµy lín ë th©n sau vµ ®u«i, mét vÖt l«ng ®en ch¹y däc sèng l−ng vµ nhiÒu n xuèng ®Õn tËn bµn ch©n. Mâm cã mµu tr¾ng, tai trßn vµ dùng hÊm tr¾ng. C¬ thÓ dµi 750-1060 mm vµ nÆng 25-40 kg, ®u«i dµi i: 170-225 mm, sä dµi 130-160 mm, gß m¸ réng 102-125 mm.

27

§Æc ®iÓm s nh th¸i vµ tËp tÝnh: B¸o gÊm sèng trong çc rõng c©y gç lín, kiÕm ¨n ban ®ªm vµ sèng trªn c©y. Mïa l¹nh chóng ë trong çc hèc ®Êt, hèc ®¸ tù nhiªn. Mïa nãng nghØ trªn cµnh c©y to, trÌo c©y vµ b¬i giái. B¸o gÊm ¨n sãc, chuét, khØ, thó mãng guèc nhá vµ chim lín. §Î con vµo th¸ng 4-6, mang thai 90-95 ngµy, ®Î 1 løa/n¨m, 1-2 con/løa.

i

Ph©n bè: tõ Nepan, Sikkim tíi Nam Trung Quèc, Myanma, Th¸i lan, §«ng D−¬ng, Indonesia, Malaysia, ViÖt Nam (çc tØnh cã rõng, hiÖn nay chñ yÕu gÆp ë vïng biªn giíi phÝa T©y). Gi¸ trÞ sö dông: cho da l«ng, d−îc liÖu vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i. T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á ViÖt Nam (2000): V. B¸o hoa mai Panthera pardus (Linnaeus, 1758) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: B¸o hoa mai cã hai d¹ng mµu l«ng. Mµu th−êng gÆp lµ mµu vµng n©u víi nh÷ng ®èm ®en, mét sè ®èm nµy cã thÓ cã “h×nh hoa hång” hoÆn nh÷ng ®èm t¹o thµnh nh÷ng vßng trßn hoÆc gÇn trßn. Mét d¹ng mµu kh¸c lµ mµu ®en, cã ®èm nh−ng khã nh×n thÊy trªn nÒn l«ng ®en vµ ®−îc gäi lµ b¸o hoÆc b¸o ®en. C¶ hai d¹ng l«ng nµy cã thÓ cïng xuÊt hiÖn/løa. C¬ thÓ dµi 1.000-1.300 mm vµ nÆng 45-80 kg, ®u«i dµi 800-1.000 mm, sä dµi 158-190 mm, gß m¸ réng 124-136 mm, bµn ch©n tr−íc cña b¸o çi dµi 42-50 mm, bµn ch©n tr−íc cña b¸o ®ùc dµi 50-62 mm. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: B¸o hoa mai sèng trong nhiÒu sinh c¶nh kÓ c¶ çc vïng quang trèng. Chóng kh«ng bÞ lÖ thuéc vµo bãng r©m vµ nguån n−íc nh− hæ, chóng sèng trªn c©y nhiÒu h¬n. B¸o hoa mai ¨n c¶ c«n trïng, lîn, khØ vµ h−¬u. Th−êng tÊn c«ng thó b»ng çch nh¶y lªn l−ng thó tõ trªn c©y, ®em con thó trÌo lªn c©y ®Ó ¨n. B¸o hoa mai sèng ®¬n lÎ. Mïa ®éng dôc lµ th¸ng 2-3. Thêi gian mang thai 3 th¸ng, ®Î 1 løa/n¨m, 2-3 con/løa. Ph©n bè: ch©u Phi, Nam ¸ vµ §«ng Nam ¸, ViÖt Nam (çc tØnh cã rõng, hiÖn nay cßn chñ yÕu ë vïng däc biªn giíi). Gi¸ trÞ sö dông: B¸o hoa mai cã h¹i cho nhiÒu loµi thó rõng, ®Æc biÖt lµ loµi thó mãng guèc vµ khØ. B¸o hoa mai cho da l«ng, d−îc liÖu vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i. T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á ViÖt nam (2000): E.

(Wikipedia, 2008) Hæ Panthera tigris corbetti (Linnaeus, 1758) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Hæ lµ loµi thó lín nhÊt thuéc hä mÌo, kÝch th−íc vµ nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c nhau phô thuéc vµo vÞ trÝ ®Þa lý. L«ng nÒn mµu g¹ch t−¬i víi nhiÒu kiÓu v¹ch ®en to nhá kh«ng ®Òu nhau v¾t tõ l−ng xuèng bông, phÇn d−íi bông, cæ cã mµu tr¾ng, khu vùc trªn m¾t cã mµu tr¾ng víi nh÷ng dÊu ®en. §u«i cã nhiÒu v»n ®en ngang dµy, ®Æc biÖt lµ phÇn mót ®u«i. C¬ thÓ dµi 1.700-2.300 mm vµ nÆng 180-200 kg, ®u«i dµi 950-1.200 mm, sä dµi 270-300 mm, gß m¸ réng 204-239 mm. Bµn ch©n sau hæ çi dµi < 80 mm, bµn ch©n tr−íc dµi < 85 mm. Bµn ch©n sau hæ ®ùc dµi > 85 mm, bµn ch©n tr−íc dµi > 90 mm. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Hæ sèng trong nhiÒu sinh c¶nh kh¸c nhau, nh−ng thÝch hîp lµ rõng ven b·i cá xa khu d©n c−, sèng ®¬n lÎ, kh«ng cã n¬i ë cè ®Þnh. Hæ di chuyÓn nhanh, b¬i léi tèt, ho¹t ®éng trªn ph¹m vi réng (257 km), kiÕm ¨n vµo ban ®ªm. Hæ ¨n thÞt çc loµi lîn rõng, ho½ng, nai, bß tãt, bß rõng, s¬n d−¬ng,…Hæ ®éng dôc vµo th¸ng 10 vµ 11, mang thai 5

28

th¸ng, ®Î 2-3 con/løa, 2-3 n¨m/løa, tõ nhá ®Õn tr−ëng thµnh 18 th¸ng ®Õn 2 n¨m, tuæi thä 14-16 n¨m. Ph©n bè: tõ Xibªri tíi bê biÓn Caxpi, Ên §é, §«ng Nam ¸, Indonesia, ViÖt Nam (çc vïng rõng däc theo biªn giíi phÝa T©y). (HæGi¸ trÞ sö dông: Hæ cã h¹i cho nnghÖ thuËt vµ th−¬ng m¹i. T×nhV−ên Quèc gia Çt Tiªn rÊt thÊtrong t−¬ng lai kh«ng xa nÕu nh2.3.5.5. Hä gÊu Ursidae Gåm nh÷ng loµi cã th©nto. Ch©n tay to, bµn lín, cã 5 n(40, 38, 34). R¨ng cöa t−¬ng ®nghi víi chÕ ®é ¨n thùc vËt. ViÖGÊu ngùa Selenarctos thibetanu§Æc ®iÓm nhËn biÕt: GÊu ngùang¾n, mÞn, mµu x¸m nh¹t. Bªn c150 kg. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh:rõng gç pha tre nøa trªn nói ®¸,®i thôt lïi. GÆp nguy hiÓm cã tlÇm l×, khi bÞ tÊn c«ng trë nªn rÊthùc vËt (çc lo¹i qu¶ sung, ®a, ®éng vËt (trøng chim vµ chim ngùa sinh s¶n tõ th¸ng 10, 11 th¸ng, ®Î 1 løa/n¨m, 1-3 con/løa (Wikipedia, 20Ph©n bè: ViÔn §«ng Liªn X« (cMiÕn §iÖn, Assam, B¾c Ên §é,Gi¸ trÞ sö dông: GÊu ngùa cho dcã gi¸ trÞ nghÖ thuËt. GÊu ngùa tr¹i vµ gia ®×nh.

P. tigr s corbetti ë Së Thó Hµ Néi) ihiÒu loµi chim, thó rõng. Hæ cho da l«ng, d−îc liÖu, cã gi¸ trÞ tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á ViÖt Nam (2000): E. Sè l−îng hæ t¹i p, loµi nµy ch¾c ch¾n sÏ bÞ tuyÖt chñng ë quy m« ®Þa ph−¬ng − kh«ng sö dông ngay nh÷ng biÖn ph¸p b¶o tån tÝch cùc.

to, d¸ng nÆng nÒ, ®u«i ng¾n. §Çu trßn, mâm dµi, cæ ng¾n vµ gãn; vuèt lín, cong. Bé r¨ng 3(2).1.4(3,2).2/3.1.4(3,2).3 = 42 èi lín, r¨ng nanh to, khoÎ, r¨ng hµm cã nãn r¨ng réng thÝch t Nam cã 2 gièng, 2 loµi. s (Cuvier) cã bé l«ng dµy, dµi, th«, cøng, mµu ®en tuyÒn. L«ng mâm æ cã bêm l«ng. D−íi cæ cã yÕm tr¾ng h×nh ch÷ V. C¬ thÓ nÆng

GÊu ngùa sèng trong çc kiÓu rõng kh¸c nhau, thÝch hîp lµ ë trong çc hang ®¸. D¸ng ®i nÆng nÒ, leo trÌo tèt, khi xuèng hÓ bu«ng m×nh tõ cµnh cao r¬i xuèng ®Êt vµ ch¹y trèn. TÝnh t hung d÷, sèng ®¬n, ho¹t ®éng c¶ ngµy lÉn ®ªm. GÊu ngùa ¨n si, v¸, d©u da, bøa, tr¸m, giÎ, chuèi, m¨ng tre nøa, b¾p ng«) vµ non, thÝch nhÊt lµ mËt ong, nhéng vµ ong tr−ëng thµnh). GÊu n¨m tr−íc ®Õn th¸ng 7, 8 n¨m sau, thêi gian mang thai 6-7 . GÊu con ®Î ra yÕu, sau 3 n¨m th× tr−ëng thµnh sinh dôc.

08) ò), TriÒu Tiªn, N Apganistan, ViÖa l«ng, thùc phlµ thó hiÕm ë V

29

(¶nh cña t¸c gi¶, 2008) hËt B¶n, Trung Quèc, §«ng D−¬ng, Th¸i lan,

t Nam (çc tØnh cã rõng). Èm, d−îc liÖu (mËt, x−¬ng), nu«i thuÇn ho¸ sÏ iÖt Nam, cÊm s¨n b¾n, cã thÓ nu«i ë çc trang

GÊu chã Ursus malayanus (Raffles, 1822) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: GÊucã yÕm h×nh ch÷ U mµquanh mâm th−êng më ®u«i dµi 30-70 mm, sä d§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tn¬i cao nhÊt. GÊu chã len¬i chóng lµm tæ ®Ó nggåm qu¶ c©y, ®éng vËt c«n trïng, ®Æc biÖt lµ onthÓ ¨n x¸c chÕt ®· thèinh÷ng loµi thó rõng ngugian mang thai 3 th¸ng. Ph©n bè: Burma, Th¸i laGi¸ trÞ sö dông: cã gi¸ S¸ch ®á ViÖt Nam (20002.3.6. Bé guèc ch½n Arti Gåm çc loµi thóngãn II vµ V bÐ, ngãn I ¨n thùc vËt, nhai l¹i thøc2.3.6.1. Bé phô kh«ng n Gåm çc loµi ¨n 44, d¹ dµy ®¬n (1 ng¨n).Lîn rõng Sus scrofa (Lin§Æc ®iÓm nhËn biÕt: L«m«ng nhá h¬n ®Çu ngùcsäc vµng s¸ng ch¹y däc300mm, bµn ch©n sau dµ120-150 mm, khÈu çi d§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ td¹ng gåm m¨ng tre nøakh«ng bÞ quÊy rÇy lîn th−êng lµ con çi vµ co®éng dôc. Lîn rõng sinhPh©n bè: ch©u ¢u, ch©u

(Wikipedia, 2008) chã lµ loµi gÊu nhá nhÊt, cã bé l«ng ng¾n mÞn, mµu ®en, m−ît. Ngùc

u vµng. §Çu trßn, mâm ng¾n, tai trßn vµ nhá, vïng l«ng tr¾ng xung réng lªn trªn hai m¾t. C¬ thÓ dµi 1.000-1.400 mm vµ nÆng 45-60 kg, µi 231-279 mm, gß m¸ réng 183-215 mm. Ëp tÝnh: GÊu chã sèng trong çc rõng c©y gç vµ cã thÓ sèng ë nh÷ng o trÌo giái, kiÕm ¨n chñ yÕu vµo ban ®ªm, thÝch nh÷ng cµnh c©y cao,

ñ, th−êng ®Ó l¹i dÊu khoan b»ng vuèt ®Æc thï trªn th©n c©y. Thøc ¨n kh«ng x−¬ng sèng vµ ®éng vËt cã x−¬ng sèng nhá. GÊu chã thÝch ¨n g, mèi, mËt ong vµ s©u bä nhiÒu h¬n çc loµi gÊu lín kh¸c, còng cã

. GÊu chã lµ loµi tÊn c«ng rÊt nhanh nh¹y v× vËy còng lµ mét trong y hiÓm nhÊt. GÊu chã sinh s¶n quanh n¨m, th−êng ®Î 2 con/løa, thêi

n, Malaysia, Borneo, Surmata trÞ khoa häc, cho nguyªn liÖu d−îc liÖu, da l«ng. T×nh tr¹ng b¶o tån: ): E. odactyla cã sè ngãn ch©n ch½n (th−êng lµ 4), ph¸t triÓn nhÊt lµ ngãn sè III, VI, thiÕu, ®Çu ngãn ch©n ®−îc bao b»ng guèc sõng, d¹ dµy ®¬n hay phøc, ¨n hay ¨n t¹p. Bé guèc ch½n cã 2 bé phô: Kh«ng nhai l¹i vµ nhai l¹i. hai l¹i Nonruminantia thùc vËt hay ¨n t¹p, kh«ng nhai l¹i thøc ¨n, bé r¨ng: 3.1.4.3/3.1.4.3. = ViÖt Nam chØ cã 1 hä lîn (Suidae) víi 1 loµi lîn rõng. naeus, 1758)

ng lîn rõng dµi, cøng vµ cã mµu ®en x¸m, l«ng g¸y dµy vµ rËm, phÇn , r¨ng nanh dµi ch×a ra khái m«i t¹o thµnh ngµ. Lîn rõng con cã nhiÒu th©n. C¬ thÒ dµi 1.350-1.500 mm vµ nÆng 40-200 kg, ®u«i dµi 200-i 110-140 mm, chiÒu cao tai 95-105 mm, sä dµi 285-310 mm vµ réng µi 200-220 mm. Ëp tÝnh: Lîn rõng sèng trong nhiÒu sinh c¶nh kh¸c nhau. Thøc ¨n ®a , qu¶ c©y, nÊm, rÔ cñ, giun ®Êt, r¾n, x¸c chÕt ®· thèi vµ chuét. Khi rõng kiÕm ¨n vµo ban ngµy, cã thÓ h×nh thµnh çc ®µn 20-100 con, n ch−a tr−ëng thµnh. Lîn rõng ®ùc th−êng kiÕm ¨n ®¬n ngoµi mïa s¶n quanh n¨m, mang thai 4 th¸ng, ®Î 1-2 løa/n¨m, 7-12 con/løa. ¸ vµ B¾c Phi, ViÖt Nam (çc tØnh miÒn nói vµ trung du).

30

Gi¸ trÞ sö dông: cho da l«ng, thùc phÈm; ñi ®Êt khi kiÕm ¨n lµm ®Êt t¬i xèp, l−îng ph©n vµ n−íc gi¶i th¶i ra lµm mµu mì ®Êt, tuy nhiªn còng g©y t¸c h¹i cho çc n−¬ng lóa, ng«, khoai, s¾n, m¨ng tre nøa. (¶nh: Tanya Dewey) 2.3.6.2. Bé phô nhai l¹i Ruminantia Gåm çc loµi thó cã guèc ¨n thùc vËt, nhai l¹i thøc ¨n, d¹ dµy nhiÒu ng¨n, bé r¨ng kh«ng cã r¨ng cöa. Thó nhai l¹i cã vai trß sinh th¸i vµ gi¸ trÞ kinh tÕ lín. ♦ Hä cheo cheo Tragulidae Thó nhá nhÊt trong bé Guèc ch½n, kh«ng cã sõng. Bé r¨ng thiÕu 0.1.3.3/0.1.3.3 = 28 chiÕc. D¹ dµy cã 3 ng¨n (tói cá, tói tæ ong, tói khÕ), thiÕu tói s¸ch. Cheo cheo Tragulus javanicus (Osbeck, 1765) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Thó nhá®Þa lý. L−ng cã mµu hung ®ál«ng mµu tr¾ng hoÆc vµng, chr¨ng nanh hµm trªn ph¸t triÓn®u«i dµi 50-80 mm, bµn ch©nvµ réng 37-40 mm, khÈu çi d§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnc©y hay khe ®¸. KiÕm ¨n chñnon. Nh÷ng con cheo cheo ctrªn nÒn ®Êt. Khi nghØ ng¬i, cth¸ng 4-6, mang thai 120-130Ph©n bè: Ên §é, th¸i lan, §«T©y Nguyªn vµ §«ng Nam béGi¸ trÞ sö dông: cã gi¸ trÞ k(2000): V. ♦ Hä h−¬u x¹ Moschidae Gåm çc loµi guèc chgi÷a rèn vµ c¬ quan sinh dôc

(¶nh: Chan Kwok Wai) , chiÒu ngang vai 0,2 m. Bé l«ng rÊt kh¸c nhau phô thuéc vÞ trÝ

, cã 3 d¶i l«ng tr¾ng t¹o thµnh h×nh ch÷ T d−íi cæ. PhÇn bông cã ©n m¶nh kh¶nh, ch©n sau dµi h¬n ch©n tr−íc, ®Çu nhá, tai lín, 2 ch×a ra ngoµi m«i. C¬ thÓ dµi 400-490 mm vµ nÆng 1,5-2,5 kg, sau dµi 100-120 mm, chiÒu cao tai 35-50 mm, sä dµi 83-90 mm µi 45-55mm.

h: Cheo cheo sèng trong çc khu rõng kh¸c nhau, ngñ trong hèc yÕu vµo ban ®ªm, thøc ¨n gåm mÇm cá non, qu¶ c©y, chåi vµ l¸ ¸i cã tËp tÝnh ®Æc biÖt lµ thØnh tho¶ng gâ nhÞp nhµng 2 ch©n sau heo cheo cã t− thÕ ngåi xæm rÊt ®éc ®¸o. Sinh s¶n tËp trung vµo ngµy, ®Î 1 løa/n¨m, 1 con/løa. ng D−¬ng, Malaysia, Indonesia, ViÖt Nam (çc tØnh miÒn Trung, .

hoa häc vµ th−¬ng m¹i. T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á ViÖt Nam

½n ¨n thùc vËt, nhai l¹i, kh«ng cã sõng, Con ®ùc cã tuyÕn x¹ n»m ngoµi.

31

H−¬u x¹ Moschus brezovskii (Flerov) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: H−¬u x¹ cã bé l«ng dµy, rËm, mµu n©u s¸ng phít ®en nhung. Ch©n cao m¶nh kh¶nh. Con ®ùc cã r¨ng nanh dµi (9-10 cm) ch×a ra khái m«i, cã tuyÕn x¹. Tói x¹ h×nh trßn, h¬i phång lªn, quanh miÖng tói cã l«ng nhá mäc dµy. C¬ thÓ dµi 900 mm, nÆng 14 kg. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: H−¬u x¹ lµ loµi thó ®iÓn h×nh cña sinh c¶nh rõng trªn nói ®¸ v«i, kh«ng sèng ë rõng nói ®Êt, ho¹t ®éng trong mét khu vùc æn ®Þnh. §i ®¬n, kiÕm ¨n vµo ban ®ªm (chñ yÕu lµ ®Çu tèi vµ gÇn s¸ng). Vµo mïa hÌ, ngµy nghØ trªn nh÷ng t¶ng ®¸ ph¼ng, mïa ®«ng nghØ trong hang, nhai l¹i thøc ¨n. Ho¹t ®éng trªn nói ®¸ nhanh nhÑn vµ chÝnh x¸c. Thøc ¨n lµ rªu, ®Þa y, çc loµi cá vµ l¸ c©y. H−¬u x¹ th−êng ®Î vµo th¸ng 3-5. Ph©n bè: Trung Quèc, TriÒu Tiªn, M«ng Cæ, ViÖt Nam (Trïng Kh¸nh-Cao B»ng, H÷u lòng-L¹ng S¬n). Gi¸ trÞ sö dông: cã gi¸ trÞ khoa häc, th−¬ng m¹i vµ d−îc liÖu (x¹ h−¬ng). H−¬u x¹ ®ang cã nguy c¬ bÞ tiªu diÖt, Nhµ n−íc cÊm s¨n b¾n, cÇn b¶o vÖ sinh c¶nh ®Ó phôc håi sè l−îng. ♦ Hä sõng ®Æc Cervidae Gåm çc loµi thó guèc ch½n, ¨n thùc vËt, nhai l¹i, d¹ dµy cã 4 ng¨n (tói cá, tói tæ ong, tói l¸ s¸ch vµ tói mói khÕ). Bé r¨ng thiÕu 0.1.3.3/3.1.3.3 = 34 chiÕc, con ®ùc cã sõng. Sõng ®Æc, ph©n nh¸nh, rông vµ thay thÕ hµng n¨m. ViÖt Nam cã 7 loµi. Nai Cervus unicolor (Kerr, 1792)

(¶nh cña t¸c gi¶, 2008) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Nai lµ loµi lín nhÊt trong hä. L«ng ng¾n, dµy, mµu n©u tèi. Con ®ùc tr−ëng thµnh cã bêm dµy. Mïa ®«ng l¹nh, l«ng mäc dµy h¬n vµ cã mµu s¸ng h¬n. §u«i ng¾n, mÆt d−íi ®u«i vµ mÆt trong çc chi sau cã l«ng mµu tr¾ng. Nai ®ùc cã sõng (g¹c), sõng cã nhiÒu biÕn thÓ nh−ng th−êng cã 3 nh¸nh. Sõng cña con ®ùc tr−ëng thµnh cã thÓ dµi tíi gÇn 1 m (®o däc theo ®−êng cong ngoµi). C¬ thÓ dµi 1.800-2.100 mm, nÆng 100-200 kg, dµi ®u«i 210-270 mm, bµn ch©n sau dµi 380-550 mm, chiÒu cao tai 160-200 mm, sä dµi 350-410 mm vµ réng 160-175 mm, khÈu çi dµi 200-245 mm. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Nai sèng trong nhiÒu sinh c¶nh nh−ng −a thÝch rõng c©y gç, vµ cã thÓ thÊy trong rõng rËm ch−a bÞ t¸n ph¸. Nai cã xu h−íng kiÕm ¨n trong nh÷ng khu vùc cã c©y bôi vµ nh÷ng n¬i cã c©y t¸i sinh. Khi mäc sõng chóng cÇn l−îng can xi lín vµ do ®ã th−êng ®i t×m n¬i cã muèi ®Ó ¨n. Nhu cÇu uèng n−íc rÊt cao, ®«i khi chóng ph¶i ®i rÊt xa ®Ó kiÕm n−íc uèng. Nai kiÕm ¨n vµo ban ®ªm, ngµy nghØ trong n¬i Èn n¸u, sèng dµn 2-3 con. Thøc ¨n lµ çc lo¹i cá, l¸, mÇm, c©y bôi, c©y t¸i sinh vµ mét sè lo¹i qu¶ rõng. Nh÷ng con ®ùc ®¸nh nhau ®Ó tranh dµnh con çi vµo thêi gian cuèi n¨m, mïa sinh s¶n vµo nh÷ng th¸ng m¸t trêi, tËp trung vµo mïa xu©n vµ thu, mang thai 6-7 th¸ng, ®Î 1 løa/n¨m, 1 con/løa. Nai con ë víi mÑ 1 n¨m hoÆc l©u h¬n, tr−ëng thµnh sinh dôc sau 2 n¨m tuæi. Ph©n bè: Sri Lanka, §«ng Ên §é tíi Nepan, Nam Trung Quèc, §«ng D−¬ng, Malaysia, Indonesia, Philippin, ViÖt Nam (rõng däc biªn giíi phÝa T©y). Gi¸ trÞ sö dông: cho da l«ng, thùc phÈm vµ d−îc liÖu (nhung, sõng), nai cã thÓ nu«i nhèt.

32

H−¬u vµng Cervus porcinus (Zimmermann) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: H−¬u vµng nhá h¬n Nai. Bé l«ng dµy, ng¾n, mµu h¹t dÎ, bông nh¹t mµu h¬n. Sõng thon nhá, cã 3 nh¸nh m¶nh, mµu n©u nh¹t, ®Õ sõng ng¾n. C¬ thÓ dµi 1500 mm, nÆng 60 kg. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: H−¬u vµng sèng trong çc sinh c¶nh rõng th−a, tho¸ng, Èm, n¬i cã nhiÒu s«ng hå, ®Çm lÇy. Sèng ®µn, thÝch ng©m m×nh trong bïn. KiÕm ¨n ®ªm, thøc ¨n lµ cá, chåi bóp non nhiÒu loµi thùc vËt. H−¬u vµng ghÐp ®«i vµo th¸ng 9-10, mang thai 8 th¸ng, ®Î 1 løa/n¨m, 1 con/løa. Ph©n bè: B¾c Ên §é, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, §«ng D−¬ng, ViÖn nam (T©y nguyªn, §ång Nai). Gi¸ trÞ sö dông: cho da l«ng, thùc phÈm vµ d−îc liÖu, lµ thó quý hiÕm vµ ®Æc s¶n cña §«ng Nam ¸, ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng ë n−íc ta.

(¶nh: Campuchia) Cµ toong Cervus eldi (M’Clelland) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Bé l«ng dµy, mÒm, mµu vµng nh¹t. Con ®ùc cã sõng rÊt ph¸t triÓn, nh¸nh mäc dµi vµ cong ch×a ra phÝa tr−íc mÆt. Mót sõng chÝnh dÑt, to vµ chia nhiÒu nh¸nh nhá. Cµ Toong nhá h¬n Nai, nÆng 100 kg, dµi th©n 1800 mm. §Æc ®iÓmsinh th¸i vµ tËp tÝnh: Cµ toong chØ sèng trong çc rõng th−a cã ®Þa h×nh b»ng ph¼ng. Sèng ®µn, kiÕm ¨n vµo s¸ng sím vµ chiÒu tèi trªn çc b·i cá gÇn rõng hoÆc d−íi t¸n rõng. Thøc ¨n lµ cá vµ mét Ýt chåi l¸ c©y rõng. Theo Charles Dumuas (1943), cµ toong mang thai 8 th¸ng, mïa ®éng dôc vµo th¸ng 3, 4, ®Î con vµo th¸ng 10, 11, ®Î 1 con/løa. Ph©n bè: B¾c Ên §é, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, Campuchia, ViÖt Nam (Sa ThÇy-Kontum, Suèi Trai-Kh¸nh Hoµ, Nam Çt Tiªn-§ång nai). (¶nh: Gerald Cubitt)

Gi¸ trÞ sö dông: lµ thó quý hiÕm vµ ®Æc h÷u cña §«ng Nam ¸ vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i lín, ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng ë n−íc ta. Nhµ n−íc ®ang tiÕn hµnh çc biÖn ph¸p b¶o tån vµ nu«i cøu hé ë rõng cÊm Yok®«n, Suèi Trai. H−¬u sao Cervus nippon (Temminck) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Bé l«ng dµy, ng¾n, mÞn, mµu vµng. Hai bªn th©n cã çc ®èm l«ng mµu tr¾ng gäi lµ sao. L«ng bông mµu tr¾ng ®ôc. §Çu nhá, tai to. Con ®ùc mang cÆp sõng 4 nh¸nh. C¬ thÓ dµi 1.400 mm, nÆng 60 kg.

33

Gi¸ trÞ sö dông: cã gi¸ trÞ kinh tÕ lín, ®Æc biÖt lµ nhung, sõng. CÇn ph¸t triÓn nu«i H−¬u sao ®Ó phôc håi nguån gen quÝ hiÕm vµ t¨ng thu nhËp. H−¬u sao ngoµi tù nhiªn ®· bÞ tuyÖt chñng. HiÖn nay chóng ®ang ®−îc nu«i ë V−ên Quèc gia Cóc Ph−¬ng, V−ên Quèc gia Çt bµ vµ nhiÒu c¬ së quèc doanh, t− nh©n ë Quúnh L−u-NghÖ An, H−¬ng S¬n-Hµ Tünh, HiÕu L©m-B×nh Ph−íc). Ho½ng Muntiacus muntj §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Honhá, ®Õ sõng cao, cã gê bÑn vµ d−íi ®u«i cã mµ210 mm, bµn ch©n sau dçi dµi 114-137 mm, gß §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËsau n−¬ng rÉy. Ho½ng ®c©y, m¨ng tre nøa vµ nh®Î 1 løa/n¨m, 1 con/løa,Ph©n bè: tõ Sri Lanka, Indonesia, ViÖt Nam (çGi¸ trÞ sö dông: cho da (2000): V. ♦ Hä sõng rçng Bovidae Gåm çc loµi ththiÕu 0.0.3.3/3.1.3.3 = 3thÕ hµng n¨m. Çc loµi bBß tãt Bos gaurus (Smith§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Bß trë xuèng cña 4 ch©n gä®−îc sinh ra cã mµu vµmµu ®en. CÆp sõng to, gphÝa tr−íc. Sõng dµi 20

(¶nh: NguyÔn ThÞ Thiªn H−¬ng) ak (Zimmermann, 1780)

(¶nh: Adria Jackson) ½ng lµ loµi h−¬u nhá, cã cÆp sõng ®Æc thï dµi 15 cm, sõng cã 2 nh¸nh x−¬ng mÆt râ rÖt. Bé l«ng ng¾n, dµy, mµu n©u nh¹t. C»m, häng, bông, u tr¾ng ®ôc. C¬ thÓ dµi 810-1.150 mm, nÆng 16-35 kg, ®u«i dµi 125-µi 190-290 mm, chiÒu cao tai 85-140 mm, sä dµi 205-220 mm, khÈu m¸ réng 72-90 mm, chiÒu cao vai 500 mm. p tÝnh: Ho½ng th−êng sèng trong çc khu rõng thø sinh, rõng phôc håi i ®¬n, kiÕm ¨n ®ªm, thøc ¨n lµ cá, mÇm c©y, ®ät non, cµnh c©y, qu¶ iÒu lo¹i hoa mµu. §éng dôc vµo çc th¸ng 7, 8, mang thai 6-6,5 th¸ng, ®Î vµo çc th¸ng 2, 3. Nam Ên §é tíi Nepan, Nam Trung Quèc, §«ng D−¬ng, Malaysia, c tØnh cã rõng). l«ng, thùc phÈm vµ d−îc liÖu. T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á ViÖt Nam

ó guèc ch½n, kÝch th−íc c¬ thÓ lín, ¨n thùc vËt vµ nhai l¹i. Bé r¨ng 2 chiÕc. D¹ dµy 4 ng¨n. Sõng rçng, kh«ng ph©n nh¸nh vµ kh«ng thay ß cã gi¸ trÞ sinh th¸i vµ kinh tÕ lín. ViÖt Nam cã 3 gièng, 5 loµi. , 1827) tãt cã c¬ thÓ lín, bé l«ng ®en bãng ¸nh sanh nh− tr©u, phÇn tõ ®Çu gèi i lµ “tÊt ch©n”, cã mµu ghi vµng (gièng mµu l«ng tr¸n). Con non míi ng, l«ng däc sèng l−ng cã mµu sÉm, sau 4-5 th¸ng chuyÓn dÇn sang èc sõng h×nh «van xanh nh¹t, cong vµo trong, mòi sõng h¬i h−íng vÒ -25 cm, kh«ng kÓ gèc sõng. C¬ thÓ dµi 2.500-3.000 mm, nÆng 800-

34

1.000 kg, ®u«i dµi 700-1.050 mm, chiÒu cao tai 300-350 mm, sä dµi 500-520 mm vµ réng 280-290 mm, khÈu çi dµi 300-310 mm, chiÒu cao vai 1.700-1.870 mm. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Bß tãt sèng trong rõng rông l¸ hoÆc rõng th−êng xanh vµ gÇn nh÷ng kho¶ng rõng trèng cã cá mäc, cã thÓ sèng ë ®é cao 1,800 m. Bã tãt ¨n cá vµ −a thÝch cá xanh, chóng còng ¨n cã kh«, th¶o d−îc vµ mét sè lo¹i l¸ c©y. Khi kh«ng bÞ quÊy rÇy, Bß tãt chñ yÕu ho¹t ®éng vµo lóc hoµng h«n, nghØ ng¬i c¶ ngµy, th−êng ®i liÕm muèi, sèng ®µn 2-40 con. Bß tãt cã tæ chøc x· héi phøc t¹p. §µn bß cã con ®ùc tr−ëng thµnh th−êng giao tranh víi nh÷ng con ®ùc giµ trong mïa giao phèi ®Ó tranh giµnh con çi. Bß tãt khoÎ vµ cã thÓ b¶o vÖ ®−îc b¶n th©n chèng l¹i thó ¨n thÞt lín nh− hæ, b¸o. Ph©n bè: Ên §é, Nepan, §«ng Nam ch©u ¸, ViÖt Nam (däc biªn giíi ViÖt-Lµo-Campuchia tõ Lai Ch©u ®Õn S«ng bÐ, §ång nai. Gi¸ trÞ sö dông: cho da l«ng, thùc phÈm, d−îc liÖu (x−¬ng, mËt). T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á ViÖt Nam (2000): E.

(Wikipedia, 2008) Bß rõng Bos javanicus (D’Alton, 1823) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Bß rõng tr«ng gièng bß nhµ, cã m¶ng l«ng tr¾ng ë m«ng. L«ng mµu hung ®á s¸ng, tõ ®Çu gèi ch©n trë xuèng cã mµu tr¾ng, xung quanh mâmm cã 1 vÖt l«ng tr¾ng. Con ®ùc cã mµu l«ng n©u tèi h¬n con çi vµ trë nªn tèi h¬n khi chóng cµng giµ. MÆt c¾t cña phÇn ®Õ sõng cã h×nh trßn. C¬ thÓ dµi 1.900-2.250 mm, nÆng 600-800 kg, ®u«i dµi 650-700 mm, chiÒu cao tai 250-300 mm, chiÒu cao vai 1.550-1.650 mm, sä dµi 470 mm, gß m¸ réng 210-225 mm. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµkho¶ng trèng h¬n bß tãvµo ban ®ªm. Bß rõng skh¸c sèng ®¬n hoÆc sècã thÓ sinh s¶n hµng n¨Ph©n bè: Myanma, Th¸§¾c L¾c, B×nh Ph−íc, LGi¸ trÞ sö dông: cho thtriÓn khai x©y dùng cThuËn H¶i ®Ó b¶o vÖ bß

tËp tÝnh: Bß rõng thÝch ¨n cá h¬n chåi non nªn cã su h−íng sèng ë t. Do søc Ðp cña n¹n s¨n b¾n, bß rõng ®· trë thµnh loµi thó ho¹t ®éng èng thµnh tõng ®µn víi duy nhÊt cã 1 con ®ùc sinh s¶n, nh÷ng con ®ùc ng trong ®µn toµn bß ®ùc. Mïa sinh s¶n vµo th¸ng 5-6, ®Î 1-2 con/løa, m, thêi gian mang thai 9,5-10 th¸ng. i Lan, §«ng D−¬ng, Malaysia, Indonesia, ViÖt Nam (Kontum, Gia Lai, ©m §ång, §ång Nai.

ùc phÈm, da l«ng, cã gi¸ trÞ khoa häc b¶o tån nguån gen. ViÖt Nam ®· ¸c khu rõng cÊm Yok®«n-§¾c L¾c, Cr«ngtrai-Kh¸nh hoµ, nói ¤ng- rõng.

35

Tr©u rõng Bubalus arnee (Linnaeus, 1758) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Tr©u rõng rÊt gièng tr©u nhµ, nh−ng to, nhanh nhÑn vµ nÆng h¬n. Tr©u rõng cã sõng dµi, mÆt c¾t ngang cña sõng cã h×nh tam gi¸c. L«ng d−íi gèi mµu h¬i ghi. C¬ thÓ dµi 2,400-2.800 mm, nÆng 800-1.200 kg, ®u«i dµi 600-850 mm, chiÒu cao tai 200-300 mm, sä dµi 550 mm, chiÒu cao vai 1.600-1.900 mm.

(V−ên Quèc gia Kazirang, Assam) §Æc ®iÓm s nh th¸i vµ tËp tÝnh: Tr©u rõng thÝch nh÷ng çnh rõng trèng vµ nh÷ng tr¶ng cá voi gÇn çc ®Çm lÇy, n¬i chóng cã thÓ ng©m m×nh th−êng xuyªn trong bïn, thÝch ¨n cá vµ chØ ¨n chåi non khi cá khan hiÕm. Chóng rÊt liÒu lÜnh vµ dËm ch©n xuèng ®Êt khi thÊy thó lín vµ con ng−êi. Khi bÞ th−¬ng chóng cã thÓ trë nªn rÊt nguy hiÓm víi kÎ tÊn c«ng. Sinh s¶n vµo mïa m−a, mang thai 10 th¸ng.

i

Ph©n bè: Nepan, Ên §é, Myanma, Sri Lanka, Th¸i lan, Indonesia, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (§¾c L¾c, §ång Nai, Bµ Rþa-Vòng Tµu (C«n §¶o), Phó Quèc-Kiªn Giang. Gi¸ trÞ sö dông: Tr©u rõng lµ tæ tiªn cña tr©u nhµ nªn lµ nguån gen quý hiÕm. Do søc Ðp s¨n b¾n vµ chuyÓn sinh c¶nh rõng sang ®Êt sö dông cho con ng−êi, Tr©u rõng ®ang ®−¬ng ®Çu víi sù ®e do¹ tuyÖt chñng toµn cÇu. T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch §á ViÖt Nam (2000): E. 2.3.7. Bé mãng guèc ngãn lÎ Perissodactyla Gåm çc loµi thó lín ¨n thùc vËt. Ch©n tr−íc cã 4, 3 hoÆc 1 ngãn, ch©n sau cã 3 hay 1 ngãn. Th−êng chØ cã ngãn III ph¸t triÓn, çc ngãn kh¸c bÐ hoÆc tiªu gi¶m. §Çu ngãn cã guèc. ThiÕu x−¬ng ®ßn trong ®ai tr−íc. Bé r¨ng kh«ng ®Òu, r¨ng nanh nhá hay thiÕu, d¹ dµy ®¬n. Con çi cã mét ®«i vó ngùc. Bé mãng guèc ngãn lÎ cã 3 hä: heo vßi (Tapiridae), ngùa (Equidae), tª gi¸c (Rhinocerotidae). heo vßi vµ ngùa kh«ng cßn ë rõng n−íc ta. Hä tª gi¸c Rhinocerotidae Gåm thó guèc lÎ lín ®i b»ng ngãn, thiÕu r¨ng nanh, bé r¨ng (2-0).0.4.3/(2-0).0.4.3 = 36 (28) chiÕc. ThÕ giíi cã 5 loµi, ViÖt Nam cã 2 loµi nh−ng 1 loµi ®· bÞ tuyÖt chñng. Tª gi¸c mét sõng ViÖt nam Rhinoceros sondaicus annamiticus (Desmarest, 1822) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Tª gi¸c cã 1 sõng vµ 3 nÕp da gÊp qua l−ng, 1 nÕp da gÊp ë phÝa tr−íc vai, m«i trªn nhän, c¬ thÓ cã mµu ghi tèi. ChiÒu cao vai 110-130 cm, nÆng 650-800 kg.

(Ph¹m nhËt vµ ctv, 2001)

36

§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Tª gi¸c mét sõng sèng ®¬n lÎ vµ cùc kú nh¹y c¶m víi ho¹t ®éng cña con ng−êi, ho¹t ®éng vµo ban ®ªm, cã thÓ ®i qu·ng ®−êng dµi trong thêi gain ng¾n. Thøc ¨n gåm m¨ng tre, cµnh con, l¸ non vµ qu¶ cña mét sè loµi c©y, cÇn ®Õn nh÷ng ®iÓm muèi kho¸ng ®Ó bæ sung mét sè kho¸ng chÊt c¬ b¶n, thÝch ®Çm m×nh trong nh÷ng vòng bïn n«ng. Thêi gian mang thai kho¶ng 16 th¸ng, 4-5 n¨m míi ®Î 1 lÇn. Ph©n bè: Loµi tª gi¸c 1 sõng chØ cã ë V−ên Quèc gia Ujung Kulon (Indonesia) vµ V−ên Quèc gia çt Tiªn nh−ng thuéc 2 ph©n loµi kh¸c nhau. Gi¸ trÞ sö dông: lµ d−îc liÖu quý cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i (ch÷a liÖt d−¬ng, trÞ ®éc, ch÷a sèt, viªm mµng n·o). Da tª gi¸c cã t¸c dông ch÷a r¾n c¾n. Sè l−îng Tª gi¸c mét sõng ViÖt Nam rÊt thÊp (5-7con). NÕu kh«ng cã nh÷ng biÖn ph¸p b¶o tån khÈn cÊp vµ quyÕt liÖt th× thÕ giíi sÏ mÊt ®i ph©n loµi tª gi¸c nµy trong t−¬ng lai gÇn. 2.3.8. Bé cã vßi Proboscidea Lµ thó lín nhÊt trªn c¹n, ¨n thùc vËt, chi 5 ngãn ch©n, guèc nhá, bé r¨ng 1.0.3.3/0.0.3.3 = 26 chiÕc. Trªn thÕ giíi chØ cßn 1 hä voi (Elephantidae) víi 2 loµi: voi ch©u Phi (Loxodonta africana) vµ voi ch©u ¸ (Elephas maximus). Voi ch©u ¸ Elephas maximus (Linnaeus, 1758) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Voi ch©u ¸ nhá h¬n voi ch©u Phi (voi ch©u Phi c¶ voi ®ùc vµ voi çi ®Òu cã ngµ). Voi ch©u ¸ cã chiÒu cao d−íi 3 m, mµu da ghi tèi ®Õn n©u tèi. Voi con cã l«ng míi sinh th« vµ cøng, khi tr−ëng thµnh líp l«ng nµy sÏ rông bít. Hai r¨ng cöa cña voi ®ùc ph¸t triÓn thµnh ngµ dµi (1 m tÝnh tõ m«i), voi çi kh«ng cã ngµ. C¬ thÓ dµi 4.000-6.000 mm, nÆng 3.500-5.000 kg, ®u«i dµi 1.000-1.500 mm, bµn ch©n sau dµi 400-500 mm, chiÒu cao tai 650-850 mm. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Voi ch©u ¸ ®· tõng sèng trong mét sè lo¹i sinh c¶nh tõ savannah ®Êt thÊp ®Õn vïng rõng nói. Mçi ç thÓ cÇn tíi 150 kg thøc ¨n/ngµy, chñ yÕu lµ cá. Voi di chuyÓn theo mïa ®Ó kiÕm ®ñ thøc ¨n. Voi còng thÝch ¨n qu¶ rõng vµ bæ sung muèi kho¸ng ë nh÷ng n¬i liÕm muèi. Khi buéc ph¶i sèng gÇn ng−êi, thØnh tho¶ng voi ph¸ ho¹i mïa mµng dÉn ®Õn nh÷ng xung ®ét ng−êi-voi. Voi çi vµ voi non sèng thµnh ®µn gia ®×nh mÉu hÖ (th−êng cã 6 con, tr−íc ®©y ®µn voi cã sè l−îng lín h¬n), nh÷ng con ®ùc tr−ëng thµnh sèng ®¬n hay sèng thµnh ®µn nhá vµ kh«ng cã quan hÖ th−êng xuyªn víi con çi. Voi ch©u ¸ mang thai 21-25 th¸ng, ®Î 1 con/løa, mét ®êi voi mÑ chØ ®Î 7-8 con. (Wikipedia, 2008) Ph©n bè: ch©u ¸, ViÖt Nam (chñ yÕu ë rõng däc biªn giíi phÝa T©y). Gi¸ trÞ sö dông: Voi thuÇn ho¸ ®−îc sö dông trong qu©n sù, giao th«ng, l©m nghiÖp, n«ng nghiÖp vµ cã gi¸ trÞ xuÊt khÈu, ngµ voi rÊt quý vµ cã gi¸ trÞ ®Ó lµm ®å mü nghÖ th−¬ng m¹i. T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á ViÖt Nam (2000): V, S¸ch ®á ThÕ giíi (IUCN, 2000): EN. 2.3.9. Bé linh tr−ëng Primates Bé linh tr−ëng hay khØ hÇu gåm thó ®i b»ng bµn, thÝch nghi víi ®êi sèng trªn c©y. Chi 5 ngãn, ngãn I (ngãn çi) xÕp ®èi diÖn víi çc ngãn cßn l¹i nªn kh¶ n¨ng cÇm n¾m tèt h¬n. Mét sè Ýt loµi cã vuèt, ®a sè çc loµi ngãn cã mãng. Hép sä lín (so víi kÝch th−íc c¬ thÓ), mÆt ng¾n vµ h×nh thµnh chiÒu th¼ng ®øng. æ mÆt h−íng vÒ phÝa tr−íc. X−¬ng ®ßn ë ®ai tr−íc cã kiÓu khíp ®Æc biÖt t¹o thuËn lîi cho ®a d¹ng hãa çc ho¹t ®éng ngang cña 2 chi tr−íc. N·o bé

37

rÊt ph¸t triÓn, thïy khøu gi¸c bÐ, 2 b¸n cÇu n·o lín. HÇu hÕt çc loµi cã 1 vó ngùc, th−êng ®Î 1 con. KhØ hÇu ph©n bè kh¾p çc n−íc nhiÖt ®íi ch©u ¸, ch©u Phi vµ ch©u Mü. ViÖt Nam cã 14 loµi thuéc 3 hä cña 2 bé phô. 2.3.9.1. Bé phô b¸n cÇu Prosimii ♦ Hä cu li Lemuridae Gåm çc loµi Linh tr−ëng nguyªn thñy, ®Çu trßn, mâm kh¸ dµi, chi 5 ngãn, ngãn çi cã vuèt. Bé r¨ng 2.1.3.3/2.1.3.3 = 36 chiÕc. ViÖt Nam cã 2 loµi. Cu li nhá Nycticebus pygmaeus (Bonhote, 1907)

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Lµ lol−ng th−êng cã d¶i l«ng n©non. R¨ng hµm thø hai línch©n sau mãng ph¸t triÓn t18-23 mm, bµn ch©n sau dréng 34,5-80 mm. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp gç ®Õn rõng tre nøa, ho¹t ®lµ c«n trïng, qu¶ mÒm, nhùsinh s¶n vµo çc th¸ng 10, Ph©n bè: §«ng D−¬ng, ViÖGi¸ trÞ sö dông: lµ loµi ®Æctrïng ph¸ ho¹i c©y rõng. TThÕ giíi (IUCN, 2000): VUCuli lín Nycticebus coucan§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Cu li ®á, däc sèng l−ng mµu x¸m

§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp t

(Wikipedia, 2008) µi thó nhá. L«ng mµu hung ®á, ®iÓm s−¬ng hai bªn cæ, däc sèng u, nh−ng d¶i l«ng nµy cã thÓ mê nh¹t vµ kh«ng cã ë nh÷ng con thó nhÊt. Xung quanh 2 m¾t cã ®−êng viÒn n©u sÉm. Ngãn thø hai cña hµnh vuèt dµi. C¬ thÓ dµi 260-340 mm, nÆng 0,45-0,65 kg, ®u«i dµi µi 45-54 mm, chiÒu cao tai 21-26 mm, sä dµi 50-122 mm, gß m¸

tÝnh: Cu li nhá sèng trong nhiÒu sinh c¶nh rõng kh¸c nhau, tõ rõng éng ban ®ªm, kiÕm ¨n ®¬n lÎ hoÆc theo nh÷ng nhãm nhá. Thøc ¨n a c©y. Ngµy ngñ trong çc bäng c©y hay trªn çc cµnh c©y to. Mïa

11 vµ 12, mang thai 188 ngµy, ®Î 1 løa/n¨m, 1-2 con/løa. t Nam (çc tØnh cã rõng). h÷u cña ViÖt Nam, cã gi¸ trÞ khoa häc, Culi nhá ¨n nhiÒu loµi c«n ×nh tr¹ng b¶o tån: Héi nghÞ Linh tr−ëng ViÖt Nam (1998), S¸ch ®á . g (Fischer) lín nÆng 0,8 kg.cã bé l«ng dµy, mÒm, mÞn, mµu r©u ng« hay vµng tro, hoe ®á ë h«ng vµ 2 chi sau, ngùc x¸m, bông vµng ®á nh¹t.

(¶nh: Liz Ballenger, 2008)Ýnh: c¬ b¶n gièng cu li nhá.

38

Ph©n bè: Assm, Ên §é, MiÕn ®iÖn, Th¸i Lan, §«ng D−¬ng, Malaysia, Indonesia, Philippin, ViÖn Nam (çc tØnh cã rõng ë miÒn B¾c). Gi¸ trÞ sö dông: Cu li lín lµ ®Æc s¶n cña §«ng Nam ¸ vµ rÊt cã Ých cho l©m nghiÖp, sè l−îng Ýt vµ ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng, cÊm s¨n b¾n. 2.3.9.2. Bé phô khØ v−în Smioidae ♦ Hä khØ Cercopithecidae Gåm nhiÒu loµi ¨n t¹p hay ¨n thùc vËt. N·o bé rÊt ph¸t triÓn. Bé x−¬ng mÆt h×nh thµnh râ rµng vµ h−íng vÒ phÝa tr−íc. MÆt Ýt hoÆc trôi l«ng, chi vµ ®u«i dµi. Bé r¨ng 2.1.2.3/2.1.2.3 = 32 chiÕc, r¨ng cöa to, r¨ng nanh h×nh nãn. Con çi cã 1 ®«i vó ngùc. Cã chu kú no·n (chu kú kinh nguyÖt) hµng th¸ng, cã tói m¸ vµ chai m«ng. KhØ vµng Macaca mulatta (Zimmermann, 1780) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Lth¸ng 1, máng bít vµ s−ên, m«ng vµ ®ïi cã §u«i dµi gÇn b»ng 1/2189-305 mm, bµn ch©nkhÈu çi dµi 31,2-52,2 §Æc ®iÓm sinh th¸i vµn−¬ng rÉy ¨n hoa mµu,tr−a nghØ. Thøc ¨n gåmPh©n bè: Afganistan, ÊD−¬ng, ViÖt Nam (tõ bGi¸ trÞ sö dông: cã gi¸ bÖnh), thùc phÈm vµ thB¶n Sen-Qu¶ng Ninh, LR, S¸ch ®á ThÕ giíi (KhØ céc Macaca arctoid§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Lth−êng cã mµu n©u, l«nmµy næi râ. Da mÆt xun¬i). §u«i rÊt ng¾n. Nhkg, ®u«i dµi 30-35 mm45 mm, sä dµi 940-1.36§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ 25 con. Ho¹t ®éng banhoÆc trong hang ®¸. Thth¸ng 2 ®Õn th¸ng 10, c®Î 1 con.

(¶nh: Joshua Seinfeld, 2008) −ng mµu n©u nh¹t, phít x¸m ë vai, bé l«ng ®Çy ®ñ gi÷a th¸ng 11 vµ xÊu ®i gi÷a th¸ng 6 vµ th¸ng 7 khi thay l«ng. Th©n sau: phÝa sau cïa mµu hung ®á, bông tr¾ng ngµ, chai mong ®á, quanh chai m«ng trÇn. chiÕu dµi c¬ thÓ. C¬ thÓ dµi 320-619 mm, nÆng 3,8-8,2 kg, ®u«i dµi sau dµi 115-175 mm, chiÒu cao tai 25-58 mm, sä dµi 94,5-122 mm,

mm, gß m¸ réng 60-64,5 mm. tËp tÝnh: KhØ vµng sèng trong çc kiÓu rõng kh¸c nhau vµ th−êng ra sèng ®µn (30-40 con-tr−íc ®©y, 7-14 con-ngµy nay), kiÕm ¨n ban ngµy, qu¶, h¹t, l¸ non, m¨ng, c«n trïng vµ çc ®éng vËt nhá kh¸c. n §é, Nepan, Assam, Myanma, Nam Trung Quèc, Th¸i Lan, §«ng

iªn giíi phÝa B¾c ®Õn Gia Lai). trÞ cao trong y häc (thö nghiÖm y sinh häc, bµo chÕ v¸c xin, thuèc ch÷a −¬ng m¹i. Tõ 1970 trë l¹i ®©y cã mét sè c¬ së nu«i khØ vµng (§¶o RÒu, ChiÒng Sinh-S¬n La). T×nh tr¹ng b¶o tån: S¸ch ®á ViÖt Nam (2000): IUCN, 2000): LR-NT. es (Geoffroy, 1831)

«ng trªn th©n thay ®æi tõ vµng r©u ng« ®Õn n©u hoÆc ®en, nh−ng l«ng g bông nh¹t mµu, l«ng mÆt l−a th−a, xung quanh tr¸n da trÇn, gê l«ng

ng quanh m¾t vµ trªn gß m¸ ®á thÉm (da mÆt còng cã thÓ ®en ë mét sè ÷ng con nhá sinh ra cã mµu tr¾ng. C¬ thÓ dµi 485-700 mm, nÆng 8-16

(biÕn ®éng 4-69 mm), bµn ch©n sau dµi 145-177 mm, chiÒu cao tai 24-0 mm, khÈu çi dµi 50-61 mm, gß m¸ réng 85-94 mm.

tËp tÝnh: KhØ céc sèng trong çc kiÓu rõng kh¸c nhau, sèng theo ®µn 5- ngµy, kiÕm ¨n trªn mÆt ®Êt nhiÒu h¬n trªn c©y. Ban ®ªm ngñ trªn c©y øc ¨n bao gåm chñ yÕu lµ l¸ qu¶ vµ h¹t. KhØ céc sinh s¶n tËp trung tõ hu kú kinh no·n 29 ngµy, mang thai kho¶ng 168 ngµy. Mçi løa th−êng

39

Ph©n bè: Nam Trung Quèc, Assam, Myanma, Th¸i Lan, §«ng D−¬ng, B¾c Malaysia, ViÖt Nam (çc tØnh cã rõng).

Gi¸ trÞ sö dông: cã gi¸ trÞ d−îc liÖu vµViÖt Nam (1998), S¸ch ®á ThÕ giíi (2nhèt, cÇn ph¸t triÓn ®Ó phôc vô nhu cÇKhØ ®u«i dµi Macaca fasciculars s (Rai

(¶n

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Bé l«ng mµu x¸§Çu cã l«ng ng¾n h−íng ra phÝa sau tdµi c¬ thÓ. Nh÷ng con míi sinh cã m440-550 mm, bµn ch©n sau dµi 110-14m¸ réng 75-85 mm. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: KhØ ®ukÓ c¶ rõng ®−íc. Sèng thµnh bÇy 10-1¨n ban ngµy c¶ trªn c©y vµ trªn mÆt ®cã n−íc ®Ó kiÕm çc loµi gi¸p x¸c, ®échåi, c«n trïng, Õch, cua vµ çc loµi gngµy, ®Î 1 con/løa, tuæi thä cã thÓ tíi Ph©n bè: Myanma, Th¸i Lan, §«ng Nam, Kon Tum, Gia Lai. Gi¸ trÞ sö dông: cho da l«ng, thùc phnghÞ Linh Tr−ëng ViÖt Nam (1998): L

(Wikipedia, 2008) th−¬ng m¹i. T×nh tr¹ng b¶o tån: Héi nghÞ Linh Tr−ëng 000): VU. Loµi nµy chãng thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn nu«i u y d−îc trong vµ ngoµi n−íc. ffles, 1821)

h cña t¸c gi¶, 20m nh¹t n©u ®Õn mõ l«ng mµy vµ cã µu ®en. C¬ thÓ d5 mm, chiÒu cao

«i dµi sèng trong00 con (ë CÇn GiÊt. Loµi nµy th−êng vËt th©n mÒm,i¸p x¸c. Cã thÓ si40 n¨m. D−¬ng, ViÖt Nam

Èm vµ nguyªn liR, S¸ch ®á ThÕ g

40

08) µu ®á nh¹t, phÇn ®u«i mµu nh¹t h¬n.

thÓ cã mµo. §u«i dµi kho¶ng 3/4 chiÒu µi 500-850 mm, nÆng 3-5 kg, ®u«i dµi tai 35-50 mm, sä dµi 100-130 mm, gß

çc khu rõng nguyªn sinh vµ thø sinh, ê, mét bÇy nhiÒu nhÊt lµ 60 con), kiÕm ng ®Õn çc dßng s«ng, suèi vµ çc n¬i cua,... Thøc ¨n chñ yÕu gåm qu¶, l¸ vµ nh s¶n quanh n¨m, mang thai 160-170

(Thõa Thiªn-HuÕ, §µ N½ng, Qu¶ng

Öu d−îc liÖu. T×nh tr¹ng b¶o tån: Héi iíi (2000): LR-NT.

KhØ ®u«i lîn Macaca leonina (Linnaeus, 1706) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: L−ng mµu n©u x¸m, bông x¸m tr¾ng. §Çu cã ®¸m l«ng xo¸y, h−íng ra xung quanh, mµu n©u hoÆc ®en.. L«ng gi÷a ®¸m xo¸y ng¾n h¬n vµ n»m s¸t xuèng da, nh×n nh− ®ang ®éi mò. §u«i gièng ®u«i lîn, thon dÇn vµ phñ l«ng ng¾n, th−êng cong ng−îc lªn phÝa l−ng. C¬ thÓ dµi 430-175 mm, nÆng 7,3-14 kg, ®u«i dµi 130-253 mm, bµn ch©n sau dµi 143-175 mm, chiÒu cao tai 24-40 mm, sä dµi 127-140 mm, khÈu çi dµi 57-65 mm, gß m¸ réng 88-103 mm. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: KhØ ®u«i lîn th−êng sèng trong çc khu rõng th−êng xanh hoÆc rông l¸, sèng theo ®µn 5-12 con, ®«i khi tíi 40 con. Mïa nãng ngñ trªn çc v¸ch ®¸ hoÆc gi÷a t¸n c©y. Mïa l¹nh nghØ trong çc hang ®¸, ho¹t ®éng vµo ban ngµy, kiÕm ¨n chñ yÕu trªn mÆt ®Êt vµ trªn c©y, thøc ¨n l¸ qu¶, h¹t, chåi c©y, c«n trïng vµ çc thó nhá kh¸c. KhØ ®u«i lîn sinh s¶n quanh n¨m, chu kú no·n 30-35 ngµy, mang thai 5,5-6 th¸ng, ®Î 1 con/løa. Ph©n bè: Assam, Borneo, Myanma, Sumatra, Philippin, Bangladesh, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (tõ T©y B¾c, Tuyªn Quang tíi T©y ninh). Gi¸ trÞ sö dông: cã gi¸ trÞ d−îc liÖu vµ thùc phÈm, mét sè n−íc §«ng Nam ¸ nu«i khØ ®u«i lîn ®Ó h¸i dõa vµ phôc vô trong r¹p xiÕc (Lekagul, 1977). T×nh tr¹ng b¶o tån: Héi nghÞ Linh Tr−ëng ViÖt Nam (1998), S¸ch ®á ThÕ giíi (2000): VU. Chµ v¸ ch©n ®en Pygathrix nigripes (Milne-Edwards, 1871) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Bé l«n®Çu tr¾ng x¸m. Hai bªn th¸

(¶nh: War, 2007) g dµy, mÒm. L−ng vµ bông x¸m nh¹t lÊm tÊm hoa r©m. Tr¸n ®en, i d−¬ng cã viÒn l«ng n©u ®á. Vai ®en. Tõ m«ng ®Õn mu bµn ch©n

41

®en. ®u«i nhá, thon dµi, mµu tr¾ng, gèc ®u«i cã 1 ®¸m vµ tam gÝac ng−îc mµu tr¾ng. Da quanh m¾t vµng cam, tr¸n vµ xung quanh miÖng mµu xanh cöu long nh¹t, mòi x¸m n©u, m¾t n©u. C¬ thÓ dµi 505-680 mm, nÆng 8-15 kg, ®u«i dµi 635-680 mm, bµn ch©n sau dµi 172-215 mm, chiÒu cao tai 30-40 mm, sä dµi 102-121 mm vµ réng 59-64 mm, khÈu çi dµi 35,5-47,5 mm, gß m¸ réng 74-86 mm. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Chµ v¸ ch©n ®en sèng ë rõng kÝn th−êng xanh, rõng kÝn nöa rông l¸, rõng kÝn rông l¸ vµ rõng khép, sèng ®µn 10-30 con, con ®ùc ®Çu ®¸n, kiÕm ¨n c¶ ngµy trªn c©y, ngñ ®ªm trªn çc c©y gç lín cã t¸n rËm. Ph©n bè: Campuchia, ViÖt Nam (Kon tum, Gia Lai, §¾c L¾c, L©m §ång, B×nh Ph−íc, B×nh D−¬ng, §ång Nai. Gi¸ trÞ sö dông: cã gi¸ trÞ b¶o tån nguån gen. T×nh tr¹ng b¶o tån: Héi nghÞ Linh tr−ëng ViÖt Nam (1998), S¸ch ®á ThÕ giíi (2000): EN. ♦ Hä v−în Hylobatidae Gåm çc loµi linh tr−ëng thÝch nghi ®Æc biÖt víi ®êi sèng trªn c©y. Tay dµi h¬n ch©n, kh«ng cã ®u«i, kh«ng cã tói m¸, chai m«ng nhá. VËn ®éng vµ ®i l¹i trªn c©y chñ yÕu b»ng tay. Trªn mÆt ®Êt chóng ®i b»ng 2 ch©n, 2 tay gi÷ th¨ng b»ng. Bé r¨ng 2.1.2.3/2.1.2.3 = 32 chiÕc vµ thÝch nghi víi chÕ ®é ¨n t¹p. V−în ®en m¸ vµng Nomascus gabriellae (Thomas, 1909) §Æc ®iÓm nhËn b®u«i. Con ®ùc trcon non cã mµumiÖng. Con çi tkho¶ng 1 n¨m tul«ng hai bªn m¸ chuyÓn tõ mµu ®§Æc ®iÓm sinh thtèt lµ ®iÒu quyÕtho¹t ®éng vµo bThøc ¨n chñ yÕuçc con ë nh÷ng Ph©n bè: CampuPh−íc, L©m §ånGi¸ trÞ sö dông: Nam (1998): EN

(¶nh: War, 2007) iÕt: V−în ®en m¸ vµng cã th©n h×nh thon m¶nh vµ çnh tay rÊt dµi, kh«ng cã −ëng thµnh cã l«ng mµu ®en vµ hai bªn m¸ cã mµu vµng phít ®á. Con çi vµ vµng kem, vïng da mÆt mµu ®en, kh«ng cã l«ng xung quanh m¾t, mòi vµ r−ëng thµnh cã 1 vÖt l«ng ®en trªn ®Ønh ®Çu. Con non cã mµu vµng cho ®Õn æi. Sau ®ã mµu l«ng cña c¶ con ®ùc vµ con çi chuyÓn sang mµu ®en, trõ phÇn vÉn mµu vµng. Nh÷ng con çi tr−ëng thµnh khi ®−îc 4-5 tuæi l«ng chóng l¹i en sang mµu vµng. ¸i vµ tËp tÝnh: V−în sèng trªn c©y vµ rÊt Ýt khi xuèng mÆt ®Êt, do ®ã rõng c©y ®Þnh víi sù tån t¹i cña v−în. Chóng di chuyÓn trªn c©y b»ng ®¸nh ®u tay, an ngµy, chóng ®−îc biÕt bëi tiÕng hãt vµ cã thÓ nghe thÊy vµo s¸ng sím. lµ qu¶, l¸, hoa vµ m¨ng. Chóng sèng thµnh gia ®×nh “mét vî mét chång” vµ løa tuæi kh¸c nhau. Sinh s¶n 2 n¨m 1 con/løa. chia,ViÖt Nam (Qu¶ng Nam, Kon Tum, Gia Lai, Kh¸nh Hoµ, §¾c L¾c, B×nh g, §ång Nai. cã gi¸ trÞ b¶o tån nguån gen. T×nh tr¹ng b¶o tån: Héi nghÞ Linh tr−ëng ViÖt , S¸ch ®á ThÕ giíi (2000): VU.

42

Ch−¬ng 3 Líp chim vµ chim ®iÓn h×nh rõng viÖt nam

3.1. §Æc ®iÓm chung Trªn thÕ giíi cã kho¶ng h¬n 9000 loµi chim, ph©n bè kh«ng ®Òu, nhiÒu nhÊt lµ vïng nhiÖt ®íi, ®Æc biÖt ë rõng lµ n¬i cã ®iÒu kiÖn sèng thuËn lîi h¬n. ViÖt Nam thèng kª ®−îc gÇn 850 loµi chim, trong ®ã cã nhiÒu loµi quý hiÕm ë n−íc ta, khu vùc vµ thÕ giíi, phÇn lín çc loµi chim sèng ë rõng. Chim lµ líp ®éng vËt cã x−¬ng sèng ®i b»ng 2 ch©n, m×nh phñ l«ng vò vµ 2 chi tr−íc biÕn thµnh çnh, kh«ng cã r¨ng, chØ cã má sõng. Th©n nhiÖt cao vµ æn ®Þnh, ®Î trøng, Êp trøng vµ nu«i con. Mét quÇn thÓ chim lµ tËp hîp çc nhãm loµi cã cÊu t¹o gièng nhau, cïng sinh sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh− nhau, cã kh¶ n¨ng giao phèi víi nhau, vÒ mÆt sinh s¶n hoµn toµn t¸ch biÖt víi çc loµi kh¸c. Nh÷ng loµi gÇn nhau lµ cã cïng nguån gèc t¹o thµnh mét gièng, nhiÒu gièng hîp thµnh mét hä, nhiÒu hä hîp thµnh mét bé, nhiÒu bé hîp thµnh líp chim. - H×nh d¹ng kÝch th−íc: Th©n chim h×nh trøng, ®Çu nhá vµ trßn. Cæ nhá, ng¾n ë ®a sè loµi, dµi ë chim kiÕm ¨n d−íi n−íc. Ch©n th−êng cã 4 ngãn, mét sè Ýt loµi cã 3 hoÆc 2 ngãn. KÝch th−íc biÕn ®æi tõ mét vµi cm tíi hµng tr¨m cm, träng l−îng tõ vµi g tíi vµi chôc kg. - Bé l«ng vò: Chim bay ®−îc lµ nhê cã bé l«ng vò, bé l«ng t¹o nªn diÖn réng cña çnh vµ ®u«i gióp chim bay l−în. Bé l«ng vò võa cã chøc n¨ng bay võa cã t¸c dông gi÷ th©n nhiÖt cho chim (37- 42oC) vµ cã t¸c dông b¶o vÖ c¬ thÓ chèng m−a n¾ng. Chim lu«n ch¨m sãc bé l«ng cña chóng b»ng sö dông chÊt mì nhÇy cña tuyÕn phao c©u ®Ó ch¶i cho bé l«ng lu«n bãng m−ît. Hµng n¨m bé l«ng chim ®−îc thay thÕ mét lÇn, sau mïa sinh s¶n mét sè l«ng cã thÓ thay thÕ lÇn thø hai t¹o nªn “bé ¸o c−íi” tr−íc mïa sinh s¶n. Çch bay cña mçi loµi chim cã kh¸c nhau nh−ng chØ cã 2 ®éng t¸c chÝnh lµ vç çnh vµ l−în. Tèc ®é bay kh¸c nhau: qu¹ lµ 50 km, s¸o 70 km, ngçng trêi 90-100 km/giê. (¶nh: Ph¹m Nh

L«ng vò cã 2 lo¹i: l«l«ng g¾n vµo mét trô l«ng. Phcã nhiÒu t¬ l«ng, trªn t¬ l«ngvíi nhau. L«ng t¬ gåm mét chim n−íc. Ngoµi hai lo¹i l«n- Bé x−¬ng ch¾c, xèp vµ nhÑ - HÖ c¬ chim rÊt ph¸t triÓn, cã- HÖ tiªu hãa: Khoang miÖngchim. Cuèi thùc qu¶n cã diÒura. D¹ dµy chim cã 2 phÇn, pd¹ dµy c¬ (mÒ) lµ phÇn sau cã Ruét chim cã ruét t¸Ruét non uèn khóc dµi ë chnhiÖm vô hÊp thu dinh d−ìng- HÖ tuÇn hoµn: Tim 4 ng¨n, ®

Ët vµ ctv, 1992: L«ng bao, l«ng t¬ vµ l«ng r©u) ng bao vµ l«ng t¬. L«ng bao (l«ng çnh, l«ng ®u«i) cã 2 phiÕn iÕn l«ng ®−îc cÊu t¹o tõ nhiÒu sîi l«ng nh¸nh. Hai bªn sîi l«ng cã nhiÒu mãc l«ng, mãc l«ng cã chøc n¨ng mãc çc l«ng t¬ l¹i èng ng¾n víi nhiÒi sîi l«ng dµi, l«ng t¬ rÊt ph¸t triÓn ë çc loµi g trªn cßn cã l«ng r©u (có vä, cu sèc), l«ng mi (hång hoµng).

thÝch nghi víi ho¹t ®éng bay. Hép sä chim nhá. c¬ co ngãn ch©n sau thÓ hiÖn sù thÝch nghi ®Ëu b¸m cµnh. hÑp, kh«ng cã r¨ng, l−ìi cã bao sõng vµ lµ c¬ quan b¾t måi cña , n¬i tÝch tr÷ vµ lµm mÒm thøc ¨n (nhê dÞch çc tuyÕn diÒu tiÕt

hÇn tr−íc lµ d¹ dµy tuyÕn, nhiÖm vô chñ yÕu lµ tiÕt dÞch tiªu hãa, thµnh dµy víi nhiÖm vô nghiÒn nhá thøc ¨n.

h×nh ch÷ U bao lÊy ruét tôy, ruét non vµ ruét th¼ng, 2 ruét tÞt. im ¨n h¹t vµ ng¾n ë chim ¨n c«n trïng vµ ¨n thÞt. Ruét non cã . Ruét giµ (ruét th¼ng) ng¾n. éng m¹ch vµ tÜnh m¹ch riªng biÖt.

43

- HÖ h« hÊp: gåm 2 l¸ phæi vµ çc ®«i tói khÝ n»m d−íi da, d−íi çc kÏ x−¬ng, gi÷a çc néi quan. Çc tói khÝ võa thùc hiÖn nhiÖm vô h« hÊp võa cã t¸c dông lµm gi¶m träng l−îng c¬ thÓ chim khi bay. Khi chim nghØ bay, trao ®æi kh«ng khÝ gi÷a c¬ thÓ víi m«i tr−êng ®−îc thùc hiÖn nhê sù thay ®æi thÓ tÝch 2 l¸ phæi. Khi chim bay thÓ tÝch 2 l¸ phæi Ýt thay ®æi, h« hÊp cña chim chñ yÕu dùa vµo çc tói khÝ. Do vËy ng−êi ta gäi h« hÊp cña chim lµ h« hÊp kÐp. (¶

1: k5: t

- HÖ thÇn kinh: N·o chim cãtuû. N·o tr−íc lµ phÇn lín ®iÒu hµnh çc b¶n n¨ng sinchim cã 2 thuú thÞ gi¸c rÊt lquan c¶m gi¸c ¸nh s¸ng cña- Çc gi¸c quan: M¾t chim ThÓ tÝch cÇu m¾t lín nhÊt (m(m¾t ng−êi cã 20 tÕ bµo, m®æi vÒ ®é låi cÇu thuû tinh th

Tai chim cã tai ngoträng trong ®êi sèng cña chtá t×nh c¶m, b¸o hiÖu thøc ¨nhËn biÕt b¹n cïng ®«i løa,10 lÇn thÝnh gi¸c cña ng−êi.

Khøu gi¸c cña çc lo- HÖ bµi tiÕt: Chim cã 2 thËnèng niÖu dÉn n−íc tiÓu th¼n- C¬ quan sinh dôc: Chim ®ùçc loµi chim kh«ng cã c¬ qchØ cã 1 buång trøng vµ 1 è®é thµnh thôc trøng kh¸c nhngõng ph¸t triÓn nÕu trøng ®Õn khi në con. - TiÕng hãt, tiÕng kªu cña cChim cã kh¶ n¨ng b¾t tr−íckh¸c nhau. ¢m thanh cña cb¸o cã kÎ thï, thÓ hiÖn t×nh còng chØ b¾t tr−íc lÆp ®i lÆp- Tuæi thä cña chim kh¸c nhbå c©u 12 n¨m, VÑt ®á B¾c M

nh: Ph¹m nhËt vµ ctv, 1992: hÝ qu¶n, 2: phæi, 3: tói cæ, 4: tói gian ®ßn,

ói ngùc tr−íc, 6: tói ngùc sau, 7: tói bông) 5 phÇn, gåm n·o tr−íc, n·o trung gian, n·o gi÷a, tiÓu n·o vµ hµnh nhÊt do sù ph¸t triÓn cña thÓ v©n, thÓ v©n lµ trung t©m thÇn kinh h s¶n cña chim. Thuú khøu gi¸c cña chim rÊt bÐ. N·o gi÷a cña

ín. Sù ph¸t triÓn cña thuú thÞ gi¸c cã liªn quan ®Õn sù ph¸t triÓn c¬ chim. D©y thÇn kinh n·o chim cã 12 ®«i. lµ c¬ quan c¶m gi¸c ph¸t triÓn nhÊt trong çc c¬ quan c¶m gi¸c. ¾t có b»ng m¾t ng−êi), sè l−îng tÕ bµo thÇn kinh vâng m¹c nhiÒu

¾t chim cã 100 tÕ bµo/100 mm2). §iÒu tiÕt ë m¾t chim cã sù thay Ó vµ vÞ trÝ cña thuû tinh thÓ. µi, tai gi÷a vµ tai trong. ThÝnh gi¸c cña chim ®ãng vai trß quan óng. Chim dïng ©m thanh ®Ó x¸c ®Þnh ranh giíi vïng lµm tæ, bµy n, häp ®µn, dÉn ®−êng di c− trong ®ªm tèi, b¸o hiÖu sù nguy hiÓm, nhËn biÕt con non ë tæ cña m×nh. ThÝnh gi¸c cña chim thÝnh gÊp µi chim kÐm ph¸t triÓn, chim nhËn biÕt mïi kÐm. sau chiÕm 1-1,6% träng l−îng c¬ thÓ. Mçi thËn gåm 3 thuú, cã 1

g tíi huyÖt. Chim kh«ng cã bãng ®¸i. c cã 1 ®«i tinh hoµn n»m trong xoang bông (tr−íc thËn). PhÇn lín uan giao cÊu (trõ mét sè loµi trong bé ngçng). Chim m¸i th−êng

ng dÉn trøng bªn tr¸i ph¸t triÓn, buång trøng d¹ng h¹t kh«ng ®Òu, au. Trøng chim ph¸t triÓn sau khi thô tinh vµ tr−íc khi ®Î ra, ph«i kh«ng ®−îc Êp nãng, nÕu ®−îc Êp nãng ph«i sÏ tiÕp tôc ph¸t triÓn

him ®ãng vai trß quan träng trong ®êi sèng hµng ngµy cña chóng. tiÕng hãt nh− kh−íu, qu¹, s¸o, yÓng. Mçi loµi cã tiÕng hãt, kªu him cã 5 lo¹i chÝnh: ho¹t ®éng tËp hîp bÇy ®µn, b¸o cã thøc ¨n, c¶m mÑ con, thÓ hiÖn t×nh yªu vµ xung ®ét. Çc loµi chim biÕt nãi l¹i lêi nãi cña ng−êi mét çch v« thøc. au: çc loµi có 15 n¨m, gµ 13 n¨m, vÑt, ngçng, vÞt, s¬n ca 20 n¨m,

ü 64 n¨m.

44

3.2. S¬ l−îc ®Æc ®iÓm sinh vËt häc, sinh th¸i häc chim 3.2.1. §iÒu kiÖn sèng vµ sù thÝch nghi cña chim víi m«i tr−êng Chim ph©n bè kh¾p bÒ mÆt tr¸i ®Êt, tõ rõng nói hoang vu ®Õn çc xa m¹c kh« c»n, çc vïng cùc vµ çc ®¹i d−¬ng mªnh m«ng, ®©u ®©u còng gÆp chim. Ho¹t ®éng kiÕm ¨n cña chim diÔn ra trong nhiÒu m«i tr−êng kh¸c nhau: trªn kh«ng chung, trªn ®¹i d−¬ng, trªn mÆt ®Êt,…. Ho¹t ®éng cña chim tr−íc hÕt lµ nhê kh¶ n¨ng bay, h×nh thøc vËn ®éng chÝnh cña chim. Liªn quan ®Õn ho¹t ®éng bay lµ h×nh d¹ng c¬ thÓ, d¹ng çnh, kÝch th−íc çnh. Nh÷ng loµi cã çnh ng¾n, trßn th−êng bay kÐm (gµ rõng), çnh dµi vµ nhän vËn tèc bay lín (diÒu, −ng, Ðn, nh¹n, mßng biÓn). Chim cã 2 kiÓu bay: bay chÌo vµ bay l−ít. Bay chÌo lµ kiÓu ®Ëp çnh nhiÒu lÇn vµ gÆp hÇu hÕt ë çc loµi chim rõng. Bay chÌo tiªu tèn n¨ng l−îng lín cña c¬ thÓ. Bay l−ít lµ kiÓu bay lîi dông n¨ng l−îng sinh ra do sù chuyÓn ®éng cña kh«ng khÝ trong kh«ng gian. Bay l−ít phæ biÕn ë çc loµi sèng ë ®¹i d−¬ng (h¶i ©u) vµ mét sè loµi chim ¨n thÞt (diÒu, −ng). Leo trÌo, nh¶y chuyÒn cµnh, ®i l¹i trªn mÆt ®Êt lµ h×nh thøc vËn ®éng kh¸c cña chim lóc kiÕm ¨n. 3.2.2. Thøc ¨n vµ sù thÝch nghi víi chÕ ®é thøc ¨n cña chim Chim cã c−êng ®é trao ®æi chÊt rÊt m¹nh nªn nhu cÇu thøc ¨n hµng ngµy rÊt lín. VÝ dô cu g¸y, chim sÎ tiªu thô l−îng thøc ¨n b»ng 10-15% träng l−îng c¬ thÓ/ngµy. Di b¹c m¸ ¨n l−îng thøc ¨n b»ng 1/2 träng l−îng c¬ thÓ. Thøc ¨n cã ¶nh h−ëng lín ®Õn ph©n bè, sè l−îng cña çc loµi chim. Theo thøc ¨n cña chim cã thÓ chia líp chim thµnh 3 nhãm chÝnh: chim ¨n ®éng vËt, ¨n thùc vËt vµ ¨n t¹p. Trong tõng nhãm l¹i cã thÓ chia nhá h¬n nh− nhãm chim ¨n thÞt sèng, nhãm nµy l¹i chia thµnh nhãm ¨n thÞt ban ngµy, ban ®ªm, ¨n x¸c chÕt, ¨n ç. Nhãm ¨n thùc vËt, cã nhãm ¨n qu¶ mÒm, nhãm ¨n h¹t, ¨n mËt hoa. Theo m«i tr−êng sèng ph©n ra çc nhãm chim kh¸c nhau lµ chim rõng, chim n−íc, chim biÓn.

Theo çch kiÕm ¨n cã nhãm kiÕm ¨n trªn mÆt ®Êt, ë th©n c©y, gi÷a t¸n rõng, trong kh«ng khÝ. Mçi loµi l¹i cã sù thÝch nghi ®Ó b¾t måi riªng nh− cß, s¸o th−êng ®Ëu trªn l−ng tr©u bß ®Ó b¾t c«n trïng. Gâ kiÕn cã l−ìi kÐo dµi, diÖc cã ch©n cao ®Ó léi n−íc, hót mËt cã má nhá cong ®Ó hót mËt hoa, diÒu h©u cã ngãn ch©n kháe ®Ó g¾p con måi,… (¶nh: Ph¹m NhËt vµ ctv, 1

¨n mËt vµ phÊn hoa, 4. cMá chim ¨n t¹p th−êng tonöa má d−íi, mÐp má s¾c,cong vµ s¾c ®Ó gi÷ måi, mChim ¨n x¸c chÕt ngoµi ntrôi l«ng, thuËn tiÖn cho vd¹ng má rÊt kh¸c nhau phch¾c, có muçi, yÕn vµ má cã má to khoÎ, mÐp má cãmá h×nh nãn, ng¾n (sÎ, diçch b¾t måi nh− hót mËt d−íi n−íc cã cÇu tróc más©u, sÎ tr−ëng thµnh ¨n h¹t3.2.3. Chu kú ho¹t ®éng cñ Ho¹t ®éng cña chim

992: 1. KÒn kÒn: ¨n x¸c chÕt, 2. chim −ng: ¨n thÞt sèng, 3. hót mËt: u xanh: ¨n qu¶ h¹t, 5. chim di: ¨n h¹t, 6. hång hoµng ¨n qu¶ mÒm) , ng¾n, khoÎ (gµ, qu¹). Chim ¨n thÞt cã má khoÎ, nöa trªn dµi trïm mòi má nhän. Chim ¨n thÞt cßn cã ngãn ch©n to, khoÎ, vuèt lín, dµi ¾t rÊt tinh, gåm çc loµi nh− diÒu, c¾t, −ng, có mÌo, có vä, dï d×, … h÷ng ®Æc ®iÓm cña chim ¨n thÞt, chóng cßn cã má lín, dµi, ®Çu cæ iÖc chui róc trong x¸c chÕt. Chim ¨n c«n trïng cã nhiÒu loµi. H×nh ô thuéc vµo ph−¬ng thøc b¾t måi. VÝ dô gâ kiÕn cã má khoÎ vµ

ng¾n nh− chim chÝch, chim s©u, chim khuyªn. Chim ¨n qu¶ th−êng r¨ng c−a lín (niÖc, cao çt, thÇy chïa, cu sèc,…). Chim ¨n h¹t cã ,...). Mét sè loµi cã sù thÝch nghi vµ chuyªn ho¸ víi chÕ ®é ¨n vµ ®á, b¾p chuèi chuyªn ¨n phÊn vµ mËt hoa. VÞt, mßng, kÐt kiÕm ¨n

rÊt ®Æc tr−ng. Thøc ¨n cña chim cßn thay ®æi theo tuæi (sÎ non ¨n ), theo mïa vµ møc ®é thøc ¨n nhiÒu hay Ýt. a chim chñ yÕu phô thuéc vµo kh¶ n¨ng t×m måi.

45

NhÞp ®iÖu ho¹t ®éng ngµy ®ªm: Chim ho¹t ®éng kiÕm ¨n tÝch cùc nhÊt vµo s¸ng sím, khi mÆt trêi mäc vµ buæi chiÒu tr−íc khi hoµng h«n xuèng. Buæi tr−a chim th−êng Ýt ho¹t ®éng. §a sè chim ho¹t ®éng ban ngµy, mét sè loµi kiÕm ¨n ban ®ªm nh− có mÌo, v¹c,... Mét sè loµi thøc dËy vµ cÊt tiÕng hãt rÊt sím nh− chÌo bÎo, gµ rõng, chÝch choÌ, vÒ mïa ®«ng cã thÓ chóng thøc dËy muén h¬n. Chu kú ho¹t ®éng cña chim thÓ hiÖn râ nhÊt lµ di c−. Di c− lµ mét hiÖn t−îng thÝch nghi sinh häc. Çc nhãm ®éng vËt kh¸c còng cã hiÖn t−îng di c− nh−ng theo mïa nh−ng chim lµ di c− víi quy m« lín nhÊt. Çc nhãm di c− (di tró) sinh tr−ëng ë çc vïng hµn ®íi vµ «n ®íi nh− Xibªri, M«ng Cæ, B¾c Trung Quèc,… ®Õn cuèi mïa thu chóng rêi vïng gi¸ l¹nh bay ®Õn çc vïng Êm ¸p h¬n ë ph−¬ng Nam nh− ViÖt Nam, Malaysia, Australia,… ®Ó tró ngô. Vµo ®Çu xu©n , chim l¹i bay vÒ ph−¬ng B¾c ®Ó lµm tæ. §Ó nghiªn cøu sù di c− cña chim, hiÖn nay cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p nh− ®eo vßng (vßng kim lo¹i, vßng nhùa cã mµu kh¸c nhau), vµ sö dông m¸y ®Þnh vÞ lµ ph−¬ng ph¸p kh«ng cÇn ®¸nh b¾t mµ vÉn biÕt ®−îc sù xuÊt hiÖn cña chim. HiÖn nay trªn thÕ giíi cã hµng triÖu chim ®· ®−îc ®eo vßng. Çc loµi chim di c− bay víi qu·ng ®−êng dµi ng¾n kh¸c nhau, ®éi h×nh bay kh¸c nhau, bay ngµy hay bay ®ªm, ®é cao vµ tèc ®é kh¸c nhau. VÝ dô ngçng, vÞt bay víi tèc ®é 80-90 km/giê, ®é cao 200-1.300 m, sÕu bay cao 800-2400 m. 3.2.4. Sinh s¶n §Æc ®iÓm sinh s¶n cña chim lµ lµm tæ, ®Î trøng, Êp trøng vµ nu«i con. Chim sinh s¶n theo mïa, th−êng lµm tæ vµo lóc thêi tiÕt thuËn lîi, ®Çu xu©n, khi trêi Êm ¸p. N¬i cã 2 mïa th× chim ¨n c«n trïng sinh s¶n vµo ®Çu mïa m−a; chim ¨n thÞt sinh s¶n vµo gi÷a mïa kh« khi c©y rõng rông l¸, dÔ nh×n thÊy con måi; chim ¨n qu¶ c©y sinh s¶n vµo cuèi mïa m−a khi c©y cã nhiÒu qu¶. PhÇn lín çc loµi chim kÕt ®«i trong mïa sinh s¶n, cã loµi chØ kÕt ®«i trong mét løa ®Î, mét sè loµi kh¸c l¹i kÕt ®«i suèt ®êi nh− ngçng trêi, cã thÓ khi con çi chÕt con ®ùc vÉn tiÕp tôc sèng ®¬n lÎ. Cã hiÖn t−îng ghÐp ®«i ®¬n giao vµ cã hiÖn t−îng ghÐp ®«i ®a giao (gµ). HiÖn t−îng kÕt ®«i gäi lµ khoe mÏ, lµ hiÖn t−îng kh«ng ®¬n gi¶n, mét tËp tÝnh kh¸ phøc t¹p. ThÓ hiÖn b»ng ®iÖu bé, cö chØ, tiÕng kªu, ph« tr−¬ng phÇn ®Ñp cña bé l«ng hay mét bé phËn nµo ®ã g©y sù gîi c¶m hÊp dÉn cho con çi hay h¨m däa ®èi thñ, ®iÓn h×nh nhÊt lµ çc loµi thuéc hä trÜ, sÕu. Lµm tæ lµ b−íc tiÕp theo sau khi khoe mÏ vµ kÕt ®«i. Dùa vµo vÞ trÝ lµm tæ, h×nh d¸ng, kÝch th−íc, vËt liÖu lµm tæ cã thÓ biÕt lµ loµi nµo.

Chim ®ùc th−êng chiÕm vïng lµm tæ b»ng tiÕng hãt cña m×nh, kÝch th−íc vïng lµm tæ réng hÑp tïy theo loµi, ®ñ ®Ó t×m thøc ¨n khi nu«i con. Vïng lµm tæ cña chÝch chße réng kho¶ng 2 ha, chµo mµo 1 ha, s¬n ca 3 ha. Çc loµi cß, v¹c lµm tæ tËp ®oµn, ë chung, kh«ng cã sù c¹nh tranh thøc ¨n, n¬i kiÕm ¨n ë xa n¬i lµm tæ. Cã loµi con ®ùc lµm tæ råi gäi con çi ®Õn, cã loµi c¶ ®ùc vµ çi ®Òu lµm tæ. Tæ cã thÓ ®−îc lµm ®¬n gi¶n hay phøc t¹p. VÞ trÝ tæ rÊt kh¸c nhau: trªn cµnh cao, th©n c©y, hèc c©y, trªn mÆt ®Êt, trong bôi rËm, trªn bê n−íc, trong hang ®¸, trong ®Êt, çt,... Lµm tæ tËp ®oµn, ®¬n lÎ, lu«n lµm tæ míi, sö dông tæ cò, con ®ùc vµ con çi cïng lµm tæ hay chØ con çi, tËp tÝnh lµm tæ kh¸c nhau ë çc loµi kh¸c nhau.

HÇu hÕt çc loµi b¾t ®Çu ®Î trøng khi lµm xong tæ. Chim cã kÝch th−íc nhá ®Î 1 trøng/ngµy vµo s¸ng sím, trõ çc loµi nh− tu hó ®Î vµo tæ con kh¸c vµo buæi chiÒu ®Ó tr¸nh va ch¹m. Chim lín cã thÓ ®Î çch nhËt, ®¹i bµng ®Î çch 5 ngµy. Sè trøng ®Î còng thay ®æi nh− chim çnh côt ®Î 1 trøng, yÕn cä ®Î 2 trøng, th−êng çc loµi kh¸c ®Î 5-7 trøng, gµ hoÆc vÞt ®Î 12-15 trøng, cã nhiÒu loµi ®Î trøng kh«ng h¹n ®Þnh. Mét sè loµi Êp trøng sau khi ®· ®Î ®ñ sè l−îng (sÎ, vÞt, trÜ), chim ¨n thÞt Êp trøng ngay sau khi ®Î qu¶ trøng ®Êu tiªn. KÝch th−íc trøng tû lÖ thuËn víi kÝch th−íc cña chim, mµu s¾c trøng còng kh¸c nhau ë mçi loµi. Thêi gian Êp trøng cña chim sÎ vµ mét sè loµi kh¸c lµ 2 tuÇn. Trøng në ë tuÇn thø 3 cã gµ n−íc, qu¹. Trøng në ë tuÇn thø 4 cã cèc, diÖc: tuÇn thø 5, diÒu h©u: tuÇn thø 6, ngçng: thø 8, ®¹i bµng: tuÇn thø 9, h¶i ©u lín: tuÇn thø 10. Chim non khoÎ hay yÕu, thêi gian ë tæ tuú loµi, th«ng th−êng c¶ chim ®ùc vµ çi thay nhau mím måi. Çc ho¹t ®éng cña chim ®Òu do b¶n n¨ng.

46

3.2.5. H×nh th¸i chim 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 9. 10 2829303132 373839404142434445464748 6162636465666768

(H×nh: NguyÔn Cö vµ ctv, 2000) §Ønh ®Çu 11. §ïi 19Tr¸n 12. L−ng trªn 20G¸y 13. Vai 21Bao tai 14. L−ng 22C»m 15. H«ng 23Häng 16. Bao trªn ®u«i 24DiÒu 17. §u«i 25Bông 18. Bao d−íi ®u«i 26. S−ên 27

. X−¬ng èng ch©n 33

. Gèi (khuû ®Çu gèi) 34

. Cæ ch©n/giß 35

. Cùa 36

. Ngãn ngoµi

. Con ng−¬i/®éng tö 49

. Mèng m¾t 50

. Vßng quanh m¾t 51

. Vïng/®iÓm tr−íc m¾t 52

. Hµm trªn 53

. Má trªn 54

. MÐp má 55

. Hµm d−íi 56

. V¶y hµm d−íi 57

. Hµm d−íi 58

. MÊu gß m¸ 59

. Häng 60

. Bao çnh s¬ cÊp lín 69. L«ng

. KhÝa/mÐp l«ng 70. Bao d−

. PhiÕn l«ng trong 71. Bao d−

. PhiÕn l«ng ngoµi 72. Bao d−

. KhuyÕt 73. L«ng

. Th©n l«ng 74. Ngãn

. L«ng bao lín d−íi çnh s¬ cÊp 75. L«ng

. L«ng bao nhì d−íi çnh s¬ cÊp 76. L«ng

4

. Bao çnh nhá

. Bao çnh nhì

. Bao çnh lín

. L«ng çnh tam cÊp

. L«ng çnh thø cÊp

. Çnh con

. Bao mÐp çnh (mÐp ngoµi çnh lín)

. L«ng bao çnh s¬ cÊp

. L«ng çnh s¬ cÊp

. Ngãn gi÷a

. V¶y gèc çnh trªn

. V¶y gèc çnh d−íi

. V¶y gèc çnh phô

. Gèc/mÐp má

. D¶i gi÷a ®Ønh ®Çu

. Gi¶i bªn ®Ønh ®Çu

. L«ng mµy

. Vµnh m¾t

. V¹ch ngang m¾t

. V¹ch gèc má

. V¹ch d−íi gèc má

. V»n/v¹ch gß m¸

. §iÓm khíp çnh

. Bao çnh s¬ cÊp nhá

. Bao çnh s¬ cÊp trung b×nh

bao nhá d−íi çnh s¬ cÊp íi çnh nhá íi çnh trung b×nh íi çnh lín

n¸ch trong çnh thø cÊp çnh s¬ cÊp

7

3.3. Chim ®3.3.1. Bé cß Gåmdµi, ngãn tùcß dµi 130-l«ng. Chim ¨n ®ªm, diÖChim ®¬n thrËm gÇn n−íChim non n Bé c3.3.1.1. Hä GåmphÝa tr−íc g

(H×nh: NguyÔn Cö vµ cÆc tr−ng rõng Ciconiiformes nh÷ng loµi chim cì lín vµ trung b×nh, m do hoÆc cã mµng b¬i nhá gi÷a çc ngãn 820 mm, réng vµ trßn. L«ng çnh s¬ cÊp®ùc vµ çi th−êng cã bé l«ng gièng nhau, c vµ cß qu¨m ¨n c¶ ngµy vµ ®ªm. Thøc ¨ª, mïa sinh s¶n sèng ®«i, sau mïa lµm tæ c, ®Î 2-6 trøng, c¶ chim ®ùc vµ çi cïng Ê

ë ra yÕu, trôi l«ng, ch−a më m¾t. ß trªn thÕ giíi cã 111 loµi, ViÖt Nam cã 31diÖc Ardeidae çc loµi chim cã kÝch th−íc c¬ thÓ trungiß phñ vÈy ngang, má h×nh l−ìi dao. Ch©n

48

tv, 2000)

á dµi, cæ dµi, ch©n cao. Ch©n cã 4 ngãn tr−íc. Quanh m¾t cã ®¸m da trÇn. Çnh 10-12 chiÕc. §u«i ng¾n, trßn, cã 8-12 sèng gÇn n−íc. Cß ¨n vµo ban ngµy, v¹c n lµ ç, Õch nh¸i, gi¸p x¸c, nhuyÔn thÓ. sèng ®µn. Tæ lµm trªn c©y hay trong bôi p trøng. Thêi gian Êp trøng 17-32 ngµy.

loµi.

b×nh ®Õn lín, cæ dµi, ch©n dµi, giß dµi, 4 ngãn, gi÷a 3 ngãn tr−íc cã mµng b¬i

nh−ng chØ cã mµng nèi ngãn gi÷a víi ngãn ngoµi lín. Vuèt dµi, nhän, mÐp trong cña vuèt gi÷a cã r¨ng c−a. Má dµi, m¶nh, h¬i nhän, cã lç mòi më ra trong çnh mòi. Da tr−íc vµ quanh m¾t trÇn. §u«i ng¾n, th−êng ®Î 5 trøng. Cß tr¾ng Egretta garzetta (Linnaeus, 1766) §Æc610ch©ng¸y.s¸ng§Æcvµ lKiÕmrõngtr¾nxanh

Ph©nGi¸ con/DiÖc

§Æcx¸mg¸y mµu§Æc®«nkiÕmPh©nViÖtGi¸

(Wikipedia, 2008) ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n (®o tõ mót má ®Õn hÕt chiÒu dµi ®u«i theo ®−êng th¼ng) mm. Chim lín, çnh dµi 230-289 mm. Bé l«ng mµu tr¾ng. Má ®en, thon, m¶nh, çc ngãn mµu vµng næi bËt. Trong mïa sinh s¶n: ®Çu cã 2 l«ng g¸y hÑp kÐo dµi ra tõ chïm l«ng Cæ vµ ngùc cã nhiÒu l«ng dµi, nhän. Thêi kú sinh s¶n, da mÆt cã mµu xanh vµng trë nªn h¬n (thËm chÝ h¬i ®á). ®iÓm s nh th¸i vµ tËp tÝnh: Cß tr¾ng ®Þnh c−, sèng ë vïng ®Çm lÇy, çnh ®ång réng n−íc µm tæ ë çc rõng c©y bôi rËm hay çc rõng tre. Sèng ®µn 5-7 con, mïa ®«ng tíi 70 con.

¨n ngµy, trªn çc çnh ®ång lóa n−íc, trong çc ®Çm lÇy, çc vùc n−íc c¹n, rõng trµm, ngËp mÆn. Thøc ¨n gåm ç nhá, t«m, tÐp vµ mét sè ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng nhá. Cß

g ®Î trøng tõ th¸ng 4-9 (miÒn Nam th¸ng 10), ®Î 2 løa/n¨m, 3-5 trøng/løa, vá trøng mµu , Êp trøng 23 ngµy.

i

bè: ch©u ¢u, ch©u ¸, B¾c Phi, ViÖt Nam (cã ë kh¾p çc vïng). trÞ sö dông: cho thÞt, trøng. Hµng n¨m çc v−ên chim Nam Bé khai th¸c 1000-2000 v−ên (Vâ An Hµ, 1985-DÉn theo Ph¹m NhËt, 1992). x¸m Ardea cinerea (Gould)

(Birdguides, 1999) (Wikipedia, 2008) (BirdGuides, 1999) ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 1120 mm. Chim lín, çnh dµi 428-475 mm. L«ng mµu tro. §Ønh ®Çu, c»m, xung quanh m¾t tr¾ng. Mçi bªn m¾t cã 1 d¶i ®en tõ tr−íc m¾t ®Õn vµ mµo. Mét d¶i çc vÖt ®en vµ tr¾ng ch¹y dµi tr−íc cæ. Ngùc cã nhiÒu l«ng h×nh l¸ tre x¸m hung. Gi÷a ngùc, bông, d−íi ®u«i tr¾ng. Má x¸m hoÆc vµng. ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: DiÖc x¸m sèng ë hå n−íc, çc hå c¹n vµ ®Çm lÇy. Chim tró g, th−êng xuÊt hiÖn ë n−íc ta tõ th¸ng 7 ®Õn th¸ng 3 n¨m sau. Sèng ®µn (d−íi 10 con), ¨n ®ªm. Thøc ¨n cña diÖc x¸m lµ ç, t«m. bè: Ên §é, MiÕn §iÖn, Nam Trung Quèc, Th¸i lan, Campuchia, Malaysia, Philippin, Nam. trÞ sö dông: cho thùc phÈm.

49

3.3.1.2. Hä cß qu¨m Threskiornithidae Gåm çc loµi chim trung b×nh vµ lín. Má khoÎ, dµi, cong h×nh cung. Cæ dµi, khi bay duçi th¼ng ra phÝa tr−íc. Ch©n cao, ngãn cã mµng b¬i nhá. NhiÒu loµi ®Çu, cæ trôi l«ng. Chim ®ùc vµ çi cã bé l«ng gièng nhau. Cß qu¨m ®Çu ®en Threskiornis melanocephalus (Latham, 1790) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 760 mm. Chim lín, çnh dµi 343-483 mm, Mót l«ng çnh tam cÊp x¸m tro thÉm víi th©n l«ng ®en. Th©n cña tÊt c¶ çc l«ng çnh, trõ l«ng thø nhÊt ®en, phÇn cßn l¹i tr¾ng. §Çu, cæ trôi l«ng, da ®en phít xanh. Da s−ên vµ d−íi çnh ®á thÉm. Má, ch©n mµu ®en. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Cß qu¨m ®Çu ®en lµ loµi ®Þnh c−, sèng ë çc khu rõng ngËp mÆn, çc ®Çm lÇy, ruéng n−íc. Ngñ ®ªm trªn c©y chµ lµ, m¾m, ®−íc,... Sèng ®µn, kiÕm ¨n ban ngµy. Thøc ¨n gåm ç, t«m, Ýt c«n trïng vµ lóa. Sinh s¶n vµo th¸ng 7 vµ th¸ng 12, ®Î 2 løa/n¨m, 3-4 trøng/løa, Êp trøng 20 ngµy. Ph©n bè: Ên §é, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, §«ng D−¬ng, Trung Quèc, NhËt b¶n, ViÖt Nam (tËp trung ë Nam Bé. Mïa ®«ng cã thÓ gÆp ë kh¾p çc vïng ®ång b»ng). Gi¸ trÞ sö dông: cho thùc phÈm. 3.3. ngã"mã®Òu giaoloµi Hä v VÞt

(Wikipedia, 2002. Bé ngçng Anseriformes

Gåm çc loµi chim n−íc hoÆc sèng gÇn ch©n phÝa tr−íc nèi víi nhau b»ng mµngng”. L−ìi cã nhiÒu r¨ng c−a nhá. Bé l«ng kh¾p c¬ thÓ. Mét sè loµi, chim ®ùc vµ çi cÊu dµi, xo¾n vµ n»m trong huyÖt. Chim n(16 loµi tró ®«ng). Þt Anatidae

Çc loµi c¬ thÓ nhá, trung b×nh vµ lín. Ctrêi Anas poecilorhyncha (Foster, 1781)

(¶nh: Rajiv Lather

5

8)

n n−íc, cæ dµi, ch©n ng¾n, cã 4 ngãn ch©n, 3 b¬i réng. Má réng vµ dÑt. Chãp má trªn cã

dµy, nhiÒu l«ng b«ng kh«ng thÊm n−íc vµ phñ kh¸c nhau vÒ h×nh d¸ng. Con ®ùc cã c¬ quan on khoÎ. ThÕ giíi cã 145 loµi, ViÖt Nam cã 20

h©n ng¾n, d¸ng nÆng nÒ, bay vµ b¬i tèt.

, 2005)

0

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 600 mm. V»n n©u ë kh¾p th©n, ®Çu vµ cæ nh¹t h¬n th©n, g¸y vµ ®Ønh ®Çu mµu n©u tèi, má mµu ®en, chãp má mµu vµng. L«ng tam cÊp mµu tr¾ng, dÔ thÊy khi chóng ®øng yªn. VÞt trêi ®ùc vµ çi gièng nhau nh−ng con çi vµ con ch−a tr−ëng thµnh cã mµu x¸m xÞt h¬n. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: VÞt trêi lµ loµi ®Þnh c−. Sèng ë çc b·i lÇy, trong çc rõng só vÑt ven biÓn, trªn çc ®Çm n−íc, ruéng lóa. Sèng ®µn 5-7 con, kiÕm ¨n ban ngµy, thøc ¨n lµ çc loµi nhuyÔn thÓ (èc), gi¸p x¸c (t«m, cua), qu¶, h¹t thùc vËt. Sinh s¶n vµo th¸ng 5, lµm tæ trong bôi c©y, ®Î 10-15 trøng/løa. Ph©n bè: Nam Trung Quèc, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, lµo, ViÖt Nam (MiÒn B¾c, Trung Trung Bé, MiÒn Nam). Gi¸ trÞ sö dông: cho thùc phÈm. 3.3.3. Bé gµ Galliformes Gåm nh÷ng loµi chim cã kÝch th−íc kh¸c nhau, ®Çu nhá, çnh ng¾n vµ trßn, d¸ng nÆng nÒ, kh«ng bay ®−îc xa. Ch©n to, khoÎ, cã 4 ngãn. Ngãn cã vuèt to thÝch nghi bíi ®Êt kiÕm måi. Má ng¾n, khoÎ, h¬i cong, má trªn réng trïm lªn mét phÇn má d−íi. Mµu l«ng con ®ùc th−êng cã mµu sÆc sì. Chim da thª, kiÕm ¨n trªn mÆt ®Êt, ¨n t¹p. Lµm tæ ®Î trªn c©y hay trªn ®Êt, ®Î 5-10 trøng, con çi Êp trøng, con con khoÎ. Bé gµ trªn thÕ giíi cã 250 loµi, ViÖt Nam cã 22 loµi thuéc hä trÜ. Hä trÜ Phasianidae C«ng Pavo muticus (Delacour, 1949) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 1.010-2.440 mm. C«ng lµ loµi lín nhÊt trong bé gµ, dµi çnh 445-500 mm. Chim ®ùc tr−ëng thµnh bé l«ng cã mµu lôc ¸nh thÐp, ®u«i rÊt dµi cã mµu lôc ¸nh ®ång. Mót l«ng cã sao lôc xanh, ®á ®ång, vµng vµ n©u. Mµo dµi, hÑp, th¼ng ®øng. Da mÆt vµng vµ xanh. Khi móa ®u«i xoÌ h×nh nan qu¹t. Chim çi cã mµu s¾c t−¬ng tù nh−ng ®u«i ng¾n, viÒn n©u. Ch©n chim ®ùc vµ çi ®Òu cã cùa, ch©n x¸m. M¾t n©u thÉm, má x¸m sõng. Vá trøng tr¾ng ®ôc, kÝch th−íc trøng 72,2 x 58, 3 mm. §Æc ®iÓm sinh th¸i vkh«ng sèng trong rõnngµy, buæi tr−a bay lcãc, ngoÐ nhá. Sinh shè ®Êt nhá d−íi lïm 27-28 ngµy. Con nonl«ng. TiÕng kªu (kasím. Chim nu«i thayPh©n bè: MiÕn §iÖn, cã ë kh¾p n−íc, hiÖn Gi¸ trÞ sö dông: cã gi

(H×nh: Karen Phillipps, 2000) µ tËp tÝnh: C«ng sèng ë rõng, thÝch hîp lµ rõng th−a xen nhiÒu v¹t cá, g rËm. §Þnh c− ë ®é cao d−íi 1000 m. Sèng ®¬n hoÆc ®«i, kiÕm ¨n ban

ªn c©y thÊp nghØ. Thøc ¨n lµ cá, c©y l−¬ng thùc, çc lo¹i c«n trïng, nh¸i, ¶n vµo th¸ng 4. §Çu mïa sinh s¶n c«ng tËp trung khoe mÏ. Lµm tæ trong c©y bôi, ®−êng kÝnh tæ 200-220 mm, s©u 40-50 mm, ®Î 4-6 trøng/løa, Êp sau 1 n¨m míi cã thÓ sèng ®éc lËp. Con ®ùc sau 3 n¨m tuæi cã ®ñ bé y-yaw, kay-yaw) to, vang väng, th−êng kªu vµo lóc hoµng h«n vµ s¸ng l«ng vµo th¸ng 6-11. Th¸i lan, §«ng D−¬ng, Java, T©y Nam Trung Quèc, ViÖt Nam (tr−íc ®©y nay chØ cßn ë Nam Trung Bé vµ Nam Bé: Çt Tiªn-§ång Nai). ¸ trÞ koa häc, thÈm mü, th−¬ng m¹i vµ lµ loµi quý hiÕm ë n−íc ta.

51

TrÜ sao Rheinardia ocellate (Elliot) §ÆmµmµChchtr¾§ÆthÊPh1.7Gi3.3 ngnhsÕ3.3 ÇsuSÕ §ÆthµcÊKh§Ækhnhçth−qu3 t

c ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi c¬ thu tr¾ng, mµo dµi, da mÆt mµu hångo dµi. Bé l«ng mµu n©u tèi, nhiÒu ®im çi: bé l«ng n©u tèi cã nhiÒi ®èim ®ùc, má hång, ch©n n©u phít hng nh¹t. TiÕng kªu: áhï ó oµâ. c ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: lµ loµi p, kÓ c¶ rõng thø sinh, sinh s¶n kho©n bè: Malaysia, Lµo, ViÖt nam (Tr00-1.900 m ë Nam Trung Bé).

¸ trÞ sö dông: lµ loµi ®Æc h÷u ë §«ng.4. Bé sÕu Gruiformes

Gåm çc loµi chim cã kÝch thãn çi th−êng nhá vµ n»m trªn caoiÒu c©y bôi, çc ®Çm lÇy, ao hå nhiÒu, gµ n−íc, « t¸c, ch©n b¬i. .4.1. Hä sÕu Gruidae

Gåm çc loµi chim cì lín, chnh dµi, réng, cã kh¶ n¨ng bay caoèt ®êi, ®Î 1-2 trøng, chim non khoÎ.u ®Çu ®á Grus antigone (Linnaeus, 1

(¶nh: c ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 1.nh cã bé l«ng mµu x¸m. Da ®Çu v

p mµu ®en. V»n trªn çnh vµ ®u«i mi bay cæ vµ ch©n duçi th¼ng. c ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Lµ loµ«. Sèng ë çc vïng ®Êt ngËp n−íc iÒu thùc vËt thuû sinh. Sèng ®«i, mc ®éng vËt sèng ë n−íc: r¾n n−íc, Õêng nh¶y móa ®Ó ghÐp ®«i. Mïa

anh, ®Î 2 trøng, Êp trøng 28-32 ngµh¸ng tuæi, sÕu cao 1,5 cm vµ biÕt ba

(H×nh: Karen Phillipps, 2000) Ó 70-2.390 mm. Chim tr−ëng thµnh cã l«ng mµy réng, , ch©n n©u. Chim ®ùc: kÝch th−íc lín, ®u«i réng vµ dµi, èm tr¾ng, n©u sÉm vµ ®en, l«ng çnh thø cÊp kh«ng dµi. m x¸m v»n n©u sÉm vµ ®en. Mµo mµu tèi vµ ng¾n h¬n ång. C¶ chim ®ùc vµ çi ch©n kh«ng cã cùa, häng trªn

®Þnh c−, sèng ë rõng th−êng xanh trªn vïng ®Þa h×nh nói ¶ng th¸ng 4-8. ung Bé: tõ Nam s«ng C¶ ®Õn L©m §ång, ®é cao lªn ®Õn

Nam ¸ vµ lµ loµi quÝ hiÕm ë ViÖt Nam.

−íc rÊt kh¸c nhau, ch©n th−êng cao, cã 4 hoÆc 3 ngãn, . Çnh trßn, ng¾n, bay kÐm (trõ sÕu). Sèng ë çc b·i cã u c©y thuû sinh. ViÖt Nam cã 22 loµi thuéc hä: cun cót,

©n cao, cæ dµi. Ch©n cã 4 ngãn, ngãn çi nhá vµ cao. , bay xa. Sèng ®¬n thª, nhiÒu ®«i sèng chung víi nhau ViÖt Nam cã 3 loµi. 758)

Rajiv Lather, 2005) 520 mm. Chim lín, çnh dµi 600-675 mm. Chim tr−ëng µ cæ trÇn, mµu ®á. Çc l«ng s¬ cÊp vµ l«ng bao çnh s¬ µu x¸m, má vµ tr−íc ®Ønh ®Çu mµu xanh sõng. Ch©n ®á.

i di c− tró ®«ng, tíi ®ång b»ng s«ng Cöu long vµo mïa réng lín. Sinh c¶nh thÝch hîp lµ çc rõng trµm, vïng cã ïa ®«ng sèng theo gia ®×nh. KiÕm ¨n ®ªm. Thøc ¨n lµ ch nh¸i, ç,... vµ çc lo¹i cá. B−íc vµo mïa lµm tæ, sÕu sinh s¶n vµo th¸ng 4, lµm tæ trªn cån ®Êt cã n−íc v©y y. Chim non në ra khoÎ, th−êng chØ 1 con sèng sãt. Sau y, tuæi tr−ëng thµnh sau 3 n¨m.

52

Ph©n bè: MiÕn §iÖn, Th¸i lan, Malaysia, Campuchia, ViÖt Nam (§ång Th¸p). Gi¸ trÞ sö dông: lµ loµi quÝ hiÕm, ®ang ®−îc g©y nu«i t¹i Trµm chim Tam N«ng §ång Th¸p. 3.3.5. Bé c¾t Falconiformes Gåm nh÷ng loµi chim ¨n thÞt ngµy, cã kÝch th−íc kh¸c nhau. Má lín, ng¾n, chãp má trªn nhän, s¾c vµ chïm má d−íi. Ch©n to, khoÎ, cã 4 ngãn. Ngãn cã vuèt to, khoÎ, cong, nhän vµ s¾c. Bé l«ng dµy, çnh dµi vµ réng, bay l−în giái vµ ªm. M¾t to, tinh. Chim ®¬n thª, sèng ®«i qua nhiÒu n¨m, ®ùc vµ çi phÇn lín kh«ng kh¸c nhau, ®Î 1-5 trøng, Êp trøng tõ qu¶ ®Çu. Chim non në ra ®· më m¾t, nhiÒu l«ng b«ng nh−ng yÕu. Bé c¾t cã 271 loµi, ViÖt Nam cã 42 loµi. Hä −ng Accipitridae Hä ¦ng cã sè loµi nhiÒu nhÊt trong bé C¾t. Gåm nh÷ng loµi cã çnh réng, trßn, bay tèt. Ch©n khoÎ, má khoÎ vµ quÆp. Thøc ¨n chñ yÕu lµ thó nhá, chim, bß s¸t, Õch nh¸i, c«n trïng, ¨n måi sèng, vµi loµi ¨n x¸c chÕt. ViÖt Nam cã 20 loµi. KÒn kÒn rõng Gyps indicus (Scopoli, 1786) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Chim lín, dµi çnh 590-630 mm. §Çu, cæ trôi l«ng. Vµnh l«ng d−íi cæ dµi, mµu tr¾ng. L−ng trªn n©u. L−ng d−íi, h«ng vµ trªn ®u«i tr¾ng nh¹t. Çnh, ®u«i n©u thÉm hay ®en nh¹t. M¾t n©u thÉm, má n©u. Da gèc má ®en nh¹t. Da ®Çu vµ cæ n©u x¸m. Ch©n ®en. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Chim ®Þnh c−, sèng ë çc vïng rõng nói cao, kiÕm ¨n ban ngµy, ¨n x¸c chÕt ®éng vËt. Ph©n bè: Ên ®é, MiÕn ®iÖn, Malaysia, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (T©y Ninh, T©y Nguyªn: §¾c L¾c, Gia lai Kon tum). Gi¸ trÞ sö dông: cã gi¸ trÞ vÖ sinh m«i tr−êng, lµ loµi hiÕm vµ cã gi¸ trÞ khoa häc. 3.3. mÐptai. vµ p®ùc Hä c réngtiÕnCó v§ÆcmÆtTiÕn§Æcçc

(H×nh: Rajiv Lather, 2005) 6. Bé có Strigiformes

Gåm nh÷ng loµi chim ¨n thÞt ®ªm, kÝch má s¾c, chãp má nhän, m¾t lín vµ h−íng L«ng mÆt nhá vµ xÕp to¶ ra xung quanh thµhÇn lín giß phñ l«ng. KiÕm ¨n ®ªm, ngµy nvµ çi cïng Êp trøng. Chim non yÕu.

Bé cã 134 loµi. ViÖt Nam cã 19 loµi. ó mÌo Strigidae

Gåm çc loµi chim s¨n måi ban ®ªm, m, bay rÊt yªn lÆng. Chim ®ùc vµ çi gièng n

g kªu dÔ nhËn biÕt, cã thÓ dùa vµo tiÕng kªuä Glaucidum cuculoides (Riplay) ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 260 mm. C trßn. L−ng mµu n©u víi ho¹ tiÕt « vu«ngg kªu "cäc cäc”. ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Có vä sèng ®Þnlïm c©y cßn l¹i gi÷a n−¬ng b·i. Ngµy ngñ

5

(H×nh: Craig Robson, 2002)

th−íc kh¸c nhau. Má ng¾n, má trªn rÊt cong, vÒ phÝa tr−íc. Lç tai réng vµ th−êng cã nÕp da nh “®Üa mÆt”, l«ng th©n dµy, mÒm. Ch©n ng¾n gñ, lµm tæ trong hang hèc, ®Î 3-5 trøng. Chim

¾t to, má quÆp, mãng vuèt dµi khoÎ. Çnh bÇu, hau. Th−êng ngñ ë chç rËm r¹p vµo ban ngµy, ®Ó nhËn biÕt loµi.

him nhá, dµi çnh 141-162 mm, kh«ng cã tai, , ®u«i n©u sÉm, m¾t vµng. S¨n måi ban ngµy.

h c− ë rõng th−a, rõng tre nøa, ven rõng, trªn trªn cµnh c©y d−íi t¸n rõng, kiÕm ¨n vµo ban

3

®ªm. Thøc ¨n chñ yÕu lµ chuét, cµo cµo, ch©u chÊu vµ mét sè loµi c«n trïng kh¸c. Sinh s¶n vµo th¸ng 3-6, lµm tæ trong çc hèc c©y môc, ®Î 3-5 trøng.

(HPh©n bè: Assam, MiÕn §giíi phÝa B¾c tíi Hµ TÜnhGi¸ trÞ sö dông: cã Ých chDï d× Ketupa zeylonensi§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Chitai mµu n©u hay n©u ®á,Tai côp, ®u«i ®en nh×n thtr¾ng réng, bông hung n"ump-ouu-u” vang vµ lÆp§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËnh×n thÊy vµo ban ngµy bay võa kªu. Th−êng sèKiÕm ¨n ban ®ªm, ¨n ç.Ph©n bè: §«ng B¾c MiÕnB¾c vµ Trung Trung Bé, Gi¸ trÞ sö dông: cã h¹i ch 3.3.7. Bé bå c©u Columb Gåm çc loµi cã nhän. Ch©n ng¾n, 4 ngãl«ng dµy nh−ng dÔ rông.¨n thùc vËt. Chim ®¬n thyÕu, chim mÑ cã tuyÕn d Bå c©u cã 300 loNam cã 22 loµi thuéc hä

×nh: Karen Phillipps, 2000) iÖn, Th¸i Lan, Lµo, ViÖt Nam (çc tØnh trung du vµ miÒn nói tõ biªn ). o s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. s (Delacour, 1926) Òu dµi th©n 530 mm, lµ loµi có mÌo lín, çnh dµi 320-390 mm, l«ng cã nhiÒu vÖt ®en ë phÝa l−ng. §«i khi cã 2 d¶i mµu tr¾ng to ë çnh. Êy khi bay, ch©n kh«ng phñ l«ng, m¾t mµu da cam. Häng cã mét vÖt

©u nh¹t, l−ng n©u hung nh¹t. Má lôc nh¹t x¸m, ch©n x¸m. TiÕng kªu ®i lÆp l¹i ®Òu ®Æn, tiÕng kªu kh¸c: "meo meo” gièng mÌo. p tÝnh: Loµi ®Þnh c−. PhÇn lín ho¹t ®éng ban ®ªm nh−ng còng cã thÓ lóc trêi nhiÒu m©y. Sèng ®«i, bay chËm, 2 ch©n lóc l¾c khi bay, võa ng ë rõng, sinh c¶nh thÝch hîp lµ rõng ven çc khe suèi, hå n−íc. Sinh s¶n vµo th¸ng 12-3, lµm tæ ë kÏ ®¸, hèc c©y, ®Î 2-5 trøng. §iÖn, B¾c Th¸i Lan, Nam Trung Quèc, Lµo, ViÖt Nam (§«ng B¾c,

Nam Bé), cã thÓ lªn tíi ®é cao 1000 m. o nguån ç.

(H×nhiformekÝch thn dµi, Chim ª, th−

iÒu tiÕtµi, gi¸

bå c©u

: Karen Phillipps, 2000) s −íc trung b×nh. Th©n bÇu dôc, ch¾c. §Çu trßn, nhá. Çnh dµi, vuèt ng¾n vµ khoÎ. Má th¼ng, gèc má cã mµng da mÒm. Bé ®ùc, çi cã mµu gÇn gièng nhau. Bå c©u ho¹t ®éng ban ngµy, êng sèng ®«i, ®Î 2 trøng/løa, Êp trøng 18-30 ngµy. Chim non dÞch nu«i con. trÞ kinh tÕ lín: cho thÞt, lµm c¶nh, huÊn luyÖn ®−a th−. ViÖt Columbidae.

54

Hä Bå c©u Columbidae Cu g¸y Steptopelia chinensis (Temminck) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 300 mm. Vßng cæ mµu ®en víi nh÷ng ®èm tr¾ng (bé l«ng khoe mÏ). L«ng ®u«i bªn ngoµi tr¾ng ë mót khi bay nh×n thÊy kh¸ râ (®Æc biÖt lµ lóc ®¸p xuèng ®Êt). M¾t n©u ®á, má ®en, ch©n ®á x¸m. Khi bÞ ®éng chóng bay vôt lªn nghe cã tiÕng vç çnh. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Cu g¸y lµ loµi ®Þnh c−, sèng trong nhiÒu sinh c¶nh: vïng trèng tr¶i vµ c©y bôi, rõng trång, thÝch hîp lµ d¶i rõng cßn l¹i gi÷a ruéng n−¬ng, kh«ng sèng trong rõng rËm. Th−êng kiÕm ¨n trªn mÆt ®Êt vµo s¸ng sím vµ xÕ chiÒu, tr−a nghØ, th−êng ngñ ®ªm trong bôi c©y rËm vµ chç nghØ æn ®Þnh nÕu kh«ng bÞ tÊn c«ng. Thøc ¨n lµ h¹t c©y l−¬ng thùc vµ thùc phÈm: lóa, ®Ëu, võng,... h¹t cá d¹i vµ c«n trïng (Ýt). Mïa sinh s¶n sèng ®«i, ngoµi mïa sinh s¶n sèng ®µn. Tæ lµm s¬ sµi trªn c©y cao hoÆc trªn bôi tre. Mïa sinh s¶n cuèi th¸ng 2-5, vµo mïa sinh s¶n chim ®ùc g¸y nhiÒu. Cu g¸y ®Î 2 trøng/løa, Êp trøng 12-14 ngµy. Ph©n bè: Nam Trung Quèc, §«ng D−¬ng, Th¸i lan, MiÕn §iÖn, Malaysia, Sumatra, ViÖt Nam (kh¾p çc vïng, ph©n bè tíi ®é cao 2000 m). Gi¸ trÞ sö dông: cho thùc phÈm vµ cã thÓ g©y thiÖt h¹i cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. 3.3.8. Bé vÑt Psittacif Gåm nh÷ng loKh¸c víi çc loµi chréng thªm. Má d−íi cã 4 ngãn kiÓu leo trthÓ b¾t tr−íc ®−îc mb»ng c¶ ch©n vµ má. Bé vÑt cã 315Hä vÑt Psittacidae VÑt ngùc ®á Psittacul

(H×nh: Rayman, 1974) ormes µi chim trung b×nh vµ nhá, mµu l«ng sÆc sì, ®Çu lín, cæ ng¾n, th©n ch¾c.

im, má trªn cña vÑt khíp ®éng víi hµm nªn cã thÓ gËp lªn vµ h¸ miÖng cã kh¶ n¨ng di chuyÓn ngang vµ tr−íc sau. Çnh khoÎ, nhän. Ch©n ng¾n, Ìo (ngãn I, IV ë sau, ngãn III, II ë tr−íc). N·o bé kh¸ ph¸t triÓn nªn cã ét sè ©m ®iÖu cña ng−êi vµ ®éng vËt kh¸c. VÑt sèng trªn c©y, leo trÌo Tæ ®−îc lµm trong hèc c©y hay trong hang ®¸. loµi, ViÖt Nam cã 7 loµi thuéc hä VÑt Psittacidae.

a alexandri (Linnaeus, 1758)

(Wikipedia, 2008)

55

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 330-370 mm. §Çu chim ®ùc tr−ëng thµnh mµu x¸m xanh, cã 2 d¶i ®en, häng vµ ngùc hung ®á, bông lôc phít xanh, lôc phít vµng ë d−íi ®u«i. Má trªn ®á t−¬i, má d−íi ®en. Ngùc chim çi mµu hång thÉm phít vµng. Ch©n vµng lôc. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: VÑt ngùc ®á sèng ®Þnh c− ë rõng hoÆc vïng gÇn n−¬ng rÉy, thÝch hîp nhÊt lµ ven rõng. Tõ th¸ng 7-10 vÑt sèng thµnh ®µn 40-50 con, çc th¸ng cßn l¹i sèng ®«i hoÆc ®µn nhá 4-6 con. KiÕm ¨n ngµy, thøc ¨n lµ qu¶ mÒm, h¹t c©y l−¬ng thùc, mÇm c©y. Th−êng vµo çc n−¬ng ng«, ®Ëu, dïng má vµ ch©n bãc ¸o b¾p ng« hay t¸ch ®Ëu ®Ó ¨n h¹t. Mïa sinh s¶n tõ th¸ng 4 ®Õn gi÷a th¸ng 7. Tæ ®−îc lµm trong hèc c©y, ®Î 3-4 trøng. Ph©n bè: Himalaya, §«ng Ên §é, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, Nam trung Quèc, ViÖt Nam (kh¾p çc tØnh trung du vµ miÒn nói). Gi¸ trÞ sö dông: VÑt ngùc ®á lµ chim c¶nh, cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i, còng lµ loµi g©y h¹i cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë ven rõng. 3.3.9. Bé cu cu Cuculiformes Gåm nh÷ng loµi chim cì trung b×nh vµ nhá. Bé l«ng dµy vµ b¸m ch¾c vµo da, hÇu hÕt cã mµu tèi. Çnh dµi, nhän, bay tèt. §u«i dµi, ch©n ng¾n, giß phñ l«ng, ch©n 4 ngãn xÕp kiÓu leo trÌo. Ho¹t ®éng vµo ban ngµy, thøc ¨n lµ ®éng vËt nhá (c«n trïng). NhiÒu loµi lµ chim ®¬n thª, vµo mïa sinh s¶n ghÐp ®«i, lµm tæ. NhiÒu loµi lµ chim ®a thª, kh«ng biÕt lµm tæ, ®Î nhê tæ loµi kh¸c vµ nhê Êp trøng. Bé cu cu cã 150 loµi, ViÖt Nam cã 17 loµi thuéc hä cu cu Cuculidae. Hä cu cu Cuculidae B¾t c« trãi cét Cuculus micropterus (Gould, 1837) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Ctrªn mµu n©u, ®Çu mµréng, mµu ®en. M¾t n©mµu n©u. Vá trøng mµumét cao vót lªn. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ lïm c©y bôi cßn l¹i trªMïa sinh s¶n tõ gi÷a tbiÕt lµm tæ, ®Î nhê vµoPh©n bè: Ên §é, MiÕnNam (trung du vµ miÒnGi¸ trÞ sö dông: cã t¸c 3.3.10. Bé cu ru cu Tro Gåm nh÷ng loµCh©n yÕu, cã 4 ngãn (n§u«i dµi, l«ng nhiÒu cnon yÕu. Bé cu ru cu cã 3

(H×nh: Karen Phillipps, 2002) hiÒu dµi th©n 330 mm. Chim trung b×nh, çnh dµi 169-209 mm. L−ng u x¸m, vµnh m¾t mµu x¸m tèi. MÆt trªn gÇn cuèi ®u«i cã v»n ngang u, má ®en n©u, ch©n vµng, mÆt tr−íc giß phñ l«ng. Chim çi ngùc l¸ng, xanh da trêi. TiÕng kªu "b¾t c« trãi cét" lÆp ®i lÆp l¹i vang xa, mçi lóc

tËp tÝnh : Chim sèng ë ven rõng, trong çc rõng c©y gç cao, trong çc n n−¬ng rÉy. Sèng ®¬n, kiÕm ¨n ngµy, thøc ¨n chñ yÕu lµ c«n trïng. h¸ng 3-4, vµo mïa sinh s¶n chim ®ùc kªu c¶ ngµy ®ªm. Chim kh«ng tæ kh−íu, sÎ. ®iÖn, Th¸i lan, §«ng nam Trung Quèc, TriÒu Tiªn, §«ng D−¬ng, ViÖt nói). dông b¶o vÖ rõng tÝch cùc, cÇn t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn. goniormes i chim cì trung b×nh, mµu l«ng sÆc sì. Má ng¾n, cong, réng vµ khoÎ. gãn I, II ë sau, III vµ IV ë tr−íc), giß phñ kÝn l«ng. Çnh ng¾n vµ trßn.

Êp, cã 12 l«ng. ¡n c«n trïng, ®Î 2-4 trøng, Êp trøng 18-19 ngµy. Chim

5 loµi, ViÖt Nam cã 3 loµi thuéc hä nuèc Trogonidae.

56

Hä nuèc Trogonidae Nuèc bông ®á Harpactes erythrocephalus (Robinson & Kloss, 1999) (H×nh: Karen Phillipps, 2002) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 34 cm, bé l«ng nh×n chung cã mµu n©u ®á. Chim çi vµ ®ùc ®Òu cã 1 h×nh l−ìi liÒm tr¾ng ngang ngùc. Khi bay dÔ thÊy l«ng ®u«i ngoµi mµu tr¾ng. Chim ®ùc: ®Çu mµu ®á tèi, phÇn th©n d−íi mµu ®á t−¬i, nhiÒu säc mµu x¸m l−în sãng ë l«ng bao çnh. Chim çi: ®Çu vµ ngùc trªn mµu n©u nh¹t, cã nh÷ng v»n l−în sãng mµu n©u sÉm ë l«ng bao çnh. TiÕng kªu gièng chim Vµng anh "ti-aup” (5 nèt thÊp dÇn). §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c− ë rõng vµ ven rõng, thÝch hîp lµ rõng nhiÒu c©y gç cao, nhiÒu d©y leo. Sèng ®¬n, kiÕm ¨n ngµy: s¸ng ®Õn 9-10 giê, chiÒu tõ 15 giê ®Õn chËp tèi, tr−a nghØ trªn cµnh cao 6-7 m d−íi t¸n rõng. Thøc ¨n lµ c«n trïng. Chim ®Ëu trªn cµnh, thÊy c«n trïng bay th× lao ra ®íp. Mïa sinh s¶n vµo th¸ng 3-7, lµm tæ trong hèc c©y kh« ë ®é cao çch mÆt ®Êt 2-3 m, ®Î 2-4 trøng, Êp trøng 17-18 ngµy, chim non yÕu. Ph©n bè: Lµo, ViÖt Nam (çc tØnh cã rõng), ®é cao ph©n bè 50-2.600 m. Gi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho s¶n suÊt l©m nghiÖp. 3.3.11. Bé s¶ Coraciiformes Gåm çc loµi chim cã kÝch th−íc vµ h×nh d¸ng kh¸c nhau, th−êng cã má dµi, ch©n ng¾n. Bé l«ng sÆc sì. Lµm tæ trong hèc c©y hay hang ®Êt. Bé s¶ cã 185 loµi, ViÖt Nam cã 30 loµi thuéc 5 hä: bãi ç Alcedinidae, s¶ rõng Coraciidae, tr¶u Meropidae, ®Çu r×u Upupidae, hång hoµng Bucerocidae. Hä s¶ rõng Coraciidae YÓng qu¹ Eurystomus orientalis (Linnaeus, 1766) (¶§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Chim trmµu ®en, má mµu ®á t−¬i. thÉm, ch©n ®á. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnthung lòng ven nói ®¸, däc (çnh cøng, mèi, cµo cµo, ch®Çu th¸ng 5. Tæ lµm b»ng rªu

nh: David Berhens, 2005) ung b×nh, chiÒu dµi th©n 300 mm, dµi çnh 178-202 mm. Bé l«ng Khi bay thÊy râ m¶ng v¸ trªn çnh mµu xanh ¸nh b¹c. M¾t n©u

h: Chim ®Þnh c−, sèng ë ven rõng n¬i nhiÒu c©y gç lín, trong çc theo suèi. Ho¹t ®éng ngµy. §Ëu ë chç trèng tr¶i, b¾t c«n trïng ©u chÊu, ong xanh) trªn kh«ng. Mïa sinh s¶n tõ cuèi th¸ng 3 ®Õn , rÔ c©y kh« trong hèc c©y cao, ®Î 3-4 trøng.

57

Ph©n bè: Himalaya, Assam, Bengan, MiÕn §iÖn, Trung Quèc, Malaysia, Java, Sumatra, Philippin, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (çc tØnh cã rõng). Gi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho rõng vµ cã gi¸ trÞ lµm c¶nh. Hä tr¶u Meropidae Tr¶u ®Çu n©u (Tr¶u häng xanh) Merops virid s (Linnaeus, 1758) i §Æc ®iÓm nhËtrªn mµu s« cvíi mµu tèi phmá ®en, ch©n§Æc ®iÓm sinNam). Tr¶u cl»n nhá, ç. TthÓ béc lé tr−lÇn liªn tôc), c3-6, th−êng lµhay theo ®µn Ðn vµ nh¹n, ®nh− ®Êt bê biÓm, tæ cã kÝch®Êt lµm tæ. Nm−a lín, chónPh©n bè: BruD−¬ng, ViÖt NGi¸ trÞ sö dônHä ®Çu r×u Up§Çu r×u Upup§Æc ®iÓm nhËcã nhiÒu v»n mµu. M¾t n©u (¶nh:§Æc ®iÓm sinc©y bôi, rõng

(¶nh: Choo Tse n biÕt: ChiÒu dµi th©n 280 m

« la, 2 l«ng ®u«i gi÷a m¶nh vµÇn trªn th©n, chim non cã mµ

x¸m n©u. h th¸i vµ tËp tÝnh: Loµi ®Þnh cã ë ®é cao tíi 800 m. Thøc ¨r¶u thÓ hiÖn ve v·n ®èi ph−¬níc. Khi con ®ùc béc lé tr−íc,on ®ùc cói ®Çu tr−íc con çi m 4 trøng. Lµm tæ tËp ®oµn 5-2

nhá, Ýt khi ®µn trªn 15 con, ®«Ëu nghØ tËp trung trªn c©y. §µn, b·i cá, rõng nói (n¬i quang

th−íc 20 x 45 cm, sö dông mhiÒu h¬n 1 ®−êng hÇm cã thÓ g cã thÓ bá tæ vµ lµm tæ kh¸c nei, Trung Quèc, Indonesia,am (Trung Bé, Nam Bé).

g: cã gi¸ trÞ lµm c¶nh. upidae

a epops (Linnaeus, 1758) n biÕt: ChiÒu dµi th©n 330 mm

tr¾ng vµ ®en trªn çnh, mÆt trª, má dµi h¬i cong vµ ®en, ch©n

Arkadiy Yarmolenco, 2008) h th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh gç th−a, ven rõng, n¬i quan

Chien, 2006) m. Dµi çnh 121-135 mm. §Çu, g¸y vµ phÇn l−ng dµi, khi bay h«ng ®Ó lé mµu xanh nh¹t t−¬ng ph¶n u xanh l¸ c©y thÉm vµ kh«ng cã l«ng ®u«i. M¾t ®á,

− (cã thÓ gÆp çc quÇn thÓ di c− r¶i r¸c tõ B¾c vµo n lµ ong, kiÕn, chuån chuån, cµo cµo, b−ím, th»n g b»ng lóc l¾c ®u«i, phång l«ng cæ lªn, con çi cã th−êng tÆng quµ cho con çi b»ng c«n trïng (vµi ét lóc tr−íc khi kÕt b¹n. Lµm tæ vµo th¸ng 3-8, ®Î

0 cÆp, cã khi tíi 1.000. Th−êng kiÕm ¨n theo cÆp i khi chóng s¨n måi (mèi, kiÕn) theo ®µn cïng víi o ®Êt lµm tæ, thÝch hîp lµ ®Êt çt nhÑ vµ tho¸t n−íc ®·ng). Chóng ®µo ®−êng hÇm réng 7 cm, s©u 1-3 á vµ ch©n ®Ó ®µo, c¶ ®ùc vµ çi ®Òu tham gia ®µo ®−îc thùc hiÖn tr−íc khi b¾t ®Çu ®Î trøng. NÕu cã ë n¬i míi. Malaysia, Philippin, Singapore, Th¸i Lan, §«ng

, dµi çnh 126-152 mm. Bé l«ng mµu hång nh¹t, n ®u«i ®en vµ cã 1 v»n tr¾ng, l«ng mµo dµi vµ cã 3 x¸m. TiÕng kªu “hu pu pu”.

(Hc−, cã g ®·ng

58

×nh: Michael J. Seago) thÓ gÆp ë ®é cao tíi 1.800 m. Sèng ë tr¶ng , kh« r¸o, thÝch sèng ë çc b·i cá vµ vïng

trèng ë ®åi nói. Sèng ®µn hoÆc ®«i. KiÕm ¨n trªn çc ®¸m l¸ c©y kh« môc. Thøc ¨n lµ mèi, kiÕn, cµo cµo, ch©u chÊu, çnh cøng nhá. Lµm tæ trong hèc c©y hay hèc ®Êt, sinh s¶n vµo th¸ng 2-5, ®Î 5-7 trøng. Ph©n bè: Assam, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, Nam Trung Quèc, Malaysia, Sumatra, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (trung du, miÒn nói). Gi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp vµ cã gi¸ trÞ lµm c¶nh. Hä hång hoµng Bucerotidae Hång hoµng (Ph−îng hoµng ®Êt) Buceros bicornis (Linnaeus, 1758)

(Wikipedia, 2008) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi c¬ thÓ: 1.190 mm, lµ loµi lín nhÊt trong hä Hång hoµng ë ViÖt Nam. §Çu ®en, cæ vµng, gi÷a çnh cã d¶i réng tr¾ng, mót çnh tr¾ng. §u«i tr¾ng vµ cã d¶i réng ®en ë ®u«i. Má vµ mò má lín mµu vµng, gèc má ®en. Da trÇn quanh m¾t ®á thÉm, m¾t ®á, ch©n x¸m. Con çi nhá h¬n con ®ùc. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c− trong rõng th−êng xanh nguyªn sinh vµ thø sinh, rõng hçn giao víi loµi c©y rông l¸ nhiÒu c©y cao cho qu¶ mÒm. Sèng ®«i, ho¹t ®éng ngµy. Thøc ¨n lµ çc lo¹i qu¶ mÒm nh− ®a, sung, si, v¶,.... Sinh s¶n vµo th¸ng 1-8, ®Î 1-4 trøng trong hèc c©y, Êp trøng 30 ngµy. Khi chim m¸i Êp trøng, chim ®ùc dïng bïn bÞt cöa tæ chØ chõa l¹i lç nhá ®ñ ®Ó tiÕp tÕ thøc ¨n. Chim non rêi tæ sau 3-4 th¸ng. Cã thÓ gÆp ë ®é cao tíi 1.500 m. Ph©n bè: Ên §é, MiÕn §iÖn, Th¸i lan, Nam Trung Quèc, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam. Gi¸ trÞ sö dông: cã gi¸ trÞ lµm c¶nh. 3.3.12. Bé gâ kiÕn Piciformes

Gåm nh÷ng loµi chim cì nhá-trung b×nh. Má to, khoÎ vµ th¼ng. Ch©n ng¾n, khoÎ, cã 4 ngãn xÕp kiÓu leo trÌo, vuèt khoÎ vµ cong, çnh ng¾n vµ trßn. §u«i ng¾n, cøng, cã 10-12 l«ng. Bé gâ kiÕn cã 380 loµi, ViÖt Nam cã 35 loµi. 3.3.12.1. Hä cu rèc Capitonidae Gåm çc loµi chim trung b×nh. §Çu to, cæ ng¾n, ch©n ch¾c. Má to, khoÎ, gèc má lín, mÐp má cã r¨ng c−a to, nhiÒu l«ng r©u ë gèc má. Çnh ng¾n vµ trßn, 10 l«ng çnh s¬ cÊp, ®Î 2-5 trøng, Êp trøng 2 tuÇn. ViÖt Nam cã 10 loµi thuéc gièng Megalaima. Cu rèc ®Çu x¸m (thÇy chïa ®Çu x¸m) Megalaima faiostric a (Temminck, 1832) t

(Oriental Bird, 2008)

59

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Dµi th©n 245-270 mm, dµi çnh 102-115 mm. Má vµ da quang m¾t tèi mµu, cã tóm l«ng ®á ë ngùc. Hai bªn cæ cã 2 chÊm ®á, l−ng vµ bông mµu lôc. L«ng çnh s¬ cÊp ®en nh¹t, l«ng çnh tam cÊp lôc. M¾t n©u, má x¸m vµng, mót má ®en, ch©n x¸m lôc nh¹t. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Loµi ®Þnh c−, sèng ë rõng vµ ven rõng, ®Æc biÖt lµ rõng c©y gç lín cho qu¶ mÒm. Sèng ®µn 3-4 con, mïa sinh s¶n sèng ®«i. KiÕm ¨n s¸ng sím vµ chiÒu m¸t. Thøc ¨n lµ çc lo¹i qu¶ mÒm (c«m tÇng, ®a, si, géi). Sinh s¶n vµo th¸ng 4-6, lµm tæ trong hèc c©y, ®Î 2-3 trøng. GÆp tíi ®é cao 1.000 m. Ph©n bè: Nam Trung Quèc, Lµo, §«ng B¾c Th¸i Lan, ViÖt Nam. Gi¸ trÞ sö dông: gióp ph¸t t¸n h¹t c©y rõng. 3.3.12.2. Hä gâ kiÕn Picidae Gåm çc loµi chim nhá vµ trung b×nh. Mµu l«ng rÊt kh¸c nhau. Má th¼ng, khoÎ. L−ìi dµi, h×nh trô, ®Çu l−ìi cã nhiÒu mãc sõng nhá vµ nhiÒu tuyÕn tiÕt chÊt dÝnh. Çnh nhän, cã 10 l«ng çnh s¬ cÊp, l«ng thø nhÊt rÊt nhá. §u«i nhän, cã 12 l«ng, l«ng nhiÒu cÊp, th©n l«ng cøng. PhÇn lín cã má khoÎ, th−êng ®−îc dïng ®Ó khoÐt lç ë c©y ®Ó t×m kiÕm c«n trïng, nhiÒu loµi khi kiÕm måi gâ vµo c©y kh«. Bay kiÓu l−în sãng, tiÕng kªu rÊt chãi tai. Gâ kiÕn ¨n c«n trïng, mét vµi loµi còng ¨n kiÕn trªn mÆt ®Êt, lµm tæ trong hèc c©y, ®Î 3-13 trøng, Êp trøng 12-13 ngµy. ViÖt Nam cã 25 loµi. Gâ kiÕn n©u Micropternus brachyurus (Vieillot, 1818) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Chim trung b×nh, dµi çnh 115-125 mm. §Çu, cæ, bông n©u nh¹t, mçi l«ng cã mét vÖt n©u thÉm gi÷a th©n l«ng. §u«i m¾t cã 1 vÖt ®á. L−ng, çnh, trªn ®u«i n©u thÉm víi çc v»n n©u ®en. M¾t n©u, má vµ ch©n x¸m n©u nh¹t. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Chrõng tre nøa, rõng l¸ kim,... §i ®mèi, nhéng vµ s©u non cña nhiÒu tùa vµo ®u«i, dïng má gâ m¹nh vµl−ìi quÐt lµm mèi hay kiÕn dÝnh vhèc c©y. Ph©n bè: §«ng Nam Trung Quèc, Gi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho c©y rõn3.3.13. Bé sÎ Passeriformes Gåm nhiÒu loµi vµ ®a d¹ngsau. §a sè loµi lµ chim ®¬n thª. LµyÕu nh−ng thêi gian rêi tæ sím. Bé sÎ cã 5.000 loµi, ViÖt N3.3.13.1. Hä s¬n ca Alaudidae Gåm çc loµi chim nhá, gi®i l¹i kiÕm ¨n trªn mÆt ®Êt, khi bÞ ®S¬n ca Alauda gulgula (Franklin, 1§Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©®Çu, dùng lªn khi bÞ ®éng. L«ng mn©u vµng. L«ng ®u«i viÒn mµu tr¾nh¹t. M¾t n©u ®en, má n©u, ch©n v§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Lo

(Wikipedia, 1995) im ®Þnh c−, sèng trong çc kiÓu rõng th−êng xanh, rông l¸,

¬n, mïa sinh s¶n ®i ®«i. KiÕm ¨n ngµy, thøc ¨n gåm kiÕn, loµi c«n trïng. Gâ kiÕn dïng ch©n mãc vµo vá c©y, phÝa sau o vá c©y hay çc m¶ng gç môc cho mèi vµ kiÕn ch¹y ra, lÊy µo l−ìi. Mïa sinh s¶n b¾t ®Çu vµo cuèi th¸ng 3, lµm tæ trong

Lµo, ViÖt Nam. g.

nhÊt. Chim cì nhá vµ trung b×nh, ch©n 4 ngãn, ngãn çi ë m tæ cÈn thËn, ®Î 3-6 trøng, Êp trøng 11-16 ngµy. Chim non

am cã 369 loµi thuéc 29 hä.

ß khoÎ vµ phñ vÈy mÞn. §u«i cã 12 l«ng. Vuèt dµi vµ th¼ng, uæi th−êng thu m×nh l¹i vµ Ýt ch¹y. 831)

n 160 mm, dµi çnh 80-100 mm. L«ng mµo ng¾n ë phÝa sau µy h¬i vµng, dÔ thÊy. §Çu, cæ, vai, l−ng, h«ng vµ trªn ®u«i

ng nh¹t, phÝa trong ®en nh¹t. Ngùc, bông vµ d−íi ®u«i tr¾ng µng nh¹t, ngãn çi cã vuèt dµi vµ h¬i th¼ng. µi ®Þnh c−, sèng ë çc tr¶ng c©y bôi, çc tr¶ng cá. KiÕm ¨n

60

ngµy, ¨n çc loµi c«n trïng nhá. D¹n ng−êi, cã thÓ tiÕp cËn çch vµi mÐt, bay lªn theo ®−êng th¼ng døng råi xµ xuèng mÆt ®Êt. Tr−ëng thµnh sèng ®µn ngoµi thêi kú sinh s¶n. TiÕng hãt th¸nh thãt, liªn tôc tõ lóc ®Ëu trªn mÆt ®Êt còng nh− khi bay lªn cao, trong mïa sinh s¶n chim ®ùc th−êng võa bay võa hãt rÝu rÝt. Mïa sinh s¶n tõ th¸ng 3-8, lµm tæ trong çc bôi cá rËm, ®Î 2 løa/n¨m, 3-4 trøng/løa, Êp trøng 14-16 ngµy.

(Wikipedia, 2007) Ph©n bè: Burma, Th¸i Lan, Nam Trung Qquèc, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam. Gi¸ trÞ sö dông: rÊt cã Ých cho s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp vµ lµm c¶nh. 3.3.13.2. Hä Ph−êng chÌo Campephagidae Gåm çc loµi chim nhá vµ trung b×nh, sèng ë vïng nhiÖt ®íi. Gèc má dÑp, mót má trªn cong thµnh gãc nhá hÑp vµ cã mót mÊu nhá. Lç mòi th−êng phñ l«ng nhá. Çnh nhän, cã 10 l«ng çnh s¬ cÊp. Th©n l«ng ë s−ên cøng. §ùc çi kh¸c nhau râ.

ViÖt Nam cã 4 loµi. Ph−êng chÌo ®á Pericrotocus flammeus (Foster, 1781)

Ch§Æc ®iÓm nhËn bçnh nhá ®en nh¸trong ®en. Con çthÉm h¬n vµ cã nvµ phiÕn trong ®eng¾t qu·ng 2-3 gi§Æc ®iÓm sinh thSèng ®µn 10-50 ctæ b»ng rÔ c©y vµ Ph©n bè: Ên §é, Gi¸ trÞ sö dông: L3.3.13.3. Hä chµo Gåm çc mµo l«ng ®Çu, th−

im çi (Wikipedia, 2008) iÕt: ChiÒu dµi c¬ thÓ 200 mmnh, cã nh÷ng vÖt ®á ë çnh,i mµu vµng t−¬i, ®Çu, cæ, l−h÷ng vÖt vµng ë çnh, ®u«in. M¾t n©u, má vµ ch©n ®e©y. ¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c− on. ¡n çc loµi s©u ¨n l¸, c«cµnh nhá c«ng phu, tæ h×nh Nam Trung Quèc, ViÖt Namoµi cã Ých cho c©y rõng, lµm mµo Pycnonotidae loµi chim cì trung b×nh. Sauêng sèng ®µn. ViÖt Nam cã

Chim ®ùc (SVRVN)

. Con ®ùc mµu ®á t−¬i, ®Çu, cæ, l−ng, vai vµ bao ®u«i ®á, l«ng gi÷a ®u«i phiÕn ngoµi ®á vµ phiÕn ng, vai vµ bao çnh nhá ®en nh¹t, çnh mµu ®en vµng t−¬i, l«ng gi÷a ®u«i phiÕn ngoµi vµng t−¬i n. TiÕng kªu “s-uych¬, s-uych¬”, 2 ©m tiÕt kªu

ë rõng nhiÒu c©y gç cao, ë ®é cao d−íi 2.000 m. n trïng çnh cøng. Sinh s¶n vµo th¸ng 3-6. Lµm

chÐn. §Î 2-3 trøng, vá trøng xanh nh¹t ®èm n©u. . c¶nh ®Ñp vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i.

g¸y th−êng cã nh÷ng sîi l«ng tãc. NhiÒu loµi cã 20 loµi.

61

Chµo mµo Pycnonotus jocosus (Linnaeus, 1758) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 200 mm. Mµo l«ng mµu ®en dùng ®øng. §Çu ®en, d−íi m¾t cã 1vÖt ®á thÉm. L−ng, çnh vµ ®u«i n©u. M¸, c»m, häng tr¾ng, bông tr¾ng nh¹t. Hai bªn ngùc cã vÖt n©u kÐo dµi xuèng thµnh vßng hë. D−íi ®u«i ®á. M¾t n©u, má vµ ch©n ®en. TiÕng kªu vui nhén ”bulbi-bulbit bulbi-bulbit”. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c−, cã thÓ gÆp ë ®é cao tíi 1.500 m. Sèng ®µn lín ë mïa ®«ng vµ sèng ®«i vµo mïa sinh s¶n. Ngµy kiÕm ¨n nhiÒu n¬i, tèi vÒ nghØ ë chç quen thuéc, th−êng chuyÓn khu vùc kiÕm ¨n. Thøc ¨n lµ qu¶ mÒm, thØnh tho¶ng ¨n c«n trïng. Chim non ¨n s©u non vµ c«n trïng mÒm (cµo cµo, ch©u chÊu, b−ím,... Mïa sinh s¶n vµo th¸ng 4-8. §Î 2 løa/n¨m, 3-4 trøng/løa, Êp trøng 12-13 ngµy, lµm tæ trong lïm c©y bôi. Ph©n bè: vïng B¾c Ên §é, B¾c MiÕn §iÖn, B¾c Th¸i Lan, Nam Trung Quèc, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam. Gi¸ trÞ sö dông: gãp phÇn ph¸t t¸n c©y rõng vµ b¶o vÖ c©y rõng. 3.3.13.4. Hä b¸ch thanh Gåm çc loµi chimmá cong vµ cã mÊu s¾c. Cs¾c. MÐp sau giß tr¬n. Çnçc sinh vËt nhá vµ c¶ chim®a d¹ng. ViÖt Nam cã 6 loB¸ch thanh Lanius schach §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒun©u, çnh (cã m¶ng tr¾ng)loµi chim kh¸c. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËpgÆp ë ®é cao tíi trªn 2.000mÌn, mèi, kiÕn,...Mïa sinhPh©n bè: Nam Trung QuècGi¸ trÞ sö dông: cã Ých chdÞch ch©u chÊu.

(Wikipedia, 2008)

nhá vµ trung b×nh. §Çu to, th©n ch¾c. Má khoÎ, dÑp hai bªn, mót him tr−ëng thµnh cã vµnh m¾t ®en. Ch©n dµi, khoÎ, vuèt cong vµ

h ng¾n, cã 10 l«ng çnh s¬ cÊp. §u«i dµi, cã 12 l«ng. ¡n c«n trïng, non. B¾t måi b»ng çch bæ nhµo xuèng, th−êng ®i lÎ, cã tiÕng hãt

µi. (Linnaeus, 1758)

(Wikipedia, 2008) dµi th©n 250 mm, dµi çnh 104-109 mm. §Çu x¸m, l−ng mµu hung vµ ®u«i ®en. TiÕng kªu ®a d¹ng, cã thÓ nh¹i tiÕng hãt cña mét sè

tÝnh: Sèng ®Þnh c−, sèng trong nhiÒu sinh c¶nh kh¸c nhau, cã thÓ m. Sèng ®«i hay ®¬n. Thøc ¨n gåm cµo cµo, ch©u chÊu, dÕ dòi, dÕ s¶n vµo th¸ng 4-7, ®Î 2 løa/n¨m, 3-5 trøng/løa. , ViÖt Nam (tõ B×nh §Þnh, Kon Tum trë ra MiÒn B¾c). o s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp, ®Æc biÖt lµ vai trß khèng chÕ sù ph¸t

62

3.3.13.5. Hä s¸o Sturnidae Çc loµi chim cì trung b×nh. Má dµy, khoÎ, cã 10 l«ng çnh s¬ cÊp. Ch©n khoÎ, mÆt sau giß phñ tÊm v¶y sõng ngang lín hay 2 tÊm sõng däc. ¡n c«n trïng vµ qu¶ mÒm. Lµm tæ trong hèc c©y hay hèc ®¸. ViÖt Nam cã 15 loµi. YÓng Gracula religiosa (Linnaeus, 1758) (wikipedia, 2007) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 300 mm, dµi çnh 150-173 mm. L«ng mµu ®en ¸nh thÐp, tr−ëng thµnh cã da tai mµu vµng, khi bay thÊy râ m¶ng l«ng tr¾ng ë çnh. Th−êng ®Ëu trªn c©y cao dÔ thÊy. TiÕng hãt hay, cã thÓ b¾t tr−íc tiÕng nãi cña ng−êi. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c− ë rõng, thÝch hîp lµ ven rõng cã nhiÒu c©y cao, trong çc thung lòng gi÷a çc nói ®¸ v«i, cã thÓ gÆp ë ®é cao ®Õn 1.300 m. Sèng ®«i, kiÕm ¨n trªn c©y. Thøc ¨n lµ çc loµi qu¶ mÒm. Lµm tæ trong hèc c©y cao 15-20 m. Sinh s¶n vµo th¸ng 4-7, ®Î 3 trøng/løa, vá trøng mµu xanh da trêi. Ph©n bè: Himalaya, MiÕn §iÖn, Nam Trung Quèc, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (çc tØnh cã rõng). Gi¸ trÞ sö dông: ph¸t t¸n h¹t c©y rõng vµ lµm c¶nh. S¸o ®en (s¸o má ngµ) Acridotheres cristatellus (Hartert) (¶nh: Myers et al., 2008)

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 260 mm. Bé l«ng mµu ®en, l«ng bông nh¹t mµu h¬n. L«ng çnh s¬ cÊp vµ mót l«ng ®u«i tr¾ng. L«ng tr¸n dµi vµ dùng lªn. M¾t vµng. Má tr¾ng ngµ, gèc má hång. Ch©n vµng. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c− ë çc vïng ®Þa h×nh thÊp. Th−êng sèng ®µn. ¡n c«n trïng (cµo cµo, ch©u chÊu, ve, bÐt,...), kiÕm ¨n ngay c¶ trªn l−ng tr©u, bß. Ph©n bè: B¾c Bé ®Õn B¾c ®Ìo H¶i V©n. Gi¸ trÞ sö dông: rÊt cã Ých cho s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp vµ ®−îc nu«i lµm c¶nh. 3.3.13.6. Hä chim lam Irenidae Gåm çc loµi chim cì nhá vµ trung b×nh, cã bé l«ng mµu sÆc sì, má th¼ng, mót má trªn cã mÊu nhá. Ch©n t−¬ng ®èi khoÎ, giß ng¾n h¬n má, ¨n c«n trïng vµ qu¶ mÒm. ViÖt Nam cã 7 loµi. Chim lam Irena puella (Latham) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n , çnh dµi 120-138 mm. Chim ®ùc cã ®Çu, g¸y, l−ng, trªn ®u«i vµ bao çnh xanh phít tÝm vµ bãng, l«ng phÇn cßn l¹i ®en. Quanh m¾t chim m¸i ®en nh¹t, l«ng çnh vµ l«ng ®u«i ®en n©u phít xanh, phÇn l«ng cßn l¹i xanh xØn. M¾t n©u ®á, má vµ ch©n ®en. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c−, sinh c¶nh thÝch hîp lµ rõng rËm nhiÒu c©y gç cao. Sèng ®«i, kiÕm ¨n ban ngµy, ¨n çc lo¹i qña mÒm. Mïa sinh s¶n vµo th¸ng 4-7, lµm tæ

63

b»ng cµnh c©y, rÔ kh«, rªu mäc trªn c©y cao trong rõng rËm. §Î 2 trøng/løa, vá trøng x¸m nh¹t vµ cã ®èm n©u. Ph©n bè: Ên §é, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, Nam trung Quèc, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam. Gi¸ trÞ sö dông: ph¸t t¸n qu¶ rõng vµ cã gi¸ trÞ lµm c¶nh. (As3.3.13.7. Hä vµng anh Orio Chim cì trung b×nhdµi, nhän, cã 10 l«ng çnhtr¬n. ¡n c«n trïng vµ qu¶ mVµng anh Oriolus chinensi §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒutõ m¾t vßng quanh g¸y. L«§u«i ®en, mót l«ng ngoµi ch©n x¸m xanh. Bé l«ng tiÕng s¸o. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp ttheo khe suèi vµ quanh lµn1.500 m. KiÕm ¨n trªn c©yc«n trïng çnh cøng, chuå®Çu th¸ng 7. Lµm tæ h×nh trøng 14 ngµy. Ph©n bè: §«ng Trung QuèGi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho3.3.13.8. Hä chÌo bÎo Dicr Chim cì trung b×n®en, m¾t chim tr−ëng thµnnhiÒu l«ng mäc h−íng vÒViÖt Nam cã 7 loµi. Cheo bÎo cê Dicrurus para§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Bé l«dµi vµ m¶nh t¹o thµnh d¶i

ian Fairy Bluebird, 2008) lidae . C¬ thÓ ch¾c, má dµi h¬i cong, mÐp má trªn cã khÝa rÊt bÐ. Çnh s¬ cÊp. §u«i ng¾n, cã 12 l«ng. MÆt giß tr−íc 3 hµng v¶y, mÆt sau Òm, hãt hay. ViÖt Nam cã 5 loµi.

s (Linnaeus, 1766)

dµi th©n 270 mm, çnh dµi 142-150 mng çnh s¬ cÊp ®en, mÐp tr¾ng. L«ng chai bªn mµu vµng. PhÇn cßn l¹i mµu vchim çi vµng lôc vµ cã nhiÒu v»n ®en

Ýnh: Sèng ®Þnh c− ë ven rõng, vïng c©yg b¶n, rõng ngËp mÆn, c©y bôi ven bê b vµ trªn mÆt ®Êt s¸ng, chiÒu. Thøc ¨n gn chuån, cµo cµo, ch©u chÊu, kiÕn,... S

chÐn ë trªn c©y ven khe suèi, ®Î 4 trøng

c, TriÒu Tiªn, ViÖt Nam (miÒn B¾c). s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp vµ lµ loµi chiuridae

h. §u«i dµi, chÎ ®«i hoÆc cã l«ng cê. Ch th−êng mµu ®á. Má dµi, má trªn cong tr−íc che kÝn c¶ lç mòi. B¾t c«n trïng

diseus (Linnaeus, 1766) ng ®en ¸nh xanh, l«ng tr¸n dµi vµ uèn cê cuèi ®u«i. M¾t ®á, má vµ ch©n ®en.

64

m. Mét d¶i l«ng ®en kÐo dµi ¸nh thø cÊp ®en, mÐp vµng.

µng. M¾t ®á. Má hång nh¹t, m¶nh. TiÕng kªu: hãt nh−

bôi thø sinh, n−¬ng rÉy, däc iÓn, cã thÓ gÆp ë ®é cao ®Õn åm qu¶ mÒm (®a, si, ®Ò,...), inh s¶n tõ gi÷a th¸ng 4 ®Õn /løa, vá trøng hång nh¹t, Êp

m c¶nh ®Ñp.

¸nh dµi, nhän, má vµ ch©n , má d−íi th¼ng. Gèc má cã trong khi bay, huyªn n¸o.

cong lªn, 2 l«ng ®u«i ngoµi

§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c− ë ven rõng gi¸p n−¬ng b·i, gi¸p çc tr¶ng c©y bôi. §i ®µn 3-4 con. KiÕm ¨n s¸ng sím vµ cuèi buæi chiÒu, võa bay võa b¾t måi hay ®Ëu trªn cµnh khi con måi bay ngang th× lao ra ®íp, ¨n c«n trïng çnh cøng, ong, b−ím, ruåi, cµo cµo, ch©u chÊu, dÕ dòi. Mïa sinh s¶n tõ cuèi th¸ng 3-6, lµm tæ trªn ngän c©y cao, ®Î 3-4 trøng/løa, 2 løa/n¨m. Vá trøng mµu tr¾ng cã ®èm ®á nh¹t.

(¶nh Ph©n bè: Trung Quèc, Th¸i lGi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho s¶ChÌo bÎo ®en Dicrurus macr §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dmÐp ngoµi h¬i vÓnh lªn. §Ëuh×nh l−în sãng, ®i ®«i hay ®µ§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝn®«ng. GÆp phæ biÕn ë ®é caoThÝch ë n¬i trèng tr¶i cã c©yngoµi kh¬i. Ph©n bè: ë n−íc ta gÆp chÌo Gi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho s¶3.3.13.9. Hä qu¹ Corvidae Gåm nh÷ng loµi lín mòi th−êng cã l«ng r©u ng¾nnhau. Th−êng sèng theo ®µncã 15 loµi thuéc 5 gièng. Qu¹ ®en Corvus macrorhync§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Chim l¸nh tÝm, ch©n ®en, m¾t n©u ®§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝntrªn nói ®¸, n−¬ng rÉy, thµnh2.100 m. Sèng ®µn 5-10 co

cña Alister Benn, 2004) an, lµo, ViÖt Nam (tõ Biªn gn xuÊt n«ng l©m nghiÖp vµ locercus (Vieillot, 1817)

(Wikipedia, 2008) µi th©n 280 mm. L«ng ®en ë tÇm cao, th−êng gÆp trªnn. TiÕng kªu ph¸t ra tiÕng hh: Cã çc quÇn thÓ sèng ®Þn tíi 1.200 m. Sèng ë nhiÒu

cao mäc r¶i r¸c, ®Æc biÖt tËp

bÎo phæ biÕn tõ ®ång b»ng ®n xuÊt n«ng l©m nghiÖp.

nhÊt bé SÎ. C¬ thÓ ch¾c, kh che lÊp. Çnh trßn. §u«i d

, ån µo, tinh kh«n, ¨n t¹p vµ

hus (Swinhoe) ín, chiÒu dµi th©n 510 mmá. TiÕng kªu nghe râ "qu¹ qh: Loµi ®Þnh c−, sèng trong phè, vïng ven biÓn vµ rõng

n. ThØnh tho¶ng tô tËp thµn

65

(Wikipedia, 2008)

iíi phÝa B¾c ®Õn Nam Trung bé. µm c¶nh.

¸nh xanh. §u«i dµi, chÎ ®«i s©u, hai d©y ®iÖn vµ l−ng gia sóc. Bay thµnh

uýt giã kh¸c th−êng. h c− vµ di c− tõ n¬i kh¸c ®Õn vµo mïa sinh c¶nh, vïng ®Çm lÇy, ngËp n−íc. trung thµnh ®µn lín trªn çc ®¶o lín

Õn trung du, miÒn nói.

oÎ. Má lín, rÊt khoÎ vµ h¬i cong. Lç µi, cã 12 l«ng. Chim ®ùc vµ çi gièng thÝch ¨n x¸c chÕt ®éng vËt. ViÖt Nam

, çnh dµi 295-342 mm. Bé l«ng ®en u¹”. nhiÒu sinh c¶nh kh¸c nhau: ven rõng, ngËp mÆn. Th−êng gÆp ë ®é cao ®Õn h ®µn ®«ng, kÓ c¶ khi ngñ. Thøc ¨n

gåm: giun ®Êt, gµ vÞt con, ch©u chÊu, nh¸i, ç,... ng«, khoai, lóa, çc lo¹i qu¶ mÒm (®a, si, mÝt,...) vµ x¸c ®éng vËt chÕt. Mïa sinh s¶n tõ th¸ng 3-7. Lµm tæ trªn c©y cao (trªn 15 m) b»ng cµnh c©y kh«, l¸, cá. §Î 4-5 trøng/løa. Vá trøng mµu xanh da trêi, cã ®èm vµ v¹ch n©u, Êp trøng 15 ngµy.

(Iran Montgomery, 2007) Ph©n bè: Ên §é, Nam Trung Quèc, Lµo, ViÖt Nam (hiÖn nay ë n−íc ta qu¹ ®en chØ cßn ë vïng nói cao vµ çc ®¶o gÇn bê). Gi¸ trÞ sö dông: Qu¹ ®en ¨n x¸c chÕt lµm s¹ch m«i tr−êng, gióp Ých cho s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp, ph¸t t¸n c©y rõng, lµm d−îc liÖu. Bªn c¹nh ®ã chóng cã h¹i cho n«ng nghiÖp: ¨n c©y l−¬ng thùc, b¾t gµ vÞt con. GiÎ cïi (s¸o cê) Urocissa erythrorhyncha (Boddaert, 1783)

i

(Wikipedia, 2008) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Dµi th©n 650 mm. Má vµ ch©n ®á, ®Çu ®en. PhÝa l−ng, ®u«i mµu xanh l¬. §u«i rÊt dµi, mót l«ng ®u«i mµu tr¾ng, bông mµu tr¾ng. TiÕng kªu to: “pink pink pink curu”. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c− ë çc vïng rõng vµ tÇng c©y bôi thø sinh, ¨n c«n trïng, gÆp phæ biÕn ë ®é cao 1.500m. Th−êng kiÕm ¨n theo ®µn nhá. TiÕng gäi ®µn ®a d¹ng. Ph©n bè: ViÖt Nam (çc tØnh cã rõng). Gi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho c©y rõng vµ lµm c¶nh. 3.3.13.10. Hä ®íp ruåi Muscicapidae Hä phô chÝch choÌ Turdinae Chim trung b×nh, má khoÎ, lç mòi hë. Giß dµi, khoÎ. Sau giß cã 2 tÊm sõng ghÐp l¹i, mÆt tr−íc giß cã 1 tÊm sõng uèn cong. L«ng çnh s¬ cÊp: 10, l«ng thø nhÊt nhá, l«ng ®u«i: 12 (Ýt loµi 14). ViÖt Nam cã 45 loµi thuéc 15 gièng. ChÝch choÌ Copsychus saularis (Linnaeus) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 230 mm, dµi çnh 90-110 mm. L«ng bao çnh nhá, bao çnh nhì, bông, d−íi ®u«i vµ 4 l«ng ®u«i ngoµi tr¾ng. Çc phÇn cßn l¹i cña c¬ thÓ ®en ¸nh xanh. Mµu l«ng chim ®ùc phÇn mµu ®en cã mµu x¸m tèi. M¾t n©u, má ®en, ch©n x¸m thÉm, th−êng vÓnh ®u«i lªn. TiÕng hãt hay. §Æc ®iÓm s nh th¸i vµ tËp tÝnh: Loµi ®Þnh c−, sèng ë ven rõng, ®ång b»ng, trung du. Th−êng sèng ®«i, KiÕm ¨n s¸ng sím vµ chiÒu m¸t. Thøc ¨n gåm c«n trïng: cµo cµo, ch©u chÊu, bä que, mèi, kiÕn, dÕ dòi, ong,... Mïa sinh s¶n tõ th¸ng 4-7, lµm tæ trong hèc c©y çch mÆt ®Êt 2-7 m, mçi n¨m ®Î 2 løa, 3-5 trøng/løa, vá trøng lôc nh¹t cã chÊm n©u.

66

Ph©n bè: Ên §é, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, Nam Trung Quèc, Lµo, ViÖt Nam. Gi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i. (Wikipedia, 2008) Hä phô kh−íu Timallinae Çc loµi chim nhá vµ trung b×nh. Má khoÎ, mÐp má tr¬n. Ch©n cao, khoÎ, mÐp sau giß tr¬n. Çnh ng¾n, trßn, 10 l«ng çnh s¬ cÊp. §u«i dµi, 12 l«ng ®u«i. Kh−íu b¹c m¸ Garrulax chinensis (Scopoli, 1786) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 270 mm, dµi çnh 107-123 mm. Sèng ®Þnh c−, gÆp ë n¬i cã ®é cao d−íi 1.200 m. Tr¸n, quanh m¾t, c»m vµ häng ®en, l«ng tr¸n xï ra, m¸ tr¾ng. PhÇn cßn l¹i x¸m ®en, m¾t n©u, má ®en, ch©n n©u sõng. TiÕng hãt ®a d¹ng, du d−¬ng, gÇn gièng tiÕng hãt cña chim Ho¹ mi “di-i¬-boi di-i¬-boi” lÆp l¹i nhiÒu lÇn.

§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnhn−¬ng rÉy cã nhiÒu d©y leo bhay chiÒu m¸t trªn mÆt ®Êt ha®Ëu trªn cµnh vµ hãt, th−êng hbä que, bä dõa,...çc lo¹i qu¶ s¶n tõ th¸ng 5-7, kh−íu ®ùc hãPh©n bè: Nam Trung Quèc, ThGi¸ trÞ sö dông: Cã Ých cho c©yHäa mi Garrulax canorus (Lin

(¶

(OTC, 2003)

: Sèng ®Þnh c−, thÝch hîp lµ rõng thø sinh, rõng phôc håi sau ôi rËm. Sèng ®«i hay ®µn nhá 4-8 con. KiÕm ¨n vµo s¸ng sím y trong bôi rËm. Lóc kiÕm ¨n th−êng kªu rÝu rÝt. Sau khi ¨n no, ãt vµo 9 giê s¸ng. Thøc ¨n gåm s©u, b−ím, cµo cµo, ch©u chÊu, mÒm vµ h¹t cá d¹i. Kh−íu nu«i ¨n s¾n, thãc, g¹o,... Mïa sinh t nhiÒu, lµm tæ trong bôi rËm, ®Î 3-5 trøng, vá trøng xanh nh¹t. ¸i Lan, Lµo, Burma, ViÖt Nam (Kon Tum trë ra miÒn B¾c). rõng vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i.

naeus, 1758)

n
h: Michelle & Peter wong, 2003)
67

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 250 mm. Bé l«ng mµu hung n©u (bông nh¹t mµu h¬n), vµnh m¾t mµu tr¾ng kÐo dµi ra phÝa sau. M¾t n©u vµng, má vµng, ch©n vµng xØn. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c− ë ven rõng, çc lïm c©y trªn n−¬ng b·i, gÆp t−¬ng ®èi phæ biÕn ë ®é cao tíi 1.200 m. Sèng ®«i hay ®µn nhá, thøc ¨n chñ yÕu lµ c«n trïng. Häa mi nu«i ¨n g¹o, s¾n. Sinh s¶n tõ th¸ng 4-7, con ®ùc hãt rÊt hay. Ph©n bè: Trung Quèc, B¾c §«ng D−¬ng. Gi¸ trÞ sö dông: rÊt cã Ých cho c©y rõng, cã gi¸ trÞ lµm c¶nh. Hä phô chim chÝch Sylviinae Çc loµi chim cì nhá. Má dµi, m¶nh, mÐp má tr¬n. Giß vµ ngãn ch©n yÕu, mÐp sau giß tr¬n, cã 10 l«ng çnh s¬ cÊp. ViÖt Nam cã 52 loµi thuéc 14 gièng. ChÝch b«ng ®u«i dµi Orthotomus sutorius (Pennant, 1769)

(Wikipedia, 2008) (H×nh: Karen Phillipps, 2000) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 120 mm (kh«ng kÓ ®u«i con ®ùc), dµi çnh 40-50 mm. §u«i dµi, th−êng vÓnh lªn. Tr¸n hung n©u t−¬i chuyÓn thµnh ®á nh¹t ë ®Ønh ®Çu. Quanh m¾t hung vµng nh¹t. Vai, l−ng lôc vµng nh¹t. Çnh n©u nh¹t. Häng, ngùc vµ bông tr¾ng nh¹t. TiÕng kªu Çm Ü, tiÕng gäi ®µn ®a d¹ng, tiÕng kªu “chink chink chink” lÆp l¹i nhiÒu lÇn. M¾t n©u vµng nh¹t, má n©u, ch©n n©u vµng. Chim ®ùc cã mµu ch©n n©u ®á h¬n ch©n chim çi. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c− ë ven rõng, c©y bôi thø sinh, rõng tre nøa, v−ên lµng. Cã thÓ gÆp ë ®é cao tíi 1.500m, th−êng sèng ë vïng ®Êt thÊp h¬n. Sèng ®¬n hay ®«i, b¹o d¹n. KiÕm ¨n trong t¸n c©y, ¨n c«n trïng. Mïa sinh s¶n tõ th¸ng 4-7, lµm tæ cÈn thËn, th−êng dïng l¸ c©y lín cuén trßn l¹i, dïng t¬ nhÖn hay kÐn s©u ®Ó kh©u, lãt tæ b»ng b«ng lau hay b«ng gßn, ®Î 2 løa/n¨m, 3-4 trøng/løa, Êp trøng 10 ngµy. Ph©n bè: Trung Quèc, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (®Ìo H¶i V©n ra B¾c). Gi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. Thiªn ®−êng Terpsiphone paradisi (Linnaeus, 1758)

(

Wikipedia, 2008)

(H×nh: Karen Phill

68

ipps, 2000)

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 210 mm (phÇn ®u«i chim ®ùc dµi 250 mm), dµi çnh 89-99 mm. Chim ®ùc tr−ëng thµnh (trªn 3 n¨m) cã ®Çu, mµo l«ng vµ cæ mµu ®en ¸nh thÐp xanh. Má vµ vµnh m¾t mµu xanh da trêi. M¾t xanh, ch©n x¸m xanh. Chim ®ùc cã 2 d¹ng: d¹ng n©u cã çnh vµ ®u«i hung n©u, ngùc xanh nh¹t, bông tr¾ng. D¹ng mµu tr¾ng çc phÇn trªn cã mµu tr¾ng. Chim çi gièng chim ®ùc n©u nh−ng mµo vµ l«ng ®u«i ng¾n h¬n. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c− (cã c¶ quÇn thÓ di c−) ë rõng rËm, rõng th−êng xanh, nhiÒu d©y leo hay ven khe suèi, rõng ngËp mÆn, c©y bôi thø sinh vµ vïng n−¬ng rÉy. GÆp t−¬ng ®èi phæ biÕn lªn tíi ®é cao 1.200 m. Sèng ®«i, kiÕm ¨n c¶ ngµy, th−êng ®Ëu trªn cµnh r×nh con måi bay qua th× lao ra ®íp. Chóng th−êng ¨n çc lo¹i c«n trïng: ruåi, nhÆng, b−ím, çnh cøng,... Mïa sinh s¶n tõ th¸ng 4-7, ®Î 2-3 trøng, Êp trøng 10-11 ngµy. Ph©n bè: Ên §é, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (tõ miÒn B¾c-miÒn Trung). Gi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho c©y rõng vµ cã gi¸ trÞ lµm c¶nh. 3.3.13.11. Hä b¹c m¸ Paridae Chim cì nhá. Má ng¾n, h×nh nãn, sèng má trßn. Th−êng cã l«ng ng¾n che kÝn lç mòi. Ch©n khoÎ, ngãn ch©n ch¾c. Çnh trßn, yÕu, 10 l«ng çnh s¬ cÊp, l«ng thø nhÊt b»ng 1/2 l«ng thø 2. §u«i ng¾n. ViÖt Nam cã 6 loµi thuéc 4 gièng. B¹c m¸ Parus major (Swinhoe)

(Wikipedia, 2008) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: C¬ thÓ dµi 130 mm, dµi çnh 60-70 mm. §Çu, häng, cæ vµ ngùc trªn ®en ¸nh thÐp. M¸, tai vµ 1 vÖt ë g¸y tr¾ng. L«ng bao çnh lín cã mót tr¾ng. PhÇn cßn l¹i cña c¬ thÓ x¸m vµ x¸m xanh. Bông cã 1 d¶i ®en. TiÕng kªu ®a d¹ng, tiÕng hãt vµo mïa xu©n “siu siu tse tsiu tsiu tse” §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c−, chñ yÕu sèng ë rõng nói, rõng c©y gç vµ rõng th«ng. §i ®«i, thØnh tho¶ng ®i ®µn 3-4 con. KiÕm ¨n ban ngµy trong t¸n c©y. ¡n c«n trïng (s©u ¨n l¸ nhá, b−ím, ch©u chÊu, bä rïa). Ph©n bè: Liªn X« cò, Trung Quèc, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, ViÖt Nam. Gi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp, B¹c m¸ cã thÓ ¨n 100 con s©u/ngµy. B¹c m¸ thÝch sèng gÇn ng−êi vµ thÝch tæ cã s½n (cã thÓ lµm tæ cho B¹c m¸ ®Î trøng). 3.3.13.12. Hä hót mËt Nectariniidae Çc loµi chim cì nhá, má dµi vµ cong. 1/3 má phÝa ngoµi cã r¨ng c−a mÞn. L−ìi h×nh èng, thÝch nghi hót mËt hoa, 12 l«ng ®u«i, 10 l«ng çnh s¬ cÊp, l«ng çnh s¬ cÊp thø nhÊt rÊt nhá. Ch©n dµi, yÕu. ViÖt Nam cã 17 loµi thuéc 4 gièng. Hót mËt ®á Aethopyga siparaja (Raffles, 1822) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Chim nhá, dµi çnh 50-59 mm. Tr¸n vµ tr−íc ®Ønh ®Çu lôc ¸nh thÐp. §Ønh ®Çu n©u thÉm. PhÇn cßn l¹i cña ®Çu, cæ vai, l−ng, c»m, häng, ngùc vµ bao çnh nhá ®á thÉm, h«ng vµng t−¬i. §u«i ®en lôc ¸nh kim, trªn ®u«i lôc ¸nh thÐp. L«ng çnh n©u viÒn lôc vµng. Bông x¸m thÉm phít vµng lôc. M¾t n©u, má ®en, ch©n n©u thÉm. Chim çi l−ng vµng lôc phít n©u, bông vµng xØn. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c− ë ven rõng, trong çc thung lòng gÇn lµng b¶n. Sèng ®«i, ¨n mËt hoa vµ c«n trïng nhá. Mïa sinh s¶n tõ th¸ng 5-7, tæ h×nh chÐn vµ th−êng ®−îc treo vµo cµnh c©y, ®Î 2-3 trøng.

69

Ph©n bè: Trung Quèc, Lµo, ViÖt Nam (trung du vµ miÒn nói). Gi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho c©y rõng (thô phÊn , ¨n c«n trïng), lµm c¶nh.

(Wikipedia, 2008) 3.3.13.13. Hä chim s©u Dicasidae Chim cì nhá, má ng¾n, 1/3 ngoµi má cã r¨ng c−a mÞn. KiÕm ¨n trong t¸n l¸ vµ bôi rËm, ¨n c«n trïng. Mµu l«ng chim ®ùc çi th−êng kh¸c nhau.

ViÖt Nam cã 8 loµi thuéc 2 gièng. Chim s©u Dicaeum concolor (Jerdon, 1840)

(Kerala, 2007) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 80 mm, dµi çnh 42-49 mm. L«ng mµu lôc vµng, mÆt bông s¸ng h¬n. L«ng ®Ønh ®Çu cã vÖt n©u gi÷a l«ng. L«ng çnh s¬ cÊp vµ thø cÊp ®en nh¹t, viÒn tr¾ng ë phÝa ngoµi. Tai tr¾ng, ®u«i ®en viÒn vµng lôc. M¾t n©u, má ®en x¸m, ch©n x¸m. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c− ë çc vïng rõng, c©y bôi thø sinh vµ çc vïng trång trät. Sèng ®µn nhá, kiÕm ¨n trong t¸n c©y, ¨n s©u (s©u cuèn l¸, s©u ®ôc th©n,...). Ph©n bè: Ên §é, Nepan, Nam Trung Quèc, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam. Gi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. 3.3.13.14. Hä vµnh khuyªn Zosteropidae Chim cì nhá, mµu xanh lôc t−¬i. Má t−¬ng ®èi dµi, m¶nh, h¬i cong, mÐp má tr¬n. Lç mòi cã mµng da réng che phñ. L−ìi dµi, mót l−ìi t¸ch ra lµm nhiÒu sîi sõng nhá. PhÇn lín sèng ®µn. ViÖt Nam cã 3 loµi. Vµnh khuyªn NhËt B¶n Zosterops japonicus (Temminck, Schlegal 1845)
(¶nh: Wu-Ying)
70

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi th©n 110 mm, vµnh m¾t tr¾ng, mÆt l−ng xanh lôc s¸ng, häng vµ d−íi ®u«i vµng ®Ëm. M¾t n©u, má ®en nh¹t, ch©n xanh nh¹t. TiÕng kªu “tzi” ªm dÞu, liªn tôc. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®Þnh c− ë rõng rËm vµ vïng c©y bôi thø sinh, sèng ë kh¾p çc vïng, gÆp ë ®é cao tíi 2.500 m. KiÕm ¨n trong t¸n c©y, ¨n s©u (s©u ¨n l¸, s©u cuèn l¸, trøng s©u,… Th−êng ®i ®µn lín vµo mïa ®«ng. Mïa sinh s¶n tø th¸ng 4-7, ®Î 2 løa/n¨m, 3-5 trøng/løa, Êp trøng 11-12 ngµy, vá trøng mµu xanh da trêi. Ph©n bè: Ên §é, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, Lµo, ViÖt Nam. Gi¸ trÞ sö dông: cã Ých cho s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp vµ cã gi¸ trÞ lµm c¶nh.

Ch−¬ng 4 Líp bß s¸t vµ bß s¸t ®iÓn h×nh rõng viÖt nam

4.1. §Æc ®iÓm chung - Líp bß s¸t gåm nh÷ng ®éng vËt cã x−¬ng sèng, cã 4 ch©n, nh−ng møc ®é thÝch nghi víi m«i tr−êng sèng kÐm h¬n chim vµ thó. - Th©n nhiÖt kh«ng æn ®Þnh vµ phô thuéc ®iÒu kiÖn m«i tr−êng v× c¬ thÓ bß s¸t thiÕu c¬ chÕ ®iÒu hoµ. - V¸ch ng¨n t©m thÊt ch−a hoµn chØnh nªn m¸u tÜnh m¹ch vµ ®éng m¹ch bÞ pha trén, c−êng ®é trao ®æi chÊt thÊp. - Thô tinh trong, ®Î trøng. Trøng cã vá cøng, mµng dai vµ nhiÒu no·n hoµng. Trøng cña ®a sè çc loµi thiÕu lßng tr¾ng trõ rïa vµ ç sÊu. - H×nh d¹ng vµ kÝch th−íc: bß s¸t hiÖn ®¹i cã 3 d¹ng chÝnh: + D¹ng th»n l»n ç sÊu cã çc phÇn c¬ thÓ ph©n biÖt râ ®Çu, cæ, th©n, ®u«i vµ 4 chi. Chi ng¾n, khíp n»m ngang víi c¬ thÓ. + D¹ng r¾n, khã ph©n biÖt phÇn cæ, phÇn th©n dµi, kh«ng cã ch©n. + D¹ng rïa cã cæ dµi. Th©n ng¾n, lín, n»m gi÷a mai vµ yÕm. Ch©n vµ ®u«i ng¾n. Cæ vµ ch©n cã thÓ rôt vµo.

KÝch th−íc biÕn ®æi tõ 3-4 cm ®Õn 7-8 m, träng l−îng tõ 5-6 g ®Õn hµng tr¨m kg. Sù sai kh¸c ®ùc çi ë mét sè loµi kh¸ râ rÖt thÓ hiÖn qua mµu s¾c c¬ thÓ. - Da bß s¸t kh« v× Ýt tuyÕn da. Ngoµi da phñ 1 líp v¶y sõng kh« cã t¸c dông b¶o vÖ c¬ thÓ vµ chèng tho¸t h¬i n−íc. Da cã nhiÒu s¾c tè, s¾c tè lµm cho da cã thÓ thay ®æi mµu s¾c ®Ó trèn tr¸nh kÎ thï. - Bé x−¬ng: Sè l−îng ®èt sèng thay ®æi tõ 300-400 ®èt - Chi cã cÊu t¹o kiÓu 5 ngãn nh− thó, nh−ng x−¬ng cæ ch©n vµ x−¬ng bµn ng¾n. Çc loµi r¾n thiÕu chi vµ ®ai sau. - HÖ c¬ l−ng cña bß s¸t ph¸t triÓn. Cã c¬ gian s−ên nh− chim vµ thó . - HÖ tiªu hãa: Khoang miÖng cã r¨ng ®ång h×nh. Chøc n¨ng cña khoang miÖng vµ r¨ng chñ yÕu lµ b¾t gi÷ måi. Rïa cã má sõng ë hµm trªn. HÇu hÕt çc loµi cã d¹ dµy ®¬n. Ç sÊu cã mét phÇn d¹ dµy gièng nh− mÒ chim, bªn trong chøa sái ®¸ (ch−a râ vai trß). - HÖ h« hÊp cã cÊu tróc ®¬n gi¶n h¬n chim vµ thó. §a sè çc loµi cã khÝ qu¶n kh«ng ph©n nh¸nh hoÆc ph©n nh¸nh ®¬n gi¶n ®i vµo phæi. C¬ chÕ h« hÊp ngoµi thay ®æi thÓ tÝch lång ngùc, bß s¸t cßn ph¶i cö ®éng thªm ®u«i vµ çc chi. - HÖ tuÇn hoµn: Tim bß s¸t cã 3 ng¨n, 2 t©m nhÜ vµ 1 t©m thÊt (v¸ch ng¨n t©m thÊt ch−a hoµn chØnh, trõ ç sÊu). Hai cung chñ ®éng m¹ch tr¸i vµ ph¶i hîp l¹i víi nhau thµnh ®éng m¹ch l−ng. Cã 1 tÜnh m¹ch lín n»m ë phÝa bông thu nhËn m¸u tÜnh m¹ch tõ çc néi quan. Bß s¸t cã mét vßng tuÇn hoµn lín (m¸u ®i tõ tim ®Õn çc bé phËn c¬ thÓ vÒ tim) vµ mét vßng tuÇn hoµn bÐ (m¸u ®i tõ tim lªn phæi vÒ tim). Do cÊu tróc ch−a hoµn chØnh nªn c−êng ®é trao ®æi chÊt thÊp, kh¶ n¨ng ®iÒu hßa nhiÖt c¬ thÓ kÐm, th©n nhiÖt kh«ng æn ®Þnh. - HÖ sinh dôc: Bß s¸t ®ùc cã 1 ®«i tinh hoµn, 2 mµo tinh, èng dÉn tinh vµ c¬ quan giao cÊu. Bß s¸t çi cã 2 buång trøng n»m trong xoang bông. - HÖ thÇn kinh vµ gi¸c quan: B¸n cÇu n·o bß s¸t ®· b¾t ®Çu h×nh thµnh ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn. N·o trung gian lµ c¬ quan c¶m gi¸c vÒ sù thay ®æi ¸nh s¸ng vµ nhiÖt ®é. TiÓu n·o lµ mét tÊm máng. Bß s¸t cã 11 ®«i d©y thÇn kinh n·o (®«i XI ch−a t¸ch h¼n víi ®«i X).

71

C¬ quan c¶m gi¸c cña bß s¸t kÐm ph¸t triÓn: thiÕu vµnh tai ngoµi, kh¶ n¨ng tiÕp nhËn ©m thanh kÐm. C¶m gi¸c ©m thanh kh«ng ®ãng vai trß quan träng ®èi víi ®êi sèng bß s¸t. M¾t cã cÊu t¹o thay ®æi tïy theo nhãm loµi: R¾n vµ Rïa cã thñy tinh thÓ h×nh cÇu, çc loµi kh¸c cã thñy tinh thÓ d¹ng dÑt, Sù ®iÒu tiÕt cña mÆt nhê c¬ v©n, c¬ v©n kh«ng nh÷ng lµm thay ®æi h×nh d¹ng mµ cßn lµm thay ®æi c¶ vÞ trÝ cña thñy tinh thÓ. M¾t cã vai trß quan träng víi ®êi sèng cña bß s¸t. 4.2. Sinh th¸i häc bß s¸t 4.2.1. Sù thÝch nghi víi m«i tr−êng sèng Th©n nhiÖt cña bß s¸t kh«ng æn ®Þnh nªn sù thÝch nghi víi m«i tr−êng sèng cña bß s¸t kÐm. Bß s¸t rÊt nh¹y c¶m víi nhiÖt ®é m«i tr−êng. Khi nhiÖt ®é m«i tr−êng d−íi 18oC, bß s¸t ngõng ho¹t ®éng, d−íi 3oC bß s¸t ngñ ®«ng.

Nhê líp da dµy phñ v¶y sõng cã kh¶ n¨ng chèng mÊt n−íc. Bß s¸t ®Î trøng trªn c¹n, nhiÒu no·n hoµng, vá trøng cøng nªn m«i tr−êng sèng ®a d¹ng h¬n Õch nh¸i.

Sù thÝch nghi víi m«i tr−êng sèng cña bß s¸t rÊt kh¸c nhau. Çc loµi th»n l»n, rång ®Êt sèng trªn mÆt ®Êt cã th©n vµ chi dµi, ®u«i nhá, ch¹y nhanh, leo trÌo tèt. Nh÷ng loµi r¾n, th»n l»n sèng hang hay bôi rËm th−êng thiÕu chi hoÆc chi rÊt nhá, phÇn th©n dµi: vËn ®éng bµng çch uèn th©n. Çc loµi sèng trªn c©y, v¸ch ®¸: t¾c kÌ, th¹ch sïng ngãn ch©n cã gi¸c b¸m. Mét sè loµi sèng b¬i trong n−íc cã chi d¹ng b¬i chÌo: ®åi måi, vÝch hoÆc gi÷a çc ngãn cã mµng b¬i nhá: ç sÊu, kú ®µ. Bß s¸t cã nh÷ng h×nh thøc thÝch nghi ®Ó tù b¶o vÖ, thÝch nghi tù nhiªn lµ mµu s¾c ngôy trang trªn da: t¾c kÌ cã mµu hoa ®¸ hay vá c©y, r¾n lôc sèng trªn c©y cã mµu xanh l¸ c©y. NhiÒu loµi biÓu hiÖn tù vÖ chñ ®éng nh− däa n¹t kÎ thï (r¾n hæ mang bµnh phun h¬i ph× ph×, r¾n ®u«i chu«ng ph¸t ra tiÕng kªu sét so¹t). Th»n l»n, t¾c kÌ tù ng¾t ®u«i ch¹y trèn khi bÞ gi÷ ®u«i. Bß s¸t cã ph©n bè kh¾p tr¸i ®Êt, trõ vïng cùc. 4.2.2. Thøc ¨n cña bß s¸t HÇu hÕt çc loµi bß s¸t ¨n ®éng vËt, vµi loµi rïa ¨n thùc vËt. Chñng lo¹i thøc ¨n cña çc loµi phô thuéc vµo m«i tr−êng sèng. Çc loµi sèng d−íi n−íc th−êng ¨n ç, t«m nh−: ba ba, rïa, ç sÊu. Sèng trªn c©y, v¸ch ®¸ th−êng ¨n c«n trïng nh−: t¾c kÌ, th¹ch sïng, th»n l»n. Tr¨n sèng trªn c¹n ¨n çc loµi ®éng vËt cã x−¬ng sèng nh−: Õch nh¸i, chuét, chim,… Bß s¸t cã kh¶ n¨ng nhÞn ®ãi trong thêi gian dµi: tr¨n cã thÓ nhÞn ¨n 1 n¨m. NhiÖt ®é m«i tr−êng cao th× nhu cÇu thøc ¨n cña bß s¸t cµng cao vµ ng−îc l¹i nhiÖt ®é m«i tr−êng thÊp, nhu cÇu thøc ¨n cña bß s¸t gi¶m. 4.2.3. Chu kú ho¹t ®éng Chu kú ho¹t ®éng cña bß s¸t phô thuéc nhiÖt ®é m«i tr−êng, bß s¸t h¹ot ®éng khi nhiÖt ®é kh«ng khÝ tõ 18-40oC. Khi nhiÖt ®é suèng thÊp bß s¸t Ýt hoÆc kh«ng ho¹t ®éng, chóng t×m n¬i Êm (hang s©u) ®Ó tró ®«ng. Trong nh÷ng ngµy tró ®«ng c−êng ®é trao ®æi chÊt cña c¬ thÓ gi¶m. ë çc vïng nói cao nh− Tam §¶o, Sa Pa, bß s¸t cã hiÖn t−îng ngñ ®«ng, c−êng ®é trao ®æi chÊt rÊt thÊp, chóng ë trong tr¹ng th¸i ngñ mª. Chu kú ho¹t ®éng cßn phô thuéc kh¶ n¨ng kiÕm måi. Tr¨n ¨n no cã thÓ 4-7 ngµy sau míi ®i kiÕm måi. 4.2.4. Sinh s¶n cña bß s¸t Mét sè loµi, trøng sau khi ®−îc thô tinh n»m l¹i trong èng dÉn trøng mét thêi gian, cã thÓ con në ra t¹i ®ã råi chui ra ngoµi hoÆc ®Î ra trøng në con ngay. HiÖn t−¬ng nµy gäi lµ hiÖn t−¬ng no·n thai sinh. Sè l−îng trøng/løa, sè løa/n¨m kh¸c nhau tïy loµi. §a sè bß s¸t ®Î trøng nh−ng kh«ng biÕt Êp trøng, trøng në phô thuéc nhiÖt ®é m«i tr−êng. Vµi loµi nh− tr¨n, hæ mang cã hiÖn t−îng canh trøng. Trong qu¸ tr×nh sinh tr−ëng nhiÕu loµi cã hiÖn t−îng lét x¸c. 4.3. Bß s¸t vµ bß s¸t ®Æc tr−ng rõng

ViÖt Nam ®· ph¸t hiÖn ®−îc 180 loµi bß s¸t sèng ë çc sinh c¶nh kh¸c nhau tõ vïng biÓn tíi vïng rõng. 4.3.1. Bé cã v¶y Squamata Çc loµi cã th©n phñ líp v¶y sõng, r¨ng mäc trªn s−¬ng hµm. Con ®ùc cã c¬ quan giao cÊu chÎ ®«i, ®Î trøng. Mét sè loµi no·n thai sinh. Trøng cã vá cøng, mµng dai vµ kh«ng cã lßng tr¾ng.

72

ViÖt nam cã 2 bé phô: bé phô th»n l»n (Lacertilia) gåm nh÷ng loµi cã v¶y, 4 ch©n; bé phô r¾n (Ophidia) gåm nh÷ng loµi bß s¸t kh«ng ch©n. Bé phô th»n l»n Lacertilia 4.3.1.1. Hä t¾c kÌ Gekkonidae: Gåm nh÷ng loµi th»n l»n nhá, sèng trªn c©y hay trªn v¸ch ®¸, ch©n cã gi¸c b¸m. Th−êng ho¹t ®éng vÒ ®ªm, ¨n c«n trïng. T¾c kÌ Gekko gecko (Linaeus, 1758) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: T¾c kÌ cã h×nh d¸ng gièng Th¹ch sïng, dµi th©n kho¶ng 150 mm, dµi ®u«i 120 mm. §Çu hÑp, 3 c¹nh, mµu x¸m nh¹t hoÆc x¸m vµng. L−ng mµu x¸m, cã nh÷ng ®èm ®á n©u nh¹t tíi ®á s¸ng víi nh÷ng ®èm vµng s¸ng, nhiÒu nèt sÇn lín. Bông tr¾ng x¸m. C¬ thÓ bÐo lïn. M¾t låi, ®ång tö-®−êng r¹ch th¼ng ®øng. Cã thÓ nh×n thÊy tai nh− 2 lç nhá ë hai bªn ®Çu. Ch©n 5 ngãn, ngãn cã gi¸c b¸m. Con ®ùc cã mµu s¾c s¸ng h¬n con çi vµ con ®ùc lín h¬n con çi, còng cã sù kh¸c biÖt râ rÖt vÒ bé phËn sinh dôc ngoµi.

(¶nh cña t¸c gi¶, 2009)

§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: T¾c kÌ sèng trong nhiÒu sinh c¶nh kh¸c nhau nh−: rõng c©y gç, savana c©y bôi, trªn çc v¸ch ®¸, nói ®¸ cã khi sèng ngay trong nhµ ë cña d©n. Trong rõng, th−êng gÆp T¾c kÌ trªn c©y cao cã hèc lín nh− ®a, si, mÝt, tr¸m, sÕn, lim,… Mïa hÌ mçi hang cã 2-3 con, mïa ®«ng cã 8-10 con. Trªn nói ®¸, T¾c kÌ sèng trong nh÷ng hÎm ®¸ dùng ®øng, ®Çu trªn kÝn nªn n−íc m−a kh«ng ch¶y vµo ®−îc. T¾c kÌ kiÕm ¨n ®¬n lÎ, ngñ theo ®µn, leo trÌo giái, b¬i tèt. T¾c kÌ n»m r×nh måi hoÆc nhÑ nhµng tiÕp cËn con måi, khi cã thÓ b¾t måi T¾c kÌ v−¬n nhanh cæ ®íp måi. Chóng cã kh¶ n¨ng lµm cho mµu da thay ®æi s¸ng tèi ®Ó thÝch nghi víi m«i tr−êng vµ nh»m lµm gi¶m sù chó ý cña çc loµi ®éng vËt kh¸c, cã kh¶ n¨ng nghe ®−îc ©m thanh víi ph¹m vi 300-10.000 Hz. Khi gÆp nguy hiÓm chóng cã kh¶ n¨ng tù bá ®u«i cña m×nh ®Ó b¶o vÖ, phÇn ®u«i bÞ bá l¹i cßn vËn ®éng trong vßng vµi phót, sau ®ã chËm l¹i råi ngõng h¼n, lóc ®ã chóng cã thêi gian ®Ó trèn tho¸t, kho¶ng 3 tuÇn sau 1 ®u«i míi ®−îc h×nh thµnh nh−ng ng¾n h¬n ®u«i ban ®Çu. T¾c kÌ cã thÓ c¾n tr¶ nÕu bÞ ®e do¹.

ë miÒn B¾c, T¾c kÌ chØ ho¹t ®éng vµo mïa n¾ng Êm. ë miÒn nam, t¾c kÌ ho¹t ®éng quanh n¨m, kiÕm ¨n tõ chËp tèi ®Õn nöa ®ªm. Tr−íc khi kiÕm ¨n t¾c kÌ th−êng chÆc l−ìi vµi ba lÇn vµ kªu “t¾c kÌ” 6-7 lÇn theo c−êng ®é gi¶m dÇn. Thøc ¨n lµ c«n trïng: Hä ®u«i bËt, dÕ, d¸n ®Êt, cµo cµo, ch©u chÊu, giun. Mòi dïng ®Ó thë vµ nh÷ng tÕ bµo c¶m gi¸c trong lç mòi cßn cã t¸c dông ph¸t hiÖn mïi.

T¾c kÌ sèng ®«i trong mïa sinh s¶n, chóng b¶o vÖ l·nh thæ cña m×nh, kh«ng cho kÎ kh¸c ®Õn ®Ó ®¶m b¶o kh«ng cã c¹nh trang vÒ thøc ¨n. Th−êng th× con ®ùc lµm nhiÖm vô c¶nh giíi, ®«i khi con çi còng lµm nhiÖm vô nµy, nÕu ®Þa phËn bÞ x©m chiÕm th× mét cuéc chiÕn sÏ x¶y ra. T¾c kÌ ®Î trøng tõ th¸ng 5-8 trong çc hèc c©y, v¸ch ®¸. Trøng b¸m ch¾c vµo vÞ trÝ ®Î trøng, ®Î 2 trøng/løa, 2 løa/n¨m. §a sè trøng në sau khi ®Î 90-100 ngµy (tõ 60-200 ngµy trong ®iÒu kiÖn nu«i nhèt). T¾c kÌ cã hiÖn t−îng ®Î tËp thÓ, nh÷ng con sèng cïng hang ®Î tËp trung vµo mét chç. T¾c kÌ con sau në 1 ngµy th× lét x¸c, ho¹t ®éng nhanh nhÑn sau 2-3 ngµy.

Ph©n bè: §«ng B¾c Ên §é, Nam Trung Quèc, Indonesia, Philippin, Th¸i Lan, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (kh¾p çc vïng rõng vµ çc ®¶o). HiÖn nay T¾c kÌ còng ®· ®−îc nhËp néi vµo Hawaii, Florida vµ mét vµi ®¶o thuéc Caribe.

Gi¸ trÞ sö dông: T¾c kÌ ¨n c«n trïng cã t¸c dông b¶o vÖ c©y rõng, r−îu ng©m t¾c kÌ cã t¸c dông båi d−ìng c¬ thÓ, ch÷a ®au l−ng, hen. T¾c kÌ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i lín. Ngµnh l©m nghiÖp cã thÓ quy ho¹ch çc ®¶o ®¸ nu«i t¾c kÌ ®Ó khai th¸c gi¸ trÞ kinh tÕ.

73

4.3.1.2. Hä kú ®µ Varanidae Gåm nh÷ng loµi lín nhÊt trong bé phô Th»n l»n, hä cã 1 gièng, ViÖt Nam cã 3 loµi. Kú ®µ n−íc Vananus salvator (Laurenti, 1768)

(¶nh: Myers vµctv, 2006) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Kú ®µ cã kÝch th−íc lín, c¬ thÓ dµi 3.000 m, nÆng trªn 75 kg (hÇu hÕt nÆng kho¶ng 30 kg). Tuy hiªn hÇu hÕt tr−ëng thµnh ®¹t 1.500 m. §Çu, l−ng vµ ®u«i mµu x¸m vµng. Häng, bông mµu vµng s¸ng. L−ng vµ hai bªn h«ng cã nhiÒu hoa mµu vµng, hoa ë h«ng lín h¬n. §u«i dÑp, sèng trªn ®u«i cã gê. Mâm dµi, bµn ch©n 5 ngãn, ngãn cã vuèt lín. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Kú ®µ sèng ven khe suèi, s«ng, hå trong rõng. Mïa hÌ thÝch ®Çm m×nh hoÆc n»m nghØ ngay mÐp n−íc. Mïa ®«ng tró trong hang ®¸, hèc ®Êt lín, nh÷ng ngµy n¾ng Êm ph¬i m×nh trªn mám ®¸ hay trªn çc c©y kh« bÞ ®æ. Kú ®µ sèng ®¬n, kiÕm ¨n ban ®ªm, chñ yÕu kiÕm ¨n d−íi n−íc. B¬i lÆn giái (lÆn tíi 5 phót). Thøc ¨n lµ thó nhá: chuét, khØ, chim, bß s¸t, c«n trïng, x¸c chÕt, ç vµ çc loµi gi¸p x¸c (t«m, cua), h−¬u nhá. Kú ®µ r×nh vµ vå måi, khi con måi bá ch¹y, chóng phãng ®uæi theo, måi nhá th× nuèt, måi lín th× dïng ch©n tr−íc phô gi÷ måi vµ dïng r¨ng xÐ nhá con måi ®Ó nuèt. Khi ®¸nh nhau chóng sö dông c¶ miÖng vµ ®u«i, cã thÓ ®−îc thuÇn hãa trong ch¨n nu«i. §Î trøng vµo mïa hÌ trong çc hèc ®Êt hay hèc c©y gÇn khe suèi, bªn bê s«ng, hå. §Î 15-30 trøng/løa. Ph©n bè: Ên §é, Trung Quèc, Srilanka, Indonesia, Malaysia, Philippin, Th¸i Lan, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (çc tØnh cã rõng vµ h¶i ®¶o). Gi¸ trÞ sö dông: cho da, thùc phÈm, d−îc liÖu. Tuy nhiªn kú ®µ lµ ®Þch thñ cña ç. Kú ®µ cã thÓ cho 6-7 kg thÞt, 0,3-0,4 m2 da/con. Kú ®µ cã thÓ ch¨n nu«i ®−îc. Bé phô r¾n Ophidia 4.3.1.3. Hä r¾n hæ Elaphidae Gåm çc loµii r¾n sèng ë c¹n. §Æc ®iÓm ®Æc tr−ng lµ bé r¨ng cã mãc ®éc lín, cã r·nh khÐp thµnh h×nh èng n»m ë phÝa tr−íc hµm trªn. Hæ mang (Hæ mang bµnh, Hæ ®Êt) Naja naja (Cantor) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Hæ mang dµi trªn 1.000 mm, hiÕm khi tíi 2.000 mm. L−ng mµu x¸m n©u hoÆc x¸m ®en. Bông tr¾ng ®ôc, ®«i lóc phít vµng. Trªn cæ cã 1 vßng trßn næi râ lóc r¾n b¹nh cæ (cã thÓ mÊt ®i ë con tr−ëng thµnh). V¶y m«i trªn 7 tÊm, Ýt khi 8 tÊm, tÊm thø 3 vµ 4 ch¹m hè m¾t, m«i d−íi 8 tÊm, gi÷a mòi 2 tÊm, tr−íc m¾t 1 tÊm, sau m¾t 2-3 tÊm, v¶y th©n cã 21 hµng, cæ 25 hµng, tr−íc hËu m«n 15 hµng. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Hæ mang sèng trong nhiÒu sinh c¶nh: rõng, çc tr¶ng c©y bôi, n−¬ng rÉy, ®ång ruéng. Cã thÓ sèng ë ®é cao lªn tíi 2.000 m. Th−êng sèng ë hang, nh−ng kh«ng ph¶i hang tù ®µo, gÆp ë hang chuét, hang NhÝm hay hang Tª tª ®· bá ®i. Hæ mang sèng ®¬n, ho¹t ®éng chñ yÕu tõ th¸ng 3-11, çc th¸ng cßn l¹i Ýt hoÆc kh«ng ho¹t ®éng. KiÕm ¨n c¶ ngµy lÉn ®ªm, chñ yÕu tõ chËp tèi ®Õn nöa ®ªm, s¨n måi tÝch cùc sau nh÷ng trËn m−a rµo. Thøc ¨n gåm çc loµi ®éng vËt cã x−¬ng sèng nhá: ®éng vËt gÆm nhÊm, cãc, Õch, chim, r¾n. Sau khi ¨n no chóng cã thÓ n»m nghØ 4-5 ngµy. GÆp con måi hæ mang phãng nhanh, ®Çu ®íp ngo¹m vµo ch©n sau, tiªm näc ®éc vµo con måi lµm tª liÖt råi nuèt. Hæ mang bß, trÌo, b¬i giái. Khi bÞ tÊn c«ng chóng th−êng ch¹y trèn hay ngÈng cao ®Çu, b¹nh cæ phun ph× ph× ®Ó do¹ n¹t. Chóng cã thÓ n©ng 1/4 c¬ thÓ phÝa tr−íc lªn khái mÆt ®Êt. D¹ng cæ bµnh ra vµ mµu nÒn cña c¬ thÓ cã nh÷ng biÓu hiÖn kh¸c nhau. Lµm tæ ®Î d−íi mÆt ®Êt, ®Î trøng tõ th¸ng 5-8, ®Î 8-20 trøng/løa, trøng në sau 2-3 th¸ng.

74

T¹i Ên §é, hæ mang ®Î vµo th¸ng 4 vµ th¸ng 7, ®Î 12-30 trøng/løa, trøng në sau 48-69 ngµy. Con míi në dµi 200-300 mm vµ ®· cã ®Çy ®ñ çc tuyÕn chøc n¨ng. Hæ mang biÓu diÔn ®· trë thµnh mét trß tiªu khiÓn cho nh÷ng ng−êi yªu thÝch chóng. Ng−êi ®iÒu khiÓn r¾n nhèt Hæ mang trong mét chiÕc giá ®an b»ng liÔu gai, th−êng gÆp hä ë nhiÒu n¬i vµo dÞp lÔ héi Nag Panchami. Hæ mang biÓu diÔn kh«ng ph¶i v× nghe thÊy tiÕng sµo mµ do nh×n theo ®iÖu bé di chuyÓn cña èng s¸o vµ chóng còng thÊy ®−îc c¶ sù chuyÓn ®éng bµn ch©n gâ nhÞp cña ng−êi ®iÒu khiÓn. Tr−íc ®©y ng−êi ta cßn cho hæ mang ®Êu víi cÇy ma mót, th−êng th× hæ mang bÞ chÕt, mÆc dï cÇy ma mót kh«ng cã miÔn dÞch víi näc ®éc cña hæ mang nh−ng do sù nhanh nhÑn vµ nhê bé l«ng dµy mµ cÇy ma mót ®· th¾ng hÇu hÕt trong trËn chiÕn víi hæ mang. Hæ mang cßn ®−îc xem nh− vÞ thÇn uy quyÒn trong thÇn tho¹i ®¹o Hindu, vÞ thÇn Shiva th−êng ®−îc m« t¶ ®−îc r¾n hæ mang b¶o vÖ quÊn quanh cæ cña thÇn.

T¸c ®éng cña näc ®éc r¾n hæ mang lµ sù ®éc thÇn kinh sau khi tróng ®éc. Näc ®éc t¸c ®éng vµo çc khe hë tiÕp hîp cña çc d©y thÇn kinh lµm tª liÖt c¬, cã thÓ dÉn ®Õn truþ h« hÊp hoÆc tim ngõng ho¹t ®éng. Thµnh phÇn näc ®éc cã chøa enzim (men) lµm gi¶m vµ t¨ng sù lan truyÒn näc ®éc. TriÖu chøng nhiÔm ®éc thÓ hiÖn sau khi bÞ r¾n c¾n 15 phót ®Õn 2 giê, cã thÓ bÞ chÕt trong vßng 1 giê. Cã thÓ ch÷a r¾n ®éc c¾n b»ng huyÕt thanh ho¸ trÞ. Cã 10% ca tö vong trong sè nh÷ng ng−êi bÞ r¾n ®éc c¾n t¹i Ên §é. Ph©n bè: Srilanka, Pakistan, Nepan, Banglades, Bhutan, Ên §é, Nam Trung Quèc, MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, Malaysia, Indonesia, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (tõ ®ång b»ng ®Õn miÒn nói vµ çc ®¶o gÇn bê biÓn). Gi¸ trÞ sö dông: cho da, thùc phÈm, d−îc liÖu vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i. Hæ mang ¨n chuét-®èi t−îng ph¸ ho¹i mïa mµng, vËt trung gian truyÒn bÖnh dÞch h¹ch. C¹p nong Bungarus fasciatus (§Æc ®iÓm nhËn biÕt: ChiÒu dµi(Ên §é), con míi në dµi 208ChiÒu dµi ®u«i b»ng 1/10 chkhoang vµng (22-45), 15 hµngv¶y tr−íc m¾t, 1 v¶y th¸i d−¬n §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnn−¬ng rÉy, khe suèi, th−êng ë

(Wikipedia, 2008) Schneider), hä Elapidae th©n tíi 1.800 mm hoÆc Ýt h¬n, cã tr−êng hîp dµi tíi 2.125 mm -311 mm. Tr−ëng thµnh vµo n¨m thø 3, dµi kho¶ng 914 mm. iÒu dµi th©n. Th©n cã nhiÒu khoang ®en (25-45) xen kÏ çc v¶y th©n, 2 v¶y gi÷a mòi, 7 v¶y m«i trªn, 2 v¶y tr−íc tr¸n, 1

g tr−íc, 2 v¶y th¸i d−¬ng sau, 1 v¶y dØnh.

(Wikipedia, 2008) h: C¹p nong sèng trªn çc vïng nói ®Êt, savanna c©y bôi, ven hang chuét cò, tæ mèi, trong hèc c©y, hÎm ®¸. Chóng sèng ë ®é

75

cao tíi 1.500 m. Sèng ®¬n, kiÕm ¨n vµo ban ®ªm ven çc khe suèi, trªn çc bê ruéng gÇn rõng, b¬i giái. Th−êng n»m chê con måi ®i qua vµ ®íp måi, sau khi lµm tª liÖt con måi b»ng näc ®éc, chóng nuèt ®Çu con måi tr−íc. Cã thãi quen bß theo ¸nh löa, ®«i khi gÆp chóng bªn ®¸m than hång do ng−êi ®èt. Thøc ¨n gåm çc loµi r¾n: liu ®iu, r¾n n−íc, r¾n r·i, r¾n mßng, trøng r¾n, Õch, th»n l»n. Khi bÞ quÊy rÇy th−êng cuén trßn l¹i vµ giÊu ®Çu bªn trong, kh«ng t×m çch tÊn c«ng l¹i, tuy nhiªn ban ®ªm chóng ho¹t ®éng h¬n vµ v× thÕ còng trë nªn nguy hiÓm h¬n. Mïa ®Î trøng tõ th¸ng 4-5, ®Î 8-12 trøng/løa, trøng ®−îc con çi canh gi÷. (¶nh: Wolfgang Wuster, 2002) Näc ®éc thuéc lo¹i g©y ®éc thÇn kinh. Theo Frank Waii (1911), näc ®éc c¹p nong cã ®é ®éc thÊp h¬n hæ mang 7-14 lÇn. Cã mét ghi nhËn: bß thiÕn bÞ chÕt sau khi bÞ c¹p nong c¾n 20 phót (ch−a cã sè liÖu ghi nhËn vÒ ng−êi bÞ c¹p nong c¾n), kh«ng cã thuèc ®Æc hiÖu trÞ vÕt r¾n c¾n do c¹p nong. Ph©n bè: Ên §é, Nam Trung Quèc, Th¸i Lan, Malaysia, Indonesia, Borneo (Java, Sumatra), Singapore, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (kh¾p çc vïng). Gi¸ trÞ sö dông: cã gi¸ trÞ d−îc liÖu (näc ®éc, ng©m r−îu), cho da vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i. NhiÒu n−íc ®· nu«i c¹p nong. ViÖn Nam cßn cã c¹p nia (r¾n ®en tr¾ng) Bungarus candidus (Linnaeus, 1758) cã 19-30 khoang th©n, 7-9 khoang ®u«i ®en xen tr¾ng, r¾n ®éc ®−îc nu«i ®Ó lµm d−îc liÖu. 4.3.1.4. Hä r¾n n−íc Colubridae: Gåm ®a sè loµi kh«ng cã mãc ®éc, kh«ng cã di tÝch ®ai h«ng vµ chi sau, chØ cßn 1 l¸ phæi ph¶i. R¾n r¸o Ptyas korros (Schlegel, 1837) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: C¬ thÓ dµi 1.500-2.000 mm. L−ng mµu n©u, cuèi mçi v¶y nöa sau th©n vµ ®u«i cã viÒn ®en, bông vµng nh¹t. §Çu nhá vµ dµi, mâm tï, 2 v¶y gi÷a mòi, 8 v¶y m«i trªn (v¶y thø 3 vµ 5 ch¹m m¾t), 10 v¶y m«i d−íi, 2 v¶y tr−íc tr¸n, 1 v¶y tr¸n, 2 v¶y ®Ønh, 1 v¶y trªn m¾t, 2 v¶y tr−íc m¾t, 2 v¶y sau m¾t, 2 v¶y th¸i d−¬ng tr−íc, 2 v¶y th¸i d−¬ng sau. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: R¾n r¸o sèng trong rõng, trªn çc savanna, ven n−¬ng b·i vµ c¶ trong v−ên nhµ cña ng−êi. Mïa ®«ng tró Èn trong hang chuét, hèc ®Êt. Mïa hÌ nghØ trªn cµnh c©y, trong çc lïm c©y bôi. Sèng ®¬n, ho¹t ®éng nhanh nhÑn, leo trÌo, b¬i vµ lÆn giái. KiÕm ¨n ban ngµy. Thøc ¨n gåm Õch, nh¸i, ngoÐ, chuét, giun ®Êt. Mïa sinh s¶n tõ th¸ng 4-7, ®Î 10-12 trøng/løa. Ph©n bè: Ên §é, Nam Trung Quèc, Th¸i Lan, Banglades, Indonesia, Singapore, Malaysia, Myanmar, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (kh¾p çc vïng ®ång b»ng, trung du vµ miÒn nói). Gi¸ trÞ sö dông: cã gi¸ trÞ d−îc liÖu (ng©m r−îu trong bé n¨m vµ bé ba r¾n), R¾n r¸o ¨n chuét gãp phÇn b¶o vÖ mïa mµng. R¾n r¸o kh«ng ®éc, dÔ nu«i, hiÒn, cã thÓ ph¸t triÓn ë mäi vïng.

(¶nh: Peninsular-Malaysia)

76

4.3.1.5. Hä tr¨n Boidae Gåm nh÷ng loµi r¾n cì lín. Trong bé x−¬ng cßn di tÝch cña ®ai h«ng vµ x−¬ng ®ïi víi mét phÇn lé ra ngoµi (mãng) n»m hai bªn lç huyÖt (hËu m«n). Phæi ®ñ 2 l¸, nh−ng l¸ ph¶i lín h¬n l¸ tr¸i. Tr¨n kh«ng cã näc ®éc. Tr¨n mèc Python molurus (Schlegel)

(¶nh: DK, 2008) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Tr¨n mèc ë ViÖt Nam theo vïng thuéc ph©n loµi P. Morulus bivitatus. Tr¨n mèc lín, chiÒu dµi c¬ thÓ 4.500-5000 mm, nÆng kho¶ng 30 kg (Tr¨n mèc MiÕn §iÖn cã thÓ dµi tíi 7.600 m vµ nÆng 137 kg). L−ng mµu x¸m ®en cã v©n h×nh m¹ng l−íi n©u s¸ng hay vµng x¸m. S−ên mµu x¸m nh¹t, bông tr¾ng ®ôc, 64 hµng v¶y th©n, v¶y gÇn vu«ng, xÕp h×nh ngãi lîp, v¶y bông to h¬n v¶y l−ng, cã 1 v¶y hËu m«n. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sèng ®¬n ë nhiÒu sinh c¶nh: çc ®åi cá tranh, çc savan c©y bôi, n−¬ng rÉy ven rõng, Ýt khi sèng trong rõng rËm. Mïa ®«ng th−êng ë hang ®Êt, trong çc tæ mèi. Mïa hÌ th−êng v¾t m×nh trªn cµnh c©y. Ho¹t ®éng vµ kiÕm ¨n chñ yÕu vµo ban ®ªm, bªn çc khe suèi, ven ao hå,… th−êng chËm ch¹p nh−ng khi s¨n ®uæi måi l¹i rÊt nhanh nhÑn. B¾t måi theo ph−¬ng thøc phãng ®Çu vµ ®íp. Måi nhá nuèt ngay, måi lín tr¨n ngo¹m vµo ch©n sau, quÊn cho chÕt ng¹t råi míi nuèt. Tr¨n leo c©y vµ b¬i léi giái. Thøc ¨n gåm çc lo¹i ®éng vËt cã x−¬ng sèng: Õch, nh¸i, r¾n, trøng chim, chim non, chuét, cheo cheo, lîn rõng, ho½ng. Tr¨n mèc sinh s¶n tõ th¸ng 4-7 trong hèc ®Êt, ®Î 1 løa/n¨m, 15-25 trøng/løa. Sau khi ®Î xong tr¨n çi quÊn quanh tæ ®Ó canh trøng. Trøng në sau 75-90 ngµy. Tr¨n míi në dµi 500-600 mm, cã thÓ ho¹t ®éng ngay sau khi në. Ph©n bè: Ên §é, Nam Trung Quèc, MiÕn §iÖn, Malaysia, Th¸i Lan, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (çc vïng trung du vµ miÒn nói). Gi¸ trÞ sö dông: Tr¨n mèc ¨n chuét gãp phÇn b¶o vÖ c©y rõng, cho da, thùc phÈm, nguyªn liÖu d−îc liÖu vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i. Tr¨n dÔ nu«i, cã thÓ ph¸t triÓn nu«i ch¨n. ViÖt Nam cßn cã loµi tr¨n m¾t vâng hay tr¨n gÊm (Python reticulatus), d÷ h¬n tr¨n mèc, cã l−ng vµng, l−ìi vâng ®en, chiÒu dµi c¬ thÓ dµi h¬n tr¨n mèc, cã con tíi 10.000 mm, loµi nµy chñ yÕu cã ë miÒn Nam. 4.3.2. Bé rïa Chelonia (Testudines) Gåm nh÷ng loµi bß s¸t cæ nhÊt vµ ®Æc tr−ng do c¬ thÓ Èn trong hép gi¸p x−¬ng lµ mai vµ yÕm. Mai rïa ®−îc cÊu t¹o tõ nh÷ng tÊm x−¬ng b× dÝnh liÒn víi çc ®èt sèng l−ng vµ s−ên. YÕm do çc tÊm x−¬ng b× g¾n víi x−¬ng má ¸c vµ x−¬ng ®ßn t¹o thµnh ®Çu, cæ vµ bèn ch©n cã thÓ thu vµo trong hép. Rïa kh«ng cã r¨ng. 4.3.2.1. Hä ba ba Trionychidae Gåm nh÷ng loµi rïa mai kh«ng cã sõng mµ phñ da mÒm. Mâm dµi thµnh vßi thÞt cö ®éng ®−îc. Ch©n cã mµng da nèi çc ngãn. Ba ba tr¬n Trionyx sinensis (Wiegmann) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Da l−ng tr¬n mµu x¸m xanh víi nh÷ng chÊm ®en to. §Çu cã nhiÒu v¹ch vµ chÊm ®en nhá. Bông mµu tr¾ng ®ôc, cã nhiÒu chÊm mµu x¸m lín. Ch©n cã 3 ngãn, gi÷a çc ngãn cã mµng b¬i.

77

§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Ba ba sèng ë çc khe, hå n−íc trong rõng hay gi÷a çc ruéng lóa n−íc. Ngµy ngñ trong hang, hèc c©y hay d−íi çc líp rong rªu trªn nÒn çt. Ho¹t ®éng chñ yÕu vµo ban ®ªm vµo mïa Êm, th−êng b¬i ng−îc bê suèi ®Ó kiÕm ¨n. GÆp ng−êi ba ba lÈn trèn ë çc ®¸m rong hay chui trong çt. Ba ba ¨n ç, t«m, cua, rªu. Sinh s¶n tõ th¸ng 5-7, ®Î 20-30 trøng (cã khi tíi 70 trøng), trøng në phô thuéc ®iÒu kiÖn m«i tr−êng, th−êng sau 45-60 ngµy. Ph©n bè: §«ng Xibªri, Trung Quèc, ViÖt Nam (tõ ®ång b»ng ®Õn miÒn nói). Gi¸ trÞ sö dông: cho thÞt, trøng vµ cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i.

(¶nh: Zoo Ekrotika) 4.3.2.2. Hä rïa vµng Testudinidae Gåm çc loµi rïa chñ yÕu sèng trªn c¹n, mai cao, ch©n h×nh trô, ngãn ch©n tù do, ®Çu ngãn phñ v¶y lín. Rïa vµng Testudo elongata (Blyth, 1853)

§Æc ®iÓm nhËn biÕt: Rïa vµng nhcao vµ phñ çc tÊm sõng mµu vµngãc gÇn ®Òu. Cã 1 tÊm trªn ®u«i. Dch©n tù do v× gi÷a çc ngãn kh«n®ùc lín h¬n ®u«i con çi. YÕm cñvµ cong h¬n con ®ùc, ®Æc ®iÓm nµy§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Rï®éng chËm ch¹p, ¨n ®ªm, thøc ¨n Ph©n bè: Ên §é, Bangladesh, N§«ng D−¬ng, ViÖt Nam (Hµ B¾c, QGi¸ trÞ sö dông: cã gi¸ trÞ th−¬ng mvµ cÇn nh©n nu«i b¶o tån.

ë V−ên Quèc gia Cóc Ph−rïa, trong ®ã cã 15 loµi ®· cho sin4.3.2.3. Phô bé Criptodira, hä GeoRïa hép ba v¹ch Cuora triasciata (§Æc ®iÓm nhËn biÕt: C¬ thÓ mµu ®®«i chiÒu réng. YÕm rïa gåm 2 mmµu x¸m ®en vµ cã viÒn ®á n©u. L

á h¬n ba ba, chiÒu dµi kho¶ng 300 mm, nÆng 3,5 kg. Mai g, gi÷a çc tÊm mai cã ®èm ®en. TÊm sõng thø nhÊt h×nh 5 a mÆt trªn ®Çu cã nhiÒu tÊm sõng. Ch©n h×nh trô, çc ngãn

g cã mµng da. Con çi réng vµ trßn h¬n con ®ùc. §u«i con a con ®ùc lâm, con çi b»ng. Vuèt ch©n sau cña con çi dµ lµ thÝch nghi víi viÖc lµm tæ. a vµng sèng ®¬n trong rõng ë ®é cao 800 m trë xuèng, ho¹t chñ yÕu lµ çc lo¹i qu¶ thùc vËt, ®Î trøng trong hè ®Êt. epan, Nam Trung Quèc, MiÕn §iÖn, Malaysia, Th¸i Lan,

u¶ng Ninh, L¹ng S¬n, B¾c Th¸i, Hµ S¬n B×nh,...). ¹i. Rïa vµng ë ViÖt Nam hiÖn nay hiÕm, cÇn cÊm khai th¸c

¬ng cã “Trung t©m Cøu hé Rïa” ®· ®ang nu«i gi÷ 19 loµi h s¶n ®−îc, ®· th¶ vµo rõng ®−îc 500 con rïa. emydidae Bell, 1825) á, cì trung b×nh, trªn mai cã 3 gê næi râ. ChiÒu dµi mai gÊp ¶nh cö ®éng ®−îc, cã thÓ khÐp kÝn vµo mai nh− mét çi hép, −ng n©u cã 3 v¹ch x¸m ®en ch¹y theo 3 gê trªn.

78

§Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Sinh tr−ëng b×nh th−êng ë nhiÖt ®é 24-32oC, ¨n t¹p, ph¹m vi b¾t måi réng vµ thÝch ¨n ®éng vËt h¬n. Thøc ¨n gåm: c«n trïng, ruåi, muçi, t«m, ç, èc,... rong, cá, ngò cèc. Mïa sinh s¶n tõ th¸ng 4-9. §Î 1 n¨m 1 løa, 2 trøng/løa, cã con ®Î 2-3 løa. (Wikipedia, 2008) Ph©n bè: Trung Quèc, Lµo, ViÖt Nam (Cao B»ng, L¹ng S¬n, Tam §¶o-VÜnh Phó, Hµ TÜnh. Gi¸ trÞ sö dông: cho thÞt (¨n thÞt cã t¸c dông kÐo dµi tuæi thä), cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i, gi¸ rïa hép ba v¹ch lµ 12-15 triÖu ®/kg (Ng« Träng L−, 2007). Ngoµi ra ®−îc dïng lµm thuèc bæ ©m cã gi¸ trÞ ch÷a çc bÖnh: lao lùc, ho lao, hen, sái thËn, mÊt kinh, ®au l−ng (§ç TÊt Lîi, 1877); ®au ®Çu, mê m¾t, gi¶i nhiÖt, cßi x−¬ng, h− thËn, thãp trÎ kh«ng kÝn, cÇm m¸u, ®Ëu, sëi,... (T« Ngäc Cõ, 1994). 4.3.3. Bé ç sÊu Crocodylia Gåm nh÷ng loµi bß s¸t lín, thÝch m«i tr−êng n−íc. Tim cã v¸ch ng¨n t©m thÊt hoµn thiÖn chia tim thµnh hai nöa, nöa ph¶i chøa m¸u tÜnh m¹ch vµ nöa tr¸i chøa m¸u ®éng m¹ch. Phæi ph¸t triÓn, cã nhiÒu tói phÕ nang, diÖn tÝch mÆt tiÕp xóc víi kh«ng khÝ lín. CÊu t¹o c¬ thÓ thÓ hiÖn sù thÝch nghi víi ®êi sèng d−íi n−íc: mâm dµi, h¬i cong lªn, khi b¬i chØ ®Ó lé hai lç mòi vµ hai m¾t. §u«i to, khoÎ vµ dÑp, lµ c¬ quan vËn chuyÓn trong n−íc cña ç sÊu. Ch©n tr−íc 5 ngãn, ch©n sau 4 ngãn, gi÷a çc ngãn cã mµng. Tai vµ mòi cã van, khi ç sÊu lÆn, çc van nµy ®ãng l¹i n−íc kh«ng ch¶y vµo trong ®−îc. MiÖng cã khÈu çi thø sinh cã t¸c dông khÐp kÝn häng khi ç sÊu më miÖng d−íi n−íc. Chóng cã quai hµm cùc khoÎ vµ bé r¨ng s¾c nhän ®Ó xÐ thÞt. Th©n phñ gi¸p sõng, d−íi gi¸p lµ nh÷ng tÊm x−¬ng lín. Ç sÊu cã nhiÒu loµi sèng trong çc l−u vùc n−íc ngät, çc cöa s«ng n−íc lî. Mét sè loµi ç sÊu n−íc lî ë Australia vµ çc ®¶o ë Th¸i b×nh D−¬ng cã kh¶ n¨ng b¬i ra ngoµi biÓn. Thøc ¨n cña chóng kh¸ ®a d¹ng, chñ yÕu lµ ®éng vËt cã vó vµ ç. S¨n måi theo kiÓu mai phôc, chê con måi ®Õn råi tÊn c«ng chíp nho¸ng, chóng d×m con måi xuèng n−íc cho ng¹t thë råi ngËm chÆt con måi vµ xoay ng−êi xÐ thÞt ®Ó ¨n. Ngo¹i lÖ lµ chim choi choi Ai CËp (Pluvianus aegyptius) ¨n ký sinh trïng trong miÖng ç sÊu vµ ç sÊu kh«ng ¨n thÞt chóng. Ph−¬ng ph¸p ®o vßng tuæi trong x−¬ng vµ r¨ng ç sÊu cã thÓ x¸c ®Þnh kh¸ chÝnh x¸c tuæi cña chóng. Mçi vßng biÓu hiÖn cho sù t¨ng tr−ëng míi th−êng xuÊt niÖn mçi n¨m mét lÇn vµo mïa m−a, Èm ®é cao. Mét con ç sÊu n−íc ngät ë v−ên thó Australia sèng ®−îc 130 tuæi.

Mét vµi loµi ç sÊu cã thÓ dµi 5-6 m, nÆng 1.200 kg. T¹i ViÖt Nam cã loµi ç sÊu n−íc lî nÆng tíi 2.800 kg, dµi 8-12 m, hiÖn nay chØ cßn 1-3 con. Ngµy 15/02/2008 mét ng−êi ®i lÊy mËt ong ë U Minh Th−îng ®· b¾t ®−îc 1 con vµ ®· nép l¹i cho kiÓm l©m. Theo ®¸nh gi¸ s¬ bé th× con ç sÊu nµy cã 189 tuæi. Ç sÊu cã vïng ph©n bè réng ë vïng nhiÖt ®íi cña ch©u Phi, ch©u ¸, B¾c Mü, Nam Mü, ch©u §¹i D−¬ng.

ViÖt nam cã 2 loµi: Ç sÊu n−íc ngät Crocodylus siamemsis (Schneider) vµ Ç sÊu n−íc lî Crocodylus porosus. Ç sÊu n−íc ngät Crocodylus siamemsis (Schneider, 1801), hä ç sÊu ®Ých thùc Crocodylidae (tªn gäi kh¸c: Ç sÊu xiªm, Ç sÊu Th¸i Lan) §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Ç sÊu n−íc ngät mµu x¸m, bông nh¹t h¬n l−ng, chiÒu dµi c¬ thÓ 2.200-2.800 mm (ë n−íc ngoµi cã con ®Õn 4.000 m). §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Ç sÊu n−íc ngät sèng trong çc ao hå, s«ng n−íc ngät, ¨n ç vµ nhiÒu loµi gi¸p x¸c, chuét. Mïa giao phèi vµo th¸ng 12 ®Õn th¸ng 3 n¨m sau. §Î 1 løa/n¨m, 15-20 trøng/løa (cã khi tíi 40 trøng) trong hè ®Êt tù ®µo trªn bê s«ng, suèi, hè s©u tíi 0,5 m vµ

79

réng 0,8 m, ®Î trøng xong chóng phñ ®Êt lªn hoÆc phñ b»ng cµnh l¸ kh« môc cao ®Õn 0,5 m. Sau ®Î kho¶ng 75-85 ngµy th× trøng në. Ph©n bè: Borneo, Indonesia, Myanmar, Malaysia, Java, Kalimanta, Th¸i Lan, §«ng D−¬ng, ViÖt Nam (Gia Lai: s«ng Ba; Kon Tum: s«ng Sa ThÇy; §¾c L¾c: s«ng Easup, s«ng Kr«ng Ana, Hå L¾c, Kr«ng Pach th−îng; §ång nai: BÇu SÊu-Çt Tiªn; s«ng Cöu Long). Gi¸ trÞ sö dông: cho da, thùc phÈm, cã gi¸ trÞ th−¬ng m¹i. T×nh tr¹ng b¶o tån: CR.

Tr−íc ®©y t¹i BÇu SÊutuyÖt chñng v× n¹n s¨n b¾t. NBÇu SÊu ®· ®−îc thùc hiÖn.Australia ®· tiÕn hµnh th¶ 5 ®2005 ®· quan s¸t thÊy mét bÇ

Líp Õch nh¸5.1. §Æc ®iÓm chung Líp Õch nh¸i (Amphitiªn nh−ng cßn gi÷ nhiÒu nÐt®æi m«i tr−êng sèng. §Çu tiªtrªn c¹n. CÊu t¹o c¬ thÓ tr−ëng®éng víi cét sèng nhê 2 låi thanh trong kh«ng khÝ. H« hÊ

Ngoµi nh÷ng ®Æc ®iÓ®éng vËt sèng d−íi n−íc nhkh«ng cã vá cøng, thiÕu mµnvµo nhiÖt ®é vµ Èm ®é m«i tr−- H×nh d¹ng: Õch nh¸i cã 3 d¹ + Õch nh¸i cã ®u«i: th + Õch nh¸i kh«ng ch© + Õch nh¸i kh«ng ®u«- Da Õch lµ c¬ quan trao ®æi nmÆt c¬ bªn trong theo mét sètói b¹ch huyÕt lín. Da cã cÊm¹ch, nhiÒu tÕ bµo s¾c tè vµ n- HÖ c¬ gåm nhiÒu c¬ riªng b- Bé x−¬ng gåm 3 phÇn: x−¬nh¸i c¬ b¶n lµ sôn, vÒ sau hãavµ cö ®éng ®−îc trong mÆt pkh«ng ®u«i kh«ng cã s−ên, cmá ¸c.

(Wikipedia, 2008) ë V−ên Quèc gia Çt tiªn cã rÊt nhiÒu ç sÊu nh−ng sau ®ã ®· bÞ ¨m 2000, mét dù ¸n tr¶ l¹i ç sÊu n−íc ngät cho vïng ®Çm lÇy

Ngµy 23/6/2000 víi sù hç trî cña Tr−êng §¹i häc Canberra-ît ç sÊu n−íc ngät víi sè l−îng tæng céng lµ 60 con. §Õn 10/10/ y ç sÊu con kho¶ng 20 con ®ang kiÕm ¨n ë phÝa T©y BÇu SÊu.

Ch−¬ng 5 i vµ Õch nh¸I ®iÓn h×nh rõng viÖt nam

bia) hay l−ìng thÓ gåm çc ®éng vËt cã x−¬ng sèng ë c¹n ®Çu cña tæ tiªn ë n−íc. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ç thÓ, cã sù thay n Êu trïng sèng d−íi n−íc, sau biÕn th¸i thµnh tr−ëng thµnh sèng

thµnh thÝch nghi víi ®êi sèng trªn c¹n. Chi kiÓu 5 ngãn, sä khíp cÇu chÈm, cã tai trong, tai gi÷a thÝch nghi víi viÖc tiÕp nhËn ©m p b»ng phæi. Tim cã 3 ng¨n, hai vßng tuÇn hoµn. m tiÕn ho¸ trªn, Õch nh¸i cßn gi÷ mét sè nÐt nguyªn thuû cña −: da trÇn, dÔ thÊm n−íc, c¬ quan bµi tiÕt lµ trung thËn. Trøng g dai vµ chØ ph¸t triÓn ®−îc ë trong n−íc. Th©n nhiÖt phô thuéc êng. ng chÝnh: ©n dµi, cã ®u«i n: th©n dµi h×nh giun, kh«ng cã ch©n i: th©n ng¾n, kh«ng ®u«i, bèn ch©n, lµ d¹ng phæ biÕn. −íc vµ h« hÊp quan träng. Da trÇn, nhên vµ Èm. Da chØ b¸m vµo ®−êng nhÊt ®Þnh nªn t¹o ra nh÷ng kho¶ng gi÷a da vµ c¬ nh÷ng u t¹o tõ 2 phÇn: BiÓu b× cã nhiÒu tuyÕn nhên. B× cã nhiÒu mao hiÒu ®Çu mót gi©y thÇn kinh.

iÖt, c¬ chi ph¸t triÓn. ng ®Çu, x−¬ng cét sèng vµ x−¬ng chi. Sä nguyªn thñy cña Õch x−¬ng phÇn lín. Cã 2 lâi cÇu chÈm lµm sä khíp víi cét sèng cæ h¼ng ®øng. Cét sèng gåm 4 phÇn: cæ, m×nh, chËu vµ ®u«i. Loµi ã x−¬ng má ¸c. Loµi kh«ng ch©n, cã 2 ®«i s−ên, kh«ng cã x−¬ng

80

- HÖ tiªu hãa: Õch nh¸i lµ líp ®éng vËt cã l−ìi chÝnh thøc ®Çu tiªn, ®Çu l−ìi g¾n liÒn víi thÒm miÖng, gèc l−ìi tù do. R¨ng h×nh nãn, gièng nhau, chØ cã ë hµm trªn (®a sè loµi Õch nh¸i) hoÆc thiÕu ë c¶ hai hµm (cãc Bufo). D¹ dµy ë ç cãc chØ lµ mét phÇn th¼ng cña ruét. Õch nh¸i cã ruét ph©n hãa râ, uèn khóc. - HÖ h« hÊp: Õch nh¸i h« hÊp b»ng phæi vµ da. Phæi cã 2 l¸ máng, thµnh cã Ýt nÕp nh¨n vµ nhiÒu mao m¹ch. Cuèng phæi kh«ng ph©n nh¸nh vµo trong phæi. Phæi kh«ng cung cÊp ®ñ khÝ cho c¬ thÓ nªn h« hÊp b»ng da rÊt quan träng. Trao ®æi khÝ ë da nhê hÖ mao m¹ch rÊt ph¸t triÓn. Nßng näc Õch nh¸i thë b»ng mang vµ da. - HÖ tuÇn hoµn: Tim Õch nh¸i cã 3 ng¨n (2 t©m nhÜ, 1 t©m thÊt), 2 vßng tuÇn hoµn (1 vßng nhá, 1 vßng lín). M¸u ®éng m¹ch vµ tÜnh m¹ch cßn pha trén. HÖ b¹ch huyÕt rÊt ph¸t triÓn víi nhiÒu tói b¹ch huyÕt lín d−íi da. - HÖ bµi tiÕt: ThËn lµ trung thËn, thËn cã mµu ®á n©u n»m s¸t cét sèng. Cã 2 niÖu qu¶n dÉn n−íc tiÓu tíi huyÖt. C¹nh huyÖt cã bãng ®¸i. - HÖ sinh dôc: Con ®ùc cã 2 tinh hoµn, trªn tinh hoµn cã thÓ mì vµng cã chøc n¨ng nu«i tinh hoµn. Cã èng dÉn tinh (chung víi niÖu qu¶n). Con çi cã 2 buång trøng, èng dÉn trøng riªng, dµi, cuén khóc, ®i tíi huyÖt. - HÖ thÇn kinh vµ gi¸c quan: N·o Õch nh¸i b¾t ®Çu cã chÊt thÇn kinh lµm thµnh vßm n·o cæ. Thuú khøu gi¸c kh«ng ph©n biÖt râ víi b¸n cÇu n·o. N·o trung gian cã tuyÕn ®Ønh vµ mÊu n·o d−íi. N·o gi÷a cã 2 thïy thÞ gi¸c lín. TiÓu n·o kÐm ph¸t triÓn. Cã 10 ®«i d©y thÇn kinh n·o (thiÕu ®«i XI vµ XII). C¬ quan c¶m gi¸c ph¸t triÓn kÐm h¬n chim vµ thó. Õch nh¸i chØ cã tai gi÷a vµ tai trong, çc loµi cã ®u«i chØ cã tai trong. M¾t ë nßng näc kh«ng cã mÝ vµ kh«ng cã tuyÕn m¾t. Tr−ëng thµnh m¾t cã mÝ vµ thñy tinh thÓ. §iÒu tiÕt m¾t nhê di chuyÓn vÞ trÝ thñy tinh thÓ vÒ phÝa tr−íc do çc c¬ ®Æc biÖt co l¹i. 5.2. Sinh th¸i häc 5.2.1. Sù thÝch nghi víi m«i tr−êng sèng

Õch nh¸i lµ ®éng vËt biÕn nhiÖt nªn nhiÖt ®é c¬ thÓ phô thuéc nhiÖt ®« m«i tr−êng. §êi sèng cña chóng cßn phô thuéc chÆt chÏ vµo Èm ®é m«i tr−êng. NhiÖt ®é vµ Èm ®é thÝch hîp gióp qu¸ tr×nh h« hÊp da thuËn lîi. Kh«ng khÝ cµng kh«, sù h« hÊp cña da cµng kh«ng thuËn lîi. Th©n nhiÖt Õch nh¸i lu«n thÊp h¬n nhiÖt ®é m«i tr−êng 2-3oC. V× ®êi sèng phô thuéc chÆt chÏ vµo Èm ®é vµ nhiÖt ®é nªn Õch nh¸i kh«ng cã ë xa m¹c vµ vïng cùc nh−ng l¹i rÊt phong phó vµ ®a d¹ng ë vïng nhiÖt ®íi. Õch nh¸i kh«ng sèng ë biÓn vµ çc vïng n−íc lî. Møc ®é h« hÊp cña da thay ®æi tïy loµi. Çc loµi sèng n¬i kh« r¸o th−êng cã da hãa sõng ®Ó gi¶m sù bèc tho¸t h¬i n−íc trªn mÆt da (cãc). Çc loµi sèng hoµn toµn ë n−íc, h« hÊp da rÊt ph¸t triÓn (ç cãc). Õch nh¸i cã m«i tr−êng sèng kh¸c nhau, gåm 3 nhãm: sèng trªn c©y, ë ®Êt vµ ë n−íc. Nhãm sèng trªn c©y phæ biÕn nhÊt, cã cÊu t¹o c¬ thÓ ®Æc biÖt thÝch hîp ®Ó leo trÌo. Ngãn ch©n réng thµnh ®Üa b¸m, cã rÌm biÓu b× vµ tuyÕn dÝnh gióp con vËt b¸m ®−îc vµo mÆt ph¼ng ®øng. Nhãm sèng ë ®Êt Ýt loµi h¬n vµ cã h×nh d¹ng kh¸c nhau, cã loµi kh«ng cã ch©n, sèng chui luån (Õch giun). Mét sè loµi kh«ng ®u«i, ch©n dµi, nh¶y tèt, sèng ven n−íc (Õch, nh¸i). Nhãm ë n−íc gåm çc loµi cã ®u«i (ç cãc) vµ Ýt loµi kh«ng ®u«i. Çc loµi cã ®u«i, sèng g¾n chÆt víi n−íc cã th©n dµi, ®u«i dµi, v¶y ®u«i lín. Nh÷ng loµi kh«ng ®u«i sèng ë n−íc th−êng cã mµng da nèi çc ngãn ch©n. Mét sè loµi cã tói kªu ë con ®ùc cã t¸c dông nh− mét çi phao (cãc n−íc). 5.2.2. Thøc ¨n Õch nh¸i tr−ëng thµnh ¨n thøc ¨n ®éng vËt (giun, th©n mÒm, kiÕn, mèi, c«n trïng, gi¸p x¸c,...). Mét sè loµi Êu trïng ¨n rong rªu vµ çc ®éng vËt ë n−íc. Thøc ¨n thay ®æi theo loµi, theo tÇm vãc c¬ thÓ. Õch ang, Õch tr¬n ¨n kiÕn, d¸n rõng, ch©u chÊu, ®om ®ãm, Õch gai ¨n çc loµi Õch nh¸i kh¸c. 5.2.3. Sinh s¶n Õch nh¸i kh«ng cã c¬ quan giao cÊu nh−ng Õch nh¸i vÉn cã hiÖn t−îng ghÐp ®«i. §Õn mïa sinh s¶n, cãc ®ùc, Õch ®ùc «m l−ng con çi vµ t−íi tinh dÞch vµo trøng con çi võa ®Î ra

81

(thô tinh ngoµi). ë çc loµi cã ®u«i, çc loµi kh«ng ch©n, sù thô tinh trong kh¸ phæ biÕn, con ®ùc xuÊt ra nh÷ng khèi tinh dÞch, con çi dïng huyÖt “ngo¹m” lÊy, chiÕt läc tinh trïng. PhÇn lín Õch nh¸i kh«ng ®u«i ®Î trøng víi sè l−îng lín. Õch ®ång, nh¸i,... ®Î trøng trong n−íc, nh¸i b¸m lín ®Î trøng trªn l¸ c©y. Sè løa ®Î/n¨m thay ®æi tuú vïng. ë n−íc ta nhiÒu loµi ®Î 2-3 lÇn trong mïa sinh s¶n. 5.3. Õch nh¸i ®Æc tr−ng rõng ViÖt Nam cã trªn 80 loµi Õch nh¸i thuéc çc bé: Õch cã ®u«i (Caudata), kh«ng ch©n (Apoda), kh«ng ®u«i (Anura). 5.3.1. Bé Õch cã ®u«i Caudata Gåm nh÷ng loµi cßn mang nhiÒu ®Æc ®iÓm nguyªn thuû. Th©n dµi, ®u«i dÑp, thÝch nghi b¬i léi. C¬ quan giao cÊu thiÕu nh−ng nhiÒu loµi thô tinh trong, con çi tiÕp nhËn vµo huyÖt bã tinh dÞch cña con ®ùc tiÕt ra. Sè trøng ®Î Ýt, cã hiÖn t−îng ch¨m sãc trøng. ViÖt Nam cã 2 loµi. Ç cãc Tam §¶o Paramesotriton deloustali (Bourret), hä Ç cãc Salamamdridae §Æc ®iÓm nhËn biÕt: C¬ thÓ dµi gièng th»n l»n. ChiÒu dµi th©n 144-206,5 mm, nÆng 18-35 g. §u«i dÑp. Da xï x×, tiÕt chÊt nhÇy vµ thiÕu v¶y, l−ng n©u ®en, bông mµu ®á víi nh÷ng ®−êng ®en t¹o thµnh m¹ng. GÆp ë ®é cao tíi 900 m. §Æc ®iÓm sinh th¸i vµ tËp tÝnh: Ç cãc Tam §¶o sèng ë çc suèi n−íc ch¶y chËm vµ trong ë Tam §¶o, cã thÓ sèng ®−îc ë c¹n. KiÕm ¨n ngµy Thøc ¨n gåm thùc vËt (t¶o, rong rªu), c«n trïng, nhÖn, giun ®Êt, trøng nhuyÔn thÓ, nßng näc. Giao phèi vµo th¸ng 3-4, b»ng çch cuèn ®u«i vµ Ðp lç sinh dôc vµo nhau. Ph©n bè: cã ë çc khe suèi Tam §¶o (VÜnh Phó), Tuyªn Quang, Th¸i Nguyªn. Gi¸ trÞ sö dông: loµi ®Æc h÷u cña ViÖt nam, cã gi¸ trÞ khoa häc vµ th−¬ng m¹i. T×nh tr¹ng b¶o tån: E (S¸ch ®á ViÖt Nam, 2000), VU (IUCN, 2004), 1B (theo nghÞ ®Þnh 32 cña Thñ t−íng chÝnh phñ ViÖt Nam): cÊm khai th¸c sö dông trõ tr−êng hîp g©y nu«i ph¸t triÓn.

5.2.2. Bé kh«ng ®u«i Anura ( Bé cã sè loµi nhiÒu nhtr−íc, kh«ng ®u«i, trøng vµ nÕch ang (Õch nói) Rana micro §Æc ®iÓm nhËn biÕt: Lµ loµi mËp. M¾t låi râ, sau mÝ trªn nhiÒu nÕp da däc, c¼ng ch©n nh¹t, d−íi ®ïi mµu tr¾ng ®ôc.

(Ç cãc Tam §¶o ®ang ®Î trøng) Salientia) Êt. Th©n ng¾n, réng, cæ kh«ng râ rµng, chi sau dµi vµ lín h¬n chi

ßng näc sèng d−íi n−íc, tr−ëng thµnh sèng trªn c¹n. lineata (Bourret)

(ViÖt Nam Faunas, 2008)

Õch lín nhÊt, cã ç thÓ chiÒu dµi c¬ thÓ dµi 160 mm. C¬ thÓ to, m¾t cã mét sè mÊu nhá, mét nÕp gÊp da ®i tõ m¾t tíi vai. §ïi cã nhiÒu líp da xiªn. L−ng nhiÒu v¹ch x¸m ®en pha nh÷ng vÖt vµng

82

§Æc ®iÓm s nh th¸i vµ tËp tÝnh: Õch ang sèng trong nh÷ng hèc ®¸, gèc c©y ven suèi. Ho¹t ®éng m¹nh tõ th¸ng 4-12. KiÕm ¨n ®ªm, ¨n gi¸n rõng, s©u non, kiÕn ®en vµ nhiÒu loµi c«n trïng kh¸c. Sinh s¶n vµo th¸ng 11-12 ë ngay n−íc suèi ch¶y chËm hoÆc çc vòng n−íc.

i

Ph©n bè: Hoµ B×nh, VÜnh Phó, B¾c Th¸i, Lµo Cai. Gi¸ trÞ sö dông: Õch ang cã gi¸ trÞ thùc phÈm vµ th−¬ng m¹i, ng−êi d©n th−êng ®èt ®uèc soi b¾t Õch ang vµo çc th¸ng 6-10.

Ch−¬ng 6 Qu¶n lý ®éng vËt rõng

6.1. Khu hÖ ®éng vËt ë mét sè kiÓu hÖ sinh th¸i rõng ViÖt Nam Rõng nguyªn sinh: Rõng ë trong t×nh tr¹ng nguyªn sinh, nguyªn thñy, trong qu¸ tr×nh ph¸t sinh ch−a bÞ t¸c ®éng cña con ng−êi. Rõng thø sinh: Rõng ®ang trong qu¸ tr×nh sinh tr−ëng trë l¹i sau khi rõng nguyªn sinh cã mét sè thay ®æi nh− khai th¸c, ch¸y rõng hay bÞ s©u bÖnh ph¸ ho¹i nghiªm träng. Vïng ®Öm: Khu vùc ®−îc ®¸nh dÊu, cã ranh giíi râ rµng, cã hay kh«ng cã rõng, ë gÇn c¹nh hay bªn ngoµi KBT, bao quanh KBT nh»m ng¨n chÆn hay gi¶m bít sù x©m lÊn vµo KBT. TÊt c¶ çc ho¹t ®éng trong vïng ®Öm cã môc ®Ých hç trî c«ng t¸c b¶o tån trong KBT vµ vïng ®Öm, h¹n chÕ di d©n tõ bªn ngoµi vµo vïng ®Öm d−íi bÊt cø h×nh thøc nµo, tÝch cùc ph¸t triÓn kinh tÕ, gãp phÇn æn ®Þnh vµ tõng b−íc c¶i thiÖn cuéc sèng vËt chÊt, v¨n hãa vµ tinh thÇn cña ng−êi d©n sèng trong vïng ®Öm Trung t©m cøu hé: N¬i l−u gi÷ çc loµi §VHD b¶n ®Þa ®Ó håi phôc do chÊn th−¬ng hay èm v× bÞ b¾t tr¸i phÐp, gi÷ ®−îc tÝnh hoang d· cña chóng cµng nhiÒu cµng tèt ®Ó th¶ l¹i vµo sinh c¶nh b¶n ®Þa cña chóng.

Tuú theo ®iÒu kiÖn khÝ hËu vµ çc sinh vËt sèng h×nh thµnh nªn çc hÖ sinh th¸i kh¸c nhau. ë ViÖt Nam cã 7 kiÓu hÖ sinh th¸i rõng chñ yÕu. 6.1.1. HÖ ®éng vËt rõng ë rõng l¸ réng th−êng xanh Rõng m−a nhiÖt ®íi: Lµ rõng nhiÖt ®íi Èm l¸ réng th−êng xanh m−a mïa cã l−îng m−a lín h¬n 2.000 mm, mïa kh« kh«ng râ rµng. Th¶m thùc vËt phæ biÕn gåm nhiÒu loµi c©y, ph©n tÇng kh«ng râ rµng. TuyÖt ®¹i bé phËn thùc vËt ®Òu thuéc th©n gç cã kÝnh th−íc lín, ®¹i ®a sè c©y leo vµ mét sè thùc vËt phô sinh ®Òu lµ th©n gç, cã nhiÒu loµi ký sinh vµ phô sinh. Rõng l¸ réng th−êng xanh ë ViÖt Nam chiÕm diÖn tÝch lín vµ ph©n bè ë mäi ®ai cao. KiÓu rõng nµy cã khu hÖ ®éng vËt ®a d¹ng nhÊt, ®a sè çc loµi ®éng vËt rõng ®Òu cã mÆt ë ®©y (trõ chim n−íc). ë ®ai cao trªn 800 m, hÖ ®éng vËt gi¶m, ®Æc biÖt lµ l−ìng c−, bß s¸t vµ mét sè loµi chim vµ thó lín. Çc loµi phæ biÕn ë ®ai cao lµ chµo mµo, kh−íu, oanh. Khi rõng ë d−íi thÊp bÞ tµn ph¸, cã thÓ gÆp gÊu, s¬n d−¬ng, khØ, v−în ë ®ai cao. ë ®ai thÊp d−íi 800 m, çc loµi kinh tÕ −u thÕ cã khØ, voäc, v−în, bß rõng, bß tãt, voi, lîn rõng, h−¬u, nai, tª tª, çc loµi chim bé gµ, bå c©u, s¶, hång hoµng, gâ kiÕn vµ nhiÒu loµi bß s¸t, l−ìng c−. 6.1.2. HÖ ®éng vËt ë rõng rông l¸ KiÓu rõng rông l¸ −u thÕ lµ c©y hä dÇu vµ sau sau, phÇn lín ph©n bè ë ®ai thÊp, ®Þa h×nh b»ng hoÆc t−¬ng ®èi b»ng. HÖ ®éng vËt ë rõng rông l¸ th−êng ngÌo vÒ thµnh phÇn loµi, nh−ng tr÷ l−îng mét sè loµi ®Æc biÖt lµ ®éng vËt ¨n cá th−êng cao. Nghiªn cøu s¬ bé rõng khép ë T©y Nguyªn t¹i Yok®on cã 62 loµi, t¹i Sa ThÇy 84 loµi thó (§Æng Huy Huúnh, 1990). Nh÷ng loµi −u thÕ vÒ sè l−îng cã voi, bß tãt, bß rõng, nai, ho½ng, mÌo rõng, thá rõng, gâ kiÕn hång ®á, gâ kiÕn vµng, gâ kiÕn nhá, chim xanh Nam bé, c«ng, gµ rõng, gµ g«. Nh÷ng n¬i cã th¶m cá th−êng gÆp tr¨n m¾t vâng. 6.1.3. HÖ ®éng vËt ë rõng th−a nöa rông l¸ Rõng th−a nöa rông l¸ víi −u thÕ lµ b»ng l¨ng, th−êng lµ tõng gi¶i rõng xen gi÷a rõng th−êng xanh vµ rõng rông l¸. V× vËy hÖ ®éng vËt rõng ë ®©y phong phó vÒ thµnh phÇn loµi vµ mang tÝnh hçn hîp gi÷a hai hÖ ®éng vËt cña rõng th−êng xanh vµ rõng rông l¸. HÖ ®éng vËt gåm −u thÕ lµ çc loµi thó lín ¨n cá nh− ë rõng rông l¸. Ngoµi ra cßn cã thªm çc loµi chñ yÕu sèng ë rõng th−êng xanh.

83

6.1.4. HÖ ®éng vËt ë rõng tre nøa Rõng tre nøa víi −u thÕ lµ tre nøa nh−ng cßn Ýt ®−îc nghiªn cøu. HÖ ®éng vËt ë ®©y th−êng gÆp voi, lîn rõng, sãc bông ®á, sãc bông x¸m, dói. ThØnh tho¶ng gÆp voäc x¸m, chµ v¸. Ngoµi ra cßn gÆp gµ l«i, gµ rõng,... Mïa m¨ng cßn gÆp gÊu, nai, nhÝm ®Õn kiÕm ¨n. 6.1.5. HÖ ®éng vËt ë rõng ngËp mÆn

Rõng ngËp mÆn: QuÇn x· thùc vËt sèng ë vïng b·i triÒu, bïn lÇy hoÆc bïn pha çt ë söa s«ng, ven biÓn vµ nh÷ng vïng ®Êt thÊp ngËp n−íc triÒu kh¸c nh−ng kh«ng bÞ çc dßng biÓn vµ sãng ®¸nh m¹nh. RNM gåm nh÷ng loµi c©y gç, c©y bôi vµ mét sè c©y leo mäc ë vïng §NN triÒu biÓn ®Þnh kú, RNM ®ãng vai trß b¶o vÖ bê biÓn,... vµ lµ sinh c¶nh quan träng cho sù sèng ë biÓn (nhÊt lµ lµm b·i ç ®Î). Rõng ngËp mÆn ë ViÖt Nam chñ yÕu ph©n bè ven çc cöa s«ng ch¶y ra biÓn, ven bê biÓn ë mét sè tØnh, thùc vËt −u thÕ lµ ®−íc, bÇn, m¾m, vÑt,... HÖ ®éng vËt næi bËt cã çc loµi chim trong bé cß, bé ngçng, bé sÕu. Chóng tËp trung lµm tæ ë çc khu rõng bªn c¹nh khu ruéng n−íc hay ®Çm hå t¹o nªn çc v−ên cß ë ®ång b»ng B¾c bé hay çc v−ên chim ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long.

Çc loµi −u thÕ cã cß tr¾ng, v¹c, cßng cäc, qu¾m ®en, diÖc,... bß s¸t gåm tr¨n, ç sÊu n−íc lî, mét sè loµi r¾n. Thó cã khØ ®u«i dµi, cÇy mãc cua. §iÒu tra 7 v−ên chim Minh H¶i cã 80 loµi chim, 17 loµi thó, 40 loµi bß s¸t, 18 loµi Õch nh¸i (Vâ An Hµ vµ ctv, 1984). 6.1.6. HÖ ®éng vËt ë rõng nói ®¸ v«i Rõng nói ®¸ v«i cã diÖn tÝch t−¬ng ®èi nhiÒu ë ViÖt Nam. Khu hÖ ®éng vËt nghÌo nh−ng thÓ hiÖn tÝnh thÝch nghi ®iÓn h×nh. Thó phæ biÕn cã khØ, v−în, voäc, h−¬u x¹, gÊu, don, d¬i. Chim th−êng gÆp lµ çc loµi s¸o, c¾t, ®¹i bµng. Bß s¸t phæ biÕn lµ t¾c kÌ, çc loµi r¾n. 6.1.7. HÖ ®éng vËt ë rõng l¸ kim Rõng l¸ kim chñ yÕu ph©n bè ë ®ai rõng ¸ nhiÖt ®íi m−a mïa víi tæ thµnh loµi thùc vËt ®¬n ®iÖu, rõng cã t¸n th−a, nhiÒu ¸nh s¸ng lät vµo, th¶m cá ph¸t triÓn. Khu hÖ ®éng vËt gåm mét sè loµi thó ¨n thùc vËt, ¨n qu¶ th«ng nh− ho½ng, nai, gÊu, sãc, qu¹ th«ng, gµ rõng,... 6.2. Qu¶n lý vµ b¶o tån ®éng vËt rõng ë ViÖt Nam Trong thêi gian chiÕn tranh ë ViÖt Nam, qu©n ®éi Mü ®· sö dông 14 triÖu tÊn chÊt næ cã søc c«ng ph¸ m¹nh víi bom m¸y bay, ®¹n ph¸o vµ nh÷ng vò khÝ kh¸c. Kho¶ng tõ 10-15 triÖu hè bom lín ®· ®−îc t¹o ra tr¬ träi ë miÒn Nam ViÖt Nam, ®©y lµ vÕt sÑo lªn c¶nh quan vµ sù ph¸ vì mïa mµng n«ng nghiÖp vµ l©m nghiÖp. Nh÷ng hè bom nµy chiÕm kho¶ng 100.000 ha vµ trë nªn bÞ ®Çy cã n−íc m−a ø ®äng, t¹o thµnh n¬i sinh s¶n lý t−ëng cho çc loµi muçi g©y bÖnh sèt rÐt. Ngoµi ra kho¶ng 100.000 tÊn t¸c nh©n chiÕn tranh hãa häc nh− chÊt lµm rông l¸ vµ khÝ CS ®· ®−îc sö dông ë ViÖt Nam. Nh÷ng t¸c nh©n chèng thùc vËt ®· ®Æt ngoµi −íc tÝnh 1,7 triÖu ha. Nh÷ng t¸c nh©n nµy phÇn nµo giÕt chÕt nh÷ng mïa mµng thøc ¨n vµ phÇn nµo ph¸ hñy ®é che phñ cña rõng. Tæng sè mÊt m¸t víi çc çnh rõng miÒn Nam ViÖt Nam ®· −íc kho¶ng 15 triÖu m3 gç, t−¬ng ®−¬ng 150 triÖu USD. Nh−ng nh÷ng ¶nh h−ëng bÊt lîi ®èi víi con ng−êi, nÒn kinh tÕ, x· héi ViÖt Nam lµ kh«ng thÓ tÝnh to¸n ®−îc. 6.2.1. HiÖn tr¹ng tµi nguyªn ®éng vËt rõng

T×nh tr¹ng sè l−îng mét sè loµi thó quý hiÕm ë ViÖt Nam Thêi gian ®iÒu tra

TT Loµi Tr−íc n¨m 1970 (ç thÓ) N¨m 1999 (ç thÓ)

1 Tª gi¸c 1 sõng 15 ~ 17 5 ~ 7 2 Voi 1500~2000 100~150 3 Hæ ~ 1000 100~150 4 Bß x¸m 20~30 Kh«ng râ 5 Bß tãt 3000~4000 300~350 6 Bß rõng 2000~3000 150~200

(Nguån: Ch−¬ng tr×nh hç trî Ngµnh L©m nghiÖp, 2007)

84

Hµng chôc n¨m tr−íc ®©y ®éng vËt rõng ViÖt Nam cßn phong phó. Do khai th¸c vµ s¨n b¾n qu¸ møc, diÖn tÝch rõng ngµy cµng bÞ thu hÑp, tµi nguyªn ®éng vËt rõng ®· vµ ®ang suy gi¶m nhanh chãng. Ba loµi thó quý lµ tª gi¸c hai sõng, heo vßi, h−¬u sao ®· bÞ tuyÖt chñng. 6.2.2. Qu¶n lý vµ b¶o tån ®éng vËt rõng ë ViÖt Nam 6.2.2.1. Çc c¬ quan qu¶n lý ®éng vËt rõng

HiÖn nay, §VHD ®· trë thµnh mét lo¹i s¶n phÈm cã nhu cÇu lín trªn thÞ tr−êng. V× vËy §VHD mang ®Çy ®ñ tÝnh chÊt, thuéc tÝnh cña mét lo¹i hµng ho¸ vµ chÞu sù qu¶n lý cña nhiÒu c¬ quan thùc thi ph¸p luËt kh«ng nh÷ng víi kiÓm l©m mµ cßn çc lùc l−îng kh¸c. KiÓm l©m lµ lùc l−îng cã vai trß tham m−u cho çc cÊp chÝnh quyÒn ban hµnh çc v¨n b¶n ®iÒu chØnh çc hµnh vi liªn quan ®Õn b¶o vÖ §VHD vµ thanh tra kiÓm tra çc ho¹t ®éng qu¶n lý cña chñ rõng. §ång thêi víi lùc l−îng gÇn 9.000 kiÓm l©m viªn trªn toµn quèc lµ lùc l−îng chñ yÕu qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng, b¶o vÖ §VHD. T¹i çc khu rõng th× chñ rõng cã tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ. C«ng an vµ lùc l−îng qu¶n lý thÞ tr−êng cã tr¸ch nhiÖm gi¸m s¸t. §VHD khi ®−îc xuÊt, nhËp khÈu lµ tr¸ch nhiÖm cña lùc l−îng h¶i quan. a. Lùc l−îng kiÓm l©m Lùc l−îng kiÓm l©m ®−îc thµnh lËp theo qui ®Þnh cña ph¸p lÖnh quy ®Þnh viÖc b¶o vÖ rõng (1972). Tõ n¨m 1991, Nhµ n−íc ban hµnh luËt BV&PTR, trong ®ã ®· dµnh toµn bé Ch−¬ng VII ®Ó quy ®Þnh vÒ tæ chøc kiÓm l©m. HiÖn nay, kiÓm l©m ®−îc tæ chøc theo NghÞ ®Þnh sè 39/CP ngµy 18/5/1994 cña ChÝnh phñ vÒ hÖ thèng tæ chøc vµ nhiÖm vô, quyÒn h¹n cña kiÓm l©m. Theo NghÞ ®Þnh nµy: - KiÓm l©m lµ lùc l−îng chuyªn tr¸ch, cã chøc n¨ng qu¶n lý rõng, b¶o vÖ rõng, ®−îc tæ chøc thµnh hÖ thèng:

+ Trung −¬ng cã Côc KiÓm l©m, n»m trong c¬ cÊu tæ chøc cña Bé NN&PTNT + CÊp tØnh cã Chi côc KiÓm l©m trùc thuéc UBND tØnh + CÊp huyÖn cã H¹t KiÓm l©m trùc thuéc Chi côc KiÓm l©m vµ chÞu sù chØ ®¹o, kiÓm

tra cña UBND huyÖn. H¹t KiÓm l©m cÊp huyÖn tæ chøc çc Tr¹m KiÓm l©m ë çc x· cã rõng vµ ®−a kiÓm l©m viªn ®Õn ho¹t ®éng trùc tiÕp ë ®Þa bµn x·. HiÖn nay, cã h¬n 4.500 kiÓm l©m viªn ®· ®−îc bè trÝ ho¹t ®éng ngay t¹i çc x· cã rõng ®Ó thùc hiÖn çc nhiÖm vô vÒ qu¶n lý b¶o vÖ rõng, tuyªn truyÒn gi¸o dôc nh©n d©n b¶o vÖ rõng vµ thõa hµnh ph¸p luËt vÒ rõng. Çc Chi côc KiÓm l©m cÊp tØnh cßn tæ chøc çc ®éi kiÓm l©m c¬ ®éng, çc H¹t Phóc KiÓm l©m ë çc ®Çu mèi giao th«ng quan träng ®Ó kiÓm so¸t t×nh h×nh vËn chuyÓn, l−u th«ng l©m s¶n, trong ®ã cã kiÓm so¸t vÒ l−u th«ng, bu«n b¸n §TVHD. - Khi thõa hµnh ph¸p luËt vÒ qu¶n lý rõng vµ b¶o vÖ rõng, çc kiÓm l©m viªn cã quyÒn ®−îc b¾t gi÷ vµ xö lý theo thÈm quyÒn çc vô vi ph¹m trong qu¶n lý rõng, b¶o vÖ rõng vµ bu«n b¸n, l−u th«ng l©m s¶n. §Æc biÖt quan träng, lùc l−îng kiÓm l©m lµ ®¬n vÞ trùc tiÕp qu¶n lý rõng, chèng chÆt ph¸ rõng vµ kiÓm so¸t s¨n b¾t §VHD. KiÓm l©m ®−îc bè trÝ t¹i çc cöa rõng. - Chøc n¨ng, nhiÖm vô, quyÒn h¹n vµ tæ chøc bé m¸y cña Côc KiÓm l©m do Bé tr−ëng Bé NN & PTNT quy ®Þnh t¹i QuyÕt ®Þnh sè 92/2003/Q§-BNN ngµy 04/9/2003. T¹i §iÒu 1 quy ®Þnh chøc n¨ng cña Côc KiÓm l©m lµ c¬ quan trùc thuéc Bé NN & PTNT thùc hiÖn chøc n¨ng qu¶n lý nhµ n−íc chuyªn ngµnh vÒ b¶o vÖ tµi nguyªn rõng; thõa hµnh ph¸p luËt vÒ qu¶n lý rõng, b¶o vÖ rõng vµ qu¶n lý l©m s¶n trong ph¹m vi c¶ n−íc. b. H¶i quan

H¶i quan ViÖt Nam ®−îc h×nh thµnh kh¸ sím, tõ n¨m 1945, víi chøc n¨ng, nhiÖm vô lµ c¬ quan “ Thu çc quan thuÕ nhËp c¶ng vµ xuÊt c¶ng; Thu çc thuÕ gi¸n thu,…”. Ngµy 29/6/2001, Quèc héi n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam ®· th«ng qua LuËt H¶i quan. Tõ ®ã, chøc n¨ng, nhiÖm vô cña h¶i quan ®· cã nhiÒu thay ®æi s©u s¾c, chuyÓn tõ “kiÓm so¸t ngo¹i th−¬ng” sang môc ®Ých "phôc vô ho¹t ®éng ngo¹i th−¬ng, phôc vô çc ho¹t ®éng giao l−u vµ hîp t¸c quèc tÕ, tham gia héi nhËp kinh tÕ khu vùc vµ thÕ giíi". T¹i çc cöa khÈu, lùc l−îng h¶i quan lµ mét trong nh÷ng lùc l−îng nßng cèt trong ho¹t ®éng phßng chèng, kiÓm so¸t viÖc vËn chuyÓn ®éng thùc vËt hoang d· qua biªn giíi.

85

c. Qu¶n lý thÞ tr−êng Côc Qu¶n lý thÞ tr−êng lµ côc qu¶n lý chuyªn ngµnh cña Bé Th−¬ng m¹i ®−îc giao nhiÖm vô chñ yÕu lµ chèng bu«n lËu, gian lËn th−¬ng m¹i vµ vµ chèng hµng gi¶. Côc qu¶n lý thÞ tr−êng ®· tham gia cïng çc tæ chøc trùc thuéc Bé Th−¬ng m¹i ®Ó thùc hiÖn chøc n¨ng qu¶n lý nhµ n−íc ®èi víi çc ho¹t ®éng th−¬ng m¹i nh−: XuÊt nhËp khÈu, dÞch vô th−¬ng m¹i, vËt t−, hµng tiªu dïng thuéc mäi thµnh phÇn kinh tÕ. Trong çc chøc n¨ng ®ã cã nh÷ng nhiÖm vô liªn quan ®Õn kiÓm so¸t bu«n b¸n §VHD nh−: - CÊp çc lo¹i giÊy phÐp kinh doanh th−¬ng m¹i, dÞch vô th−¬ng m¹i - Qu¶n lý chÊt l−îng hµng ho¸ - Qu¶n lý thÞ tr−êng, trong ®ã §VHD lµ mét mÆt hµng vµ cã ®ñ tÝnh chÊt cña mét hµng ho¸. d. Lùc l−îng C«ng an Lùc l−îng c«ng an tham gia kiÓm so¸t bu«n b¸n §VHD chñ yÕu lµ c¶nh s¸t kinh tÕ. Víi chøc n¨ng cña c¬ quan thõa hµnh ph¸p luËt, c¶nh s¸t kinh tÕ cã nhiÖm vô thùc hiÖn çc biÖn ph¸p ®Êu tranh ng¨n chÆn çc vi ph¹m, téi ph¹m vÒ qu¶n lý kinh tÕ. Trong lùc l−îng c«ng an, cßn cã mét sè c¬ quan c¶nh s¸t chuyªn ngµnh kh¸c còng tham gia kiÓm so¸t bu«n b¸n §VHD nh−: c¶nh s¸t giao th«ng, an ninh kinh tÕ, Interpol (Tæ chøc c¶nh s¸t h×nh sù Quèc tÕ),.. Trong ®ã, sù tham gia cña c¶nh s¸t giao th«ng rÊt quan träng trong kiÓm so¸t vËn chuyÓn §VHD. Ngoµi çc c¬ quan nãi trªn, cßn cã nhiÒu tæ chøc kh¸c còng tham gia vµo qu¸ tr×nh kiÓm so¸t bu«n b¸n §VHD nh−: Bé ®éi biªn phßng, c¬ quan kiÓm dÞch ®éng, thùc vËt, ®Æc biÖt lµ lùc l−îng c¶nh s¸t quèc tÕ Interpol cã vai trß quan träng trong viÖc chèng gian lËn th−¬ng m¹i vµ bu«n lËu quèc tÕ, ®Êu tranh chèng téi ph¹m vÒ bu«n b¸n quèc tÕ §VHD. 6.2.2.2. Çc c«ng −íc quèc tÕ liªn quan ®Õn b¶o tån ®éng vËt hoang d· C«ng −íc §DSH C«ng −íc §DSH lµ thµnh qu¶ chÝnh cña Héi nghÞ Th−îng ®Ønh vÒ M«i tr−êng t¹i Rio de Janiero vµo n¨m 1992. ViÖt Nam ®· ký C«ng −íc vµo ngµy 16/11/1994 vµ phª duyÖt KÕ ho¹ch Hµnh ®éng §DSH ®Ó hç trî viÖc thùc hiÖn C«ng −íc t¹i ViÖt Nam vµo th¸ng 12 n¨m 1995. Çc môc tiªu cña C«ng −íc §DSH lµ: - B¶o tån §DSH (sù phong phó cña sù sèng); - Sö dông çc thµnh phÇn cña §DSH (hÖ sinh th¸i, loµi vµ nguån gen) mµ kh«ng lµm suy tho¸i vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng (sö dông bÒn v÷ng); - Chia xÎ c«ng b»ng lîi Ých thu ®−îc tõ viÖc sö dông nguån gen.

C«ng −íc nhÊn m¹nh ®Õn tÇm quan träng cña viÖc b¶o tån trong çc ®iÒu kiÖn tù nhiªn víi çc ho¹t ®éng hç trî cho b¶o tån ë ngoµi çc khu tù nhiªn. C«ng −íc gi¶i quyÕt çc nhu cÇu x¸c ®Þnh vµ gi¸m s¸t çc thµnh phÇn §DSH quan träng, thµnh lËp vµ duy tr× çc hÖ thèng KBTTN tiªu biÓu, qu¶n lý bÒn v÷ng tµi nguyªn sinh häc c¶ trong vµ ngoµi KBT, phôc håi çc hÖ sinh th¸i ®· bÞ suy tho¸i, çc hµnh ®éng phôc håi çc loµi ®éng thùc vËt bÞ ®e däa, kiÓm so¸t çc loµi ngo¹i nhËp vµ s©u bÖnh, ng¨n chÆn çc nguyªn nh©n trùc tiÕp vµ s©u xa dÉn ®Õn tæn thÊt §DSH, ®¸p øng çc nhu cÇu vÒ nghiªn cøu, khoa häc vµ ®µo t¹o. Thùc hiÖn t¹i ViÖt Nam: C«ng −íc §DSH ®−îc giao cho Bé Tµi nguyªn M«i tr−êng qu¶n lý vµ theo dâi/gi¸m s¸t. Tuy nhiªn, Côc KiÓm l©m vµ Côc L©m nghiÖp, Bé NN & PTNT ®−îc giao çc nhiÖm vô qu¶n lý rõng trong C«ng −íc. C«ng −íc Ramsar vÒ ®Êt ngËp n−íc C«ng −íc Ramsar vÒ çc khu §NN quan träng, ban ®Çu tËp trung vµo b¶o tån vµ sö dông kh«n ngoan çc khu §NN lµ sinh c¶nh cña çc loµi chim n−íc quan träng. Träng t©m nµy ngµy cµng ®−îc më réng vµ hiÖn nay §NN ®−îc x¸c ®Þnh râ rµng lµ hÖ sinh th¸i rÊt quan träng cho b¶o tån §DSH nãi chung vµ cho sù tån t¹i cña con ng−êi. C«ng −íc Ramsar ®· b¾t ®Çu ®−îc thùc thi tõ n¨m 1975 vµ tÝnh tíi 4/4/2002, ®· cã 131 thµnh viªn tham gia ký kÕt vµo C«ng −íc vµ b¶o vÖ 1.150 khu §NN. C«ng −íc nµy ®−îc bæ sung b»ng mét NghÞ ®Þnh th− t¹i Paris n¨m 1982.

86

ViÖt Nam ®· tham gia vµo C«ng −íc nµy tõ 20/9/1988 vµ ®· thµnh lËp mét khu §NN, VQG Thiªn nhiªn Xu©n Thñy, ®· ®−îc ®−a vµo “Danh s¸ch çc Khu §NN cã tÇm quan träng quèc tÕ”. Thùc hiÖn t¹i ViÖt Nam: C«ng −íc Ramsar vµ çc khu §NN do Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng qu¶n lý, theo dâi, gi¸m s¸t. Tuy nhiªn, nhiÖm vô qu¶n lý rõng trong çc khu §NN l¹i do Bé N«ng nghiÖp & Ph¸t triÓn N«ng th«n qu¶n lý. C«ng −íc CITES C«ng −íc vÒ bu«n b¸n quèc tÕ çc loµi §TVHD ®ang nguy cÊp (CITES): - Phô lôc I: gåm nh÷ng taxon ®−îc quy ®Þnh cÊm bu«n b¸n quèc tÕ trõ tr−êng hîp víi môc ®Ých phi th−¬ng m¹i. - Phô lôc II: gåm nh÷ng taxon ®−îc phÐp bu«n b¸n quèc tÕ nh−ng h¹n chÕ vµ cã kiÓm so¸t.

C«ng −íc CITES ®−îc hoµn thµnh vµo ngµy 3/3/1973 t¹i Washington víi 13 thµnh viªn ban ®Çu vµ b¾t ®Çu cã hiÖu lùc tõ n¨m 1975. HiÖn nay, cã 164 quèc gia tham gia vµo C«ng −íc CITES. §Ó ®¸p øng yªu cÇu quèc tÕ vÒ tÇm quan träng cña çc loµi hoang d· vµ vai trß cña ViÖt Nam trong ho¹t ®éng bu«n b¸n ®éng thùc vËt hoang d· t¹i §«ng D−¬ng, ViÖt Nam ®· tham gia vµo “C«ng −íc vÒ Bu«n b¸n Quèc tÕ çc loµi ®éng, thùc vËt hoang d· nguy cÊp- C«ng −íc CITES vµ trë thµnh thµnh viªn chÝnh thøc (Sè 121) vµo ngµy 20 th¸ng 01 n¨m 1994. C«ng −íc nµy lµ mét c«ng cô ®Ó hç trî çc n−íc ng¨n chÆn bu«n b¸n quèc tÕ bÊt hîp ph¸p vµ kh«ng bÒn v÷ng ®éng thùc vËt hoang d·. Khi nhËn thøc ®−îc lµ “...mçi nhµ n−íc chÝnh lµ ng−êi b¶o vÖ tèt nhÊt ®éng thùc vËt hoang d· cña chÝnh n−íc m×nh”, C«ng −íc CITES sÏ gióp thóc ®Èy hîp t¸c quèc tÕ trong khu«n khæ luËt ph¸p quèc tÕ. ViÖt Nam tham gia ®Çy ®ñ vµo çc héi nghÞ çc n−íc thµnh viªn ®−îc tæ chøc hai n¨m mét lÇn ®Ó quyÕt ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh vÒ thùc hiÖn C«ng −íc CITES vµ duy tr× liªn l¹c th−êng xuyªn víi Ban Th− ký cña C«ng −íc CITES vµ víi nhiÒu n−íc thµnh viªn kh¸c. Sù tham gia cña ViÖt Nam vµo C«ng −íc CITES vµ nç lùc trong nh÷ng n¨m qua ®· gãp phÇn lµm gi¶m bu«n b¸n bÊt hîp ph¸p ®éng thùc vËt hoang d· vµ ®· n©ng cao nhËn thøc cña ng−êi ViÖt Nam vÒ b¶o tån loµi, nhÊt lµ çc loµi quý hiÕm. Hµnh vi bu«n b¸n, s¨n b¾t, giÕt h¹i vµ sö dông çc loµi §VHD lµm thøc ¨n ®· bÞ chØ trÝch mÆc dï cßn Ýt hiÖu qu¶ do thiÕu nhiÒu v¨n b¶n ph¸p quy phï hîp. NhiÒu tæ chøc vµ ç nh©n tu©n thñ theo çc quy ®Þnh cña C«ng −íc CITES trong viÖc nu«i mét sè loµi hoang d· ®· thu ®−îc gi¸ trÞ cao tõ çc s¶n phÈm xuÊt khÈu. Bu«n b¸n bÊt hîp ph¸p vµ kh«ng bÒn v÷ng çc loµi hoang d· ®−îc coi lµ mèi ®e däa lín nhÊt ®èi víi sù tån t¹i cña çc loµi ®éng thùc vËt quý hiÕm vµ nguy cÊp cña §«ng D−¬ng. Trong khi çc loµi hoang d· cã nguån gèc tõ trong n−íc còng nh− tõ nh÷ng n−íc l¸ng giÒng ngµy cµng ®−îc tiªu thô nhiÒu t¹i ViÖt Nam, phÇn lín lµ do viÖc t¨ng thu nhËp cña ng−êi d©n thµnh thÞ, ®¹i bé phËn çc loµi hoang d· ®−îc xuÊt khÈu bÊt hîp ph¸p ra thÞ tr−êng quèc tÕ. Khi trë thµnh thµnh viªn cña C«ng −íc CITES, viÖc thùc hiÖn vµ tu©n thñ çc ®iÒu kho¶n cña C«ng −íc lµ mét nhiÖm vô kh¸ th¸ch thøc ®èi víi nhiÒu quèc gia. §iÒu nµy th−êng rÊt ®óng ®èi víi çc n−íc ®ang ph¸t triÓn khi nh÷ng n−íc nµy thiÕu nguån lùc vÒ mÆt nh©n sù, kü thuËt, trang thiÕt bÞ vµ c¬ së vËt chÊt. ViÖt Nam còng kh«ng ph¶i lµ mét ngo¹i lÖ. Tõ khi trë thµnh thµnh viªn vµo n¨m 1994, ViÖt Nam ®· cè g¾ng tu©n thñ mét çch cã hiÖu qu¶ nh÷ng cam kÕt víi C«ng −íc CITES. HiÖn tr¹ng nµy chñ yÕu lµ do thiÕu çn bé ®−îc ®µo t¹o vµ tiÒn l−¬ng cña hä qu¸ thÊp khi thùc hiÖn c«ng viÖc, thiÕu trang thiÕt bÞ, sù hiÓu biÕt vµ quan t©m cña çc tÇng líp nh©n d©n vÒ b¶o tån §DSH cßn h¹n chÕ, thiÕu sù hîp t¸c gi÷a çc c¬ quan chøc n¨ng liªn quan c¶ ë trong n−íc vµ quèc tÕ. Tíi nay, Nhµ n−íc ®· cã v¨n b¶n quy ®Þnh viÖc thùc hiÖn C«ng −íc CITES, cã mét v¨n phßng chuyªn tr¸ch vÒ C«ng −íc CITES t¹i Côc KiÓm l©m, ngµy cµng cã nhiÒu khãa ®µo t¹o vÒ C«ng −íc CITES cho çn bé cña Côc còng nh− cho çc c¬ quan thùc hiÖn cã liªn quan. Tuy nhiªn, nh÷ng nç lùc nµy vÉn ch−a ®−îc ®ång bé vµ cÇn cã çch thøc tiÕp cËn mang tÝnh chiÕn l−îc vµ toµn diÖn ®Ó thùc thi C«ng −íc CITES víi môc tiªu kiÓm so¸t cã hiÖu qu¶ viÖc bu«n b¸n ®éng thùc vËt hoang d· cña n−íc m×nh. Thùc hiÖn t¹i ViÖt Nam: ChÝnh phñ ®· giao cho Bé NN & PTNT thùc hiÖn nhiÖm vô cña c¬ quan thÈm quyÒn qu¶n lý CITES t¹i ViÖt Nam. Bé ®· thµnh lËp V¨n phßng CITES, ®Ó gióp Côc tr−ëng Côc KiÓm l©m thùc hiÖn nhiÖm vô cña c¬ quan thÈm quyÒn qu¶n lý do Bé

87

tr−ëng Bé NN&PTNT uû quyÒn. Hai c¬ quan thÈm quyÒn khoa häc ®−îc giao qu¶n lý vÒ mÆt khoa häc CITES t¹i ViÖt Nam lµ ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn Sinh vËt vµ Trung t©m Nghiªn cøu Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng thuéc §¹i häc Quèc gia Hµ Néi.

ViÖt Nam cã NghÞ ®Þnh 18 H§BT cña ChÝnh phñ ngµy 17/1/1992 quy ®Þnh danh môc thùc vËt rõng, ®éng vËt rõng quý, hiÕm vÒ chÕ ®é qu¶n lÝ b¶o vÖ: Nhãm 1B: gåm nh÷ng taxon ®−îc quy ®Þnh cÊm khai th¸c sö dông trõ tr−êng hîp víi môc ®Ých g©y nu«i ph¸t triÓn. Nhãm IIB: gåm nh÷ng taxon ®−îc quy ®Þnh khai th¸c sö dông h¹n chÕ vµ cã kiÓm so¸t. C«ng −íc Di s¶n ThÕ giíi Môc ®Ých cña C«ng −íc DSTG lµ x¸c ®Þnh vµ thiÕt lËp c¬ chÕ ®Ó b¶o tån di s¶n v¨n hãa vµ thiªn nhiªn thÕ giíi b»ng çch lËp mét danh s¸ch çc khu cã çc gi¸ trÞ næi bËt vµ quan träng ®èi víi con ng−êi. C«ng −íc muèn tr¸nh sù tho¸i hãa cña çc khu th«ng qua hîp t¸c chÆt chÏ víi çc n−íc vµ quèc gia thµnh viªn. UNESCO ®· th«ng qua C«ng −íc nµy vµo n¨m 1972 vµ hiÖn nay cã h¬n 150 thµnh viªn. Çc quèc gia thµnh viªn cña C«ng −íc cam kÕt b¶o tån nh÷ng khu n»m trong l·nh thæ cña m×nh sau khi ®−îc c«ng nhËn lµ Di S¶n ThÕ giíi. ViÖc b¶o tån trë thµnh mét tr¸ch nhiÖm ®−îc chia xÎ trong céng ®ång quèc tÕ. ViÖt Nam ®· ký C«ng −íc vµo ngµy 19/10/1987. VÞnh H¹ Long lµ mét DSTG ®Çu tiªn cña ViÖt Nam ®−îc c«ng nhËn vµo n¨m 1994. Thùc hiÖn: UBND tØnh Qu¶ng Ninh ®· thµnh lËp Ban Qu¶n lý VÞnh H¹ Long. Bé V¨n hãa Th«ng tin vµ Uû ban UNESCO Quèc gia h−íng dÉn ho¹t ®éng cña Ban. Ban cã tr¸ch nhiÖm qu¶n lÝ vµ b¶o vÖ çc gi¸ trÞ cña khu di s¶n nµy, cïng víi çc ho¹t ®éng sö dông tµi nguyªn. Ban cã ®ñ thÈm quyÒn trong çc ho¹t ®éng qu¶n lý t¹i VÞnh, bao gåm c¶ viÖc ®iÒu phèi vµ hîp t¸c qu¶n lý VQG Çt Bµ víi Bé NN&PTNT. 6.2.2.3. Çc biÖn ph¸p b¶o tån vµ sö dông ®éng vËt hoang d· §iÒu tra, gi¸m s¸t ®éng vËt hoang d· HiÖn t¹i víi sù nç lùc cña ChÝnh phñ vµ çc tæ chøc liªn quan, c«ng t¸c b¶o tån §DSH nãi chung vµ §VHD nãi riªng t¹i ViÖt Nam ®· tõng b−íc ®−îc c¶i thiÖn. Mét lo¹t çc v¨n b¶n ph¸p luËt ®· ®−îc Nhµ n−íc ban hµnh nh»m ®iÒu chØnh çc mèi quan hÖ trong vÊn ®Ò bu«n b¸n, s¨n b¾t, g©y nu«i vµ b¶o tån §VHD. TÊt c¶ çc quyÕt ®Þnh vÒ chÝnh s¸ch liªn quan nµy ®Òu ph¶i dùa trªn nh÷ng c¨n cø khoa häc vµ ®ãng gãp nh÷ng ý kiÕn cña çc c¬ quan khoa häc. Tuy vËy trong qu¸ tr×nh triÓn khai, mét sè v−íng m¾c ®· nÈy sinh khiÕn cho c«ng t¸c qu¶n lý gÆp nhiÒu bÊt cËp. ChÝnh v× lý do ®ã viÖc ®iÒu tra, gi¸m s¸t §VHD cã vai trß hÕt søc to lín. Dùa trªn nh÷ng th«ng tin nµy çc nhµ lËp kÕ ho¹ch sÏ cã ®−îc kÕ ho¹ch qu¶n lý tèt h¬n. Çc nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch sÏ cã nh÷ng quyÕt ®Þnh ®óng ®¾n vµ kÞp thêi h¬n. ë ViÖt Nam, viÖc ®iÒu tra vµ gi¸m §VHD vÉn ch−a ®−îc tiÕn hµnh mét çch hÖ thèng. C«ng viÖc nµy chØ ®−îc tiÕn hµnh ë quy m« nhá vµ ë mét sè khu b¶o tån nhÊt ®Þnh. Khung ®¸nh gi¸, gi¸m s¸t vµ çc tµi liÖu h−íng dÉn ®iÒu tra cßn Ýt vµ míi chØ cã trong vµi n¨m gÇn ®©y. Th«ng tin, tuyªn truyÒn Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù suy gi¶m §DSH nãi chung vµ tµi nguyªn ®éng vËt nãi riªng ®ã lµ nhËn thøc cña céng ®ång vÒ vÊn ®Ò b¶o tån. ChÝnh v× vËy c«ng t¸c th«ng tin tuyªn truyÒn vÒ vai trß cña §VHD ®èi víi m«i tr−êng vµ çc chñ ch−¬ng , chÝnh s¸ch cña Nhµ n−íc trong vÊn ®Ò b¶o tån vµ ph¸t triÓn §VHD lµ hÕt søc cÇn thiÕt. HiÖn t¹i, theo quy ®Þnh trong NghÞ ®Þnh sè 39/CP ngµy 18/5/1994 cña ChÝnh phñ vÒ HÖ thèng tæ chøc vµ nhiÖm vô, quyÒn h¹n cña KiÓm l©m th× KiÓm l©m lµ lùc l−îng chuyªn tr¸ch qu¶n lý, b¶o vÖ rõng. Bªn c¹nh ®ã KiÓm l©m còng cã nhiÖm vô th«ng tin, tuyªn truyÒn nh»m môc ®Ých n©ng cao hiÓu biÕt cña ng−êi d©n. C«ng t¸c th«ng tin tuyªn truyÒn cã thÓ thùc hiÖn b»ng nhiÒu h×nh thøc nh−: - TriÓn khai KiÓm l©m viªn xuèng ®Þa bµn th«n b¶n trùc tiÕp vËn ®éng céng ®ång ®Þa ph−¬ng tham gia b¶o vÖ rõng, b¶o vÖ §VHD. - X©y dùng çc Ch−¬ng tr×nh tËp huÊn cho nh÷ng ng−êi trùc tiÕp thõa hµnh ph¸p luËt vÒ b¶o vÖ rõng. LËp çc b¶ng tin, biÓn b¸o tuyªn truyÒn tr¸ch nhiÖm vµ nghÜa vô cña ng−êi d©n trong c«ng t¸c b¶o vÖ rõng, b¶o vÖ ®éng, thùc vËt hoang d·.

88

- In tê r¬i, tê b−ím ph©n ph¸t ®Õn çc nhµ hµng, kh¸ch s¹n, bÕn xe, nhµ ga, n¬i c«ng céng vÒ b¶o vÖ nh÷ng loµi ®éng thùc vËt hoang d·, çc loµi quý hiÕm. - Mét trong nh÷ng h×nh thøc quan träng vµ hiÖu qu¶ nhÊt ®ã lµ th«ng qua çc ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng. V× ®iÓm ®Õn cuèi cïng lµ ng−êi d©n, do vËy sè l−îng ng−êi ®−îc nghe, xem vµ hiÓu vÒ çc chÝnh s¸ch cña nhµ n−íc trong b¶o vÖ rõng, ph¸t triÓn rõng rÊt ®«ng ®¶o. B¸o chÝ ®ãng vai trß quan träng trong ph¸t hiÖn, ®Êu tranh vµ ng¨n ngõa téi ph¹m l©m nghiÖp. Qua b¸o chÝ, nhiÒu ®−êng d©y bu«n b¸n §VHD ®−îc chó ý, ph¸t hiÖn vµ xö lý kÞp thêi. T¨ng c−êng x©y dùng vµ qu¶n lý hÖ thèng rõng ®Æc dông Trong bÊt kú lÜnh vùc qu¶n lý nµo, c«ng t¸c lËp kÕ ho¹ch quy ho¹ch, c¬ chÕ, chÝnh s¸ch vµ kiÓm tra thanh tra cã vai trß hÕt søc quan träng ®Õn chiÕn l−îc ph¸t triÓn cña ngµnh ®ã. Tõ nh÷ng n¨m 1960 ®Õn n¨m 1975, ngµnh l©m nghiÖp ®· x¸c ®Þnh 49 khu rõng cÊm ë phÝa B¾c. Tõ n¨m 1976 ®Õn n¨m 1986 sau khi gi¶i phãng ®Êt n−íc, ngµnh l©m nghiÖp ®· thùc hiÖn nhiÒu cuéc kh¶o s¸t ë T©y nguyªn, §«ng vµ T©y Nam bé ViÖt Nam. N¨m 1977, Thñ t−íng ChÝnh phñ ®· ban hµnh quyÕt ®Þnh thµnh lËp 10 khu rõng cÊm ë phÝa b¾c ViÖt Nam víi diÖn tÝch 44,310 ha. Sau ®ã, víi çc khu rõng cã gi¸ trÞ §DSH cao, Chñ tÞch Héi ®ång Bé tr−ëng (nay lµ Thñ t−íng ChÝnh phñ) ®· thiÕt lËp mét sè khu rõng cÊm nh−: Nam Çt Tiªn (1987), C«n §¶o (1984). Sau n¨m 1994, ngµnh l©m nghiÖp ®· phèi hîp víi çc nhµ Khoa häc trong vµ ngoµi n−íc tiÕn hµnh kh¶o s¸t, nghiªn cøu, tõ çc kÕt qu¶ ®ã ®· dÉn ®Õn sù thµnh lËp mét lo¹t çc khu rõng cÊm (Phó Quèc, B¹ch M·, M−êng NhÐ, Xu©n Nha, Hoµng Liªn S¬n, BÕn En...)

HiÖn nay ë ViÖt Nam mét hÖ thèng rõng ®Æc dông ®· ®−îc thiÕt lËp trªn däc chiÒu dµi ®Êt n−íc, ®Æc tr−ng cho nhiÒu kiÓu/hÖ sinh th¸i kh¸c nhau bao gåm: 27 VQG, 67 KBTTN vµ gÇn 30 khu v¨n ho¸ lÞch sö-m«i tr−êng. Tæng diÖn tÝch rõng ®Æc dông chiÕm h¬n 2 triÖu ha, chøa ®ùng nhiÒu gi¸ trÞ §DSH v« cïng ®Æc s¾c. Theo luËt tæ chøc ChÝnh phñ, Bé NN & PTNT chÞu tr¸ch nhiÖn qu¶n lý chung ®èi víi hÖ thèng rõng ®Æc dông. Bé Thuû s¶n chÞu tr¸ch nhiÖm qu¶n lý hÖ thèng çc khu b¶o tån biÓn, Bé V¨n ho¸ Th«ng tin chÞu tr¸ch nhiÖm qu¶n lý çc Khu v¨n ho¸-lÞch sö-m«i tr−êng. Bé Tµi nguyªn m«i tr−êng lµ c¬ quan ®Çu mèi thùc hiÖn kÕ ho¹ch hµnh ®éng b¶o tån §DSH vµ lËp kÕ ho¹ch qu¶n lý çc khu b¶o tån ®Êt ngËp n−íc. Bé NN & PTNT thùc hiÖn viÖc x©y dùng c¬ së ph¸p lý liªn quan ®Õn viÖc qu¶n lý hÖ thèng rõng ®Æc dông, lËp kÕ ho¹ch quy ho¹ch tr×nh ChÝnh phñ th«ng qua hay th«ng qua çc kÕ ho¹ch cña ®Þa ph−¬ng, lËp kÕ ho¹ch vÒ vèn ®Çu t− cho x©y dùng cho çc khu b¶o tån, thùc hiÖn viÖc qu¶n lý çn bé lµm viÖc trong çc KBT vµ VQG, Bé NN & PTNT trùc tiÕp qu¶n lý çc Khu rõng ®Æc dông cã tÇm quan träng, n»m trªn ®Þa phËn nhiÒu tØnh. Çc khu rõng kh¸c trùc thuéc UBND tØnh qu¶n lý. Thñ t−íng ChÝnh phñ ®· cã quyÕt ®Þnh 192/Q§-TTg vÒ chiÕn l−îc qu¶n lý çc KBTTN ViÖt Nam ®Õn n¨m 2010. Nh− vËy víi c¬ së nµy, mét lo¹t çc biÖn ph¸p, ch−¬ng tr×nh sÏ ®−îc triÓn khai trong nh÷ng n¨m tiÕp theo nh»m n©ng cao chÊt l−îng cña hÖ thèng çc KBT. G©y nu«i, ph¸t triÓn §VHD Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y phong trµo g©y nu«i, ph¸t triÓn çc loµi §VHD diÔn ra rÇm ré ë mét sè ®Þa ph−¬ng, ®Æc biÖt lµ çc tØnh ®ång b»ng s«ng Cöu Long. NhiÒu loµi ®éng vËt ®· ®−îc g©y nu«i th−¬ng m¹i hÕt søc thµnh c«ng, trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn çc loµi tr¨n, ç sÊu, Õch nh¸i vµ khØ ®u«i dµi. ViÖc g©y nu«i sinh s¶n thµnh c«ng mét sè loµi §VHD kh«ng nh÷ng cã ý nghÜa vÒ mÆt kinh tÕ (mang l¹i thu nhËp vµ viÖc lµm cho ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng) mµ cßn cã ý nghÜa to lín trong b¶o tån. Ng−êi d©n cã thªm viÖc lµm vµ t¨ng thu nhËp, do vËy ®· gãp phÇn lµm gi¶m ¸p lùc vµo rõng vµ c¬ héi tån t¹i cña loµi ®−îc g©y nu«i sinh s¶n trong tù nhiªn còng cao h¬n. MÆt kh¸c, viÖc nghiªn cøu t¸i th¶ l¹i tù nhiªn mét sè loµi quý hiÕm nh− tr¨n vµ ç sÊu sÏ cã ý nghÜa to lín ®èi víi b¶o tån. T¹i VQG Çt Tiªn mét ch−¬ng tr×nh t¸i th¶ l¹i tù nhiªn mét sè ç thÓ ç sÊu ®ang ®−îc tiÕn hµnh. Tuy vËy viÖc t¸i th¶ tù nhiªn nµy ®ßi hái sù ®Çu t− vÒ tµi chÝnh vµ kü thuËt kh¸ tèn kÐm. ChØ nh÷ng loµi cã kh¶ n¨ng thÝch nghi trë l¹i víi m«i tr−êng tù nhiªn sau khi ®−îc th¶ míi cã ý nghÜa cho b¶o tån §DSH vµ nguån gen.

89

Cøu hé ®éng vËt hoang d· - ë ViÖt Nam cøu hé §VHD vÉn ch−a thùc sù ®−îc tró träng, hiÖn nay c«ng t¸c xö lý ®éng vËt sèng sau khi tÞch thu ®−îc tõ çc ho¹t ®éng bu«n b¸n, vËn chuyÓn §VHD chñ yÕu vÉn dùa vµo mét sè biÖn ph¸p t×nh thÕ nh−: - Th¶ l¹i tù nhiªn, biÖn ph¸p nµy chØ ®−îc tiÕn hµnh ®èi víi çc ®éng vËt hoµn toµn khoÎ m¹nh. VÊn ®Ò khã kh¨n lµ, nguån gèc çc loµi bÞ thu gi÷ kh«ng râ rµng do vËy khi th¶ vµo çc sinh c¶nh kh«ng phï hîp ®éng vËt cã thÓ bÞ chÕt, bÞ tiªu diÖt bëi çc loµi kh¸c hay g©y mÊt c©n b»ng sinh th¸i. - BiÖn ph¸p tiªu huû, ®−îc ¸p dông ®èi víi ®éng vËt ®· chÕt hoÆc yÕu, biÖn ph¸p nµy tuy nhanh gän nh−ng th−êng g©y l·ng phÝ tµi s¶n vµ « nhiÔm m«i tr−êng. - BiÖn ph¸p ®−a vµo cøu hé §VHD sÏ mang l¹i c¬ héi b¶o tån cho loµi bÞ bu«n b¸n, vËn chuyÓn tr¸i phÐp. §éng vËt sau khi cøu hé sÏ ®−îc t¸i th¶ l¹i tù nhiªn, n¬i cã sinh c¶nh phï hîp. Tuy vËy biÖn ph¸p nµy ®ßi hái kinh phÝ vµ nh©n lùc rÊt nhiÒu. HiÖn nay ViÖt Nam cã 2 Trung t©m: Trung t©m cøu hé §VHD Sãc S¬n, Hµ Néi vµ Trung t©m cøu hé Linh tr−ëng, VQG Cóc Ph−¬ng cã ®ñ ®iÒu kiÖn tiÕp nhËn mét sè l−îng nhá §VHD vµ chØ víi mét sè loµi nhÊt ®Þnh. Bé NN & PTNT ®ang cã kÕ ho¹ch x©y dùng Trung t©m cøu hé GÊu t¹i VQG Çt Tiªn, tØnh §ång Nai. Hîp t¸c quèc tÕ T¨ng c−êng hîp t¸c quèc tÕ ch¼ng nh÷ng t¹o nªn nh÷ng nguån lùc míi ®Ó t¨ng c−êng b¶o tån §DSH cña n−íc ta ®ång thêi gãp phÇn vµo viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng vµ b¶o tån tµi nguyªn thiªn nhiªn trªn toµn cÇu. NÕu cã çch tiÕp cËn ®óng, ViÖt Nam sÏ thu hót ®−îc ngµy cµng nhiÒu h¬n çc nguån tµi trî vÒ tµi chÝnh vµ kü thuËt tõ nhiÒu dù ¸n hîp t¸c quèc tÕ vÒ qu¶n lý KBTTN vµ b¶o tån §DSH. MÆc dï ®· cã nhiÒu cè g¾ng, ho¹t ®éng hîp t¸c quèc tÕ trong vÊn ®Ò kiÓm so¸t bu«n b¸n §VHD ë ViÖt Nam vÉn cßn rÊt h¹n chÕ vµ míi chØ ë nh÷ng b−íc ban ®Çu. Trong lÜnh vùc qu¶n lý bu«n b¸n quèc tÕ çc loµi §VHD, thùc hiÖn C«ng −íc CITES, ViÖt Nam vµ çc quèc gia kh¸c cã c¬ héi hîp t¸c song ph−¬ng, ®a ph−¬ng nh»m kiÓm so¸t viÖc bu«n b¸n tµi nguyªn ®éng thùc vËt. Th«ng qua héi nghÞ çc n−íc thµnh viªn CITES (2 n¨m mét lÇn), ViÖt Nam sÏ ®ãng gãp mét phÇn trong viÖc ®−a ra çc quyÕt ®Þnh liªn quan ®Õn viÖc cÊm hay h¹n chÕ bu«n b¸n quèc tÕ mÉu vËt cña bÊt kú mét loµi nµo. Ho¹t ®éng hîp t¸c quèc tÕ còng ®−îc thùc hiÖn ë nhiÒu h×nh thøc kh¸c nh− thùc hiÖn çc ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu chung vÒ t×nh h×nh bu«n b¸n ®éng thùc vËt hoang d· ë ViÖt Nam vµ mét sè n−íc trong khu vùc, hîp t¸c b»ng çc ch−¬ng tr×nh hç trî ®µo t¹o vÒ thùc thi CITES vµ trong mét sè dù ¸n thùc hiÖn ë hÖ thèng rõng ®Æc dông cña ViÖt Nam còng ®Ò cËp ®Õn viÖc kiÓm so¸t ho¹t ®éng bu«n b¸n §VHD vµ thiÕt lËp çc trung t©m cøu hé ®éng, thùc vËt hoang d· sau khi thu gi÷. Tuy nhiªn çc dù ¸n vµ ch−¬ng tr×nh nµy còng míi chØ ®−îc thùc hiÖn ë cÊp trung −¬ng chñ yÕu tËp trung vµo Bé NN & PTNT, Bé Khoa häc C«ng nghÖ vµ M«i tr−êng (nay lµ Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng) vµ Bé Thuû s¶n vµ ®èi t¸c cña çc c¬ quan ViÖt Nam lµ çc tæ chøc phi chÝnh phñ, çc quü tµi trî, Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn Liªn hîp quèc (UNDP), IUCN, WWF, DANIDA, TRAFFIC,... VÒ phÝa çc c¬ quan thùc thi ph¸p luËt liªn quan ®Õn vÊn ®Ò qu¶n lý ho¹t ®éng b¶o vÖ §VHD nh− Tæng côc H¶i quan, Bé C«ng an, Côc Qu¶n lý ThÞ tr−êng, Côc Thó y th× çc ho¹t ®éng hîp t¸c quèc tÕ chØ n»m trong giíi h¹n cña çc ngµnh. ViÖc kiÓm so¸t §VHD vÉn Ýt ®−îc nh¾c tíi. Tæ chøc Interpol ViÖt Nam mÆc dï kÕt hîp víi m¹ng l−íi Interpol quèc tÕ ®Ó kiÓm so¸t téi ph¹m xuyªn quèc gia nh−ng ch−a cã çc ho¹t ®éng cô thÓ cho c«ng t¸c kiÓm so¸t bu«n b¸n ®éng, thùc vËt hoang d·. ë çc ®Þa ph−¬ng, ho¹t ®éng hîp t¸c quèc tÕ trong lÜnh vùc kiÓm so¸t §VHD còng t−¬ng tù nh− ë cÊp trung −¬ng nghÜa lµ hÇu nh− ch−a cã ho¹t ®éng nµo, ç biÖt cã mét sè Chi côc KiÓm l©m cã çc ho¹t ®éng hîp t¸c quèc tÕ mµ h×nh thøc hîp t¸c vÉn chØ lµ hîp t¸c trong çc dù ¸n, cã thÓ nªu mét sè dù ¸n chÝnh nh−: Dù ¸n PARC ë Ba BÓ (B¾c K¹n), Na Hang

90

(Tuyªn Quang) vµ Yokdon (§¨k L¨k); Dù ¸n Ph¸t triÓn kinh tÕ vïng ®Öm VQG Pï M¸t (NghÖ An); Dù ¸n B¶o tån VQG Çt Tiªn (§ång Nai, L©m §ång); Dù ¸n Trung t©m cøu hé çc loµi linh tr−ëng vµ Trung t©m cøu hé Rïa ë VQG Cóc Ph−¬ng (Ninh B×nh),... Nãi chung, ho¹t ®éng hîp t¸c quèc tÕ trong lÜnh vùc qu¶n lý bu«n b¸n §VHD ë ViÖt Nam vÉn chØ ë møc ®é khëi ®Çu. Tuy chóng ta ®· cã mét sè ho¹t ®éng hîp t¸c quèc tÕ ®ang ®−îc thùc hiÖn nh−ng cßn manh món, thiÕu g¾n kÕt. Çc ho¹t ®éng hîp t¸c nµy th−êng giíi h¹n ë çc dù ¸n hay çc ch−¬ng tr×nh hîp t¸c gi÷a çc tæ chøc phi chÝnh phñ vµ çc c¬ quan cña ViÖt Nam. * Ho¹t ®éng HTQT víi çc n−íc §«ng D−¬ng vµ khu vùc ASEAN Víi Lµo: HiÖn t¹i, Lµo ch−a ph¶i lµ thµnh viªn cña C«ng −íc CITES. Trong nhiÒu n¨m qua, ViÖt Nam ®· cã çc hîp t¸c víi Lµo (Côc L©m NghiÖp, Bé N«ng L©m), ®Æc biÖt lµ víi çc tØnh biªn giíi, trong c«ng t¸c b¶o tån §DSH th«ng qua DiÔn §µn §DSH, vµ mét sè hîp t¸c gi÷a Bé Khoa häc, C«ng nghÖ vµ M«i tr−êng (Nay lµ Bé TN & MT), Bé NN & PTNT. C¬ quan ThÈm quyÒn qu¶n lý CITES ViÖt Nam cã kÕ ho¹ch hç trî Lµo trong viÖc tham gia c«ng −íc nµy. Víi Campuchia: Campuchia lµ thµnh viªn c«ng −íc CITES. Ngoµi nh÷ng trao ®æi th«ng tin theo hÖ thèng cña c«ng −íc, ViÖt Nam vµ Campuchia ch−a cã hîp t¸c song ph−¬ng trong lÜnh vùc kiÓm so¸t bu«n b¸n ®éng, thùc vËt hoang d·. Gi÷a hai c¬ quan ThÈm quyÒn qu¶n lý ®· cã sù gÆp gì, tiÕp xóc ç nh©n nh−ng ch−a cã hîp t¸c chÝnh thøc. Theo Côc KiÓm L©m (Bé NN & PTNT) ViÖt Nam, C¬ quan ThÈm quyÒn Qu¶n lý CITES ViÖt Nam (2003), trong t−¬ng lai gÇn, ViÖt Nam sÏ cã çc ch−¬ng tr×nh phèi hîp lµm viÖc vÒ qu¶n lý bu«n b¸n §TVHD víi Campuchia vµ Lµo.

Víi çc n−íc ASEAN kh¸c: HiÖn t¹i, ngoµi çc trao ®æi th«ng tin vµ häc thuËt theo hÖ thèng CITES, ViÖt Nam ch−a cã çc ho¹t ®éng hîp t¸c cô thÓ víi çc n−íc kh¸c ë §«ng Nam ¸. Th¸ng 9-2003, C¬ quan thÈm quyÒn qu¶n lý CITES Malaysia ®· sang th¨m vµ trao ®æi kinh nghiÖm víi çc c¬ quan CITES ViÖt Nam. * Ho¹t ®éng hîp t¸c quèc tÕ víi Trung Quèc trong lÜnh vùc §VHD §· cã nh÷ng cuéc trao ®æi nghiÖp vô vµ x©y dùng quan hÖ hîp t¸c song ph−¬ng gi÷a CITES ViÖt Nam vµ CITES Trung Quèc trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, trong ®ã cã b¶n ghi nhí vÒ hîp t¸c gi÷a c¬ quan thÈm quyÒn qu¶n lý CITES cña ViÖt Nam vµ Trung Quèc, nh»m th¶o luËn vÒ t¨ng c−êng hîp t¸c gi÷a hai n−íc trong vÊn ®Ò kiÓm so¸t bu«n b¸n §VHD. Hai n¨m mét lÇn, hai c¬ quan thÈm quyÒn qu¶n lý CITES cña ViÖt nam vµ Trung quèc häp ®Ó trao ®æi vÒ chuyªn m«n. Tuy nhiªn, viÖc hîp t¸c cô thÓ t¹i biªn giíi ViÖt-Trung trong vÊn ®Ò kiÓm so¸t cã hiÖu qu¶ bu«n b¸n §VHD vÉn ch−a ®−îc cô thÓ ho¸. §Æc biÖt, viÖc trao ®æi, giao ban ®Þnh kú gi÷a çc ®¬n vÞ ë cöa khÈu còng míi chØ dõng l¹i ë møc ®é “giao l−u” trong lÜnh vùc nµy. KÕt qu¶ kh¶o s¸t ë khu vùc biªn giíi gi÷a ViÖt nam vµ Trung Quèc cho thÊy gi÷a hai tØnh biªn giíi Qu¶ng Ninh (ViÖt Nam) vµ Qu¶ng T©y (Trung Quèc) ch−a cã quan hÖ quèc tÕ trong lÜnh vùc kiÓm so¸t bu«n b¸n ®éng, thùc vËt hoang d·. Çc ®¬n vÞ chøc n¨ng nh−: Chi côc KiÓm l©m, Côc h¶i quan vµ Chi côc Qu¶n lý ThÞ tr−êng Qu¶ng Ninh ch−a cã hîp t¸c g× víi phÝa Trung Quèc, ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò kiÓm so¸t bu«n b¸n §VHD, ngo¹i trõ mét sè lÇn giao l−u gi÷a hai bªn. 6.2.2.4. Çc thñ tôc vÒ g©y nu«i vµ vËn chuyÓn ®éng vËt hoang d· G©y nu«i sinh s¶n ®éng vËt hoang d·: ChÝnh s¸ch g©y nu«i, ph¸t triÓn §VHD lu«n ®−îc Nhµ n−íc khuyÕn khÝch vµ t¹o ®iÒu kiÖn. §iÒu nµy thÓ hiÖn râ trong nhiÒu v¨n b¶n quy ph¹m Ph¸p luËt nh−: NghÞ ®Þnh 18/H§BT cña héi ®ång bé tr−ëng, ChØ thÞ 359/TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ ngµy 29 th¸ng 5 n¨m 1996. Th«ng t− sè 62 cña Bé NN & PTNT, NghÞ ®Þnh 11/2002/N§-CP cña ChÝnh phñ vÒ qu¶n lý çc ho¹t ®éng xuÊt khÈu, nhËp khÈu vµ qu¸ c¶nh §TVHD,... §èi víi çc loµi §VHD th«ng th−êng, viÖc ®¨ng ký më c¬ së g©y nu«i sinh s¶n §VHD cÇn ph¶i ®−îc Chi côc KiÓm l©m tØnh cho phÐp. §Ó cã thÓ ®¨ng ký g©y nu«i sinh s¶n çc chñ nu«i cÇn ph¶i ®¸p øng çc ®iÒu kiÖn sau:

91

- CÇn ph¶i cã nguån con gièng hîp ph¸p (trong thêi ®iÓm hiÖn t¹i, viÖc khai th¸c çc loµi §VHD nh−: C«n trïng, l−ìng c−, bß s¸t, chim vµ thó tõ thiªn nhiªn hoµn toµn bÞ cÊm). Çc nguån con gièng cã thÓ cã tõ çc tr¹i nu«i ®· ®−îc ®¨ng ký, nhËp khÈu hîp ph¸p hay do çc lùc l−îng thùc thi tÞch thu ®−îc vµ chuyÓn giao. - Cã c¬ së chuång tr¹i phï hîp víi ®Æc tÝnh sinh häc cña loµi ®−îc nu«i. Mçi loµi ®éng vËt thÝch nghi víi mét sinh c¶nh nhÊt ®Þnh vµ cã çc tËp tÝnh ho¹t ®éng, kiÕm ¨n kh¸c nhau. - CÇn cã çc biÖn ph¸p b¶o ®¶m ®Ó ®éng vËt nu«i kh«ng tho¸t ra m«i tr−êng tù nhiªn vµ çc loµi tõ ngoµi m«i tr−êng kh«ng x©m nhËp vµo tr¹i nu«i. - §¶m b¶o ®ñ c¬ së vËt chÊt vµ b¶o ®¶m vÖ sinh m«i tr−êng, ®Æc biÖt lµ hÖ thèng n−íc th¶i. - Loµi ®−îc nu«i ph¶i cã kh¶ n¨ng sinh s¶n trong ®iÒu kiÖn nu«i nhèt - Cã ®ñ nh©n lùc vÒ vÊn ®Ò phßng dÞch vµ hiÓu biÕt vÒ loµi ®−îc nu«i - CÇn cã hÖ thèng hå s¬, sæ s¸ch theo dâi qu¶n lý ®éng vËt nu«i. §èi víi mét sè loµi nh− tr¨n vµ ç sÊu, Côc KiÓm l©m ®· x©y dùng sæ tay kü thuËt vµ sæ tay kiÓm tra, gi¸m s¸t víi 2 loµi nµy. §èi víi viÖc ®¨ng ký tr¹i nu«i ç sÊu (Loµi ®−îc ghi trong phô lôc I cña CITES), ng−êi nu«i ph¶i cung cÊp mäi th«ng tin vÒ viÖc qu¶n lý vµ thèng kª sè l−îng ç sÊu ®−îc nu«i trong tr¹i. C¬ quan thÈm quyÒn qu¶n lý CITES ViÖt Nam sÏ tiÕn hµnh çc thñ tôc ®¨ng ký nu«i ç sÊu xuÊt khÈu víi Ban th− ký CITES. Çc Tr¹i nu«i ç sÊu ®· ®¨ng ký CITES tr−íc khi giÕt mæ vµ lét da ç sÊu ph¶i cã giÊy phÐp cña Côc KiÓm l©m (Bé NN & PTNT). GiÊy phÐp chØ ®−îc cÊp sau khi chñ tr¹i viÕt ®¬n göi Côc KiÓm l©m ghi râ tªn loµi, sè l−îng, kÝch cì vµ ®é tuæi ç sÊu nu«i xin giÕt mæ. Chi côc KiÓm l©m ®Þa ph−¬ng cã tr¸ch nhiÖm theo dâi viÖc giÕt mæ vµ lét da ç sÊu nu«i, tiÕn hµnh g¾n thÎ CITES xuÊt khÈu t¹i phÇn ®u«i cña mçi tÊm da. Vµo th¸ng 9, th¸ng 10 hµng n¨m, çc Tr¹i nu«i ç sÊu ®· ®¨ng ký CITES cã tr¸ch nhiÖm b¸o ço ®Þnh kú cho Côc KiÓm l©m sè l−îng ç sÊu dù kiÕn giÕt mæ vµ lét da trong n¨m tíi ®Ó Côc KiÓm l©m ®Æt kÕ ho¹ch mua thÎ. Chi côc KiÓm l©m kiÓm tra nh÷ng tr¹i nu«i ç sÊu ®· ®¨ng ký CITES cã yªu cÇu g¾n thÎ CITES xuÊt khÈu vµ x¸c nhËn sè l−îng ç sÊu ®−îc sinh s¶n t¹i tr¹i cÇn g¾n thÎ. Dùa trªn sè l−îng thÎ do Chi côc KiÓm l©m ®· x¸c nhËn, C¬ quan thÈm quyÒn qu¶n lý CITES ViÖt Nam sÏ tiÕn hµnh ®Æt mua sè l−îng thÎ CITES xuÊt khÈu nµy. Çc Tr¹i nu«i ç sÊu ®· ®¨ng ký CITES muèn xuÊt khÈu ç sÊu nu«i hoÆc çc s¶n phÈm cña ç sÊu nu«i ph¶i cã giÊy phÐp do C¬ quan thÈm quyÒn qu¶n lý CITES ViÖt Nam cÊp. Mçi giÊy phÐp xuÊt khÈu ph¶i ghi râ tªn, ®Þa chØ cña ng−êi xuÊt, ng−êi nhËn còng nh− tªn loµi, sè l−îng, kÝch cì, träng l−îng hay sè l−îng s¶n phÈm. Tr−êng hîp s¶n phÈm lµ da ç sÊu th× ph¶i ghi sè thÎ CITES xuÊt khÈu. VËn chuyÓn ®éng vËt hoang d·: Theo Quy ®Þnh kiÓm tra vËn chuyÓn, s¶n xuÊt vµ kinh doanh gç vµ l©m s¶n ban hµnh kÌm theo QuyÕt ®Þnh 47/199/Q§-BNN-KL cña Bé tr−ëng Bé NN & PTNT th× viÖc vËn chuyÓn §VHD cÇn ph¶i cã çc ®iÒu kiÖn sau: - Ph¶i chÞu sù gi¸m s¸t, kiÓm tra cña c¬ quan kiÓm l©m. §èi víi §VHD th«ng th−êng ph¶i cã giÊy phÐp s¨n, b¾t §VHD do H¹t KiÓm l©m së t¹i cÊp. GiÊy phÐp vËn chuyÓn do h¹t KiÓm l©m së t¹i cÊp (theo mÉu thèng nhÊt). - §éng vËt cã nguån gèc g©y nu«i sinh s¶n ph¶i cã x¸c nhËn cña kiÓm l©m së t¹i ®èi víi tæ chøc vµ ç nh©n më c¬ së g©y nu«i ®éng vËt. Ho¸ ®¬n b¸n hµng ®èi víi tæ chøc ç nh©n kinh doanh hoÆc b¶n kª mua hµng nÕu mua cña ng−êi d©n. GiÊy phÐp vËn chuyÓn do H¹t KiÓm l©m së t¹i cÊp theo mÉu thèng nhÊt. - §èi víi ®éng vËt quý hiÕm ph¶i cã v¨n b¶n ®ång ý cña Bé NN & PTNT. GiÊy phÐp vËn chuyÓn ®Æc biÖt do Chi côc KiÓm l©m së t¹i cÊp. - §èi víi ®éng vËt do tÞch thu, xö lý ph¶i cã biªn lai thu tiÒn b¸n l©m s¶n, giÊy phÐp vËn chuyÓn do c¬ quan kiÓm l©m së t¹i cÊp. - §Ó ®−îc cÊp phÐp chñ hµng ph¶i cã ®¬n xin phÐp vËn chuyÓn göi ®Õn c¬ quan kiÓm l©m, trong ®ã ghi râ môc ®Ých, sè l−îng, chñng lo¹i, nguån gèc, n¬i ®i, n¬i ®Õn, thêi gian vËn chuyÓn §VHD cïng çc chøng tõ gèc hîp ph¸p cña §VHD.

92

6.2.2.5. Khai th¸c hîp lý tµi nguyªn ®éng vËt rõng X¸c ®Þnh l−îng s¨n b¾n hîp lý MËt ®é quÇn thÓ çc loµi ®éng vËt s¨n b¾n biÕn ®éng theo mïa, theo kiÓu rõng,... nªn chän thêi ®iÓm thÝch hîp vµ th−êng ®−îc thùc hiÖn tr−íc khi s¨n b¾n 1-2 th¸ng. CÇn x¸c ®Þnh l−îng s¨n b¾n hîp lý, ®¶m b¶o víi s¶n l−îng khai th¸c ®−îc ®¹t cao nhÊt trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch nh−ng kh«ng lµm suy kiÖt nguån ®éng vËt loµi s¨n b¾n vµ kh«ng lµm mÊt c©n b»ng sinh th¸i vÒ chuçi thøc ¨n, kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn s¶n l−îng gèc vµ sô t¨ng tr−ëng quÇn thÓ ®¶m b¶o l−îng khai th¸c cho chu kú tiÕp theo. VÊn ®Ò ®Þnh l−îng lµ rÊt khã kh¨n, th−êng ¸p dông 2 çch x¸c ®Þnh: 1. Dùa vµo l−îng gia t¨ng hµng n¨m cña quÇn thÓ. VÝ dô khai th¸c Thá rõng 20-40% l−îng gia t¨ng hµng n¨m cña quÇn thÓ, Lîn rõng khai th¸c 70-80%, Nai 5-10%,... 2. Khai th¸c 15-20% l−îng gia t¨ng hµng n¨m khi quÇn thÓ cã thÓ khai th¸c ®−îc. Çc ph−¬ng tiÖn khai th¸c Ph−¬ng tiÖn khai th¸c ®éng vËt rõng gåm çc lo¹i sóng, cung ná, bÉy c¹m, l−íi, chã s¨n vµ çc lo¹i ho¸ chÊt. Phæ biÕn lµ: - Sóng s¨n: cã nhiÒu lo¹i sóng s¨n sóng 1 nßng, 2 nßng, b¾n ®¹n cì 16 hay 12, mét sè vïng cßn dïng sóng kÝp (thao t¸c chËm, kh«ng an toµn). - Sóng g©y mª: sóng b¾n “xi lanh bay” trong cã thuèc mª ®Ó tiªm vµo con vËt. Lo¹i thuèc vµ liÒu dïng phô thuéc vµo ®èi t−îng s¨n b¾n. VÝ dô ®èi víi Voi dïng 7,4-8,6 mg Etorphine hydrochloride trén víi 30-50 mg Acepromazine, gi¶i ®éc b»ng 9-18 mg Dipremorphine, ®èi víi Nai dïng Xylazine + Acepromazine hoÆc Katamine ,... - C¹m bÉy: bÉy lång sËp, bÉy th¾t cæ sãc (cÇy hay ço), bÉy ®Ëp chÕt, bÉy th¾t ch©n,... BÉy ®−îc ®Æt tr−íc trªn nh÷ng lèi ®i cña con vËt hoÆc dïng con måi sèng ®Ó nhö con kh¸c vµo bÉy. - Chã s¨n: Chã s¨n ®−îc huÊn luyÖn rÊt c«ng phu. Yªu cÇu chã s¨n ph¶i cã tÝnh hung d÷, can ®¶m, linh ho¹t, ch¹y nhanh, giai søc, ®¸nh h¬i ®−îc vµ ph¶i biÕt: t×m dÊu vÕt, x¸c ®Þnh h−íng ®i, v©y h·m con vËt cho chñ thî s¨n, b¾t con vËt, dÉn ®−êng vµ b¶o vÖ chñ khi gÆp nguy hiÓm. TiÒm n¨ng s¨n b¾n ®éng vËt rõng ë ViÖt Nam cßn. Mét sè loµi nh− lîn rõng, ho½ng, gµ rõng, çc loµi chim n−íc ®ang cßn khai t¸c ®−îc. NÕu qu¶n lý tèt, khai th¸c hîp lý nguån tµi nguyªn ®éng vËt rõng sÏ gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo sù nghiÖp x©y dùng ®Êt n−íc vµ ph¸t triÓn rõng bÒn v÷ng.

Ch−¬ng 7 §iÒu tra vµ gi¸m s¸t

7.1. §iÒu tra vµ gi¸m s¸t thó 7.1.1. §iÒu tra thó 7.1.1.1. Môc ®Ých ý nghÜa Thó lµ mét trong nh÷ng nhãm sinh vËt quan träng vµ lu«n ®−îc chó ý trong c«ng t¸c qu¶n lý tµi nguyªn cña çc khu b¶o tån. §iÒu tra thó rõng nh»m cung cÊp çc th«ng tin vÒ: - Thµnh phÇn vµ tr÷ l−îng quÇn thÓ çc loµi thó ë çc ®Þa ph−¬ng. - §Æc ®iÓm sinh häc, sinh th¸i vµ çc mèi quan hÖ gi÷a çc loµi thó víi m«i tr−êng. Çc th«ng tin nµy gióp hoµn thiÖn “§éng vËt chÝ”, danh lôc thó cña tõng khu b¶o tån vµ nh÷ng ph−¬ng ¸n qui ho¹ch, x©y dùng hÖ thèng khu b¶o tån nh»m b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng tµi nguyªn thó trong khu b¶o tån nãi riªng vµ c¶ n−íc nãi chung. Néi dung c«ng t¸c ®iÒu tra thó gåm: - §iÒu tra thµnh phÇn loµi - §iÒu tra sè l−îng, m«i tr−êng sèng 7.1.1.2. ChØ tiªu ghi nhËn trong ®iÒu tra Ph©n biÖt ®ùc çi Ph©n biÖt ®ùc çi sÏ cung cÊp çc th«ng tin quan träng vÒ cÊu tróc quÇn thÓ. ViÖc ph©n biÖt ®ùc çi trªn thùc ®Þa kh«ng dÔ vµ tÊt nhiªn rÊt cÇn nhiÒu kinh nghiÖm. Mét sè ®Æc ®iÓm h×nh th¸i cã thÓ sö dông ®Ó ph©n biÖt ®ùc çi trªn thùc ®Þa nh− sau: - Sai kh¸c mµu s¾c râ rµng gi÷a con ®ùc vµ con çi (v−în ®ùc mµu ®en, v−în çi mµu vµng). - Sai kh¸c vÒ h×nh d¹ng vµ kÝch th−íc: Con ®ùc th−êng cã kÝch th−íc lín h¬n con çi, ®Çu lín,

93

ngùc në, m«ng to, c¬ b¾p næi râ. H×nh d¹ng sõng ë con ®ùc cña bß tãt, bß rõng võa kh¸c l¹i võa lín h¬n sõng con çi. R¨ng nanh con ®ùc çc loµi khØ, voäc, v−în lín h¬n con çi. - Sù hiÖn diÖn sõng ë con ®ùc: Çc loµi trong hä sõng ®Æc (nai, ho½ng, mang lín, h−¬u vµng, cµ toong). Con çi kh«ng cã sõng. Voi ®ùc cã ngµ. - Sù sai kh¸c vÒ c¬ quan sinh dôc ngoµi: DÞch hoµn, d−¬ng vËt ë con ®ùc th−êng thÊy râ. Chµ v¸ ®ùc cã 2 tóm l«ng mµu tr¾ng ë hai gãc trªn cña ®¸m v¸ tam gi¸c tr¾ng sau m«ng (con çi kh«ng cã). Con çi cã vó ph¸t triÓn, nhiÒu lóc nh×n râ nóm vó. Nh÷ng con çi ®· ®Î nhiÒu lÇn nóm vó dµi trÔ xuèng. Trong mïa sinh s¶n, con çi th−êng ch¨m sãc con non, cho con bó vµ hung d÷ (ng−îc l¹i, ngoµi mïa sinh s¶n con çi Ýt hung d÷). - Sù sai kh¸c ë tÝnh nÕt vµ çc cö chØ sinh ho¹t. Con çi th−êng Ýt hung d÷ nh− con ®ùc. Voäc çi b¸n tr−ëng thµnh Ýt hiÕu ®éng nh− voäc ®ùc b¸n tr−ëng thµnh. Con ®ùc th−ëng tá ra oai vÖ h¬n con çi. TiÕng kªu cña con ®ùc th−êng m¹nh mÏ. - Sù hiÖn diÖn cña mét sè phÇn phô: bêm l−ng cña lîn ®ùc (lîn çi kh«ng cã hoÆc cã nh−ng nhá), yÕm cña bß ®ùc lín h¬n bß çi. ¦íc l−îng tuæi con vËt Cã 2 çch tÝnh tuæi, ®ã lµ tuæi sinh th¸i vµ tuæi thä. Tuæi sinh th¸i ®−îc chia ra 3 nhãm: tuæi non (ch−a sinh s¶n), tuæi tr−ëng thµnh (®ang sinh s¶n) vµ tuæi giµ (hÕt kh¶ n¨ng sinh s¶n). Tuæi thä cña con vËt lµ sè n¨m nã ®· sèng kÓ tõ khi sinh ra. Sù ph©n biÖt tuæi ®¬n gi¶n nhÊt lµ con non, con gÇn tr−ëng thµnh, con tr−ëng thµnh vµ con giµ. - Con non ®−îc chia 2 giai ®o¹n: Con míi sinh chØ míi d−íi 1 tuÇn tuæi, d©y rèn tuy ®· kh« nh−ng vÇn cßn nh×n thÊy. Con non tuy c¬ thÓ ®· lín, kh«ng cßn d©y rèn nh−ng cuéc sèng vÉn phô thuéc vµo mÑ. - Con b¸n tr−ëng thµnh (con gÇn tr−ëng thµnh) gåm çc con vËt sèng kh«ng cßn phô thuéc vµo mÑ nh−ng c¬ thÓ ph¸t triÓn ch−a hoµn chØnh. Çc nhµ nghiªn cøu thó chia nhãm b¸n tr−ëng thµnh theo n¨m tuæi cña chóng (d−íi 1 n¨m tuæi, d−íi 2 n¨m tuæi, d−íi 3 n¨m tuæi...). - Con tr−ëng thµnh lµ ç thÓ ®¹t Ýt nhÊt 2 trong 3 tiªu chuÈn sau: tr−ëng thµnh vÒ c¬ thÓ, tr−ëng thµnh vÒ sinh s¶n (cã kh¶ n¨ng sinh s¶n) vµ bé r¨ng vÜnh viÔn hoµn chØnh. - Con giµ lµ nh÷ng ç thÓ hÕt kh¶ n¨ng sinh s¶n, søc khoÎ suy gi¶m.

§Ó x¸c ®Þnh thµnh phÇn tuæi cña quÇn thÓ nhÊt thiÕt ph¶i cã sè liÖu vÒ tuæi (gÇn ®óng) cña çc ç thÓ. §Ó x¸c ®Þnh tuæi ç thÓ, ng−êi ta sö dông nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau b»ng çch so s¸nh träng l−îng hoÆc kÝch th−íc lËp ra thang tuæi uíc l−îng. VÝ dô th«ng qua chiÒu cao vai cña voi, chóng ta cã thÓ suy ra tuæi cña chóng, vÝ dô voi 3- 4 tuæi cao1,2- 1,5m; 4- 5 tuæi cao 1,6- 1,7 m; trªn 5 tuæi cao 2,0- 2,5m. Theo L.P. van Lavieren (Qu¶n lý ®éng vËt hoang d· vïng nhiÖt ®íi, ®Æc biÖt chó träng ®Õn khu vùc §«ng Nam ¸, PhÇn II. B¶n dÞch cña VQG Çt Tiªn, 2001) cho thÊy mèi liªn hÖ gi÷a chiÒu cao t−¬ng ®èi cña vai víi th¸ng tuæi cña bß rõng nh− sau:

+ Cßn non 0-6 th¸ng tuæi Cao vai t−¬ng ®èi = 1/4 kÝch th−íc bß tr−ëng thµnh + ThiÕu nhi 7-14 th¸ng Cao vai t−¬ng ®èi = 1/2-1/3 kÝch th−íc bß tr−ëng thµnh + GÇn tr−ëng thµnh 15-30 th¸ng Cao vai = 4/5-3/4 kÝch th−íc bß tr−ëng thµnh Sè mÊu trªn sõng cña mét sè loµi thó hä sõng ®Æc (Cervidae) t−¬ng øng gÇn ®óng víi sè

tuæi song sè mÊu chØ ph¸t triÓn ®Õn mét giíi han nhÊt ®Þnh. ë con giµ, çc vµnh x−¬ng dÇn bÞ ph¸ huû, sè l−îng mÊu Ýt ®i.

Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn sõng ë bß rõng (Bos javanicus) Bß con 0-6 th¸ng tuæi Con non Con s¾p tr−ëng thµnh

15-30 th¸ng tuæi 1 cm: 1,5 th¸ng tuæi 7-8 cm: 7-14 th¸ng tuæi 16 cm: 16 th¸ng tuæi 3-4 cm: 3-4 th¸ng tuæi 10 cm: 10 th¸ng tuæi 20 cm: 20 th¸ng tuæi 5-6 cm: 6 th¸ng tuæi 12 cm: 12 th¸ng tuæi 24 cm: 24 th¸ng tuæi 14-15 cm: 14 th¸ng tuæi sõng b¾t ®Çu h−íng ra sau mót sõng cong vµo nhau

(Halder, 1970)

94

- Sù ph¸t triÓn sõng ë mét sè loµi thuéc hä sõng rçng cã thÓ ®−îc dïng ®Ó −íc l−îng tuæi cña con vËt tr−íc thêi gian chóng ®¹t ®é tr−ëng thµnh. - Mét sè x−¬ng thó còng cã tõng líp (gièng nh− sè vßng n¨m trªn c©y gç) vµ sè líp gÇn b»ng sè n¨m nã ®· sèng. §Æc ®iÓm nµy ®¸ng tin cËy ®Ó x¸c ®Þnh tuæi cña thó. - Cã thÓ x¸c ®Þnh tuæi cña thó theo møc ®é mµi mßn r¨ng, bÒ réng t−¬ng ®èi cña r·nh r¨ng nanh, theo kÝch th−íc hép sä vµ çc phÇn cña nã. Sè l−îng nãn cña r¨ng tr−íc hµm thø 4 cña çc loµi trong hä sõng ®Æc liªn quan chÆt chÏ víi tuæi cña chóng. - ë thá rõng, träng l−îng thuû tinh thÓ cña m¾t cã liªn hÖ chÆt chÏ víi tuæi. Ng−êi ta t¸ch thuû tinh thÓ ra, ph¬i kh«, sau ®ã c©n vµ so s¸nh víi chØ sè ë mÉu chuÈn ®Ó x¸c ®Þnh tuæi. Träng l−îng c¬ thÓ:

Träng l−îng c¬ thÓ (W) thÓ ®−îc c©n trùc tiÕp khi cßn t−¬i vµ tÝnh b»ng kg ®èi víi thó lín, b»ng g ®èi víi thó nhá. NhiÒu loµi thó lín hoÆc khi ®iÒu tra thùc ®Þa, viÖc x¸c ®Þnh träng l−îng nhiÒu ç thÓ thó lµ khã kh¨n (kh«ng c©n trùc tiÕp ®−îc, träng l−îng lín, kh«ng cã c©n), trong tr−êng hîp ®ã, cã thÓ tÝnh träng l−îng cña con vËt th«ng qua x¸c ®Þnh chiÒu dµi th©n vµ chu vi vßng ngùc theo c«ng thøc sau: 11 . C . L W =

W lµ träng l−îng con vËt (g), C lµ chu vi lång ngùc ®o s¸t n¸ch (m), L lµ chiÒu dµi th©n (m).

40 . π

W lµ träng l−îng con vËt (kg), C lµ chu vi lång ngùc ®o s¸t n¸ch (m). hoÆc W = 80 . C KÝch th−íc: - ChiÒu dµi th©n (BL)- ChiÒu dµi ®u«i (TLtóm l«ng ®u«i). - ChiÒu dµi bµn ch©n - ChiÒu cao tai (AL):- Chu vi lång ngùc (G

: ®o b»ng th−íc d©y, tõ mòi theo ®é cong l−ng ®Õn ®èt cïng cña cét sèng. ): tõ phÇn d−íi s¸t hËu m«n ®Õn ®èt cuèi cïng cña x−¬ng ®u«i (kh«ng kÓ

sau (HF): tõ gãt ®Õn mót ngãn ch©n dµi nhÊt (trõ mãng vuèt). tõ khe tr−íc gi÷a vµnh tai ®Õn chám vµnh tai (kh«ng kÓ l«ng trªn tai). ): ®o vßng c¬ thÓ ngay s¸t n¸ch (sau vai) con vËt.

95

- ChiÒu cao vai (SH): tõ ®Ønh gi÷a 2 x−¬ng vai ®Õn bµn ch©n, kÓ c¶ guèc. NÕu mÉu chÕt, ch©n ph¶i ®−îc kÐo th¼ng ra ë t− thÕ tù nhiªn. - ChiÒu dµi sõng vµ ngµ (HL): tõ ®−êng cong ngoµi sõng khi sõng ®· kh« hoÆc ngµ voi khi ®· lÊy ra khái sä, nÕu ch−a lÊy ra th× ®o theo ®−êng cong ngoµi tõ phËn mäc ra ®Õn mót ngµ.

Sä thó còng lµ mÉu vËt quan träng vµ cã gi¸ trÞ ®èi víi nghiªn cøu gi¶i phÉu trong ph©n lo¹i. Çc sè ®o sä c¬ b¶n ®−îc ®o b»ng th−íc d©y s¾t (sä thó lín) vµ th−íc palme (®èi víi thó nhá) vµ tÝnh b»ng milimÐt (mm): - Dµi hép sä (LON): tõ ®Çu x−¬ng mâm ®Õn phÇn sau hÕt cña sä (L-M). - Réng hép sä (SW): phÇn réng nhÊt cña hép sä (A). - Eo gian æ m¾t (CIO): kho¶ng çch bê trong chç hÑp nhÊt cña 2 hè m¾t (B). - Eo sau æ m¾t (CAO): kho¶ng çch th¾t cña phÇn tr¸n ngay sau æ m¾t (C). - ChiÒu réng bÇu nhÜ (BM): kho¶ng çch réng nhÊt phÇn bÇu nhÜ (D). - Réng gß m¸ (Z): kho¶ng çch réng nhÊt bê ngoµi cña gß m¸ (E-F). - Réng x−¬ng mòi (NW): chç réng nhÊt cña x−¬ng mòi (J-K) - Dµi x−¬ng mòi (NL): tõ ®iÓm trung tuyÕn cña mót sau 2 x−¬ng mòi (G-I). - Dµi sèng x−¬ng mòi (NSL): däc theo ®−êng khíp 2 x−¬ng mòi (H-I) - Dµi hµm d−íi (ML): §o tõ ®Çu ®Õn cuèi x−¬ng hµm d−íi (N-O)

M« t¶ mÉu vËt: Sau khi ®o çc chØ tiªu, mÉu vËt cÇn ®−îc m« t¶ chi tiÕt h×nh d¹ng, mµu s¾c cña çc bé phËn c¬ thÓ, çc säc, ®èm mµu, çc hoa v¨n. Ghi chÐp çc d÷ liÖu, th«ng tin quan s¸t chÝnh x¸c vÒ tiªu b¶n. ViÖc ghi chÐp cã thÓ thùc hiÖn b»ng sæ tay ngo¹i nghiÖp hoÆc b¶ng d÷ liÖu chuÈn bÞ s½n. Çc chi tiÕt sau cÇn ®−îc ghi : - Thêi gian (ngµy... th¸ng .... n¨m ..... giê .....................) - Tªn ng−êi ®iÒu tra: (nhãm tr−ëng vµ çc thµnh viªn) - §iÒu kiÖn thêi tiÕt: (Êm, nãng nùc, m−a, l¹nh,…) - §Þa ®iÓm........................................ §é cao......................... - M« t¶ m«i tr−êng sèng: (trong rõng, tr¶ng c©y bôi, ven suèi,…) - Ph−¬ng ph¸p thu mÉu: (lo¹i bÉy, çch kh¸c) - N¬i ®Æt bÉy: (ven rõng, trªn ®−êng mßn, trong bôi cá,…) - M« t¶ mÉu vËt (ng¾n gän): h×nh d¹ng, mµu s¾c,… - Çc chØ sè ®o (çc bé phËn c¬ thÓ cÇn ®o)

96

- Ph¸c ho¹ nhanh h×nh th¸i mÉu vËt (vÏ chÊm ph¸) - Sè hiÖu mÉu vËt Tr−íc khi con vËt ®−îc b¶o qu¶n nh− lµ mét tiªu b¶n, chóng cÇn ®−îc lËp lý lÞch gèc b»ng viÖc c©n, ®o, m« t¶ cô thÓ vµo Nh·n mÉu vËt. Çc th«ng tin trªn nh·n bao gåm: - Ngµy, th¸ng, n¨m: Ph©n biÖt ngµy con vËt chÕt vµ ngµy thu mÉu - §Þa ®iÓm: ghi cô thÓ n¬i thu mÉu (tªn nói, ®Þa ph−¬ng, khu b¶o tån, to¹ ®é ®Þa lý) - Tªn loµi: tªn khoa häc, tªn phæ th«ng, tªn ®Þa ph−¬ng - Giíi tÝnh: ghi râ tÝnh ®ùc, çi - Çc sè ®o c¬ b¶n - T×nh tr¹ng: thay l«ng, tuæi, t×nh tr¹ng sinh s¶n (cßn non, ®ang chöa, ®· sinh s¶n, kh«ng cßn kh¶ n¨ng sinh s¶n, ...) - Tªn ng−êi thu mÉu vµ ng−êi gi¸m ®Þnh mÉu. 7.1.1.3. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra thµnh phÇn §iÒu tra thµnh phÇn loµi thó nh»m ph¸t hiÖn vµ lËp danh s¸ch çc loµi thó cã mÆt t¹i ®Þa ph−¬ng, x¸c ®Þnh loµi −u thÕ, loµi cã gi¸ trÞ hay quyÕt ®Þnh xu thÕ ph¸t triÓn cña hÖ sinh th¸i. §iÒu tra thó rõng lµ c«ng viÖc khã kh¨n vÊt v¶ hiÖn nay v× ®èi t−îng vËn ®éng nhanh, tr÷ l−îng Ýt vµ rÊt sî ng−êi do bÞ s¨n b¾n. 1. Pháng vÊn thî s¨n vµ nh©n d©n ®Þa ph−¬ng Thî s¨n vµ nh©n d©n ®Þa ph−¬ng lµ nh÷ng ng−êi sèng gÇn rõng, cã ®êi sèng g¾n bã víi rõng vµ hiÓu biÕt nhiÒu vÒ rõng. Pháng vÊn thî s¨n vµ nh©n d©n ®Þa ph−¬ng kÕt hîp víi viÖc thu nh÷ng mÉu vËt mµ thî s¨n cßn gi÷ l¹i lµm kû niÖm hoÆc sö dông cho mét sè môc ®Ých kh¸c trong nhµ (sõng, ®u«i, r¨ng nanh, vuèt, da...). Ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc nhiÒu chuyªn gia trong vµ ngoµi n−íc thùc hiÖn. §©y lµ b−íc ®Çu tiªn, tuy kÕt qu¶ cã thÓ bÞ h¹n chÕ, song ph−¬ng ph¸p nµy cung cÊp cho chóng ta mét sè th«ng tin c¬ b¶n, cã ý nghÜa vÒ t×nh h×nh tµi nguyªn thó rõng cña ®Þa ph−¬ng trªn çc ph−¬ng diÖn thµnh phÇn loµi, loµi cã ý nghÜa s¨n b¾n (vµ kh¶ n¨ng s¨n b¾t hµng n¨m), møc ®é phong phó, ph©n bè thùc t¹i vµ cã thÓ c¶ nh÷ng th«ng tin vÒ thøc ¨n, sinh s¶n cña mét sè loµi. Khi cã ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn tèt, cã kü n¨ng pháng vÊn giái, th× pháng vÊn thî s¨n rÊt h÷u Ých ®èi víi nhãm thó, ®Æc biÖt lµ nh÷ng lµ nh÷ng loµi thó lín hoÆc nh÷ng loµi thó cã gi¸ trÞ s¨n b¾n (voi, sao la, hæ, gÊu, bß tãt, ... vµ nhiÒu loµi linh tr−ëng, thó ¨n thÞt võa vµ nhá). 2. Kh¶o s¸t thùc ®Þa

§©y lµ kh©u c«ng viÖc khã kh¨n nh−ng quan träng v× çc th«ng tin cã ®é tin cËy cao vµ còng ®ßi hái nh÷ng kinh nghiÖm thùc ®Þa ®èi víi ng−êi thùc hiÖn.

Kh¶o s¸t thùc ®Þa ph¶i ®−îc tiÕn hµnh trong çc mïa kh¸c nhau cña n¨m, trong çc thêi ®iÓm cña ngµy, ®ªm vµ trªn çc d¹ng sinh c¶nh vµ ®Þa ®iÓm. §ßi hái quan träng nhÊt trong kh¶o s¸t thùc ®Þa lµ kü n¨ng quan s¸t. Cã thÓ tiÕn hµnh theo çc ph−¬ng ph¸p sau: - §iÒu tra theo tuyÕn:

Quan s¸t trªn tuyÕn lµ ph−¬ng ph¸p quan träng nhÊt. Çc tuyÕn ®iÒu tra ph¶i ®−îc thiÕt lËp ph©n bè kh¾p çc vïng ®iÒu tra vµ ®i qua cµng nhiÒu d¹ng sinh c¶nh cµng tèt. §Æc biÖt chó ý çc ®iÓm cao, çc vòng n−íc, ®iÓm cã muèi kho¸ng. Cã thÓ chän çc ®−êng mßn nhá ®−îc sö dông bëi thî s¨n hoÆc nh÷ng ng−êi thî rõng tr−íc ®©y.

Do çc loµi thó cã thêi ®iÓm ho¹t ®éng kiÕm ¨n kh¸c nhau nªn thêi gian quan s¸t trªn tuyÕn còng ®−îc bè trÝ theo nhiÒu pha kh¸c nhau trong ngµy, cã thÓ: C¶ ngµy (tõ 8 ®Õn 16 giê), s¸ng (tõ 4 ®Õn 10 giê s¸ng), chiÒu (tõ 14 ®Õn 19 giê), tèi (19 ®Õn 24 giê) vµ gÇn s¸ng (2 ®Õn 8 giê). VËn ®éng trªn tuyÕn ph¶i cÈn thËn, nhÑ nhµng, kh«ng nãi chuyÖn, kh«ng hót thuèc vµ di chuyÓn víi tèc ®é 1,5-2,5 km/giê. Chó ý quan s¸t, cÈn thËn l¾ng nghe hai bªn tuyÕn ®Ó ph¸t hiÖn con vËt. Nªn tËp trung h¬n vµo çc khu vùc cã nhiÒu kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn loµi quan träng.

Ngoµi ghi nhËn trùc tiÕp cÇn chó ý ph¸t hiÖn dÊu vÕt cña çc loµi thó ®Ó l¹i trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng nh− dÊu ch©n, vÕt ñi, vÕt ¨n, thøc ¨n thõa, hang ë, tæ cña chóng.

97

- Kh¶o s¸t ven s«ng: §i b»ng thuyÒn ®Ó quan s¸t çc loµi thó, ®Æc biÖt lµ çc loµi th−êng kiÕm ¨n ven çc

s«ng suèi lín, t¾m hoÆc ra uèng n−íc nh− thó mãng guèc (voi, nai, ho½ng, ß tãt, ...), thó ¨n thÞt (gÊu, hæ, mÌo ç, çc loµi r¸i ç,...). - Kh¶o s¸t trong ®ªm b»ng ®Ìn pin:

M¾t cña hÇu hÕt çc loµi thó th−êng ph¶n x¹ l¹i khi cã ¸nh ®Ìn chiÕu vµo. Cã thÓ dïng ®Ìn pin hoÆc ®Ìn s¨n ®éi ®Çu cña ®ång bµo d©n téc (®Ìn lã) tiÕn hµnh ®iÒu tra çc loµi thó rõng vµo nh÷ng ®ªm tèi trêi. §iÓm khã nhÊt ®èi víi ph−¬ng ph¸p nµy lµ nhËn diÖn chÝnh x¸c loµi. V× chóng ta th−êng chØ nh×n thÊy ¸nh m¾t nªn mét trong nh÷ng yªu cÇu quan träng lµ kü n¨ng ph©n biÖt mµu s¾c ¸nh m¾t, kÝch th−íc m¾t, kho¶ng réng gi÷a 2 m¾t, ®é cao m¾t so víi mÆt ®Êt,...(VÝ dô bß tãt cã ¸nh m¾t mµu xanh, hæ cã ¸nh m¾t mµu ®á, kÝch th−íc gi÷a 2 m¾t hæ nhá h¬n bß tãt, ...). - §iÒu tra theo tiÕng kªu:

Mét sè loµi thó ph¸t ra nh÷ng tiÕng kªu ®Æc tr−ng cho loµi, ®ã lµ c¬ së gióp x¸c ®Þnh sù cã mÆt cña chóng trong khu b¶o tån. Nh÷ng ng−êi ®iÒu tra giµu kinh nghiÖm cã thÓ nhËn biÕt dÔ dµng khi nghe tiÕng kªu cña çc loµi. Çc loµi vµ ph©n loµi v−în, voäc còng rÊt dÔ ghi nhËn trªn thùc ®Þa nh−ng viÖc ph©n biÖt gi÷a çc loµi vµ ph©n loµi qua tiÕng kªu lµ kh«ng dÔ vµ ph¶i dùa trªn vïng ph©n bè ®Þa lý cña chóng. RÊt nhiÒu thî s¨n ë çc ®Þa ph−¬ng nghe vµ nhËn diÖn rÊt giái tiÕu kªu cña nhiÒu loµi thó, cã thÓ häc tËp kinh nghiÖm cña hä b»ng çch häc trùc tiÕp vµ qua b¨ng ghi ©m (b¨ng caset ghi tiÕng kªu cña çc loµi trªn thùc ®Þa). - §iÒu tra qua dÊu vÕt:

ViÖc nh×n thÊy trùc tiÕp çc loµi thó trong çc khu b¶o tån ViÖt Nam thùc tÕ lµ rÊt khã v× sè l−îng chóng nghÌo l¹i rÊt nhót nh¸t do lu«n bÞ ®e do¹ bëi ho¹t ®éng s¨n b¾n tr¸i phÐp. V× vËy, ghi nhËn sù cã mÆt cña çc loµi qua dÊu dÊu vÕt cña chóng lµ ph−¬ng ph¸p dÔ tiÕn hµnh ë n−íc ta hiÖn nay. M« t¶ chi tiÕt çc dÊu vÕt nh− sau: - DÊu ch©n: §Æt 1 tÊm kÝnh vµ trªn ®ã lµ ®Ó tê giÊy mi ca trong. Dïng bót viÕt kh«ng xo¸ ®−îc vÏ theo h×nh d¹ng cña dÊu ch©n. M« t¶ chi tiÕt thªm nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt kh¸c (to¹ ®é, c¶nh quan n¬i ghi nhËn, sè l−îng dÊu ch©n, çch s¾p xÕp çc ngãn ch©n, nÒn ®Êt mÒm hay cøng, ...), ®o çc kÝch th−íc cÇn thiÕt. - Ph©n: CÇn m« t¶ thµnh phÇn chøa trong b·i ph©n (®éng vËt, thùc vËt, qu¶, l¸ ... vµ mµu s¾c cña chóng. - Çc dÊu vÕt ®Ó l¹i trªn th¶m thùc vËt xung quanh. - NÕu lý do x¸c ®Þnh lµ dÊu vÕt cña loµi ®ã mµ lµ kh«ng ph¶i cña loµi kh¸c. - Dù ®o¸n møc ®é thêi gian xuÊt hiÖn cña dÊu vÕt theo mét sè çc tr−êng hîp sau: dÊu vÕt hoµn toµn míi (cïng ngµy), cßn míi (d−íi mét tuÇn), cò (l©u h¬n mét tuÇn). - X¸c ®Þnh hay ®o¸n sè l−îng ç thÓ ®· ®Ó l¹i dÊu vÕt, vÞ trÝ vµ ®é cao dÊu vÕt.

Thî s¨n ë nhiÒu vïng cã kinh nghiÖm kh«ng chØ x¸c ®Þnh chÝnh x¸c dÊu vÕt cña loµi mµ cßn thêi gian xuÊt hiÖn dÊu vÕt. §Ó tÝch luü kinh nghiÖm nhËn diÖn loµi qua dÊu vÕt chØ cã çch duy nhÊt lµ häc hái vµ tÝch luü tõ thùc tiÕn. Cã thÓ ®−a vµi vÝ dô vÒ kinh nghiÖm nhËn diÖn thó qua dÊu vÕt: - NhiÒu loµi thó mãng guèc (lîn rõng, nai, bß tãt, ...) th−êng cã tËp tÝnh cä m×nh vµo c©y gç vµ dÊu vÕt cña chóng ®Ó l¹i th−êng lµ bïn, l«ng, vá c©y bÞ sît, .... §Ó nhËn diÖn loµi, chó ý quan s¸t nh÷ng sîi l«ng cña con vËt ®Ó l¹i trªn vÕt cä ®ã kÕt hîp dÊu ch©n cña chóng trªn ®Êt. Mèi liªn hÖ gi÷a sîi l«ng, ®é cao vÕt cä sÏ gióp chÈn ®o¸n dÊu vÕt cña loµi nµo. - Däc theo khe suèi th−êng gÆp nhiÒu dÊu ch©n, dùa vµo tµi liÖu nhËn diÖn loµi qua dÊu ch©n, cã thÓ ph©n biÖt nhanh çc nhãm loµi. - Ghi chÐp sè liÖu ® Òu tra: i §Ó th«ng tin thu ®−îc cã gi¸ trÞ, ng−êi ®iÒu tra ph¶i ghi chÐp ®Çy ®ñ vµ tØ mØ nh÷ng g× ®· quan s¸t vµ ®· nghe. Chôp ¶nh, quay phim, vÏ hoÆc m« t¶ h×nh d¸ng loµi gÆp, ®æ th¹ch cao çc dÊu ch©n, thu nhÆt ph©n hay bÊt cø çi g× cã thÓ lµm vËt chøng cho sù cã mÆt cña loµi ®ã lµ çch lµm tèt. M« t¶ chi tiÕt çc cö chØ cña con vËt nh− çch ®i l¹i, çch nh¶y chuyÒn cµnh, çch ©u yÕm con, quan hÖ ®µn bÇy, quan hÖ ®ùc çi. Ghi ©m hoÆc diÔn t¶ b»ng lêi mét çch

98

chÝnh x¸c tiÕng kªu trong tr−êng hîp nghe ®−îc (kªu gäi ®µn, kªu tù vÖ, kªu cÇu cøu, ...), thêi gian kªu (tõ lóc b¾t ®Çu ®Õn lóc kÕt thóc) vµ nhÞp ®iÖu hoÆc tÇn sè kªu (nÕu cã thÓ). M« t¶ d¹ng sinh c¶nh, tr¹ng th¸i hay kiÓu rõng vµ vÞ trÝ n¬i loµi xuÊt hiÖn theo nguyªn t¾c chung. Ngoµi viÖc ghi nhËn çc th«ng tin −u tiªn, ng−êi ®iÒu tra cÇn ph¶i ghi chÐp çc chi tiÕt nh÷ng c©y ®ang cã qu¶, nh÷ng biÕn ®éng ®¸ng kÓ vÒ sinh c¶nh vµ nh÷ng dÊu vÕt t¸c ®éng cña con ng−êi. Sè liÖu vÒ sè l−îng ç thÓ cÇn ghi râ ®ã lµ sè l−îng ®Õm ®−îc chÝnh x¸c hay −íc tÝnh. NÕu lµ sè l−îng ®Õm ®−îc cÇn cã çc th«ng tin vÒ sè con ®ùc, sè con çi, sè con b¸n tr−ëng thµnh (nÕu cã thÓ) vµ sè con non. 3. Ph©n tÝch mÉu vËt Ph©n tÝch mÉu lµ ph−¬ng ph¸p thø 3 trong ®iÒu tra khu hÖ thó. Ph©n tÝch mÉu vËt cã thÓ tiÕn hµnh t¹i nh÷ng trung t©m hay b¶o tµng l−u gi÷ mÉu vËt cña Quèc gia hoÆc ë çc gia ®×nh thî s¨n. B¶o tµng §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, ViÖn Sinh th¸i vµ tµi nguyªn sinh vËt Hµ Néi, Phßng Tiªu b¶n sinh vËt rõng Tr−êng §¹i häc L©m nghiÖp Xu©n Mai, ViÖn §iÒu tra Qui ho¹ch rõng Hµ Néi, Ph©n ViÖn sinh häc nhiÖt ®íi §µ L¹t hiÖn lµ nh÷ng c¬ së l−u tr÷ nhiÒu mÉu vËt thó cña Quèc gia mµ çc çn bé ®iÒu tra cã thÓ ®Õn ph©n tÝch vµ thu thËp çc sè liÖu. T¹i çc b¶o tµng nµy, çc mÉu vËt ®Òu ®−îc ghi tªn loµi, hä, ®iÓm thu mÉu, ngµy thu mÉu, ng−êi thu mÉu. Çc th«ng tin ghi trong phiÕu gióp ng−êi ®iÒu tra cã thÓ cã ®−îc nh÷ng sè liÖu cÇn thiÕt vÒ khu hÖ ®éng vËt ë ®Þa ®iÓm nµo ®ã. Ngµy thu mÉu vµ ®Þa ®iÓm thu mÉu cßn gióp ta cã çc th«ng tin vÒ lÞch sö sù biÕn ®æi tµi nguyªn thó rõng n¬i m×nh cÇn t×m hiÓu. Çc s¶n phÈm cña con vËt nh− sõng, sä, vuèt, ®u«i, l«ng,… còng th−êng ®−îc thî s¨n ë çc ®Þa ph−¬ng gi÷ l¹i lµm kØ niÖm. NhiÒu d©n téc(Cµ Tu, V©n KiÒu, R¾cl©y, Tµ RiÒng,…), cßn s¾p xÕp mÉu vËt theo thø tù s¨n b¾n vµ g¨m trªn m¸i nhµ nh− nh÷ng di vËt thiªng liªng. Çc mÉu vËt nµy cung cÊp nh÷ng th«ng tin vÒ sù cã mÆt cña loµi thó ë ®Þa ph−¬ng. Chî ë çc ®Þa ph−¬ng tr−íc ®©y còng th−êng bµy b¸n çc loµi thó hoang d· vµ çc s¶n phÈm cña chóng (bµn ch©n, thÞt, vÈy, sõng,...). Do quyÕt ®Þnh cÊm bu«n b¸n vµ sö dông çc loµi ®éng vËt cña ChÝnh phñ nªn h÷ng n¨m gÇn ®©y, n¹n bu«n b¸n ®éng vËt hoang d· chuyÓn vµo ho¹t ®éng bÝ mËt. Tuy nhiªn, nÕu cã çch tiÕp cËn tèt th× cã thÓ thu ®−îc nh÷ng th«ng tin vÒ çcloµi thó vµ t×nh h×nh bu«n b¸n thó ë ®Þa ph−¬ng. LËp danh lôc thó rõng khu vùc B−íc cuèi cïng cña c«ng t¸c ®iÒu tra lµ lËp danh lôc thó khu b¶o tån. Dùa trªn çc nguån t− liÖu thu ®−îc tõ thî s¨n, thùc ®Þa vµ ph©n tÝch mÉu vËt çn bé ®iÒu tra tiÕn hµnh tæng hîp vµ s¾p xÕp danh lôc loµi theo çc líp, bé, hä. Çc tµi liÖu phôc vô cho c«ng t¸c ®Þnh lo¹i vµ lËp danh lôc th−êng ®−îc sö dông hiÖn nay lµ: - Van Peenen P.F.D. et al. (1969), Preliminary identification Manual for Mammals of South Vietnam - Cao V¨n Sung, §Æng Huy Huúnh, Bïi KÝnh (1980), Nh÷ng loµi gÆm nhÊm ë ViÖt Nam. - §µo V¨n TiÕn (1985), Kh¶o s¸t thó miÒn B¾c ViÖt Nam. - Lekagul B. and Mc. Neely j (1988), The Mammals of Thailand. - Colin P. Grove (1993), Mammal Species of the World, a Taxonomic and Geographic Reference. - §Æng Huy Huúnh, §µo V¨n tiÕn, Cao v¨n Sung, Ph¹m Träng ¶nh, Hoµng Minh Khiªn (1994), Danh lôc thó ViÖt Nam. - Lª Vò Kh«i (2000), Danh lôc thó ViÖt Nam. - Ph¹m NhËt, NguyÔn Xu©n §Æng (2000), Sæ tay ngo¹i nghiÖp nhËn diÖn thó khu vùc Phong Nha-KÎ Bµng - Ph¹m NhËt, NguyÔn Xu©n §Æng (2000), Sæ tay ngo¹i nghiÖp nhËn diÖn çc loµi thó lín cña Khu B¶o tån thiªn nhiªn Pï M¸t. - (Ph¹m NhËt, NguyÔn Xu©n §Æng, Gert Polet (2001), Sæ tay ngo¹i nghiÖp nhËn diÖn çc loµi thó cña V−ên Quèc gia Çt Tiªn.

99

- ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt, Traffic ch©u ¸ vµ Côc KiÓm l©m (2000), NhËn d¹ng ®éng vËt hoang d· bÞ bu«n b¸n. - Ph¹m NhËt (2002), Thó Linh tr−ëng cña ViÖt Nam. - WWF (2000), Giíi thiÖu mét sè loµi thó cña §«ng D−¬ng vµ Th¸i Lan.

Danh lôc thó khu vùc… TT Tªn loµi Nguån t− liÖu Tªn phæ th«ng Tªn khoa häc Tªn ®Þa ph−¬ng QS DH MV TS TL

Ghi chó: QS: quan s¸t, DH: dÊu hiÖu (ph©n, dÊu ch©n, tiÕng kªu...); MV: mÉu vËt (da, sä, vuèt, ®u«i...), TS: th«ng tin thî s¨n vµ d©n ®Þa ph−¬ng, TL: th«ng tin thu ®−îc tõ çc tµi liÖu hoÆc b¸o ço khoa häc ®· ®−îc c«ng bè. 7.1.1.4. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra sè l−îng thó

Sè l−îng (tr÷ l−îng, mËt ®é quÇn thÓ) thó rõng lµ c¬ së quan träng cho mäi ph−¬ng ¸n qu¶n lý nguån tµi nguyªn nµy cã hiÖu qu¶. MÆt kh¸c sè liÖu vÒ tr÷ l−îng cßn cã ý nghÜa ®èi víi c«ng t¸c dù b¸o diÔn biÕn tµi nguyªn vµ nghiªn cøu khoa häc.

Do nghÒ s¨n b¾n kh«ng gi÷ vai trß kinh tÕ quan träng trong l©m nghiÖp còng nh− trong nÒn kinh tÕ quèc d©n nªn ë ViÖt Nam, ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh tr÷ l−îng ®Õn nay Ýt ®−îc nghiªn cøu. §iÒu kh¸c n÷a, thó rõng lµ nh÷ng ®èi t−îng di chuyÓn nhanh nªn viÖc nghiªn cøu çc ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh tr÷ l−îng th−êng gÆp nhiÒu khã kh¨n.

ë n−íc ta, trong nh÷ng n¨m tr−íc ®©y, çc nhµ ®éng vËt chØ −íc tÝnh mËt ®é t−¬ng ®èi dùa trªn sè l−îng mÉu vËt s−u tËp ®−îc hoÆc tÇn suÊt b¾t gÆp (%) trong quan s¸t, hoÆc dùa vµo l−îng s¨n b¾n. MËt ®é −íc l−îng nµy th−êng ®−îc chia lµm ba cÊp: nhiÒu (++++), trung b×nh (+++) vµ Ýt (++) hoÆc bèn cÊp, nhiÒu (++++), trung b×nh (+++), Ýt (++) vµ hiÕm (+).

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ tr÷ l−îng thó rõng ®· ®−îc nghiªn cøu vµ ¸p dông. Çc ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ ®−îc xÕp vµo 3 nhãm lín: ®Õm tæng sè, ®Õm rót mÉu vµ ®Õm sè l−îng th«ng qua dÊu vÕt. Mçi nhãm ph−¬ng ph¸p cã nh÷ng −u vµ nh−îc ®iÓm riªng, ®é chÝnh x¸c riªng. MÆt kh¸c, viÖc ¸p dông ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng nµo cßn phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè nh− nh©n lùc, tµi chÝnh, ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh, tËp tÝnh cña çc loµi thó.

Mét sè ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra sè l−îng thó rõng cã thÓ ¸p dông ë n−íc ta: 1. Ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng theo tiÕng kªu Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng dïng ®Ó tÝnh sè l−îng çc loµi v−în. Loµi nµy ph¸t ra tiÕng kªu râ rµng vµ dÔ nghe, vµo lóc s¸ng sím. Th−êng cÊu tróc ®µn v−în gåm 1 ®ùc, 1 çi vµ 1 ®Õn 2 v−în con kh¸c tuæi. CÇn x¸c ®Þnh kho¶ng çch gi÷a ®iÓm nghe víi ®µn v−în. Çc b−íc thùc hiÖn: Chän ®iÓm quan s¸t, th−êng ë ®Çu mét ngän suèi víi hÖ thèng nói bao bäc xung quanh, hoÆc trªn ®Ønh ®åi trong thung lòng. §iÓm nghe ®−îc bè trÝ trªn cao ®Ó cã thÓ ghi nhËn ®−îc tiÕng kªu vµ vÞ trÝ cña con vËt. Ghi ®iÓm kªu cña con vËt trªn b¶n ®å. Khi cã çc ®iÓm quan s¸t, cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc ph¹m vi ®iÒu tra. 2. TÝnh sè l−îng theo dÊu ch©n §Ó thùc hiÖn ph−ong ph¸p tÝnh sè l−îng theo dÊu ch©n, ng−êi ®iÒu tra ph¶i cã nhËn biÕt tèt dÊu ch©n çc loµi ®éng vËt, ph©n biÖt ®−îc dÊu ch©n tr−íc, ch©n sau vµ n¬i con vËt cã thÓ ®Ó l¹i dÊu ch©n. Ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng theo dÊu ch©n cã thÓ ¸p dông cho çc loµi thó nhãm mãng guèc, çc loµi thó ¨n thÞt, voi vµ nhiÒu loµi thó kh¸c nÕu chóng ®Ó l¹i dÊu ch©n vµ nhËn biÕt ®−îc dÊu ch©n cña chóng. Khã kh¨n lín nhÊt ®èi víi ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng qua dÊu ch©n lµ nhËn diÖn chÝnh x¸c dÊu ch©n cña loµi. Çch thùc hiÖn: Dùa trªn çc th«ng tin vµ sè liÖu s¨n b¾n cña thî s¨n, dùa vµo b¶n ®å ®Þa h×nh vµ hiÖn tr¹ng rõng ®Ó x¸c ®Þnh møc phong phó nhiÒu, trung b×nh, Ýt cña çc loµi thó ë çc vïng t−¬ng øng. Trªn çc vïng, ®Æt çc « tiªu chuÈn ®iÓn h×nh (tèt nhÊt lµ bao kÝn mét hÖ suèi nhá), víi diÖn tÝch 1,5-2 km2 (1 x 1,5 km hoÆc 1 x 2 km víi c¹nh dµi däc theo h−íng suèi). Tr−íc khi ®iÒu tra ®Ó ®¸nh gi¸ sè l−îng, tiÕn hµnh xo¸ bá çc dÊu ch©n cò. Sau mét

100

ngµy ®ªm, tiÕn hµnh ®o çc kÝch th−íc cÇn thiÕt vµ ®Õm sè l−îng dÊu ch©n mµ con vËt ®Ó l¹i, m« t¶ h×nh d¹ng dÊu ch©n vµ sè ngãn, çch bè trÝ çc ngãn cña chóng.

Kinh nghiÖm cho thÊy, ë thó mãng guèc, con ®ùc th−êng dÊu ch©n to vµ trßn, con çi cã dÊu ch©n nhän mòi vµ hÑp. NÕu trong « cã nhiÒu cì dÊu ch©n, cÇn t×m lèi ®i vµo vµ lèi ®i ra cña con vËt. Khi dÊu ch©n tr−íc vµ ch©n sau chång lªn nhau th× dÊu ch©n tr−íc sÏ kh«ng ®ñ nÐt (khuyÕt phÇn sau hoÆc tr−íc), khi ®ã, chØ cÇn ®o vÕt ch©n sau.

§èi víi hæ: Khi ®i b×nh th−êng, dÊu ch©n sau th−êng chång lªn vÕt ch©n tr−íc. Khi ch¹y, dÊu ch©n sau ë phÝa tr−íc. ë c¶ con ®ùc vµ con çi, dÊu ch©n tr−íc ®Òu lín h¬n dÊu ch©n sau. DÊu ch©n sau cña con çi thiªn vÒ d¹ng h×nh ch÷ nhËt cßn con ®ùc l¹i cã d¹ng h¬i vu«ng.

§Ó −íc tÝnh sè l−îng gÇn víi thùc tÕ, cÇn ®o ®Õm lÆp l¹i nhiÒu lÇn (Ýt nhÊt 3 lÇn). Çc tµi liÖu tham kh¶o vÒ nhËn d¹ng dÊu ch©n vµ ®Þnh lo¹i thùc ®Þa çc loµi ®éng vËt cÇn ®−îc nghiªn cøu cÈn thËn c¶ tr−íc vµ trong khi tiÕn hµnh ®iÒu tra thùc ®Þa.

Mét con vËt t−¬ng ®−¬ng víi mét kÝch th−íc vµ h×nh d¹ng dÊu ch©n th× sè lo¹i kÝch th−íc vµ h×nh d¹ng dÊu ch©n chÝnh lµ sè l−îng con vËt. §é tin cËy cña kÕt qu¶ phô thuéc vµo kinh nghiÖm cña ®iÒu tra viªn, vµo tÝnh ®¹i diÖn vµ kÝch th−íc cña « mÉu. 3. TÝnh sè l−îng dùa trªn l−îng ph©n ph©n th¶i Ph−¬ng ph¸p nµy dùa trªn tæng l−îng ph©n th¶i ra trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch cã mèi liªn hÖ víi sè l−îng ç thÓ cña mét loµi thó, cã thÓ ¸p dông chñ yÕu ®èi víi çc loµi thó mãng guèc kÓ c¶ voi. §Ó thùc hiÖn ®−îc ph−¬ng ph¸p nµy, cÇn biÕt ®−îc vïng kiÕm ¨n, n¬i ngñ, n¬i th−êng gÆp ph©n con vËt th¶i ra, x¸c ®Þnh ®óng ph©n cña loµi vµ sè l−îng b·i ph©n chóng th¶i ra trong mét ngµy ®ªm.

Ph−¬ng ph¸p tiÕn hµnh: Chän mét sè vïng ngÉu nhiªn cã diÖn tÝch tæng céng lµ (a km2) trong mét vïng ®iÒu tra cã diÖn tÝch lµ (A km2). Trong vïng ®iÒu tra nµy, lo¹i bá hoÆc ®¸nh dÊu tÊt c¶ çc b·i ph©n cò. Sau mét sè ngµy x¸c ®Þnh (t), çc vïng mÉu ®−îc kh¶o s¸t kü vµ ghi nhËn tÊt c¶ çc b·i ph©n míi (p) . C¨n cø vµo sè l−îng b·i ph©n trung b×nh mçi ngµy (d) cña loµi nghiªn cøu, MËt ®é quÇn thÓ loµi (M) ®−îc tÝnh theo c«ng thøc: A x p M (A) = (Con/km2) t x d x a

Ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng dùa vµo l−îng ph©n th¶i ra cã thÓ kÕt hîp víi ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng theo dÊu ch©n vµ cho kÕt qu¶ ®¸ng tin cËy. 4. Ph−¬ng ph¸p ®Õm ®µn

Cã thÓ tÝnh mËt ®é çc loµi cã tËp tÝnh sèng ®µn (voi, bß tãt, bß rõng,…) theo ph−¬ng ph¸p ®Õm ®µn. §Ó ¸p dông dông ph−¬ng ph¸p nµy nªn chó ý loµi cã c¬ thÓ lín, ho¹t ®éng ngµy, dÔ quan s¸t, rõng th−a tho¸ng. Ph−¬ng ph¸p cho kÕt qu¶ tèt khi ®µn cã cÊu tróc biÕn ®éng Ýt (sè l−îng ç thÓ, tû lÖ ®ùc çi, thµnh phÇn tuæi). Ph−¬ng ph¸p tiÕn hµnh: §èi víi çc khu vùc cã sè l−îng Ýt, cã thÓ ®Õm tÊt c¶ çc ®µn. ë çc vïng cã tr÷ l−îng loµi lín, sè ®µn nhiÒu, nh©n lùc còng nh− thêi gian ®iÒu tra h¹n chÕ th× x¸c ®Þnh tr÷ l−îng b»ng ph−¬ng ph¸p ®Õm ®µn ®−îc tiÕn hµnh quan s¸t theo tuyÕn ngÉu nhiªn (®Õm ®µn ngÉu nhiªn). Trªn çc tuyÕn ®· chän, ®Õm sè ®µn (n) vµ sè ç thÓ cña mçi ®µn (Xi) ë nh÷ng ®µn cã thÓ. X¸c ®Þnh sè ç thÓ trung b×nh trong mét ®µn (Xtb). KhØ, Voäc, V−în lµ nh÷ng loµi cã vïng sèng æn ®Þnh, cÇn x¸c ®Þnh diÖn tÝch vïng sèng cña çc ®µn quan s¸t, tr¸nh mét ®µn ®Õm hai lÇn. MËt ®é trung b×nh (P) ®−îc tÝnh theo c«ng thøc: N x Xtb P - MËt ®é trung b×nh (con/km2) P = n - Sè ®µn ®Õm ®−îc. St Xtb - Sè ç thÓ trung b×nh cña 1 ®µn. S t - DiÖn tÝch tuyÕn quan s¸t Tr÷ l−îng loµi: N = P x Ssc N: Tr÷ l−îng loµi Ssc: DiÖn tÝch sinh c¶nh cña loµi.

101

cã thÓ ®Õm ®µn qua dÊu n»m nghØ cña mét sè loµi nh− voi, lîn rõng, bß tãt,... trªn çc b·i cá hoÆc trong çc vòng bïn vµo nh÷ng ngµy nãng bøc. 5. Ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng theo bÉy

BÉy b¾t lµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cã hiÖu qu¶ nhÊt ®èi víi thó nhá, çc loµi khã quan s¸t, ho¹t ®éng ban ®ªm. BÉy b¾t cho phÐp thu thËp çc th«ng tin vÒ t×nh tr¹ng sinh s¶n, thµnh phÇn tuæi, tû lÖ ®ùc çi vµ cã thÓ ®¸nh dÊu gióp thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p tÝnh mËt ®é th¶ b¾t l¹i. HiÖu qu¶ ®Æt bÉy phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè nh− kü n¨ng vµ kinh nghiÖm, loµi thó, kiÓu sinh c¶nh vµ çc lo¹i bÉy sö dông. Cã nhiÒu lo¹i bÉy: bÉy lång, bÉy d©y, bÉy kÑp, bÉy hè,… Trong ®iÒu tra nªn sö dông bÉy lång v× Ýt ¶nh h−ëng tíi con vËt. Tuú thuéc loµi ®iÒu tra cã thÓ chän n¬i ®Æt bÉy: trong khu vùc bôi cá, trong bôi rËm, d−íi gèc c©y (çc loµi sèng trªn c©y) ®Æc biÖt lµ çc lo¹i c©y cã qu¶, gÇn khe suèi, ao hå, c¹nh ®−êng mßn, c¹nh t¶ng ®¸ lín hoÆc c©y ®æ, gÇn khu vùc n−¬ng rÉy, theo nh÷ng lèi mßn mµ con thó th−êng ®i l¹i. Chän måi sö dông rÊt quan träng. Víi çc loµi chuét cã thÓ dïng çc lo¹i h¹t, cñ (ng«, s¾n, khoai) cã tÈm dÇu, mì, hoÆc thÞt n−íng ®Ó hÊp dÉn chóng. Çc loµi chuét chï, ®åi, cÇy,...cã thÓ dïng thÞt hoÆc giun c¾t nhá. §«i khi cÇn thiÕt cã thÓ ®Æt çc bÉy gÇn nhau, víi çc lo¹i måi kh¸c nhau ®Ó tËn dông tèi ®a c¬ héi thµnh c«ng.

BÉy cã thÓ thÓ ®−îc ®Æt theo tuyÕn ®iÒu tra, trong çc d¹ng sinh c¶nh kh¸c nhau. MÉu vËt thu ®−îc tiÕn hµnh m« t¶ chi tiÕt vµ ®o çc chØ tiªu cÇn thiÕt.

Sè l−îng thó theo ph−¬ng ph¸p ®Æt bÉy ®−îc x¸c ®Þnh theo chØ sè phong phó vµ tÝnh theo ®¬n vÞ: con/bÉy/ngµy. VÝ dô: NÕu ®Æt 30 bÉy trong 5 ngµy, thu ®−îc 35 chuét rõng th× chØ sè phong phó cña chuét rõng t¹i khu vùc lµ M = 7 con/30bÉy/ngµy. 7.1.2. §iÒu tra gi¸m s¸t çc loµi thó Bªn c¹nh çc gi¸ trÞ b¶o tån, nhiÒu loµi thó ®−îc coi lµ sinh vËt chØ thÞ ®èi víi diÖn tÝch vµ chÊt l−îng cña rõng. VÝ dô, nÕu chÊt l−îng rõng cßn tèt (rõng giµu, t¸n rõng liÒn gi¶i) sÏ thu hót sù cã mÆt cña nhiÒu loµi loµi linh tr−ëng, ®Æc biÖt lµ nhãm voäc, v−în vµ ng−îc l¹i rõng bÞ suy tho¸i, t¸n rõng bÞ chia c¾t, çc loµi voäc vµ v−în sÏ di chuyÓn ®i n¬i kh¸c.

§iÒu tra gi¸m s¸t thó nh»m cung cÊp çc th«ng tin vÒ hiÖn tr¹ng, xu h−íng biÕn ®æi vµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù biÕn ®æi cña çc quÇn thÓ thó, ®Æc biÖt lµ quÇn thÓ çc loµi chñ ®¹o hay loµi chØ thÞ. 7.1.2.1. Gi¸m s¸t çc quÇn thÓ thó lín Lý do ®iÒu tra gi¸n s¸t çc loµi thó lín Çc loµi thó lín (träng l−îng c¬ thÓ tõ 5 kg trë lªn), ®Æc biÖt lµ çc loµi thó rÊt lín (>50 kg) th−êng lµ nh÷ng loµi ®Æc biÖt ®−îc chó ý trong çc khu b¶o tån v×: - §ã lµ nh÷ng loµi dÔ nhËn d¹ng vµ dÔ nhí tªn, nh−: voi, hæ, tª gi¸c, bß tãt, bß rõng, gÊu ngùa, gÊu chã, nai, cµ toong, sao la, s¬n d−¬ng, lîn rõng, çc loµi voäc, v−în, .... - Çc loµi thó lín lu«n lµ môc tiªu s¨n b¾t cña çc thî s¨n ë çc ®Þa ph−¬ng sèng trong vµ quanh çc khu b¶o tån. - MÆt kh¸c, sù cã mÆt hay v¾ng mÆt, sè l−îng çc loµi thó lín nhiÒu hay Ýt cã ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng cña sinh c¶nh v× chóng lu«n lµ nh÷ng sinh vËt tiªu thô cã nhu cÇu sö dông mét l−îng thøc ¨n lín. VÝ dô, nÕu mËt ®é voi ®¹t 0,12 con/km2 chóng sÏ g©y nh÷ng t¸c h¹i lín ®Õn rõng tre nøa ë S¬n La hoÆc rõng khép ë Easóp (§ç T−íc, 1990) hoÆc hæ mét ngµy tiªu thô 12-15 kg thÞt çc loµi thó mãng guèc, .... - Çc loµi thó lín th−êng cÇn mét kh«ng gian sèng réng h¬n çc loµi kh¸c trong khu b¶o tån nªn nÕu b¶o vÖ ®−îc çc loµi thó lín th× tÊt c¶ çc loµi ®éng vËt sèng trong cïng sinh c¶nh víi loµi thó lín còng sÏ ®−îc b¶o vÖ. V× vËy, gi¸m s¸t t×nh tr¹ng cña çc loµi thó lín th−êng ®−îc çc nhµ l·nh ®¹o cña çc khu b¶o tån quan t©m nh−ng viÖc ®iÒu tra çc çc loµi thó lín lµ rÊt khã kh¨n. ChÝnh vËy, ®iÒu cÇn quan t©m lµ çc th«ng tin vÒ sè l−îng çc loµi thó lín cã møc ®é chÝnh x¸c thÕ nµo, lµ sè liÖu thùc tÕ hay chØ lµ nh÷ng −íc l−îng hoÆc pháng ®o¸n.

Ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra gi¸m s¸t thó lín cã thÓ ®−îc b¾t ®Çu tõ viÖc ®iÒu tra sè loµi ®Õn viÖc x¸c ®Þnh mËt ®é cña çc loµi.

102

Chän loµi thó lín ®Ó gi¸m s¸t Th−êng çc khu b¶o tån cã nhiÒu loµi thó lín nh−ng do cã nhiÒu khã kh¨n (kh¶ n¨ng tµi chÝnh, nh©n lùc, thiÕt bÞ, ®Þa h×nh ®i l¹i khã kh¨n, ...) nªn kh«ng thÓ x©y dùng mét ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra gi¸m s¸t cho tÊt c¶ çc loµi. V× vËy, khi x©y dùng ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra gi¸m s¸t thó lín cÇn ph¶i chän mét sè loµi tiªu biÓu, nh÷ng loµi ®ã ®−îc gäi lµ nh÷ng loµi chñ ®¹o hay loµi chØ thÞ. Çch chän loµi chØ thÞ cã thÓ ®−îc tiÕn hµnh nh− sau: - Chän nh÷ng loµi thó dÔ quan s¸t. Kh«ng chän nh÷ng loµi Ýt xuÊt hiÖn n¬i trèng tr¶i hoÆc chØ xuÊt hiÖn n¬i trèng tr¶i vµo ®ªm khuya. - Chän loµi mµ sù hiÖn diÖn cña nã cã thÓ chØ thÞ tèt cho sù t¸c ®éng cña con ng−êi vµo khu b¶o tån (vÝ dô: r¸i ç cã thÓ chØ thÞ cho viÖc sö dông nguån n−íc sinh ho¹t cña con ng−êi khi sinh ho¹t trong rõng). - Kh«ng nªn chän çc loµi hiÕm hoÆc rÊt hiÕm v× nh÷ng loµi nh− vËy thuêng khã quan s¸t vµ chÝnh sù çc loµi hiÕm ®· lµm mÊt ®i vai trß chØ thÞ cña nã. Tuy nhiªn, çc loµi rÊt hiÕm th−êng ®−îc coi lµ yÕu tè −u tiªn ®Ó thiÕt lËp khu b¶o tån (vÝ dô tª gi¸c ë VQG Çt Tiªn, sao la ë VQG Vò Quang, voäc mòi hÕch ë KBTTN Nµ Hang, voäc ®Çu tr¾ng ë VQG Çt Bµ, ...), h¬n n÷a, chóng lµ nh÷ng loµi ®ang bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng nªn viÖc b¶o vÖ chóng lµ cùc kú quan träng. Th−êng ®èi víi nh÷ng loµi hiÕm, ng−êi ta x©y dùng mét ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra gi¸m s¸t riªng biÖt ®Ó bæ sung cho çc ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t çc loµi chØ thÞ nh−ng kh«ng dïng chóng ®Ó lµm loµi gi¸m s¸t. - Cã thÓ chän çc loµi ¨n chuyªn mµ kh«ng chän çc loµi thó ¨n nhiÒu lo¹i thøc ¨n vµ sèng ë nhiÒu d¹ng sinh c¶nh kh¸c nhau. QuÇn thÓ cña nh÷ng loµi thó ¨n nhiÒu lo¹i thøc ¨n th−êng kh«ng thay ®æi khi mét sinh c¶nh cña khu b¶o tån thay ®æi hay sù khan hiÕm cña mét nguån thøc ¨n. V× çc khu b¶o tån kh«ng gièng nhau nªn loµi chØ thÞ sÏ kh«ng gièng nhau. Do vËy, ®Ó chän loµi chØ thÞ, çc çn bé lµm c«ng t¸c ®iÒu tra gi¸m s¸t §DSH cÇn cã mét kho¶ng thêi gian nghiªn cøu, t×m hiÓu kü vµ chän ®−îc nh÷ng loµi chØ thÞ tèt. Chän ®−îc loµi chØ thÞ tèt sÏ lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh ®Õn kÕt qu¶ cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t.

Chän loµi gi¸m s¸t rÊt quan träng bëi v× thay ®æi loµi gi¸m s¸t ®ång nghÜa víi viÖc huû bá ¸c kÕt qu¶ ®iÒu tra gi¸m s¸t tr−íc ®©y vµ ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra gi¸m s¸t thó lín kh«ng cßn gi¸ trÞ ®èi víi viÖc x¸c ®Þnh xu thÕ cña quÇn thÓ theo thêi gian. Ph©n lo¹i vµ chän sinh c¶nh chÝnh ®Ó gi¸m s¸t thó lín Ph©n lo¹i çc sinh c¶nh cßn ®−îc gäi lµ khoanh khu vùc cña mét khu b¶o tån. Mét khu b¶o tån th−êng cã nhiÒu d¹ng sinh c¶nh kh¸c nhau vµ ng−êi ta th−êng nhãm çc sinh c¶nh gièng nhau vµo mét kiÓu. Sinh c¶nh chÝnh ®−îc chän ®Ó triÓn khai ho¹t ®éng ®iÒu tra gi¸m s¸t lµ khu vùc mµ ë ®ã çc ho¹t ®éng kiÕm ¨n vµ lµm tæ ®Î cña loµi gi¸m s¸t th−êng diÔn ra.

§µo V¨n TiÕn (1985) vµ çc nhµ nghiªn cøu ®éng vËt ®· chia n¬i sèng cña thó rõng ViÖt Nam thµnh çc lo¹i (çc d¹ng sinh c¶nh): rõng nói ®Êt, rõng nói ®¸ v«i, tr¶ng cá-c©y bôi, ®ång cá, ®ång ruéng b¶n lµng, thuû vùc (ao hå, khe suèi), rõng ngËp mÆn. Sinh c¶nh rõng th−êng ®−îc hiÓu lµ çc tr¹ng th¸i hay kiÓu rõng vµ ë ViÖt Nam ®−îc chia thµnh 14 kiÓu chÝnh (Th¸i V¨n Trõng, 1978). M« t¶ sinh c¶nh trong ®iÒu tra gi¸m s¸t thó rÊt quan träng. V× vËy, yªu cÇu m« t¶ sinh c¶nh ph¶i cô thÓ, chi tiÕt. Çc th«ng tin vÒ ®Þa h×nh, tr¹ng th¸i rõng, kÕt cÊu tÇng t¸n, çc loµi c©y gç lín, c©y chñ yÕu, dÊu vÕt çc ho¹t ®éng cña con ng−êi, hÖ thèng s«ng suèi vµ nguån n−íc cÇn ®−îc m« t¶ ®Çy ®ñ.

ViÖc ph©n chia çc d¹ng sinh c¶nh chÝnh cÇn ®−îc dùa vµo b¶n ®å ®Þa h×nh, b¶n ®å hiÖn tr¹ng tµi nguyªn rõng, b¶n ®å ph©n bè çc loµi ®éng thùc vËt quÝ hiÕm, vïng d©n c−, ... cña khu b¶o tån. X©y dùng mét b¶n ®å míi vµ chuyÓn t¶i çc th«ng tin vÒ çc kiÓu/tr¹ng th¸i rõng, ph©n bè çc loµi ®éng thùc vËt quÝ hiÕm, vïng d©n c− (tõ luËn chøng kinh tÕ kü thuËt hoÆc dù ¸n ®Çu t− khu b¶o tån vµ míi ghi nhËn ®−îc sau khi lËp dù ¸n khu b¶o tån). Çc th«ng tin nµy kh«ng chØ bao gåm vÞ trÝ cña çc sinh c¶nh chÝnh mµ c¶ sù cã mÆt cña çc loµi quan träng vµ nh÷ng n¬i ®ang bÞ ®e do¹ nhÊt. Çc d¹ng sinh c¶nh n¬i cã nh÷ng loµi ®Æc h÷u, quÝ

103

hiÕm, loµi chØ thÞ hoÆc quan träng sÏ ®−îc chän ®Ó ®iÒu tra gi¸m s¸t. §¸nh dÊu theo thø tù −u tiªn çc d¹ng sinh c¶nh. B¶n ®å cµng chi tiÕt th× viÖc chän sinh c¶nh gi¸m s¸t cµng thuËn lîi. Çc cuéc kh¶o s¸t gièng nhau cÇn ph¶i tiÕn hµnh ®éc lËp ë nh÷ng vÞ trÝ ®−îc chän ngÉu nhiªn t¹i mét d¹ng sinh c¶nh, sau ®ã tæng hîp çc kÕt qu¶ ®iÒu tra ®−îc ë mçi d¹ng sinh c¶nh ®Ó cã mét kÕt qu¶ kiÓm kª chung vµ biÕt ®−îc çc h−íng biÕn ®æi cña quÇn thÓ hoÆc thËm chÝ çc sè liÖu vÒ mËt ®é quÇn thÓ cho toµn khu b¶o tån. LËp tuyÕn ®iÒu tra Sau khi chän loµi vµ sinh c¶nh gi¸m s¸t th× lËp tuyÕn ®iÒu tra. LËp tuyÕn ®iÒu tra cho ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t lµ rÊt quan träng, cã ¶nh h−ëng quyÕt ®Þnh ®Õn kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng ®iÒu tra gi¸m s¸t. V× vËy, viÖc lËp tuyÕn ph¶i ®−îc nghiªn cøu cÈn thËn. Dùa trªn sù ph©n chia çc d¹ng sinh c¶nh chÝnh, trªn c¬ së nguån kinh phÝ cã ®−îc, c¨n cø ho¹t ®éng cña loµi gi¸m s¸t, cÇn x¸c ®Þnh vÞ trÝ vµ ®Þa ®iÓm lËp tuyÕn. Khi lËp tuyÕn ®iÒu tra cÇn l−u ý: - Çc tuyÕn ®iÒu tra ph¶i ®−îc lËp ë nh÷ng n¬i dÔ dµng tiÕp cËn, dÔ nhËn biÕt sau nhiÒu th¸ng vµ nhiÒu n¨m. - Çc tuyÕn ®iÒu tra cã thÓ çch ®Òu hoÆc kh«ng çch ®Òu vµ çch xa nhau. Cã thÓ lµ nh÷ng ®−êng th¼ng vµ cã h−íng bÊt kú nh−ng kh«ng giao nhau. - §Çu tuyÕn ph¶i ®−îc ®¸nh dÊu b»ng çc vËt liÖu kh«ng bÞ phai mê do m−a giã sau nhiÒu n¨m nh− viÕt s¬n lªn th©n c©y hoÆc hßn ®¸ lín (nÕu cã), cét b¨ng nilon ®á lªn cµnh c©y, .... - Trªn tuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t, cÇn ®¸nh dÊu chia ®o¹n theo cù ly 100 m ®Ó phôc vô çc ho¹t ®éng gi¸m s¸t kh¸c sau nµy nh− lËp tuyÕn cÊp II, tuyÕn cÊp III. NÕu tuyÕn ®i qua nhiÒu d¹ng sinh c¶nh kh¸c nhau th× ë mçi d¹ng sinh c¶nh cÇn x¸c ®Þnh vµ c¾m dÊu mèc cho sinh c¶nh ®ã. Mçi sinh c¶nh ®−îc coi lµ mét cung ®o¹n. - T¹i çc ®iÓm ®Çu vµ cuèi mçi tuyÕn, mçi cung ®o¹n, ph¶i cã phiÕu ®¸nh dÊu tuyÕn vµ cung ®o¹n. Çc th«ng tin cña phiÕu ®¸nh dÊu tuyÕn vµ cung ®o¹n tu©n thñ nguyªn t¾c chung. Çc ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸m s¸t quÇn thÓ thó lín Cã 2 ph−¬ng ph¸p chñ yÕu trong ®iÒu tra gi¸m s¸t quÇn thÓ thó lín ®ang ®−îc ¸p dông lµ kiÓm kª sè loµi vµ x¸c ®Þnh xu h−íng biÕn ®æi cña quÇn thÓ. Tuú thuéc vµo yªu cÇu ®Æt ra, çc ph−¬ng ph¸p nµy ®−îc thiÕt kÕ rÊt kh¸c nhau vÒ ®é phøc t¹p vµ tÝnh kh¶ thi. Ph−¬ng ph¸p kiÓm kª sè loµi t−¬ng ®èi dÔ thùc hiÖn nh−ng l¹i kh«ng cung cÊp çc sè liÖu vÒ t×nh tr¹ng cña quÇn thÓ. TÝnh to¸n chØ sè cña quÇn thÓ tuy cã phøc t¹p, tèn nhiÒu thêi gian vµ kinh phÝ nh−ng l¹i cung cÊp çc sè th«ng tin c¬ b¶n vÒ hiÖn tr¹ng, xu thÕ biÕn ®æi cña quÇn thÓ vµ ®©y lµ c¬ së quan träng cho viÖc ®Ò xuÊt vµ quyÕt ®Þnh çc gi¶i ph¸p qu¶n lý hiÖu qu¶. 1. KiÓm kª loµi

KiÓm kª loµi lµ c«ng viÖc cÇn ph¶i tiÕn hµnh ®Çu tiªn v× th«ng tin vÒ sù cã mÆt cña çc loµi thó lín ë nhiÒu khu b¶o tån kh«ng nh÷ng l¹c hËu theo thêi gian mµ cßn thiÕu chÝnh x¸c. Mét thùc tÕ hiÖn nay lµ hÇu hÕt çc loµi thó lín ë mét sè khu b¶o tån chØ cßn lµ h×nh ¶nh trong ký øc cña nhiÒu ng−êi vµ tªn chóng cßn l−u l¹i trong danh lôc.

KiÓm kª loµi cã thÓ b¾t ®Çu theo mét sè ph−¬ng ph¸p sau: - Tæng hîp çc tµi liÖu hiÖn cã: §äc vµ ch¾t läc th«ng tin vÒ thó lín trong b¸o ço vÒ t×nh h×nh qu¶n lý b¶o vÖ rõng, vÒ s¨n b¾t, vËn chuyÓn l©m s¶n (®Æc biÖt lµ bu«n b¸n ®éng vËt hoang d·), çc s¸ch chuyªn kh¶o, çc b¸o ço khoa häc ®· c«ng bè, çc bé s−u tËp mÉu vËt cã liªn quan ®Õn khu b¶o tån. LËp mét danh lôc b−íc ®Çu vÒ tæ thµnh loµi çc loµi thó lín cña khu b¶o tån dùa trªn çc nguån th«ng tin thu ®−îc vµ danh lôc loµi nµy sÏ ®−îc bæ sung vµ cËp nhËt th«ng tin b»ng çc ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra tiÕp theo. - Pháng vÊn d©n ®Þa ph−¬ng: Pháng vÊn nh÷ng ng−êi d©n sèng trong hoÆc quanh khu b¶o tån (®Æc biÖt lµ thî s¨n). Chän läc vµ ghi chÐp cÈn thËn çc th«ng tin quan träng vµ cã tÝnh thùc tÕ, kÓ c¶ sè l−îng ç thÓ tr−íc ®©y vµ hiÖn nay cña çc loµi nÕu th«ng tin ®ã ®¸ng tin cËy. TiÕn hµnh ph©n cÊp ®é phong phó theo çc møc ®¬n gi¶n gåm: Loµi th−êng gÆp, loµi cã gÆp, loµi hiÕm gÆp hoÆc kh«ng gÆp. Møc ®é chÝnh x¸c cña kÕt qu¶ pháng vÊn thî s¨n hay d©n ®Þa ph−¬ng phô thuéc vµo kü n¨ng pháng vÊn vµ th¸i ®é øng xö cña ng−êi pháng vÊn. Trong tr−êng hîp loµi ®iÒu tra qu¸ hiÕm (vÝ dô bß x¸m, hæ,...) th× çch tèt nhÊt cã thÓ ¸p dông lµ ph¸t phiÕu ®iÒu tra thî s¨n víi hÖ thèng c©u hái më.

104

- Quan s¸t çc vòng n−íc, çc ®iÓm muèi: Vòng n−íc vµ çc ®iÓm cã muèi kho¸ng lµ n¬i mµ nhiÒu loµi thó lín (®Æc biÖt lµ thó mãng guèc vµ thó ¨n thÞt) hay lui tíi ®Ó uèng n−íc vµ ¨n muèi. Nh÷ng sè liÖu quan s¸t nµy kh«ng chØ cung cÊp çc th«ng tin vÒ sè l−îng çc loµi hiÖn cã trong khu b¶o tån mµ cã thÓ cho biÕt c¶ mét sè chØ tiªu s¬ bé vÒ møc ®é phong phó cña quÇn thÓ loµi. Tuy nhiªn, nh÷ng vòng n−íc vµ ®iÓm muèi chØ hÊp dÉn çc loµi thó lín vµo nh÷ng mïa nhÊt ®Þnh trong n¨m hoÆc thËm chÝ trong ngµy. Kh«ng nªn tÝnh sè l−îng quÇn thÓ vµ xu thÕ biÕn ®æi cña quÇn thÓ dùa trªn çc sè liÖu quan s¸t t¹i çc vòng n−íc vµ ®iÓm muèi. 2. X¸c ®Þnh xu h−íng biÕn ®æi cña quÇn thÓ Xu h−íng biÕn ®æi cña quÇn thÓ th−êng ®−îc biÓu hiÖn trªn nhiÒu khÝa c¹nh nh−ng quan träng nhÊt lµ sè l−îng ç thÓ hay cßn gäi lµ chØ sè cña quÇn thÓ ®ã. Sè l−îng t−¬ng ®èi cña quÇn thÓ mét loµi ë mét vïng vµ trong mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh lµ chØ sè quan träng nhÊt. Çc chØ sè quÇn thÓ vÒ sè l−îng ç thÓ thu thËp ®−îc b»ng mét ph−¬ng ph¸p gièng nhau nh−ng qua nhiÒu thêi kú liªn tiÕp nhau sÏ cho thÊy xu h−íng biÕn ®æi (ph¸t triÓn hoÆc suy gi¶m) cña quÇn thÓ. Cã thÓ x¸c ®Þnh chØ sè quÇn thÓ b»ng ba çch: - Quan s¸t t¹i mét ®iÓm: Çc vòng n−íc, ®iÓm muèi hoÆc mét sè khu vùc lu«n hÊp dÉn nhiÒu loµi thó lín lui tíi, ®ã lµ çc ®iÓm quan s¸t tèt nhÊt ®Ó x¸c ®Þnh chØ sè phong phó quÇn thÓ çc loµi. Tuy nhiªn, çc ho¹t ®éng quan s¸t ë çc ®iÓm nµy ph¶i ®−îc thùc hiÖn theo mét quy tr×nh thèng nhÊt lµ: quan s¸t suèt c¶ giê hoÆc suèt ngµy vµ ph¶i ®−îc lÆp l¹i 3-5 lÇn trong mïa x¸c ®Þnh. NhiÒu lÇn quan s¸t nh− vËy sÏ cho thÊy sù thay ®æi theo ngµy, theo mïa vµ t×nh h×nh sö dông çc vòng n−íc, çc ®iÓm muèi cña çc loµi kh¸c nhau. §Ó cã kÕt qu¶ tèt, ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra gi¸m s¸t ph¶i bè trÝ khoa häc vÒ nh©n lùc, thêi gian vµ vÞ trÝ quan s¸t. Ghi chÐp cÈn thËn çc th«ng tin vÒ loµi nh− thêi gian ®Õn, sè l−îng ç thÓ, giíi tÝnh vµ tuæi −íc tÝnh. Th«ng tin vÒ çc ho¹t ®éng cña con vËt diÔn ra ë vòng n−íc còng cÇn ®−îc ghi chÐp. - Theo çc ®−êng ®i bé: Çc ®−êng ®i bé mµ tr−íc ®©y th−êng ®−îc ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng ®i vµo rõng thu h¸i l©m s¶n cã thÓ ®−îc dïng lµm tuyÕn quan s¸t møc ®é phong phó cña çc loµi thó lín vµo c¶ ban ngµy vµ ban ®ªm (ph−¬ng ph¸p soi ®Ìn). Sè liÖu vÒ sè l−îng thó quan s¸t ®−îc däc theo ®−êng ®i sÏ cho ta nh÷ng th«ng tin vÒ sù cã mÆt cña çc loµi trong khu b¶o tån vµ tÇn sè xuÊt hiÖn cña chóng. NÕu thùc hiÖn theo mét ph−¬ng ph¸p nghiªm ngÆt vµ thêi gian thèng nhÊt th× çc sè liÖu sÏ cho thÊy xu thÕ biÕn ®æi cña quÇn thÓ theo thêi gian. §iÒu tra thó lín theo ®−êng ®i lµ mét ph−¬ng ph¸p dÔ lµm, rÎ tiÒn vµ yªu cÇu Ýt nh©n lùc, h¬n n÷a, nã cã thÓ kÕt hîp víi lÞch tuÇn tra cña çc kiÓm l©m viªn trong khu b¶o tån. Tuy nhiªn, kÕt qu¶ cña ph−¬ng ph¸p quan s¸t theo tuyÕn ®i bé phô thuéc vµo çc yÕu tè sau:

+ Kinh nghiÖm, kü n¨ng quan s¸t vµ mét vµi tËp qu¸n (nãi chuyÖn, hót thuèc, ...) cña ng−êi ®iÒu tra

+ Sè l−îng ng−êi qua l¹i trªn tuyÕn ®−êng trong çc thêi ®iÓm quan s¸t, ®Æc biÖt lµ sè l−îng du kh¸ch trong mïa du lÞch

+ Thêi tiÕt tr−íc vµ trong ngµy quan s¸t (m−a, s−¬ng mï, rÐt, ...). - Theo sè b·i ph©n: Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra thó lín qua ph©n cña chóng th¶i ra cã mét sè −u ®iÓm lµ kh«ng cÇn gÆp trùc tiÕp con vËt, chØ cÇn ph¸t hiÖn ph©n cña chóng vµ cã thÓ tiÕn hµnh bÊt cø lóc nµo. §iÓm khã nhÊt lµ nhËn biÕt chÝnh x¸c ph©n cña loµi vµ tõ sè b·i ph©n suy ra sè l−îng ç thÓ cña quÇn thÓ loµi ®ã.

TuyÕn cÊp II TuyÕn cÊp III

TuyÕn cÊp I 0 0 0 200 m 200 m

S¬ ®å tuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t thó lín theo sè b·i ph©n

105

§Ó thùc hiÖn ®−îc ph−¬ng ph¸p quan s¸t theo sè l−îng b·i ph©n, cÇn chuÈn bÞ tr−íc nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n lµ x©y dùng mét bé s−u tËp ph©n mÉu cña çc loµi. Bé s−u tËp ph©n mÉu gióp ng−êi ®iÒu tra nhËn diÖn dÔ dµng ph©n cña loµi, thêi gian ®−îc th¶i ra, cô thÓ:

+ Ph©n míi (1 tuÇn) lµ ph©n cßn −ít, nhít tr¬n + Ph©n trung b×nh (tõ 1 tuÇn ®Õn 3 th¸ng), ph©n kh« nh−ng bªn trong cßn ch¾c vµ

nguyªn vÑn + Ph©n cò (tõ 3 th¸ng ®Õn 1 n¨m) lµ nh÷ng b·i ph©n ®· kh«, bªn trong ®· bÞ ph©n huû. NhËn biÕt chÝnh x¸c ph©n cña loµi vµ x¸c ®Þnh ®−îc thêi gian mµ con vËt ®· th¶i ra.

Ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh chØ sè quÇn thÓ theo sè b·i ph©n ®−îc thùc hiÖn nh− sau: + LËp tuyÕn quan s¸t cÊp I, mçi tuyÕn dµi 1 km vµ ®¹i diÖn cho mçi kiÓu sinh c¶nh

trong khu b¶o tån. Däc theo tuyÕn cÊp I, ë kho¶ng çch 200 m lËp çc tuyÕn cÊp II trong 1 kiÓu sinh c¶nh vµ trªn mçi tuyÕn cÊp II, ë kho¶ng çch 50 m lËp çc tuyÕn cÊp III.

+ §i däc çc tuyÕn cÊp III vµ ®Õm sè l−îng b·i ph©n n»m trong ph¹m vi 1 mÐt vÒ mçi bªn tuyÕn (2 mÐt cho c¶ hai bªn tuyÕn). ChiÒu dµi tuyÕn cÊp III tuú thuéc vµo sè l−îng b·i ph©n gÆp hai bªn tuyÕn. NÕu cã d−íi 60% sè tuyÕn cÊp III dµi 25 m cã tõ 1 b·i ph©n trë lªn th× cÇn t¨ng chiÒu dµi tuyÕn cÊp III lªn 50m.

+ TÝnh sè b·i ph©n ë mçi tuyÕn cÊp II vµ tæng sè b·i ph©n cña çc tuyÕn cÊp II theo tõng sinh c¶nh vµ tÝnh tæng diÖn tÝch khu vùc ®Õm ph©n. MËt ®é çc b·i ph©n ®−îc tÝnh b»ng çch chia tæng sè b·i ph©n cho diÖn tÝch khu vùc ®Õm hoÆc chia cho diÖn tÝch sinh c¶nh.

Ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh chØ sè quÇn thÓ theo sè b·i ph©n dÔ thùc hiÖn nh−ng cã nhiÒu yÕu tè kh¸ch quan ¶nh h−ëng ®Õn kÕt qu¶ ®iÒu tra nh−: tÇn sè th¶i ph©n cña mét loµi, thËm chÝ 1 ç thÓ cña 1 loµi cã thÓ kh¸c nhau; sè l−îng ph©n th¶i ra kh¸c nhau ë çc sinh c¶nh, çc mïa, nguån thøc ¨n vµ n−íc uèng.

MÉu biÓu ghi sè liÖu ®iÒu tra sè b·i ph©n Vïng ®iÒu tra: .................................................................................. Ngµy ®iÒu tra .... / .... / ........ §Þa ®iÓm tuyÕn cÊp I: .......................................................................................................................

Sinh c¶nh TuyÕn cÊp

II

TuyÕn ®iÒu tra cÊp III

Loµi 1 Sè b·i ph©n



Loµi n Sè b·i ph©n

M« t¶ sinh c¶nh

A 1 A 2 A 3 B 1 B 2 B 3 C 1

..... ...

TÝnh mËt ®é quÇn thÓ theo tuyÕn X¸c ®Þnh mËt ®é quÇn thÓ theo tuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t lµ chØ sè quan träng nhÊt ®Ó x¸c ®Þnh xu thÕ biÕn ®æi cña quÇn thÓ. Tuy nhiªn, ®Ó ®Õm çc loµi thó lín gÆp trªn tuyÕn nh»m phôc vô yªu cÇu tÝnh mËt ®é quÇn thÓ cña chóng trong thùc tÕ hiÖn nay lµ ®iÒu khã thùc hiÖn khi sè l−îng ç thÓ cña loµi cÇn tÝnh cßn qu¸ Ýt. NÕu ë nh÷ng khu b¶o tån mµ kh¶ n¨ng gÆp ®−îc tõ 40 ç thÓ cña mét loµi thó lín trë lªn hoÆc cña mét nhãm nhá, th× ph−¬ng ph¸p tÝnh theo tuyÕn lµ ph−¬ng ph¸p tèt. §Ó tr¸nh nh÷ng sai sè cã thÓ m¾c ph¶i ®èi víi ph−¬ng ph¸p tÝnh theo tuyÕn cÇn l−u ý: - Çc tuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t ph¶i çch xa nhau (1-2 km tuú t×nh h×nh thùc b×) ®Ó tr¸nh kh¶ n¨ng 1 con vËt ®−îc b¾t gÆp 2 lÇn (do chóng ®i vßng quanh). - TÝnh kh¸ch quan cña sè liÖu ghi nhËn ®−îc. - TÝnh ®ång nhÊt cña ngo¹i c¶nh trong thêi gian quan s¸t (m−a, n¾ng, rÐt...). - TÝnh nhót nh¸t cña çc con vËt. - Sù nhanh nhÑn, kü n¨ng vµ kinh nghiÖm cña quan s¸t viªn.

106

Ph©n tÝch çc kÕt qu¶ ®iÒu tra thó lín theo tuyÕn - TÝnh mËt ®é (sè l−îng) thó lín ghi nhËn ®−îc trªn tuyÕn - ChuyÓn t¶i th«ng tin vª mËt ®é (sè l−îng) quÇn thÓ lªn biÓu ®å

- So s¸nh mËt ®é cña quÇn thÓ víi çc lÇn gi¸m s¸t tr−íc ®Ó xÐt xu thÕ biÕn ®æi cña quÇn thÓ - T×m çc nguyªn nh©n vµ lËp thø tù møc ®é ¶nh h−ëng, møc ®é nguy hiÓm cña çc nguyªn nh©n ®ã, ®Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p qu¶n lý.7.1.2.2. Gi¸m s¸t çc quÇn thÓ thó nhá Thó nhá nhiÒu lóc rÊt nh¹y c¶m víi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng, v× vËy møc ®é phong phó vÒ sè loµi vµ sè l−îng ç thÓ cña çc loµi cã thÓ thÊy ®−îc diÔn biÕn cña m«i tr−êng. MÆt kh¸c, nhiÒu loµi thó nhá cßn lµ nguån thøc ¨n cña çc loµi thó lín, v× vËy, ë møc ®é nµo ®ã chóng cã thÓ lµ vËt chØ thÞ t×nh tr¹ng cña çc loµi thó lín. Mét sè loµi thó nhá cßn cã thÓ lµ loµi cã h¹i chÝnh cho çc khu n«ng nghiÖp xung quanh, hoÆc çc loµi kh¸c trong khu b¶o tån. V× vËy, çc th«ng tin vÒ thó nhá sÏ cho biÕt nh÷ng mèi ®e do¹ tiÒm tµng cña chóng ®èi víi khu b¶o tån hoÆc çc loµi kh¸c trong ®ã. §iÒu tra gi¸m s¸t thó nhá th−êng ®¬n gi¶n h¬n so víi thó lín vµ cã thÓ thùc hiÖn theo çc ph−¬ng ph¸p sau: 1. BÉy b¾t kiÓm kª BÉy b¾t (b»ng bÉy lång sËp) lµ ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra hiÖu qu¶ nhÊt ®èi víi çc loµi thó nhá khã quan s¸t. MÆt kh¸c, bÉy b¾t cßn cho phÐp ®¸nh dÊu çc ç thÓ vµ thu thËp çc th«ng tin vÒ t×nh tr¹ng sinh s¶n cña quÇn thÓ loµi vµ qua t×nh tr¹ng nµy sÏ biÕt râ h¬n vÒ t×nh tr¹ng cña quÇn thÓ trong khu b¶o tån. HiÖu qu¶ bÉy b¾t phô thuéc vµo ®é lín loµi ®iÒu tra, vµo kiÓu sinh c¶nh n¬i ®Æt bÉy. Çc loµi nhá kh«ng thÓ bÉy b¾t ®−îc b»ng l−íi cã thÓ b¾t chóng b»ng bÉy hè. NÕu chØ muèn biÕt nh÷ng loµi nµo cã mÆt trong KBT th× viÖc ®Æt bÉy t−¬ng ®èi dÔ dµng vµ ®−îc gäi lµ kiÓm kª. Ng−îc l¹i, nÕu muèn biÕt ®é phong phó cña çc loµi kh¸c nhau trong khu b¶o tån vµ sù biÕn ®éng vÒ sè l−îng cña chóng qua çc n¨m th× viÖc ®Æt bÉy phøc t¹p h¬n. Ph−¬ng ph¸p bÉy b¾t kiÓm kª ®−îc tiÕn hµnh nh− sau: - Trªn çc tuyÕn cÊp II, t¹i çc kho¶ng çch 50 mÐt, ®Æt 2 bÉy. N¬i ®Æt bÉy ®−îc ®¸nh dÊu râ rµng vµ ghi chÐp cô thÓ çc th«ng tin quan träng nh− ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh, ®Æc ®iÓm sinh c¶nh (hay kiÓu rõng), dÊu hiÖu vÒ sù t¸c ®éng cña con ng−êi, ... VÞ trÝ ®Æt bÉy tèt nhÊt trong rõng lµ n¬i b»ng ph¼ng, quanh çc gèc c©y hoÆc däc theo ch©n t¶ng ®¸. Trªn çc sinh c¶nh tr¶ng cá c©y bôi, çc loµi gÆm nhÊm th−êng ®i theo mét lèi mßn vµ ®ã lµ nh÷ng ®iÓm ®Æt bÉy tèt. - Khi sinh c¶nh thay ®æi, cÇn chän n¬i thÝch hîp ®Ó ®Æt bÉy míi cho dï cù li ch−a ®¸p øng yªu cÇu ®Æt ra (cã thÓ d−íi 50 mÐt). - Sè bÉy ë mçi sinh c¶nh ph¶i b»ng nhau.

BÉy sè 1 BÉy sè 2 TuyÕn cÊp II

1

2

TuyÕn cÊp I BÉy sè 3 BÉy sè 4

3

4

S¬ ®å giíi thiÖu çch ®Æt bÉy kiÓm kª NÕu thùc hiÖn theo ph−¬ng ph¸p trªn, cïng sè bÉy, cïng thêi gian, cïng ®Þa ®iÓm vµ thùc hiÖn hµng n¨m th× çc kÕt qu¶ ®ã sÏ cho biÕt nh÷ng th«ng tin vÒ biÕn ®æi tæ thµnh çc loµi thó nhá trªn mét sinh c¶nh trong khu b¶o tån.

107

2. Gi¸m s¸t xu h−íng cña quÇn thÓ

50 m 100 m 150 m 200 m TuyÕn cÊp I BÉy sè 1 BÉy sè 2 BÉy sè 3

S¬ ®å giíi thiÖu çch ®Æt bÉy çch ®Òu §Ó gi¸m s¸t xu h−íng biÕn ®æi cña quÇn thÓ thó nhá trong khu b¶o tån th× th«ng tin

cÇn biÕt lµ mËt ®é (sè l−îng) cña çc quÇn thÓ ®ã. Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p tiÕn hµnh gi¸m s¸t xu h−íng biÕn ®éng çc quÇn thÓ thó nhá: - §Æt bÉy gièng çch ®Æt bÉy b¾t kiÓm kª - Cã thÓ thiÕt kÕ ®¬n gi¶n h¬n b»ng çch ®Æt çc bÉy çch ®Òu nhau (50, 100, 150, 200, 250, ... m) däc theo tuyÕn cÊp I. - §Æt bÉy ®èi xøng ë çc kho¶ng çch 50, 100, 150, 200 mÐt: bÉy th−êng ®−îc ®Æt ë t©m cuèi mçi tuyÕn cÊp II çch tuyÕn cÊp I kho¶ng 11,2 m (dïng cù ly nµy ®Ó phôc vô çc néi dung gi¸m s¸t kh¸c) theo s¬ ®å: BÉy sè 1 BÉy sè 3 BÉy sè 5 TuyÕn cÊp II ~ 11,2 m TuyÕn cÊp I 50 m 100 m 150 m ~ 11,2 m BÉy sè 2 BÉy sè 4 BÉy sè 6 S¬ ®å giíi thiÖu çch ®Æt bÉy ®èi xøng

KiÓm tra vµ xö lý con vËt sa bÉy

BÉy thó nhá cÇn ®−îc kiÓm tra th−êng xuyªn sau 12 giê. Çch xö lý con vËt khi bÉy ®−îc nh− sau: - Dïng tói v¶i bÞt cöa bÉy, më cöa vµ xãc cho con vËt r¬i tõ bÉy xuèng tói v¶i. Tóm chÆt lÊy g¸y con vËt tõ phÝa ngoµi tói v¶i (chó ý phßng con vËt cµo hoÆc c¾n vµo tay). CÈn thËn lén tói v¶i ra ®Ó b¾t vµ tóm chÆt vµo da phÝa s¸u g¸y con vËt. - X¸c ®Þmh loµi (Sö dông kho¸ ®Þnh lo¹i hoÆc çc tµi liÖu kh¸c) vµ m« t¶ mµu s¾c chi tiÕt trªn çc phÇn c¬ thÓ con vËt. - X¸c ®Þnh giíi tÝnh cña con vËt (xem c¬ quan sinh dôc ngoµi). - X¸c ®Þnh tuæi theo giai ®o¹n: con non, b¸n tr−ëng thµnh vµ tr−ëng thµnh. Con tr−ëng thµnh vµ con non th−êng cã mÇu l«ng kh¸c nhau. - T×nh tr¹ng sinh s¶n (cã/kh«ng/®ang sinh s¶n) dùa trªn çc c¬ quan sinh s¶n nh− vó hoÆc lç sinh dôc ë con çi hoÆc ®«i khi cã thÓ sê thÊy con non nÕu n¾n nhÑ lªn bông con mÑ hoÆc kÝch th−íc tinh hoµn (®«i khi ph¶i vuèt nhÑ bông con vËt tinh hoµn míi xuÊt hiÖn) nÕu lµ con ®ùc. Tinh hoµn th−êng lín h¬n vµo mïa sinh s¶n. - X¸c ®Þnh träng l−îng con vËt (c©n). - §¸nh dÊu con vËt vµ th¶ l¹i n¬i nã bÞ b¾t. Cã nhiÒu çch ®¸nh dÊu con vËt: NÕu con nÆng d−íi 100g, cã thÓ ®¸nh dÊu b»ng çch dïng kÐo c¾t mét ngãn ch©n cña chóng, nÕu con vËt n¨ng trªn 100g th× çch ®¸nh dÊu tèt nhÊt lµ bÊm lç tai, s¬n lªn l«ng (nÕu ®iÒu tra gi¸m s¸t trong mét thêi gian ng¾n).

108

Tæng hîp kÕt qu¶ thu ®−îc Sè liÖu thu thËp ®−îc cña çc lÇn ®iÒu tra gi¸m s¸t

KiÓu sinh c¶nh A B C ... Sè ®iÓm ®Æt bÉy Sè bÉy ®Æt ë mçi ®iÓm Sè ngµy cµi bÉy 1. Loµi Sè ç thÓ b¾t lÇn mét Sè ç thÓ b¾t l¹i lÇn n 2. Loµi,…

7.1.3. X©y dùng b¶n ®å ®iÒu tra gi¸m s¸t thó vµ viÕt b¸o ço ChuyÓn t¶i th«ng tin quan s¸t vµo b¶n ®å §Ó x¸c ®Þnh l·nh thæ cña loµi th× viÖc x©y dùng b¶n ®å çc ®iÓm gÆp loµi kh«ng chØ cã mét ý nghÜa quan träng trùc quan mµ cßn cung cÊp nh÷ng th«ng tin h÷u Ých ®èi víi viÖc −íc l−îng mËt ®é quÇn thÓ. §©y lµ thÓ lo¹i c«ng viÖc cÇn nhiÒu ®Çu t− c¶ trªn thùc ®Þa lÉn c¶ nh÷ng ho¹t ®éng ph©n tÝch sau ®ã, v× vËy, b¶n ®å ho¸ th−êng chØ sö dông ®èi víi nh÷ng nghiªn cøu chuyªn ®Ò ®èi víi çc loµi hiÕm hoÆc x¸c ®Þnh mËt ®é chóng trong khu b¶o tån. MÆt kh¸c, b¶n ®å ho¸ th«ng tin ghi nhËn thùc ®Þa sÏ cho thÊy sinh c¶nh −a thÝch cña loµi. B¶n ®å ho¸ th«ng tin thùc ®Þa ®−îc tiÕn hµnh theo çc b−íc sau: - VÏ mét b¶n ®å kh¸c (gäi lµ b¶n sao) cïng çc ®Æc ®iÓm vÒ ®Þa h×nh, hiÖn tr¹ng rõng vµ çc th«ng tin vÒ ph©n bè çc loµi ®éng thùc vËt quÝ hiÕm, th−êng gÆp ®· cã. Yªu cÇu quan träng ®èi víi b¶n sao lµ cÇn ®é chÝnh x¸c, ®é chÝnh x¸c cµng cao cµng gi¶m thiÓu ®−îc nh÷ng sai sè th«ng tin - X¸c ®Þnh vµ vÏ s¬ ®å tuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t, vÞ trÝ ®Æt bÉy, vÞ trÝ « mÉu - ChuyÓn t¶i çc sè liÖu ghi nhËn ®−îc ngoµi thùc ®Þa cña tõng loµi vµo b¶n sao theo mét qui ®Þnh thèng nhÊt. VÝ dô, sè liÖu quan s¸t lÇn 1 ®−îc ®¸nh dÊu A, sè liÖu quan s¸t lÇn 2 lµ B, .... - Khoanh vÏ vïng ghi nhËn loµi trªn « vu«ng cña b¶n ®å - Khoanh vÏ sinh c¶nh sèng cña loµi - Sinh c¶nh nµo cã tÇn sè xuÊt hiÖn cña loµi nhiÒu nhÊt, ®ã chÝnh lµ sinh c¶nh −a thÝch. ViÕt b¸o ço ®iÒu tra gi¸m s¸t thó

B¸o ço gióp Ban qu¶n lý khu b¶o tån thÊy ®−îc hiÖn tr¹ng vµ nh÷ng ®Ò xuÊt mang tÝnh kü thuËt nh»m qu¶n lý hiÖu qu¶ tµi nguyªn thó rõng ë ®Þa bµn m×nh chÞu tr¸ch nhiÖm. Nh÷ng néi dung chuyªn m«n quan träng cña mét b¸o ço ®iÒu tra gi¸m s¸t thó rõng gåm: - §Æc ®iÓm khu hÖ thó cña khu b¶o tån:

+ Tæ thµnh loµi + §Æc ®iÓm ph©n bè trong çc d¹ng sinh c¶nh

+ Tr÷ l−îng/MËt ®é quÇn thÓ çc loµi - KÕt qu¶ gi¸m s¸t thó:

+ Sù biÕn ®æi quÇn thªv çc loµi trong çc sinh c¶nh theo thêi gian + Nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù biÕn ®æi

- §Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p qu¶n lý: gi¶i ph¸p kü thuËt, hµnh chÝnh vµ gi¶i ph¸p kinh tÕ 7.1.4. Thu thËp xö lý vµ vµ b¶o qu¶n mÉu thó MÉu vËt thó

Cã rÊt nhiÒu ph−¬ng ph¸p xö lý vµ b¶o qu¶n mÉu vËt tuú theo môc ®Ých sö dông. Çc lo¹i mÉu vËt ®−îc xö lý, b¶o qu¶n ngoµi môc ®Ých chÝnh lµ l−u gi÷ phôc vô nghiªn cøu khoa häc, mét sè lo¹i cßn ®Ó tr−ng bµy vµ trang hoµng. Cã mét sè lo¹i mÉu vËt nh− sau: - MÉu nhåi ®øng (biÓu hiÖn mét t− thÕ cña con thó khi ®ang sèng): §−îc nhåi tõ da con thó nguyªn b¶n, ®ßi hái kü thuËt nhåi mÉu cao, ho¸ chÊt phøc t¹p vµ th−êng ®−îc th−c hiÖn bëi çc nhµ chuyªn m«n, çc nghÖ nh©n. - MÉu nhåi n»m: Còng ®−îc nhåi tõ da thó nh−ng kü thuËt ®¬n gi¶n h¬n. Nh÷ng mÉu thó nhá chØ cÇn ho¸ chÊt ®¬n gi¶n ®Ó b¶o qu¶n da. - MÉu da, x−¬ng kh«: cã thÓ lµ hép sä, hoÆc tÊt c¶ ®Ó dùng thµnh bé x−¬ng con thó.

109

- MÉu ng©m chñ yÕu dïng cho nghiªn cøu vµ cã thÓ lµ ng©m c¶ con (thó nhá), mét vµi lo¹i x−¬ng vµ chñ yÕu lµ çc m« hoÆc néi quan thó (d¹ dµy, n·o,...). Mét sè ho¸ chÊt, dung dÞch vµ thao t¸c c¬ b¶n lµm mÉu vËt: Çc ho¸ chÊt cÇn thiÕt

Cån tuyÖt ®èi 96%, formaldehyde 36%, phÌn chua, axÝt acetic, axÝt picric, potasium bicarbonat, clorua natri, tetraborat natri hydrad (Na2B4 O 7.24 H 2O), asen oxyt (trioxyt asenic As2O3), long n·o (tinh thÓ hoÆc bét). Dông cô vµ vËt liÖu - B¬m vµ kim tiªm (nªn dïng b¬m tiªm thó y b»ng nhùa cøng, vá kim lo¹i víi çc cì kim kh¸c nhau), bé ®å mæ (®å mæ tiÓu gia sóc vµ ®¹i gia sóc) - B«ng xÊu, giÊy thÊm (giÊy b¶n), thau nhùa, hép nh−¹ çc cì cã n¾p ®Ëy, tói ni lon dµy çc cì, gi©y thÐp cøng çc cì, gi©y gai. Ph−¬ng ph¸p lµm tiªu b¶n vµ sö dông ho¸ chÊt

Mét sè dung dÞch b¶o qu¶n mÉu vËt th«ng th−êng Dung dÞch Thµnh phÇn Tû lÖ Môc ®Ých sö dông

AFA

- Cån tuyÖt ®èi - Formaldehyde - axit acetic (tinh thÓ) - N−íc s¹ch

50 ml 20 ml 2 g 40 ml

Ng©m cè ®Þnh vµ b¶o qu¶n da, thó nhá, bß s¸t, Õch nh¸i

Asenoxyt - Tetraborat natri-hydrad

- Asenoxyt - Tetraborat natri hydrad

1 phÇn 1 phÇn

Ng©m cè ®Þnh vµ b¶o qu¶n da thó (vµ ®éng vËt kh¸c)

Xµ phßng- asen

- Asenoxyt - Potasium bicarbonat - Cån tuyÖt ®èi - Long n·o (tinh thÓ) - Xµ phßng giÆt b¸nh

906 g 170 g 227 ml 142 g 906 g

Ng©m b¶o qu¶n da vµ x−¬ng thó

Dung dÞch Bourin

- AxÝt acetic (b·o hoµ) - AxÝt picric (b·o hoµ) - Formaldehyde

50 ml 750 ml 250 ml

§Þnh h×nh mÉu vËt, ng©m çc lo¹i m« ®éng vËt

Ph−¬ng ph¸p lµm tiªu b¶n thó MÉu vËt Kü thuËt xö lý mÉu

Thó nhá lµm tiªu b¶n kh«

Tiªm ®ñ formol (10%) hoÆc cån (70%) vµo c¬ thÓ (Tiªm d−íi da, vµo c¬ b¾p vµ çc néi quan).

Da thó (gi÷ lµm mÉu nhåi nghiªn cøu)

- N¹o s¹ch bá thÞt, b¹c nh¹c, mì… - X¸t kü bét phÌn chua + muèi ¨n (tû lÖ 1:3) lªn mÆt trong da, ñ 7-12 ngµy trong tói nilon. Sau ®ã mang ph¬i trong n¬i r©m m¸t ®Õn khi da kh«.

MÉu da nghiªn cøu - N¹o s¹ch bá thÞt, b¹c nh¹c, mì… - X¸t kü tetraborat natri hydrad vµo mÆt trong da.

Sõng -Tiªm formaldehyde 30% vµo tuû x−¬ng sõng vµ nh÷ng n¬i kh¸c nÕu cã thÓ tiªm

X−¬ng sä vµ x−¬ng

- Ng©m trong n−íc hoÆc luéc s¬, lo¹i bá thÞt - §Ó mÉu cho kiÕn ¨n hÕt thÞt hoÆc cét ng©m mÉu trong n−íc ch¶y

®Ó ç rØa hÕt thÞt. - TÈy tr¾ng b»ng n−íc « xy giµ - TÈy mì b»ng tetraclorrua carbon

D¹ dµy thó nhá - Ng©m trùc tiÕp trong dung dÞch formaldehyde (5%) D¹ dµy thó lín - Bäc trong v¶i mµn, ng©m trong dung dÞch formaldehyde (10%) C¬ quan sinh s¶n - Ng©m trùc tiÕp trong dung dÞch formaldehyde (10%) Ph©n thó - Ph¬i hoÆc sÊy kh«

110

7.2. §iÒu tra vµ gi¸m s¸t chim C«ng t¸c ®iÒu tra, gi¸m s¸t chim ë çc KBT kh«ng nh÷ng cã ý nghÜa quan träng ®èi

víi viÖc b¶o vÖ chim mµ cßn gióp Ban qu¶n lÝ trong viÖc x©y dùng kÕ ho¹ch ho¹t ®éng nh»m qu¶n lÝ tèt h¬n nguån tµi nguyªn trong KBT. 7.2.1. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra chim 7.2.1.1. Çc ®Æc ®iÓm ®−îc sö dông ®Ó nhËn biÕt - H×nh th¸i ngoµi cña çc loµi chim rÊt kh¸c nhau, mét sè ®Æc ®iÓm vÒ h×nh d¸ng, mµu s¾c vµ tËp tÝnh cña chóng cã thÓ gióp ng−êi quan s¸t trong tù nhiªn nhanh chãng nhËn biÕt ®−îc loµi. - TiÕng hãt: Çc loµi chim thuéc bé sÎ th−êng hay hãt. Th«ng th−êng, ®©y còng lµ çc loµi khã nhËn biÕt trong tù nhiªn qua h×nh th¸i vµ còng rÊt khã quan s¸t, ph¸t hiÖn chóng, ®Æc biÖt lµ çc loµi chuyªn sèng trong çc chç rËm r¹p. TiÕng hãt vµ ®«i khi c¶ tiÕng kªu gióp nhËn biÕt nhiÒu loµi chim ë mét n¬i nµo ®ã trong tù nhiªn. Tuy nhiªn, còng khã ph©n biÖt ®èi víi tiÕng hãt cña nhiÒu loµi, ®Æc biÖt lµ tiÕng kªu (trõ çc loµi nh− tiÕng gµ rõng g¸y, tiÕng trÜ sao, c«ng,…). §Ó nhËn biÕt tiÕng hãt vµ tiÕng kªu cÇn tÝch luü kinh nghiÖm qua thùc tiÔn, kÕt hîp nghe vµ quan s¸t (dïng m¸y ghi ©m ®Ó ghi l¹i tiÕng hãt vµ tËp nghe nhiÒu lÇn hoÆc dïng b¨ng ®· ghi s½n ®Ó thu hót chim ®Õn). §©y lµ mét trong çc çch nhËn biÕt chim phæ biÕn hiÖn nay ®èi víi kh¸ch du lÞch sinh th¸i. Çc ph−¬ng tiÖn bæ sung - S¸ch chØ dÉn cã ¶nh hay h×nh vÏ mµu - VÏ h×nh: nªn vÏ ph¸c th¶o loµi quan s¸t víi çc ghi chó vÒ h×nh d¸ng vµ ®Æc ®iÓm quan träng vÒ mµu s¾c ®Ó sau ®ã ®èi chiÕu víi tµi liÖu ph©n lo¹i hay chuyªn gia ®Ó x¸c ®Þnh tªn loµi.

HiÖn nay ®Æc ®iÓm h×nh th¸i vÉn lµ tiªu chuÈn ph©n lo¹i quan träng trong nhËn diÖn loµi ngoµi thùc ®Þa. KÜ thuËt ph©n tÝch AND (møc ®é ph©n tö) lµ ph−¬ng ph¸p khoa häc gióp ®Þnh lo¹i tèt nhÊt, ®Æc biÖt ®èi víi çc loµi míi hoÆc nghi lµ loµi míi. Çc sè liÖu cÇn ph¶i sö dông ®Ó tiÕn hµnh ®Þnh lo¹i mét loµi th«ng th−êng gåm: + ChiÒu dµi th©n (L), çnh (A), giß (T), má (C), ®u«i (Q). + M« t¶ ®Æc ®iÓm vÒ mµu s¾c cña bé l«ng vµ mét sè bé phËn c¬ thÓ nh− mµu giß, m¾t, má vµ çc ®Æc ®iÓm ®iÓn h×nh kh¸c trªn vËt mÉu. NhËn biÕt ®ùc çi

NhiÒu loµi chim, sù sai kh¸c ®ùc çi t−¬ng ®èi râ rµng vµ dÔ ph©n biÖt. Nh÷ng loµi kh«ng cã sù sai kh¸c ®ùc çi râ rÖt khi quan s¸t trong tù nhiªn rÊt khã ph©n biÖt, trõ khi gi÷a chóng cã tiÕng hãt ®Æc tr−ng cña con ®ùc hay tËp tÝnh ®Æc biÖt nµo ®ã cña con ®ùc hay çi. 7.2.1.2. Çch x¸c ®Þnh/−íc l−îng tuæi

Tuæi chim hay ®é trëng thµnh ®−îc m« t¶ theo çc møc ®é: chim non ë tæ, chim non rêi tæ, chim non, chim non s¾p trëng thµnh vµ chim trëng thµnh. Çc nhãm tuæi nµy cã nh÷ng ®Æc tr−ng cã thÓ gióp ta −íc l−îng tuæi cña chóng: - Mµu s¾c bé l«ng cña chim non ë hÇu hÕt çc loµi ®Òu cã sù sai kh¸c so víi chim trëng thµnh, th−êng mµu l«ng cña chim non nh¹t h¬n, ®a sè cã ®èm mµu tr¾ng nh¹t (vÝ dô b×m bÞp, chÝch choÌ). HÇu hÕt ë gèc mÐp má chim non th−êng cã nÕp da trÇn réng, mµu tr¾ng nh¹t. - §èi víi nh÷ng con gÇn tr−ëng thµnh (hay mét n¨m tuæi) tuy bé l«ng vÉn cßn sai kh¸c, song khã nhËn biÕt trong tù nhiªn. Tuy nhiªn, ®èi víi nhiÒu loµi nh¹n, h¶i ©u (vµ ®a sè loµi tró ®«ng) th× sù sai kh¸c gi÷a con mét n¨m tuæi vµ con trëng thµnh kh¸ râ, bªn c¹nh ®ã gi÷a chóng l¹i cßn cã sù sai kh¸c gi÷a mµu s¾c cña bé l«ng trong mïa hÌ vµ mïa ®«ng.

Do vËy, ®Ó −íc l−îng tuæi cña chim, chØ cã thÓ nãi ®ã lµ con non míi rêi tæ hay mét n¨m tuæi (s¾p tr−ëng thµnh). Sè cßn l¹i kh«ng thÓ nãi chóng lµ bao nhiªu tuæi. Th−êng sau mét n¨m tuæi chim b¾t ®Çu sinh s¶n. §Ó nhËn d¹ng chim trong tù nhiªn cÇn kÕt hîp nhiÒu ®Æc ®iÓm kh¸c nhau còng nh− kinh nghiÖm thùc tiÔn quan s¸t chim trong tù nhiªn cïng sù hç trî vÒ thiÕt bÞ chuyªn dïng vµ tµi liÖu h−íng dÉn. - Thêi gian quan s¸t tèt nhÊt lµ vµo thêi ®iÓm chim ho¹t ®éng m¹nh nhÊt trong ngµy, s¸ng sím vµ chiÒu tèi (trõ çc loµi kiÕm ¨n vÒ ®ªm). Ng−îc l¹i çc loµi chim ¨n thÞt (kh«ng kÓ nhãm chim ¨n thÞt ho¹t ®éng vÒ ®ªm nh− çc loµi có) l¹i th−êng gÆp vµo 10-14 giê hµng ngµy.

111

7.2.1.3. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra thµnh phÇn loµi Môc ®Ých yªu cÇu

§iÒu tra nh»m môc ®Ých n¾m ®−îc nguån tµi nguyªn ®a d¹ng chim cña KBT th«ng qua viÖc x©y dùng b¶n danh lôc chim ®Çy ®ñ. Mét b¶n danh lôc chim cña KBT cã tÇm quan träng vÒ nhiÒu mÆt, trong ®ã cã viÖc khuyÕn khÝch kh¸ch tham quan du dÞch sinh th¸i. Khi cã b¶n danh lôc chim, cã thÓ sö dông ®Ó so s¸nh gi÷a çc khu kh¸c nhau nh»m biÕt ®−îc møc ®é phong phó vµ giµu cã vÒ ®a d¹ng chim cña mçi khu. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra

Çc th«ng tin vÒ thµnh phÇn loµi, sù ph©n bè çc loµi trªn çc sinh c¶nh, ®é phong phó vµ mét sè çc d÷ liÖu kh¸c liªn quan, nhÊt lµ ®èi víi çc loµi cã ý nghÜa quan träng. Çc ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra th«ng th−êng: - Tµi liÖu - Pháng vÊn d©n vµ thî s¨n ®Þa ph−¬ng - Quan s¸t trùc tiÕp trªn thùc ®Þa - Sö dông çc nguån vËt mÉu chim thu thËp ®−îc tõ d©n, vµ ®¸nh b¾t b»ng l−íi mê, .... - Ph©n tÝch mÉu vËt.

1.Tµi liÖu Sö dông çc kÕt qu¶ ®iÒu tra ®· tiÕn hµnh tr−íc ®©y vµ hiÖn nay cña çc t¸c gi¶ kh¸c

nhau, çc nguån th«ng tin kh¸c nhau, kÓ c¶ “LuËn chøng kinh tÕ kÜ thuËt” vµ “Dù ¸n ®Çu t−”. ChuyÓn t¶i çc th«ng tin cÇn thiÕt vµo b¶n ®å: Sö dông b¶n ®å vïng ®iÒu tra (tû lÖ

1/50.000), GPS ®Ó x¸c ®Þnh çc ®iÓm, tuyÕn ®iÒu tra ®· ®−îc x¸c ®Þnh tr−íc cã liªn quan ®Õn sù ph©n bè chim. §Æc biÖt −u tiªn çc loµi hay nhãm loµi chØ thÞ, çc loµi quan träng lµ môc tiªu b¶o tån vµ duy tr× viÖc gi¸m s¸t chóng sau nµy. 2. Pháng vÊn d©n vµ thî s¨n ®Þa ph−¬ng Pháng vÊn d©n ®Þa ph−¬ng trong ®ã cã thî s¨n cã thÓ thu ®−îc nhiÒu th«ng tin lÝ thó vµ h÷u Ých vÒ çc loµi chim trong vïng, nhÊt lµ çc loµi thuéc ®èi t−îng bÞ s¨n b¾t, tuy nhiªn lµ viÖc lµm khã kh¨n vµ cÇn cã sù nç lùc khÐo lÐo vµ kü n¨ng pháng vÊn tèt.

ChuÈn bÞ tr−íc çc c©u hái cÇn thiÕt cho viÖc pháng vÊn d©n vµ thî s¨n ®Þa ph−¬ng. Khi pháng vÊn cÇn ghi nhËn vµ ®èi chiÕu tªn gäi ®Þa ph−¬ng vµ tªn phæ th«ng ®−îc ghi trong çc tµi liÖu vµ s¸ch h−íng dÉn. Sö dông h×nh vµ tranh vÏ cña loµi cÇn hái. 3. Quan s¸t thùc ®Þa Quan s¸t trùc tiÕp (quan s¸t b»ng m¾t th−êng, b»ng èng nhßm), nghe tiÕng kªu, tiÕng hãt (sö dông m¸y ghi ©m). Sö dông tranh ¶nh mµu, s¸ch h−íng dÉn cã ¶nh, h×nh vÏ, çc b¨ng ghi ©m vµ ®Üa ghi h×nh. 4. Ph©n tÝch mÉu vËt Çc nguån vËt mÉu cã thÓ sö dông ®Ó ph©n tÝch nhËn d¹ng çc loµi lµ çc mÉu thu thËp ®−îc qua ®iÒu tra (mÉu sèng vµ chÕt thu tõ bÉy l−íi mê, mÉu ®Çy ®ñ hay tõng bé phËn c¬ thÓ chim thu thËp (mua, xin) tõ thî s¨n vµ d©n ®Þa ph−¬ng (má, giß, l«ng,…). Çc b¶o tµng cña çc tr−êng ®¹i häc, viÖn nghiªn cøu, b¶o tµng tØnh vµ thµnh phè, thËm chÝ çc b¶o tµng ngoµi n−íc, n¬i l−u gi÷ çc mÉu vËt thu ®−îc tõ KBT. Thu thËp, xö lÝ vµ b¶o qu¶n vËt mÉu §Ó sö dông cho viÖc ph©n lo¹i, bæ sung mÉu cho phßng tiªu b¶n cña KBT,… çc vËt mÉu thu thËp cÇn ®−îc xö lÝ vµ b¶o qu¶n.

§èi víi çc loµi chim nhá (nÆng vµi tr¨m gam), ®Ó l−u gi÷ cÇn mæ lÊy hÕt néi quan vµ ng©m vµo cån 70%, nÕu ng©m l©u, cÇn bæ sung thªm cån míi (nång ®é cån bÞ gi¶m sau khi ng©m con vËt mét thêi gian ng¾n). Cã thÓ dïng formaldehyde nång ®é 9%. Tuy nhiªn, dïng formaldehyde mÉu th−êng bÞ biÕn d¹ng nhiÒu vµ sau ®ã kh«ng cßn kh¶ n¨ng xö lÝ tiÕp. - Thuéc da chim ®Ó nhåi vËt mÉu, da ®· ®−îc −íp muèi phÌn hay ch−a −íp, tr−íc khi nhåi mÉu ®Òu ph¶i b«i dung dÞch axÝt asenic (th¹ch tÝn) nång ®é 5-7% lªn mÆt trong cña da sau khi ®· tÈy s¹ch thÞt vµ mì (cã thÓ sö dông muèi natri cña axÝt nµy). - Çc loµi cã kÝch th−íc lín h¬n (nh− gµ rõng, gµ l«i, c«ng, diÒu h©u,…) chØ lét da, gi÷ lÊy bé l«ng (cã x−¬ng ®Çu sau khi lÊy hÕt n·o ra), giß, x−¬ng gèc çnh vµ ®u«i. LÊy hÕt líp mì b¸m

112

trªn da nÕu cã, sau ®ã dïng bét phÌn chua (1 phÇn) vµ muèi ¨n (2 phÇn), gi· nhá, trén ®Òu vµ x¸t kÜ lªn mÆt trong da chim (chó ý kh«ng ®−îc lµm bÈn bé l«ng), ®Ó nguyªn bé da l«ng trong bãng r©m vµi ngµy (tuú thuéc ®é lín cña da), sau ®ã cuèn vµ gãi da l¹i ®Ó chê xö lÝ tiÕp, phôc vô viÖc ®Þnh tªn hay lµm vËt mÉu l−u tr÷. - Tr−íc khi vøt bá phÇn thÞt vµ néi t¹ng, cÇn x¸c ®Þnh tÝnh ®ùc çi (nÕu kh«ng thÓ hiÖn râ trªn bé l«ng) dùa vµo buång trøng hay dÞch hoµn. - Ghi chÐp l¹i çc th«ng tin cÇn thiÕt vÒ kÝch th−íc, mµu s¾c l«ng, m¾t, giß, da trÇn ë vïng ®Çu (nÕu cã), ... v× çc mµu s¾c sÏ nhanh chãng bÞ mÊt ®i sau ®ã. Trªn mçi vËt mÉu cÇn ®Ýnh nh·n cã néi dung: tªn loµi, ®Þa ®iÓm thu mÉu, ngµy thu mÉu, tÝnh ®ùc çi, ng−êi thu vµ lµm mÉu, sè hiÖu vËt mÉu. LËp b¶ng danh lôc chim cña KBT - B¶ng danh lôc chim thÓ hiÖn tÊt çc loµi chim ®· t×m thÊy (hiÖn cã) ph©n bè trong KBT - Dùa theo çc sè liÖu ghi trong b¶ng danh lôc ®ã cã thÓ ph©n tÝch, b×nh luËn còng nh− so s¸nh vÒ kÕt qu¶ ®iÒu tra khu hÖ chim cña KBT, gi÷a çc KBT cã cïng ®Æc ®iÓm, tõ ®ã nªu lªn çc ®Ò nghÞ cÇn thiÕt vÒ c«ng t¸c qu¶n lÝ thuéc ph¹m vi KBT. 7.2.1.4. Çc ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng chim rõng Kh¸i niÖm chung

Cho ®Õn nay ch−a cã mét ph−¬ng ph¸p tæng hîp nµo cã thÓ ¸p dông cho viÖc tÝnh to¸n sè l−îng chim cïng mét lóc ®èi víi tÊt c¶ çc loµi vµ nhãm loµi kh¸c nhau. ViÖc chuyªn ho¸ çc ph−¬ng ph¸p tÝnh to¸n sè l−îng chim phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm sinh häc, sinh th¸i vµ tËp tÝnh còng nh− ®Æc ®iÓm vïng c− tró cña chóng. Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng chim hiÖn ®ang ®−îc ¸p dông cho çc nhãm loµi kh¸c nhau (chim rõng, chim n−íc, chim ¨n thÞt, çc loµi chim trÜ, nhãm çc loµi chim biÕt hãt,…), tÝnh sè l−îng chim trong vµ ngoµi mïa sinh s¶n cña chóng. Çc ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau cho kÕt qu¶ víi ®é chÝnh x¸c kh¸c nhau. Cã hai ph−¬ng ph¸p tÝnh to¸n sè l−îng: ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng t−¬ng ®èi vµ ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng tuyÖt ®èi. Tuú thuéc yªu cÇu cã thÓ sö dông mét trong hai ph−¬ng ph¸p ®ã. Ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng t−¬ng ®èi Ph−¬ng ph¸p nµy chØ cho kÕt qu¶ lµ chØ sè phong phó (tÇn sè gÆp so víi tæng sè lÇn quan s¸t) cña chim trong vïng nghiªn cøu. Nã ®−îc tÝnh to¸n dùa theo sè l−îng çc ç thÓ chim ®Õm ®−îc trong mét ®¬n vÞ thêi gian (giê, phót), hoÆc trªn ®¬n vÞ ®é dµi ®−êng ®i (m, km), hay cßn ®−îc x¸c ®Þnh lµ t¹i n¬i tÝnh to¸n. Çc kÕt qu¶ tÝnh to¸n sÏ ®−îc thÓ hiÖn theo çc çch kh¸c nhau theo çc møc sau: RÊt nhiÒu (++++), NhiÒu (+++), Ýt (++), HiÕm (+) KÕt qu¶ tÝnh to¸n sè l−îng t−¬ng ®èi th−êng thiÕu chÝnh x¸c, mang nhiÒu tÝnh chñ quan. KÕt qu¶ tÝnh to¸n ®ã ®−îc sö dông ®Ó nãi lªn quy luËt ph©n bè cña chim. Trong çc danh lôc chim ghi nhËn ®−îc th−êng sö dông ph−¬ng ph¸p nµy ®Ó thÓ hiÖn tÝnh chÊt ®Þnh tÝnh vÒ sè l−îng chim hay ®é phong phó cña çc loµi ®· ghi nhËn ®−îc trong KBT.

Trong mét sè tr−êng hîp, khi ®i trªn qu¶ng ®−êng dµi ®Õn hµng chôc c©y sè b»ng « t«, ng−êi ta còng ®Õm sè l−îng chim vµ thu ®−îc sè liÖu nãi lªn ®é phong phó cña chim cña mét sè loµi nµo ®ã (sè ç thÓ t×m thÊy trªn sè km). VÝ dô: Sù hiÖn diÖn cña c«ng (sè l−îng ç thÓ trung b×nh) t¹i çc ®iÓm tÝnh sè l−îng t−¬ng ®èi ë çc

vïng rõng khép cña tØnh §¾c L¾k (Nick, B. et al., 1998) Sè ®iÓm c¾m tr¹i

HuyÖn/n¬i c¾m tr¹i Sè ®iÓm tÝnh

Sè ®iÓm cã C«ng

Sè l−îng trung b×nh

Sai sè trung b×nh

25 Ea Sup 12 9 3,08 0,74 01 Ea H’Leo / Ea Sup 11 9 2,91 0,79 07 Ea Sup 11 10 2,91 0,67 02 Ea H’Leo 13 8 1,62 0,46

Ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng tuyÖt ®èi KÕt qu¶ cña ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng tuyÖt ®èi cho phÐp ®¸nh gi¸ ®−îc sè l−îng ç thÓ cña loµi trong vïng nghiªn cøu mét çch kh¸ chÝnh x¸c, th−êng ®−îc thÓ hiÖn b»ng sè ®«i

113

(hay sè l−îng ç thÓ) trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch ha, km2. NÕu kÕt qu¶ chØ nªu lªn sè ®«i hay sè ç thÓ chim ®Õm ®−îc trªn ®¬n vÞ ®é dµi ®−êng ®i hay tuyÕn tÝnh, ®¬n vÞ thêi gian hay trªn sè lÇn tÝnh nh− ®· nãi ®Õn, tøc lµ kh«ng quy ®æi thµnh çc ®¬n vÞ diÖn tÝch vïng tÝnh, th× lóc ®ã kÕt qu¶ thu ®−îc lµ t−¬ng ®èi. Çc ph−¬ng ph¸p tÝnh: 1. TÝnh sè l−îng chim theo « tiªu chuÈn Ph−¬ng ph¸p nµy d· ®−îc sö dông tõ n¨m 1930 ®Õn nay vµ ®· cã nh÷ng thay ®æi: - Chän « tiªu chuÈn (chän ngÉu nhiªn trong vïng/KBT), trªn tuyÕn ®· ®¸nh dÊu. - X¸c ®Þnh diÖn tÝch «, ®¸nh dÊu ranh giíi vµ çc tuyÕn tÝnh trªn «. DiÖn tÝch cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®Õn kÕt qu¶ tÝnh to¸n, cã thÓ tõ 1-2 ha ®Õn 18-20 ha vµ sè l−îng « thay ®æi, tuú theo ®iÒu kiÖn thùc tÕ vµ hiÖn tr¹ng th¶m thùc vËt rõng. - Thêi gian tÝnh vµ sè lÇn tÝnh: Thêi gian tÝnh tèt nhÊt lµ vµo lóc chim ho¹t ®éng nhiÒu nhÊt trong ngµy, buæi s¸ng tõ 5-6 giê ®Õn 9-10 giê vµ chiÒu tõ 2-3 giê ®Õn 5-6 giê. Sè lÇn tÝnh phô thuéc diÖn tÝch « vµ mét sè ®Æc ®iÓm kh¸c (®Þa h×nh, thêi tiÕt, mËt ®é chim, ...). Sè lÇn tÝnh tû lÖ thuËn víi ®é chÝnh x¸c hay sè ç thÓ gÆp. - ChiÒu réng cña tuyÕn/« tÝnh: KÕt qu¶ tÝnh vµ ®é chÝnh x¸c cña nã phô thuéc viÖc x¸c ®Þnh chiÒu réng cña cña tuyÕn. Rõng cã ®é che phñ lín th× tÇm nh×n hay chiÒu réng cña tuyÕn tÝnh cµng bÞ thu hÑp, cã thÓ tõ 10-30 mÐt vÒ mét phÝa cña tuyÕn tÝnh vµ c¶ hai phÝa: (10-30) m x 2. - Çch tÝnh theo « tiªu chuÈn th−êng tèn nhiÒu c«ng søc cho viÖc chuÈn bÞ vµ gÆp khã kh¨n khi thùc hiÖn trong rõng cã nhiÒu c©y cao, bôi rËm, d©y leo,… - KÕt qu¶ tÝnh to¸n thùc hiÖn trªn çc tuyÕn dùa theo c«ng thøc (M§C). - Kho¶ng çch gi÷a çc tuyÕn b»ng 2 lÇn tÇm quan s¸t hay tÇm xa nghe tiÕng hãt cña chim (nÕu tÝnh víi nhiÒu loµi th× ¸p dông c«ng thøc (M§C) ®Ó tÝnh to¸n cho tõng loµi riªng biÖt. 2. TÝnh sè l−îng chim theo tuyÕn §©y lµ ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông réng r·i tõ l©u vµ cã nhiÒu thay ®æi tuú mçi t¸c gi¶. Çch tÝnh nh− sau: - X¸c ®Þnh vÞ trÝ vµ chiÒu dµi tuyÕn. Chän tuyÕn theo lèi ®−êng mßn ë rõng t¹i çc sinh c¶nh ®iÓn h×nh kh¸c nhau trong KBT (cÇn tr¸nh ®−êng çi lín v× t¹i ®ã th−êng bÞ nhiÒu t¸c ®éng cña ng−êi vµ gia sóc). - ChiÒu dµi tuyÕn th−êng lÊy tõ 500-800 mÐt ®Õn 2-3 km tuú ®iÒu kiÖn cô thÓ nh− ®Þa h×nh, sinh c¶nh rõng, mËt ®é chim, kh¶ n¨ng tÝnh to¸n. ChiÒu réng tuyÕn (vÒ c¶ 2 phÝa) nh− nãi ®Õn ë çch tÝnh theo « tiªu chuÈn. - Tèc ®é (®i bé) cña ng−êi tÝnh tèt nhÊt 1 ®Õn 2 km/h. §i qu¸ nhanh hay qu¸ chËm ®Òu ¶nh h−ëng ®Õn kÕt qu¶ tÝnh. Trong tr−êng hîp nµy kÕt qu¶ tÝnh cßn phô thuéc kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn chim vµ kho¶ng çch tõ ng−êi tÝnh ®Õn chim. §iÓm nh×n thÊy chim m? m? N

α 900 TuyÕn ®iÒu tra

g−êi ®iÒu tra

X¸c ®Þnh tÇm quan s¸t chim trªn tuyÕn ®iÒu tra - TÇm xa ph¸t hiÖn chim: §©y chÝnh lµ kho¶ng çch tõ ng−êi tÝnh ®Õn chim (dùa vµo ®©y ®Ó x¸c ®Þnh chiÒu réng vÒ hai phÝa khi ®i quan s¸t chim theo tuyÕn nh− ®· nãi ®Õn hay ®øng t¹i chç ®Ó quan s¸t chim (®ã lµ çch tÝnh theo ®iÓm). §©y lµ yÕu tè quan träng, v× chØ khi x¸c ®Þnh ®−îc tÇm xa ph¸t hiÖn chim th× míi chuyÓn ®−îc kÕt qu¶ cña ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng t−¬ng ®èi thµnh kÕt qu¶ tÝnh tuyÖt ®èi. Kho¶ng çch ®ã nÕu ®−îc x¸c ®Þnh b»ng kho¶ng çch nghe

114

tiÕng hãt cña chim sÏ cã nhiÒu sai sè h¬n so víi quan s¸t trùc tiÕp chim ®Ëu t¹i chç. §Ó gi¶m bít sai sè, cÇn kÕt hîp c¶ nghe hãt, nh×n vµ ®o kho¶ng çch tõ ng−êi quan s¸t ®Õn chç cã chim vµ tÝnh kho¶ng çch ®ã cô thÓ víi tõng loµi kh¸c nhau. - Çch x¸c ®Þnh tÇm xa: X¸c ®Þnh kho¶ng çch ®èi víi mét loµi trong cïng mét sinh c¶nh (Ýt nhÊt lµ tõ kho¶ng 20-30 lÇn trë lªn), ®ång thêi thu theo mïa kh¸c nhau (trong vµ ngoµi mïa sinh s¶n cña chim) ®Ó cã ®−îc sè trung b×nh cho tõng loµi vµ trong tõng mïa. Th«ng th−êng, khi ph¸t hiÖn chim theo tiÕng hãt cña con ®ùc trong mïa sinh s¶n th× cã thÓ tÝnh ®ã lµ mét ®«i (mét con ®ùc vµ mét con çi), v× kh«ng ph¶i lóc nµo con ®ùc còng hãt ®Ó cho ta kÕt qu¶ mong muèn, mµ chØ cã mét tû lÖ nµo ®ã (tû lÖ phÇn tr¨m) cña con ®ùc hãt, do vËy ®Ó kÕt qu¶ tÝnh to¸n cã ®é chÝnh x¸c cao cÇn tiÕn hµnh tÝnh to¸n sai sè cña tû lÖ con ®ùc hãt. Trong tr−êng hîp ng−îc l¹i, khi kh«ng ph¸t hiÖn chim theo tiÕng hãt (cô thÓ lµ ngoµi mïa sinh s¶n ®èi víi çc loµi chim hãt hoÆc víi nhiÒu loµi chim kh«ng cã tiÕng hãt), mµ chØ nh×n trùc tiÕp th× còng kh«ng thÓ ph¸t hiÖn ®−îc tÊt c¶ chim trong tÇm quan s¸t nhÊt lµ trong rõng rËm, cho nªn trong tr−êng hîp nµy còng xuÊt hiÖn sai sè cña tæng sè chim quan s¸t ®−îc. - ThÝ dô: TÇm xa (mÐt) ph¸t hiÖn loµi chÌo bÎo rõng (Dicrurus aenea) ë rõng nhiÖt ®íi vïng Kon Hµ Nõng (tØnh Gia Lai) lµ 38,4 m, sè liÖu ghi nhËn ®−îc sau 71 lÇn tÝnh (nghe tiÕng hãt vµ quan s¸t trùc tiÕp) tõ th¸ng 4-5 trong n¨m (®©y lµ thêi k× sinh s¶n cña chÌo bÎo rõng) trong thêi gian tõ n¨m 1981-1985 (theo NguyÔn Cö, 1987). C«ng thøc tÝnh to¸n sè l−îng chim theo tuyÕn nh− sau: SLC M§C = ⎯⎯⎯⎯ (1) 2r x T x D - M§C: mËt ®é chim (sè ®«i hay sè ç thÓ/ha hay km2)

- SLC: sè l−îng chim ®Õm ®−îc (b»ng tiÕng hãt hay quan s¸t trùc tiÕp) t¹i çc ®iÓm tÝnh hay lÇn tÝnh (sè ®«i hay sè ç thÓ)

- 2r: nh©n ®«i tÇm xa nghe tiÕng hãt hay tÇm xa quan s¸t trùc tiÕp (m, km) - T: % sè con ®ùc hãt hay sè chim quan s¸t thÊy trong lóc tÝnh to¸n - D: chiÒu dµi tuyÕn (m, km). 3. TÝnh sè l−îng chim theo ®iÓm

Trong rõng rËm, viÖc ®i l¹i vµ lËp tuyÕn khã kh¨n nªn cã thÓ ¸p dông ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng chim theo çc ®iÓm n»m çch xa nhau (®Ó tr¸nh tÝnh lÆp l¹i chim gi÷a çc ®iÓm). T¹i mçi ®iÓm duy tr× thêi gian tÝnh kh«ng qu¸ l©u (tõ 3-5 phót).

Trong tr−êng hîp nµy c«ng thøc (M§C) ®−îc chuyÓn thµnh c«ng thøc tÝnh sè l−îng chim theo ®iÓm, cô thÓ nh− sau: SLC M§C = ⎯⎯⎯⎯ (2) N x π x r2 x T - n: sè ®iÓm tÝnh hay sè lÇn tÝnh ( tèi thiÓu lµ 30 ) - r: tÇm xa nghe tiÕng hãt hay tÇm xa quan s¸t trùc tiÕp (m, km) - π: sè π sö dông khi tÝnh diÖn tÝch theo h×nh trßn cña khu vùc tÝnh to¸n - Kho¶ng çch gi÷a çc ®iÓm tÝnh b»ng 2 lÇn tÇm quan s¸t hay tÇm xa nghe tiÕng hãt cña chim (nÕu tÝnh víi nhiÒu loµi th× sö dông c«ng thøc 2 ®Ó tÝnh sè l−îng cña tõng loµi riªng biÖt). - T¹i c«ng thøc (1) vµ (2), ®Ó ®¬n gi¶n trong tÝnh to¸n, cÇn chÊp nhËn: sù ph©n bè cña chim trong vïng tÝnh sè l−îng lµ ph©n bè ngÉu nhiªn ®ång ®Òu, vµ tuú theo t×nh h×nh thùc tÕ t¹i khu vùc tÝnh to¸n ng−êi tÝnh tù ®−a ra con sè tû lÖ % sè chim ph¸t hiÖn ®−îc cao nhÊt b»ng tiÕng hãt hay quan s¸t trùc tiÕp, vÝ dô con sè ®ã lµ 85% ± sai sè). - TÝnh sai sè theo c«ng thøc sau (khi cã yªu cÇu): SS T = SQRT(M x n ) x SQRT (n/n-1) - SST: sai sè cña T (t¹i c«ng thøc 1 vµ 2) - M: sè l−îng trung b×nh chim ®Õm ®−îc (sau n lÇn tÝnh hay ®iÓm tÝnh) - n: sè lÇn tÝnh (hay ®iÓm tÝnh)

115

- SQRT: kÝ hiÖu c¨n bËc hai - VÝ dô: theo NguyÔn Cö (1987), tû lÖ % loµi chÌo bÎo rõng ph¸t hiÖn ®−îc t¹i vïng rõng Kon Hµ Nõng (tØnh Gia Lai) trong th¸ng 4-5 tõ n¨m 1981-1985 lµ (94 ± 4). Sö dông c«ng thøc: T = a x 100/C (b1 + b2 + … + bn) - T: tû lÖ % sè ç thÓ chÌo bÎo rõng ph¸t hiÖn ®−îc t¹i ®iÓm tÝnh - a: sè l−îng con ®ùc vµ çi ph¸t hiªn ®−îc sau c lÇn tÝnh - c: sè lÇn tÝnh trung b×nh t¹i çc ®iÓm - b1, … bn: sè chÌo bÎo rõng th−êng gÆp t¹i çc ®iÓm 1, 2, …n ®· lùa chän - C (b1 + b2 + … + bn): tæng sè ç thÓ chim (®ùc vµ çi) cã thÓ gÆp lín nhÊt sau c lÇn tÝnh. 4. TÝnh sè l−îng chim theo l−íi mê

L−íi mê (hay cßn gäi lµ l−íi nhÖn) th−êng cã chiÒu cao Ýt thay ®æi (4 m) nh−ng chiÒu dµi cã thÓ lµ 4 m, 6 m, 12 m, ... . Sö dông l−íi mê ®Ó ph¸t hiÖn çc loµi chim cã kÝch thíc nhá, sèng vµ kiÕm ¨n trong çc bôi rËm, trªn mÆt ®Êt, di chuyÓn nhanh, khã quan s¸t, rÊt hiÖu qu¶. Nh−ng ng−îc l¹i, nã kÐm hiÖu qu¶ ®èi víi çc loµi chim lín (gµ rõng, gµ l«i, c«ng, trÜ sao, ...) v× khi bÞ m¾c l−íi chóng sÏ lµm háng l−íi.

L−íi mê ch−a s¶n xuÊt ®−îc ë n−íc ta, ngay c¶ ë çc n−íc ph¸t triÓn gi¸ b¸n còng rÊt cao vµ hiÕm, do vËy l−íi mê kh«ng ®−îc sö dông phæ biÕn ®èi víi ng−êi ViÖt Nam tõ tr−íc ®Õn nay. B¾t chim b»ng l−íi mê lµ çch b¾t - th¶ (vµ ®Ó thu mÉu khi ph¸t hiÖn loµi míi). KÕt qu¶ ®Æt l−íi mê cho biÕt sè l−îng chim thu ®−îc trªn tæng sè l−íi ®Æt ë rõng víi sè ngµy, sè giê ®Æt vµ sè lÇn kiÓm tra l−íi. Çc th«ng tin thu ®−îc cho kh¸i niÖm vÒ sè l−îng t−¬ng ®èi cña mét sè loµi chim trong vïng. Çch sö dông l−íi mê: - Chän ®Þa ®iÓm vµ çch gi¨ng l−íi - Môc ®Ých: Thèng kª thµnh phÇn loµi chim vµ x¸c ®Þnh xu h−íng cña quÇn thÓ chim Thùc hiÖn: + §i däc theo çc tuyÕn ®· ®¸nh dÊu vµ gi¨ng l−íi t¹i çc ®iÓm cã sù chuyÓn ®æi tõ sinh c¶nh

nµy sang sinh c¶nh kh¸c (m« t¶ sinh c¶nh) + Kh«ng nªn ®Æt çc l−íi qu¸ gÇn nhau + §¸nh dÊu cè ®Þnh çc ®Þa ®iÓm gi¨ng l−íi + §Æt l−íi: T×m vÞ trÝ thÝch hîp (tèt nhÊt lµ chç giao tiÕp gi÷a vïng s¸ng vµ tèi). Buæi s¸ng vµ chiÒu tèi lµ lóc gi¨ng l−íi tèt nhÊt. Kh«ng gi¨ng vµo lóc m−a to. Hµng ngµy sau khi kÕt thóc lÇn kiÓm tra l−íi cuèi cïng th× cuèn l−íi l¹i (dån çc nÊc l−íi tõ díi lªn trªn cïng) ®Ó tr¸nh ban ®ªm thó nhá lµm háng l−íi, chim m¾c l−íi sÏ bÞ chÕt do kh«ng ®−îc kiÓm tra, tr¸nh d¬i vµ c«n trïng bÞ dÝnh l−íi. S¸ng sím ngµy h«m sau tiÕp tôc h¹ l−íi. + KiÓm tra l−íi: th−êng kiÓm tra l−íi sau 1,5-2 giê, nÕu m−a nhá: 0,5-1 giê. Mçi lÇn ®Õn kiÓm tra, bªn c¹nh viÖc b¾t chim, cÇn vÖ sinh s¹ch çc l¸ kh«,... r¬i dÝnh vµo l−íi. CÇn thao t¸c cÈn thËn, tr¸nh lµm háng l−íi. + Çch tÝnh: NÕu ®Æt 5 l−íi/5giê/trong mét sinh c¶nh = 25 giê/l−íi. + CÊt l−íi: GÊp hay dån Ðp l−íi theo cäc gi¨ng l−íi sau mçi ngµy. + KÕt thóc ®ît ®Æt l−íi: L−íi th−êng ®−îc ®Æt trong vµi ngµy vµ sÏ ®−îc lÆp l¹i sau mét thêi gian. Çc l−íi kh«ng cã chim cã thÓ do sai lÇm khi ®Æt l−íi, do chim ®· quen sau nh÷ng ngµy ®Çu gi¨ng l−íi. + Chim bÞ chÕt: Cã thÓ do thêi tiÕt, do thêi gian kiÓm tra chËm,... + Xö lÝ mÉu chim sèng thu ®−îc:

- Gì ra khái l−íi - X¸c ®Þnh loµi vµ giíi tÝnh (®ùc, çi) - X¸c ®Þnh ®é tr−ëng thµnh (chim non, gÇn tr−ëng thµnh, chim giµ) - X¸c ®Þnh t×nh tr¹ng sinh s¶n (møc ®é nh¨n nheo cña da bông ë con çi) - X¸c ®Þnh t×nh tr¹ng thay l«ng (m« t¶ qu¸ tr×nh thay l«ng ®ang diÔn ra ë çc vÞ trÝ çc

khau trªn c¬ thÓ chim, nÕu gÆp chim ®ang thay l«ng) - §¸nh dÊu chim tr−íc khi th¶ (b»ng çch dïng kÐo c¾t bá mét mÈu cña l«ng ®u«i)

116

- Khi gÆp khã kh¨n vÒ chuyªn m«n nªn yªu cÇu sù trî gióp cña çc chuyªn gia. + Ph©n tÝch kÕt qu¶ ®Æt l−íi: lËp b¶ng sè liÖu kÕt qu¶ bÉy b¾t b»ng l−íi mê.

B¶ng ghi sè liÖu ®Æt l−íi mê Ngµy …th¸ng….n¨m ........ Giê gi¨ng l−íi:……Giê cÊt l−íi:…… Sè ... Ng−êi quan s¸t 1:.................................................... Ng−êi thø 2:......................................... Giê l−íi (sè giê gi¨ng l−íi x sè l−íi):................................................................................... Tªn khu vùc: ......................................................................................................................... §iÓm gi¨ng l−íi:................................................................................................................... Thêi tiÕt tr−íc vµ lóc b¾t ®Çu gi¨ng l−íi: .............................................................................

Thêi gian

L−íi sè Loµi §¸nh dÊu

Tuæi §ùc/çi Sinh s¶n Thay l«ng

Ghi chó

(Theo tµi liÖu tËp huÊn Dù ¸n VIE/91/G31) - Mçi mïa hay n¨m khi ®Æt bÉy xong l¹i lËp mét b¶ng t−¬ng tù - Çc kÕt luËn sÏ cã ý nghÜa h¬n nÕu cã sè liÖu nhiÒu n¨m ®Ó so s¸nh. SÏ kh«ng cã sè liÖu vÒ biÕn ®æi sè loµi, sè l−îng ç thÓ theo sinh c¶nh vµ thêi gian (mïa, n¨m) nÕu chØ ®Æt bÉy trong mét mïa hay mét lÇn. 5. §Õm chim trùc tiÕp khi quan s¸t theo ®µn Çch tÝnh sè l−îng chim theo ®µn th−êng ®−îc ¸p dông ®èi víi çc loµi kiÕm ¨n theo ®µn vµ ®µn hçn hîp ë rõng (chÌo bÎo cê ®u«i b»ng víi çc loµi chim nhá thuéc bé sÎ, çc loµi kh−íu, gâ kiÕn), çc loµi chim n−íc di c−. VÝ dô, sè l−îng cña loµi cß th×a (Platalea minor) ë ViÖt Nam ®Õm t¹i 4 ®Þa ®iÓm kiÕm ¨n vµ tró ®«ng vµo th¸ng 1, 2 vµ 3 lµ 104 ç thÓ (n¨m 1996), 70 ç thÓ (1997) vµ n¨m 1998 lµ 59 ç thÓ (NguyÔn Cö). KÕt qu¶ cña ph−¬ng ph¸p ®Õm chim trùc tiÕp theo ®µn thu ®−îc lµ sè l−îng ç thÓ cña çc loµi nh−ng kh«ng ph¶i tÊt c¶ çc tr−êng hîp. VÝ dô, mét sè loµi chim n−íc di c− kiÕm ¨n ë vïng cöa s«ng, ven biÓn (mßng kÐt, rÏ giun,...), ®«i khi gÆp ®µn hµng tr¨m hay hµng ngµn ç thÓ. Trong tr−êng hîp ®ã chØ cã thÓ thùc hiÖn bëi nh÷ng ng−êi ®· cã nhiÒu kinh nghiÖm hoÆc chôp ¶nh ®Ó ®Õm sè l−îng chim trong ®µn. Ph−¬ng ph¸p nµy Ýt sö dông. 7.2.2. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra vµ gi¸m s¸t chim 7.2.2.1. Môc ®Ých - Çc loµi chim còng nh− thó lín, lµ çc loµi dÔ nh×n thÊy, dÔ nhËn d¹ng vµ dÔ nhí, cã søc thu hót con ng−êi. Khi b¶o tån çc loµi ®ã dÔ cã søc thuyÕt phôc céng ®ång, thËm chÝ sù hiÖn diÖn cña mét sè loµi lµ niÒm tù hµo cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng.

- NhiÒu loµi chim th−êng sèng trong mét kh«ng gian réng h¬n so víi çc loµi kh¸c ë KBT, nÕu chóng ®−îc b¶o vÖ tèt th× tÊt c¶ çc loµi kh¸c chung sèng trong ®ã còng ®−îc b¶o vÖ cïng víi c¶nh quan vïng c− tró cña chóng. Trong tr−êng hîp yªu cÇu vïng c− tró cña chóng lµ mét khu rõng nguyªn sinh th× nghiÔm nhiªn viÖc b¶o vÖ chóng còng chÝnh lµ b¶o vÖ gi¸ trÞ cña c¶ khu rõng quý gi¸ ®ã.

- NhiÒu loµi chim lµ mét trong çc môc tiªu −u tiªn qu¶n lý cña mét sè KBT. 7.2.2.2. Néi dung vµ kÕ ho¹ch gi¸m s¸t Tu©n thñ nguyªn t¾c chung cña ho¹t ®éng gi¸m s¸t vµ gåm çc c«ng viÖc chÝnh sau: - X¸c ®Þnh çc sinh c¶nh, loµi vµ nhãm loµi gi¸m s¸t - Gi¸m s¸t çc xu h−íng biÕn ®æi cña quÇn thÓ (sè l−îng ç thÓ) - X¸c ®Þnh çc mèi ®e do¹ nghiªm träng nhÊt ®èi víi quÇn thÓ loµi ®ã vµ gi¸m s¸t nh÷ng biÕn ®æi vÒ tÝnh nghiªm träng cña çc mèi ®e do¹ ®ã - §Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p qu¶n lý vµ gi¶m thiÓu sù ®e do¹ ®èi víi quÇn thÓ ®ã. KÕ ho¹ch thêi gian vµ chu kú lÆp l¹i: - §iÒu tra chim ph¶i tiÕn hµnh trªn ph¹m vi toµn KBT (çc sinh c¶nh kh¸c nhau, kÓ c¶ trªn çc ®Ønh nói cao), ë çc mïa kh¸c nhau trong n¨m, trong vµ ngoµi mïa sinh s¶n cña chim). Do

117

vËy, cÇn x¸c ®Þnh kÕ ho¹ch vµ bè trÝ thêi gian thÝch hîp, phô thuéc vµo kh¶ n¨ng hiÖn cã (nh©n lùc, kinh phÝ, ...) cña KBT. - Thêi gian gi¸m s¸t còng tuú thuéc ph−¬ng ph¸p, yªu cÇu vÒ sè loµi, ®Æc ®iÓm cña loµi lùa chän, sè ®Þa ®iÓm lùa chän vµ duy tr×, nguån lùc. Do vËy, chu kú lÆp l¹i cã thÓ ®−îc quy ®Þnh rÊt kh¸c nhau, cã thÓ lµ 3 th¸ng, 6 th¸ng hoÆc 12 th¸ng. Cã thÓ kÕt hîp gi¸m s¸t víi tuÇn tra rõng cña lùc l−îng kiÓm l©m t¹i tr¹m qu¶n lý b¶o vÖ rõng. Toµn bé kÕ ho¹ch gi¸m s¸t cã thÓ ®−îc tiÕn hµnh trong 4-5 n¨m. Tuy nhiªn, çc sè liÖu gi¸m s¸t cÇn ®−îc ph©n tÝch xö lÝ ®èi víi tõng ®ît gi¸m s¸t ®Ó kÞp thêi ®iÒu chØnh kÕ ho¹ch ho¹t ®éng hoÆc ¸p dông çc gi¶i ph¸p qu¶n lý tµi nguyªn chim rõng trong KBT. Trong ®iÒu kiÖn thùc tÕ hiÖn nay, kh«ng nªn x©y dùng çc kÕ ho¹ch gi¸m s¸t qu¸ lín mµ tËp trung vµo mét sè Ýt loµi hay thËm chÝ chØ mét loµi vµ sinh c¶nh chÝnh liªn quan, n»m trong môc tiªu qu¶n lý b¶o vÖ −u tiªn cña KBT, coi ®ã lµ mét m« h×nh thö nghiÖm toµn diÖn ®Ó tiÕp tôc nh©n réng vÒ sau. 7.2.2.3. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra vµ gi¸m s¸t chim rõng Chän loµi gi¸m s¸t

Chim lµ nhãm lu«n cã sè l−îng loµi nhiÒu nhÊt trong giíi ®éng vËt ë çc KBT, thËm chÝ, hiÖn nay nhiÒu KBT ch−a x¸c ®Þnh ®−îc chÝnh x¸c cã bao nhiªu loµi vµ sè l−îng ç thÓ cña mçi loµi. C«ng t¸c gi¸m s¸t kh«ng thÓ tiÕn hµnh víi tÊt c¶ çc loµi cã trong KBT mµ ph¶i lùa chän mét sè loµi hay nhãm loµi tiªu biÓu (loµi hay nhãm loµi chØ thÞ). Cã thÓ chän loµi gi¸m s¸t nh− sau: - Kh«ng chän loµi rÊt hiÕm, loµi phæ biÕn hay qu¸ phong phó mµ chän çc loµi cã tÝnh chuyªn ho¸ vÒ thøc ¨n vµ n¬i sèng (còng cã thÓ lµ nhãm loµi). - Çc loµi vµ nhãm loµi ®ã còng chÝnh lµ môc tiªu qu¶n lÝ b¶o vÖ cña KBT. - H×nh thøc x©y dùng hÖ thèng KBT loµi còng chÝnh lµ ®Ó b¶o vÖ mét loµi chØ thÞ nµo ®ã. VÝ dô, KBTTN KÎ Gâ, Hµ TÜnh ®−îc x©y dùng nh»m ®Ó b¶o vÖ loµi gµ l«i Hµ TÜnh hay gµ l«i lam ®u«i tr¾ng (Lophura hatinhensis). Tõ n¨m 2003, loµi c«ng (Pavo muntiacus imperator) ®−îc chän lµm ®èi t−îng gi¸m s¸t chim t¹i V−ên Quèc gia Yokdon. Chän sinh c¶nh gi¸m s¸t - §©y lµ c«ng viÖc ph©n lo¹i sinh c¶nh. Trong KBT, çc khu vùc cã sinh c¶nh t−¬ng tù ®−îc gép l¹i thµnh mét lo¹i, nh− vËy trong mét KBT th−êng cã nhiÒu lo¹i. Trong mçi lo¹i sinh c¶nh h·y lùa chän mét çch ngÉu nhiªn çc vïng ®iÒu tra. KÕt qu¶ ®iÒn tra chung sÏ ®−îc lÊy tõ kÕt qu¶ ®iÒu tra t¹i mçi vïng nh− vËy gép l¹i. - §Ó lµm tèt viÖc nµy, cÇn cã b¶n ®å tèt vÒ khu b¶o vÖ (cã thÓ lÊy tõ b¶n luËn chøng kinh tÕ kü thuËt cña KBT ®· ®−îc x©y dùng). Sao chôp b¶n ®å ®ã vµ chuyÓn tÊt c¶ çc sè liÖu ®· cã vµo b¶n ®å nµy mét çch cÈn thËn, ®Çy ®ñ vµ chÝnh x¸c. - Chän sinh c¶nh gi¸m s¸t thùc chÊt lµ tiÕn hµnh x¸c ®Þnh çc khu vùc/sinh c¶nh chÝnh cÇn ®iÒu tra gi¸m s¸t. - Cïng víi çc loµi vµ nhãm loµi chØ thÞ lµ çc sinh c¶nh chØ thÞ, ®ã th−êng còng lµ ®èi t−îng hÊp dÉn cña thî s¨n vµ sù x©m nhËp cña céng ®ång, v× vËy viÖc gi¸m s¸t (lµ c«ng viÖc tiÕp theo sau ®iÒu tra) vµ ®Ò xuÊt chiÕn l−îc qu¶n lÝ b¶o vÖ phï hîp lµ mét néi dung quan träng trong kÕ ho¹ch ho¹t ®éng cña çc KBT. LËp tuyÕn gi¸m s¸t

ThiÕt lËp çc tuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t l©u dµi: - T×m ®iÓm khëi ®Çu vµ vÞ trÝ cho çc tuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t - Çc tuyÕn ph¶i ®−îc lËp ë n¬i dÔ ®i ®Õn, mÆc dÇu ®ã kh«ng ph¶i lµ ®−êng ®i s½n cã. TuyÕn tèt nhÊt lµ theo ®−êng th¼ng, ®i qua çc sinh c¶nh kh¸c nhau. Trong ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh kh«ng cho phÐp, tuyÕn cã thÓ ®−îc lËp theo ®Þa h×nh uèn cong, song chó ý kh«ng ®−îc c¾t hoÆc tiÕp cËn víi tuyÕn kh¸c. Kho¶ng çch gi÷a çc tuyÕn Ýt nhÊt lµ gÊp 2 lÇn tÇm xa nghe tiÕng hãt cña çc loµi ®iÒu tra gi¸m s¸t ®Ó tr¸nh viÖc quan s¸t trïng l¾p. - §¸nh dÊu çc tuyÕn ®ã ngay tõ ®iÓm khëi ®Çu - Khi lËp tuyÕn ë thùc ®Þa, cÇn cã 3 ng−êi. Th−êng ng−êi thø nhÊt sö dông la bµn ®Ó ®Þnh h−íng. Ng−êi thø 2 võa ®i võa c¾m mèc vµ ng−êi thø 3 ph¸t dän c©y cá trong tuyÕn. - X¸c ®Þnh vµ ®¸nh dÊu mçi ®iÓm mµ sinh c¶nh thay ®æi däc theo tuyÕn ®· x¸c lËp ®ã. §ång

118

thêi cø çch 100 m l¹i ®¸nh dÊu tuyÕn ®iÒu tra. Trªn nh÷ng kho¶ng çch 100 m nµy nh÷ng chç ®Æt bÉy, l−íi mê, hay lËp « tiªu chuÈn sÏ ®−îc chän mét çch ngÉu nhiªn. Quan s¸t chim - §Ó viÖc gi¸m s¸t chim cã kÕt qu¶ tèt, tr−íc khi quan s¸t chim cÇn chuÈn bÞ t×m hiÓu çc loµi chim, tõ loµi phæ biÕn ®Õn çc loµi hiÕm qua tµi liÖu, s¸ch chuyªn kh¶o, nhÊt lµ çc loµi s¸ch h−íng dÉn xem chim cã tranh ¶nh mµu. Trang bÞ çc vËt t− dông cô vµ tµi liÖu ®Ó quan s¸t chim, tèi thiÓu lµ èng nhßm (lo¹i tèt), sæ ghi chÐp, bót ch×, m¸y ghi ©m,... - Thêi gian tèt nhÊt ®Ó quan s¸t chim lµ vµo çc buæi s¸ng sím vµ chiÒu tèi. Ghi chÐp, thu thËp sè liÖu: - Quan s¸t vµ ghi chÐp çc th«ng tin quan s¸t ®−îc. - Sè liÖu cÇn thu thËp dùa theo çc biÓu mÉu ghi chÐp thùc ®Þa. - LËp b¶n ®å chi tiÕt cho çc vïng ®iÒu tra gi¸m s¸t, thÓ hiÖn râ çc tuyÕn, ®iÓm ®· x¸c ®Þnh, vµ chôp thµnh nhiÒu b¶n ®Ó mang theo trong qu¸ tr×nh lµm viÖc. 7.2.2.4. Tæng hîp sè liÖu, viÕt b¸o ço ®iÒu tra gi¸m s¸t chim Tæng hîp vµ x©y dùng c¬ së d÷ liÖu - Sau khi hoµn thµnh c«ng viÖc cña mçi ®ît ®iÒu tra gi¸m s¸t, tÊt c¶ çc biÓu mÉu ghi d÷ liÖu, sæ ghi chÐp, vµ toµn bé çc th«ng tin thu ®−îc ë hiÖn tr−êng cÇn ®−îc xö lý. - CÇn x©y dùng mét c¬ së d÷ liÖu cho ®¬n vÞ KBT b»ng viÖc x©y dùng mét ch−¬ng tr×nh phÇn mÒm m¸y vi tÝnh vµ th−êng xuyªn n¹p tÊt c¶ sè liÖu thu ®−îc vµo ch−¬ng tr×nh ®ã (vµo m¸y tÝnh) khi c«ng viÖc ë hiÖn tr−êng/thu thËp th«ng tin kÕt thóc, cÇn ®µo t¹o çn bé kÜ thuËt chuyªn tr¸ch vÒ nghiÖp vô nµy. KiÓm tra l¹i mäi sè liÖu ®Ó tr¸nh mäi sai sãt cã thÓ ph¹m ph¶i tr−íc khi truy n¹p vµo ch−¬ng tr×nh. Ph©n tÝch vµ b¸o ço - B¸o ço cuèi quý, n¨m cÇn so s¸nh víi çc kÕt qu¶ ®· thu thËp tr−íc ®ã qua thêi gian. §¸nh gi¸ d÷ liÖu. X¸c ®Þnh xu thÕ cña quÇn thÓ çc loµi gi¸m s¸t vµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn xu thÕ ®ã. - §Ò xuÊt çc gi¶i ph¸p mang tÝnh kü thuËt, kinh tÕ vµ x· héi ®Ó b¶o tån vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng tµi nguyªn chim rõng ë KBT. - B¸o ço kÕt qu¶ §TGS, cÇn kÌm theo b¶n ®å chi tiÕt cña khu vùc nghiªn cøu t¹i KBT. X©y dùng b¶n ®å ph©n bè chim ViÖc x©y dùng b¶n ®å ph©n bè chim trong KBT ph¶i dùa vµo kÕt qu¶ ®iÒu tra. Kh«ng thÓ ghi/vÏ lªn b¶n ®å tÊt c¶ sè loµi ®· t×m thÊy trong KBT. ChuyÓn t¶i th«ng tin vÒ ph©n bè, tr÷ l−îng çc loµi vµ nhãm loµi quan träng, cã ý nghÜa (®Æc biÖt chó ý çc loµi ®Æc h÷u, ®−îc luËt ph¸p qui ®Þnh qu¶n lý b¶o vÖ, çc loµi ®· ®−îc ghi trong S¸ch ®á ViÖt Nam, S¸ch ®á ThÕ giíi). MÆt kh¸c cÇn l−u ý çc loµi chuyªn ho¸ hay thÝch nghi víi çc sinh c¶nh ®iÓn h×nh trong KBT th× cÇn thÓ hiÖn trªn nÒn cña b¶n ®å th¶m thùc vËt. 7.3. §iÒu tra vµ gi¸m s¸t bß s¸t 7.3.1. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra thµnh phÇn loµi bß s¸t

Môc ®Ých cña viÖc ®iÒu tra thµnh phÇn loµi nh»m x¸c ®Þnh ®−îc sè l−îng loµi bß s¸t, sè l−îng ç thÓ cña nh÷ng loµi ®Æc tr−ng, n¬i ph©n bè, sù thay ®æi sè l−îng ç thÓ trong mèi quan hÖ víi çc yÕu tè cña m«i tr−êng, trong ®ã cã t¸c ®éng cña con ng−êi. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra 1. Tµi liÖu

Thu thËp çc tµi liÖu ®· cã vÒ bß s¸t liªn quan ®Õn KBT ®Ó t×m çc th«ng tin vÒ: - Thµnh phÇn loµi: cã bao nhiªu loµi trong KBT, sè l−îng ç thÓ cña çc loµi ®Æc tr−ng. - Ph©n bè vµ n¬i ë (ph©n bè theo l·nh thæ trong nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau cña ®êi sèng, ph©n bè theo chiÒu th¼ng ®øng (®é cao), tÝnh chÊt cña n¬i ë (®Þa h×nh ®Þa thÕ, ®Êt nÒn, chÕ ®é n−íc, nhiÖt ®é, ®é Èm, ¸nh s¸ng, thùc vËt, ®éng vËt kh¸c). - Sù thay ®æi chç ë vµ nguyªn nh©n - N¬i Èn nÊp ®Ó tr¸nh thêi tiÕt xÊu hay kÎ thï - §Æc ®iÓm vÒ con vËt: kÝch th−íc (to, nhá), h×nh th¸i, mµu s¾c - §êi sèng (chu kú mïa vµ ngµy ®ªm, thêi gian ho¹t ®éng, thêi ®iÓm xuÊt hiÖn nhiÒu nhÊt, thøc ¨n (thµnh phÇn vµ sè l−îng, sù thay ®æi thøc ¨n, çch ¨n måi, kh¶ n¨ng nhÞn ®ãi, ®é bÐo),

119

sù sinh s¶n (mïa sinh s¶n, sù giao phèi, ®Î trøng, ph¸t triÓn, ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng ®Õn sù sinh s¶n), tiÕng kªu vµ çc tËp tÝnh kh¸c. - BiÕn ®éng sè l−îng: Sù thay ®æi sè l−îng theo chu kú hay kh«ng theo chu kú, nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù thay ®æi sè l−îng. - ý nghÜa cña bß s¸t ®èi víi con ng−êi vµ ¶nh h−ëng cña con ng−êi ®Õn bß s¸t (gi¸ trÞ b¶o vÖ rõng, mïa mµng, .... hoÆc t¸c h¹i cña bß s¸t (vÝ dô: r¾n n−íc, rïa n−íc, rïa biÓn tiªu diÖt mét l−îng ç trong ao nu«i vµ çc l−u vùc n−íc tù nhiªn). 2. Pháng vÊn d©n ®Þa ph−¬ng

ë miÒn nói ViÖt Nam, mét sè loµi bß s¸t lµ nguån thøc ¨n −a thÝch vµ mÆt hµng cã gi¸ trÞ bu«n b¸n nªn chóng th−êng bÞ s¨n b¾t nhiÒu. V× vËy, kh«ng Ýt ng−êi cã nh÷ng hiÓu biÕt tèt vÒ nhãm ®éng vËt nµy vµ ®ã lµ c¬ héi gióp thu ®−îc çc th«ng tin quan träng.

§èi t−îng ®iÒu tra chñ yÕu lµ nh÷ng ng−êi cã nhiÒu thêi gian tiÕp xóc víi bß s¸t nh− thî s¨n vµ hoÆc ng−êi mua b¸n ®éng vËt rõng ë ®Þa ph−¬ng. Tuy nhiªn, nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ng−êi d©n ®Òu nhËn thøc ®−îc viÖc s¨n b¾t vµ mua b¸n ®éng vËt rõng ®· bÞ nghiªm cÊm, nªn hä th−êng l¶ng tr¸nh viÖc tr¶ lêi pháng vÊn.

KÕt qu¶ pháng vÊn sÏ phô thuéc nhiÒu vµo th¸i ®é vµ nghÖ thuËt cña ng−êi ®iÒu tra. VÝ nh− nhiÒu khi chØ qua nh÷ng viÖc lµm hoÆc nh÷ng c©u chuyÖn vui, ngÉu nhiªn v« t×nh l¹i cã ®−îc th«ng tin cÇn thiÕt. Ph−¬ng ph¸p pháng vÊn d©n sÏ cã hiÖu qu¶ h¬n nÕu ng−êi ®iÒu tra chuÈn bÞ chu ®¸o c©u hái, h×nh vÏ vµ ¶nh mµu çc loµi bß s¸t.

Nh÷ng ghi chÐp chi tiÕt vÒ tõng loµi, sè l−îng loµi, sè l−îng ç thÓ tr−íc ®©y vµ hiÖn nay, n¬i gÆp, mïa ®Î trøng,… nh÷ng ¶nh chôp vÒ bß s¸t cßn l−u l¹i trong d©n nh− x−¬ng ®Çu rïa, mai vµ yÕm rïa, r¾n vµ t¾c kÌ ng©m trong r−îu; çc mÉu kh«, mÉu nhåi; mÉu da cña kú ®µ, tr¨n, r¾n; cao tr¨n... còng lµ nh÷ng th«ng tin bæ Ých.

§iÒu tra qua d©n cßn cã thÓ gióp x¸c ®Þnh sè l−îng t−¬ng ®èi cña mét loµi nµo ®ã theo 5 møc ®é: kh«ng gÆp, Ýt gÆp, cã gÆp, th−êng gÆp, gÆp nhiÒu trong KBT. 3. §iÒu tra thùc ®Þa

§iÒu tra trªn hiÖn tr−êng nh»m thu thËp th«ng tin qua viÖc quan s¸t trùc tiÕp çc ®èi t−îng cÇn ®iÒu tra trªn çc tuyÕn hoÆc çc « mÉu ®· ®¸nh dÊu. C«ng t¸c chuÈn bÞ: - Dùa trªn nh÷ng tµi liÖu ®· cã, chuÈn bÞ mét danh s¸ch bß s¸t ë n¬i sÏ tiÕn hµnh ®iÒu tra. VÝ dô sè loµi bß s¸t ®· biÕt ë Tam §¶o lµ 123 (2002), ë Xu©n S¬n lµ 30 (1998), ë Pï M¸t lµ 50 (2001), ë Sa Pa lµ 68 (2001), ë H÷u Liªn lµ 28 (2000), ë Cóc Ph−¬ng lµ 42 (1996), ë Ngäc Linh lµ 36 (1997),... - Ghi nhí nh÷ng dÉn liÖu c¬ b¶n ®Æc tr−ng cña tõng loµi nh− kÝch th−íc, h×nh d¹ng, mµu s¾c, tiÕng kªu, n¬i ë, thêi kú ho¹t ®éng. - ChuÈn bÞ çc dông cô vµ thiÕt bÞ cÇn thiÕt cho viÖc ®iÒu tra: vît, cÇn c©u, gËy cã mãc, g¨ng tay, thïng, tói v¶i, lä ®ùng mÉu, sæ, bót ghi, phiÕu, nh·n, kÑp b¾t mÉu, d©y buéc ga r«, thuèc tÝm, dao, kÐo ®Ó r¹ch bông, b¬m vµ kim tiªm, th−íc ®o, c©n vµ hép qu¶ c©n, khÈu trang, kh¨n lau tay, cån, ®Ìn pin, formaldehyde, nhiÖt kÕ, Èm kÕ, èng nhßm, m¸y ¶nh, ... X¸c ®Þnh thêi gian vµ ®Þa ®iÓm ®iÒu tra thùc ®Þa: - Thêi gian ®iÒu tra: Bß s¸t lµ ®éng vËt biÕn nhiÖt, nh¹y c¶m víi sù thay ®æi cña çc yÕu tè thêi tiÕt (nh− nhiÖt ®é, m−a n¾ng), cã chu kú ho¹t ®éng mïa vµ ngµy ®ªm râ rµng nªn cÇn ®−îc l−u ý ®Ó quyÕt ®Þnh thêi gian thuËn lîi nhÊt cho viÖc ®iÒu tra. Mïa xu©n - hÌ ®−îc coi lµ thuËn lîi nhÊt ®Ó ®iÒu tra bß s¸t v× sau nhiÒu th¸ng tró ®«ng, chóng ra kiÕm ¨n, sinh s¶n. Çc ç thÓ t×m ®Õn nhau ghÐp ®«i, giao hoan, giao phèi, ®Î trøng, ®Î con. Vµi loµi ph¸t tiÕng kªu (t¾c kÌ) vang xa vµ kÐo dµi nhiÒu giê gióp dÔ dµng ph¸t hiÖn ra n¬i chóng ë ®Ó tiÕp cËn.

§a sè bß s¸t hoat ®éng vµo buæi s¸ng hoÆc buæi chiÒu. Buæi tr−a n¾ng, chóng t×m çc khe hèc tr¸nh nãng. Mét sè loµi ho¹t ®éng ®ªm nh− t¾c kÌ, r¾n c¹p nia, r¾n lôc, rïa, ....

Cã thÓ ®iÒu tra bß s¸t vµo çc thêi gian kh¸c vµ nã chØ cã ý nghÜa bæ sung thªm vµo nh÷ng dÉn liÖu ®· cã nh−ng c«ng viÖc sÏ vÊt v¶ vµ khã kh¨n h¬n nhiÒu. Víi ®a sè çc loµi bß s¸t, thêi gian ®iÒu tra tèt nhÊt lµ vµo thêi kú giao phèi, lóc s¸ng sím, thêi tiÕt Êm ¸p vµ kh«ng gian yªn tÜnh.

120

- §Þa ®iÓm ®iÒu tra: Mét sè bß s¸t th−êng tËp trung ë hai bªn bê suèi ®Ó uèng n−íc, kiÕm måi hoÆc ng©m

m×nh tr−íc khi lét x¸c. NhiÒu loµi cã thãi quen n»m ph¬i n¾ng ®Ó s−ëi Êm ë n¬i quang ®·ng, ®ã lµ nh÷ng n¬i dÔ ph¸t hiÖn, quan s¸t vµ thu mÉu. - C«ng viÖc trªn hiÖn tr−êng: Çch ph¸t hiÖn: + T×m ®Õn n¬i sèng cô thÓ hoÆc n¬i Èn t¹m thêi cña loµi cÇn ®iÒu tra + LÆng lÏ, nhÑ nhµng di chuyÓn víi tèc ®é chËm theo tuyÕn vµ thØnh tho¶ng dõng l¹i l¾ng nghe tiÕng kªu, tiÕng "ph×" (cña th¹ch sïng, t¾c kÌ, hæ mang,... ) hoÆc sù rông l¸ do di chuyÓn cña nh÷ng loµi sèng trªn çc bôi cá hoÆc trªn cµnh l¸. + Quan s¸t trùc tiÕp b»ng m¾t th−êng hay èng nhßm trªn mÆt ®Êt, trªn c©y, d−íi n−íc ®Ó ph¸t hiÖn qua h×nh d¹ng, mµu s¾c, çch di chuyÓn. Mét sè loµi ®Ó l¹i vÕt tÝch trªn ®−êng ®i hay gÇn cöa hang nh− vÕt tr−ên bß, ph©n, x¸c lét cña bß s¸t. + Ban ®ªm dïng ®Ìn pin, ¾c quy soi t×m. C¬ quan c¶m gi¸c cña bß s¸t kÐm ph¸t triÓn, nªn kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn kÎ thï (tÝnh nh¹y c¶m) cña chóng kÐm so víi chim vµ thó nªn cã thÓ ®Õn gÇn ®Ó quan s¸t hoÆc b¾t gi÷. MÆt kh¸c, bß s¸t còng nhanh quªn, sau khi chóng ch¹y trèn, nÕu xung quanh yªn tÜnh th× chØ 5-10 phót sau chóng sÏ xuÊt hiÖn trë l¹i. + Cã thÓ dïng gËy khua ®éng hay v¹ch t×m bß s¸t trong hang ®Êt, khe ®¸, hèc c©y, t¸n l¸.

Çch thu l−îm mÉu: + DÔ b¾t h¬n c¶ lµ th»n l»n, th−êng ®−îc b¾t b»ng tay (ViÖt Nam kh«ng cã th»n l»n ®éc). Mét sè loµi rÊt dÔ rông ®u«i nªn cÇn b¾t vµo phÇn ®Çu vµ th©n. Nh÷ng ç thÓ ë cù ly xa vµ lín h¬n, cã thÓ dïng g¨ng tay, d©y thßng läng buéc trªn ®Çu gËy hoÆc que nhá, khÐo lÐo ®−a vßng d©y (réng 3-5 cm) ®Õn ®Çu con vËt råi quµnh nhanh vµo cæ. NhiÒu khi th»n l»n rÊt thËn träng, chóng kh«ng cho ®Õn gÇn, lÈn tr¸nh rÊt nhanh vµo khe hèc hay vËt che khuÊt. Trong nh÷ng tr−êng hîp ®ã kh«ng ®Ó bãng ng−êi ng¶ trªn m×nh con vËt, b×nh tÜnh ngåi ®îi 5-15 phót ®Ó chóng sÏ rêi n¬i Èn n¸u vµ xuÊt hiÖn l¹i. + Khi ph¸t hiÖn th»n l»n vµ r¾n ë trong hang, h·y ®µo cÈn th©n tõ ngoµi vµo. §Ó lèi vµo hang kh«ng bÞ ®Êt ®µo che lÊp, nªn dïng mét cµnh c©y nhá xuyªn tr−íc tõng ®o¹n mét, khi ®µo gÇn ®Õn mót que l¹i ®Èy que vµo s©u h¬n råi ®µo tiÕp cho ®Õn khi b¾t ®−îc chóng. + T¾c kÌ ho¹t ®éng nhiÒu vÒ ®ªm nªn dïng ®Ìn pin nhÊp nh¸y ®Ó nhö cho chóng xuèng gÇn mÆt ®Êt råi dïng vît lç nhá hoÆc tay ®Ó b¾t. + Víi r¾n, ph¶i hÕt søc thËn träng, nªn coi tÊt c¶ r¾n ®Òu lµ r¾n ®éc dï thùc tÕ chØ cã kho¶ng 10% sè loµi r¾n ®éc (ë ViÖt Nam, cã çc hä r¾n biÓn, r¾n lôc, r¾n hæ) vµ nh÷ng loµi r¾n ®éc cã thÓ g©y chÕt ng−êi. + R¾n ë trªn c©y, trong bôi, trong khe hay hang hèc nªn dïng gËy cã mãc ngoÆc vµo th©n l«i ra. Khi b¾t tèt nhÊt lµ dïng gËy cã n¹ng hay mãc s¾t ë ®Çu ®Ì phÇn tr−íc c¬ thÓ xuèng ®Êt ®Ó r¾n kh«ng kÞp tÈu tho¸t. Tr−êng hîp bÊt ®¾c dÜ míi dïng roi hoÆc gËy ®Ëp vµo phÇn tr−íc c¬ thÓ, çch ®Çu 10-20 cm (nÕu ®Çu bÞ dËp sÏ khã ®Þnh lo¹i, mÉu kh«ng cßn gi¸ trÞ), tiÕp ®ã t×m çch ®Ì ®Çu xuèng råi dïng hai ngãn tay gi÷ chÆt lÊy ®Çu r¾n, sao cho chóng kh«ng thÓ quay l¹i c¾n, nhÊc r¾n lªn khái mÆt ®Êt (cã thÓ n¾m ®u«i tr−íc, nhanh chãng ®−a r¾n lªn cao vµ quay trßn ®Ó chóng kh«ng kÞp ph¶n øng), sau cïng ®−a ®Çu r¾n xuèng d−íi, Ên vµo tói hoÆc thïng råi nhanh chãng ®Ëy n¾p. Thao t¸c nµy cÇn thËt b×nh tÜnh vµ chÝnh x¸c.

NÕu bÞ r¾n c¾n, cÇn bÜnh tÜnh vµ xö lý tuÇn tù theo çc b−íc sau: + §Ó n¹n nh©n ngåi hoÆc n»m yªn + Dïng d©y (cao su, ni l«ng hoÆc giÎ) buéc ga r« phÝa trªn vÕt c¾n ®Ó ng¨n chÊt ®éc x©m nhËp vµ ph©n t¸n trong c¬ thÓ ng−êi. + Dïng cån, dung dÞch i èt hay thuèc tÝm ®Ëm ®Æc ®Ó tÈy röa chÊt ®éc khái vÕt c¾n. + Dïng dao s¾c ®· tiÖt trïng hoÆc h¬ trªn löa r¹ch vÕt c¾n réng cho m¸u ch¶y ra, cã thÓ hót liªn tôc trong vßng 15 phót tõ vÕt c¾n b»ng èng hót hoÆc miÖng (®iÒu kiÖn lµ m«i, xoang miÖng kh«ng cã vÕt loÐt nµo vµ sau khi hót ph¶i nhæ m¸u ra). + Buéc vÕt th−¬ng l¹i ®Ó tr¸nh nhiÔm trïng, råi t×m thÇy thuèc hoÆc ®−a n¹n nh©n ®Õn c¬ së y tÕ gÇn nhÊt. Sù chËm trÔ cã thÓ dÉn ®Õn hËu qu¶ xÊu. Ng−êi bÞ r¾n c¾n ph¶i h¹n chÕ tèi ®a vËn ®éng, kh«ng ®−îc uèng r−îu. ChØ gi÷ d©y buéc ga r« trong kho¶ng 2 giê.

121

Mét sè bµi thuèc ch÷a r¾n c¾n ®¬n gi¶n: - Bµi 1: §ät c©y x−¬ng rång gi· nhá víi muèi ¨n, v¾t lÊy n−íc uèng, b· ®¾p vµo vÕt c¾n. - Bµi 2: L¸ s¾n d©y hoÆc l¸ m−íp ®¾ng röa s¹ch, nhai nuèt n−íc, b· ®¾p vµo vÕt c¾n. - Bµi 3: L¸ vµ ngän c©y phÌn ®en (50 g) röa s¹ch, gi· nhá, v¾t lÊy n−íc uèng, b· ®¾p vµo vÕt c¾n. Sau 3-5 giê lÆp l¹i nh− trªn. - Bµi 4: L¸ vµ ngän c©y ®Ëu v¸n tr¾ng (b¹ch biÓn ®Ëu) röa s¹ch, gi· nhá, v¾t lÊy n−íc uèng, b· ®¾p vµo vÕt c¾n. - Bµi 5: Rau r¨m hay rau sam röa s¹ch, nhai nuèt n−íc, b· ®¾p vµo vÕt c¾n. - Bµi 6: Vá c©y sßi (c©y n©u nhuém v¶i, quÇn ¸o) nhai nhá, nuèt n−íc, b· ®¾p vµo vÕt c¾n. - Bµi 7: L¸ dong nhai nhá, nuèt n−íc, b· ®¾p vµo vÕt c¾n. - Bµi 8: Toµn c©y v¹n niªn thanh (30-50 g), n−íc s¹ch 500 ml; s¾c cßn 150 ml. Chia 2-3 lÇn uèng trong ngµy. B· vß n¸t ®¾p vµo vÕt c¾. (Lª Minh, 1986).

Sö dông çc dông cô chuyªn dïng: Trong çc ao hå, cã thÓ dïng l−íi gi¨ng, vã hoÆc vît lç thÝch hîp chÆn tr−íc hay gËy cã mãc ®Ó quµnh vµo bông råi l«i lªn. N¬i cã diÖn tÝch hÑp, n−íc c¹n cã thÓ t¸t hÕt n−íc råi b¾t. §«i khi víi mét sè th»n l»n ng−êi ta cßn dïng bÉy d©y thßng läng ®Æt tr−íc cöa hang ®Ó lóc chóng chui ra, d©y sÏ thÝt lÊy cæ. Dông cô chuyªn dïng: b¾t r¾n, 4. Vît. Xö lý mÉu

- Bß s¸t b¾t ®−îc ®ùng l«ng vµ cho lÉn mét Ýt tói ®Ó tr¸nh chóng c¾nr¾n nhá, r¾n ®éc víi r¾chóng sèng ®−îc vµi nchóng theo cì lín hay n- Ghi chÐp nh÷ng th«nn¬i b¾t, tr¹ng th¸i con v- Lµm chÕt con vËt b»nh¬n lµ cho vµo tói v¶i h- §eo nh·n thùc ®Þa: Mthêi gian, ®Þa ®iÓm b¾t

1

2

3

1. D©y thßng läng b¾

trong thïng gç mángrong rªu ®Ó gi÷ Èm. hoÆc ®Ì chÕt nhau. n lµnh. Nh÷ng mÉu gµy. Tèt h¬n c¶ lµ há.

g tin cÇn thiÕt: Tªn lËt khi b¾t, ®iÒu kiÖng çch cho vµo lä ®ùay bao t¶i, buéc l¹i rçi mÉu ®−îc mang m

vµ çc ®Æc ®iÓm h×nh

4

t th»n l»n, 2. Thanh s¾t vµ d©y da b¾t r¾n, 3. KÑp

hay thïng s¾t cã lç, giá cã n¾p, tói v¶i hoÆc tói ni Kh«ng ®ùng qu¸ nhiÒu mÉu trong mét thïng, mét NÕu cÇn mÉu sèng, kh«ng nhèt chung r¾n lín víi ®ùng trong tói ni l«ng chøa ®Çy h¬i kÝn cã thÓ gi÷ nhèt riªng tõng nhãm (th»n l»n, r¾n, rïa) vµ t¸ch

oµi, h×nh th¸i (h×nh d¸ng, mµu s¾c), thêi gian b¾t, thêi tiÕt, n¬i thu mÉu vµ ng−êi thu mÉu. ng b«ng tÈm ª te hay clorofooc. §«i khi ®¬n gi¶n

åi ng©m vµo bÓ n−íc. ét nh·n thùc ®Þa ghi nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt vÒ

th¸i, ®Æc biÖt lµ mµu s¾c v× mµu s¾c con vËt cã thÓ

122

bÞ biÕn ®æi khi ng©m trong dung dÞch b¶o qu¶n. Nh·n ®−îc cuén l¹i thµnh mét èng nhá, dïng chØ tr¾ng hoÆc x¸m (kh«ng dïng chØ ®en v× dÔ lµm ®æi mµu trong cån) buéc vµo ch©n sau, vµo th©n hoÆc nhÐt vµo miÖng ®èi víi tr¨n, r¾n vµ th»n l»n giun. - MÉu ®−îc ng©m trong b×nh thuû tinh, b×nh hoÆc x« nhùa cã n¾p kÝn chøa dung dÞch ®Þnh h×nh cån 90o hoÆc formaldehyde (F.) 10% (1 phÇn F. víi 4 phÇn n−íc). Sau 3-10 ngµy, chuyÓn sang dung dÞch b¶o qu¶n lµ cån 700, hoÆc F. 4-5% (1 phÇn F. víi 7 phÇn n−íc). MÉu ®−îc nhËn ch×m sau khi ®· r¹ch mét ®−êng nhá ë thµnh xoang bông, dung dÞch ng©m nhiÒu gÊp 3 lÇn khèi l−îng mÉu ng©m. Víi nh÷ng ç thÓ lín, nªn tiªm chÊt ®Þnh h×nh vµo xoang bông. Çch ghi chÐp th«ng tin - Thêi gian ®iÒu tra: giê, ngµy, th¸ng, n¨m - §Þa ®iÓm: n¬i quan s¸t, thu mÉu - §Æc ®iÓm cña sinh c¶nh: §Êt, n−íc, thùc vËt, ®éng vËt, ho¹t ®éng cña con ng−êi… - Nh÷ng ®iÒu kiÖn vÒ thêi tiÕt, khÝ t−îng: n¾ng, m−a, nhiÖt ®é… - Thµnh phÇn loµi: tªn çc loµi ®−îc nhËn biÕt - Sè l−îng ç thÓ hay mËt ®é cña loµi - §Æc ®iÓm vµ tr¹ng th¸i cña loµi nh−: h×nh d¹ng, kÝch th−íc, mµu s¾c, con vËt bÞ b¾t trong ho¹t ®éng nµo (n»m ph¬i n¾ng, tró ë trong hang, kªu, giao phèi, ®Î trøng, b¶o vÖ trøng, ch¹y, leo, nh¶y, b¬i, ®íp måi, tha måi, lét x¸c,…).

Tuy nhiªn, v× sö dông nhiÒu ph−¬ng ph¸p vµ çc ph−¬ng ph¸p nµy cã nh÷ng −u ®iÓm, nh−îc ®iÓm kh¸c nhau nªn trong thùc tÕ ng−êi ®iÒu tra th−êng kÕt hîp c¶ 3 ph−¬ng ph¸p (tµi liÖu, pháng vÊn, ®iÒu tra thùc ®Þa) ®Ó bæ sung gióp cã ®ñ nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt. 7.3.2. Ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t bß s¸t

Môc ®Ých: Qua ®iÒu tra gi¸m s¸t bß s¸t sÏ n¾m ®−îc xu thÕ biÕn ®éng sè l−îng quÇn thÓ cña çc loµi theo thêi gian vµ nh÷ng nguyªn nh©n ¶nh h−ëng (t¸c ®éng cña con ng−êi) ®Ó thùc hiÖn çc gi¶i ph¸p qu¶n lý nguån tµi nguyªn, ®Æc biÖt lµ tµi nguyªn bß s¸t cã trong khu b¶o tån. Nh÷ng th«ng tin cÇn thu thËp - Thµnh phÇn loµi - Sè l−îng ç thÓ cña nh÷ng loµi ®Æc tr−ng - Ph©n bè vµ n¬i ë - BiÕn ®éng sè l−îng vµ çc nguyªn nh©n ¶nh h−ëng ®Õn biÕn ®éng sè l−îng X©y dùng kÕ ho¹ch gi¸m s¸t

Dùa vµo kÕ ho¹ch chung gåm çc vÊn ®Ò: - X¸c ®Þnh môc tiªu cña cuéc ®iÒu tra gi¸m s¸t - Çc ph−¬ng ph¸p tiÕn hµnh ®iÒu tra gi¸m s¸t - Nh©n lùc tham gia: sè ng−êi (trong nhãm th−êng cã çn bé, nh©n viªn kiÓm l©m, nhµ chuyªn m«n, d©n ®Þa ph−¬ng-ng−êi am hiÓu s©u, khu©n v¸c, nÊu ¨n) - VËt t−, dông cô, thiÕt bÞ cho ®iÒu tra vµ sinh ho¹t - Nh÷ng tµi liÖu cã liªn quan - Thêi gian tiÕn hµnh ®iÒu tra - §Þa ®iÓm ®iÒu tra - Néi dung th«ng tin cÇn thu thËp - BiÓu mÉu, phiÕu thu thËp th«ng tin Chän loµi gi¸m s¸t

Tiªu chuÈn chung cho chän loµi gi¸m s¸t lµ: - Loµi dÔ ph¸t hiÖn, dÔ quan s¸t, dÔ b¾t nh−ng kh«ng qu¸ phæ biÕn (v× loµi phæ biÕn sÏ kh«ng ®Æc tr−ng cho mét sinh c¶nh hay mét khu b¶o tån - Loµi t−¬ng ®èi dÔ ®Þnh lo¹i - Loµi kh«ng qu¸ hiÕm - Loµi chØ thÞ cho mét lo¹i sinh c¶nh hay loµi ®Æc tr−ng cho khu b¶o tån - Loµi ®· hiÓu râ vÒ n¬i sèng, ®Æc tr−ng sinh th¸i, tËp tÝnh - Loµi chuyªn ho¸ vÒ thøc ¨n

123

VÝ dô: Kh«ng nªn chän rïa hép ba v¹ch (Cuora trifasciata) v× qu¸ hiÕm hoÆc th»n l»n bãng ®u«i dµi (Mabuya fasciata) v× qu¸ phæ biÕn, kh«ng ®Æc tr−ng cho mét lo¹i sinh c¶nh nµo. Chän sinh c¶nh - Chän sinh c¶nh dùa vµo b¶n ®å chÊt l−îng cã ®ñ nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cho viÖc ®iÒu tra. - Th−êng ë çc KBT ®−îc chia thµnh çc sinh c¶nh chÝnh sau: rõng nguyªn sinh, rõng thø sinh, tr¶ng cá c©y bôi, ®Êt canh t¸c, khu d©n c−. Víi çc loµi bß s¸t ë n−íc th× s«ng suèi ®−îc coi lµ mét lo¹i sinh c¶nh. Tuú hiÖn tr¹ng cô thÓ cña KBT mµ cã thÓ chia thµnh nhiÒu lo¹i sinh c¶nh h¬n øng víi mét loµi hoÆc mét nhãm loµi, tÊt nhiªn kh«ng nªn qu¸ nhiÒu. ¦u tiªn nh÷ng sinh c¶nh ®¹i diÖn cho KBT, sinh c¶nh cã loµi ®Æc tr−ng. TiÕp ®ã lµ chän ®Þa ®iÓm ®¹i diÖn cho sinh c¶nh (th−êng lµ n¬i dÔ gÆp vµ gÆp ®−îc nhiÒu loµi). Ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t

Mét sè l−u ý khi tiÕn hµnh ®iÒu tra gi¸m s¸t: Trong KBT, sè loµi bß s¸t nhiÒu h¬n so víi Õch nh¸i vµ chóng ph©n bè réng h¬n, di chuyÓn vµ lÈn trèn nhanh h¬n. NhiÒu loµi quý hiÕm, cã gi¸ trÞ nhiÒu mÆt nªn lµ ®èi t−îng s¨n b¾t ®¸ng kÓ nh−: t¾c kÌ, kú ®µ, tr¨n, r¾n vµ rïa. Cã loµi ho¹t ®éng ngµy, cã loµi ho¹t ®éng ®ªm. NhiÒu loµi r¾n ®éc cã thÓ g©y nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng cña ng−êi thu mÉu. TÝnh sè l−îng bß s¸t

VÒ c¬ b¶n, ph−¬ng ph¸p tÝnh sè l−îng bß s¸t ngoµi thiªn nhiªn tiÕn hµnh gièng nh− chim vµ thó. §Ó ph¸t hiÖn ®−îc çc loµi bß s¸t ph¶i dùa trªn nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ sinh th¸i vµ tËp tÝnh cña con vËt. Hay nãi çch kh¸c, ph¶i biÕt n¬i sèng, thêi gian ho¹t ®éng nhiÒu nhÊt trong ngµy, trong n¨m. Ph−¬ng ph¸p phæ biÕn vÉn lµ ®Õm trùc tiÕp sè ç thÓ gÆp ®−îc trªn tuyÕn ®iÒu tra. Víi ®a sè loµi, tèt nhÊt lµ tÝnh trong mïa giao phèi, lóc s¸ng sím, thêi tiÕt Êm, kh«ng gian yªn tÜnh. Cßn víi nh÷ng loµi ho¹t ®éng ®ªm ph¶i chän thêi gian ®iÒu tra thÝch hîp.

Nh×n chung tÝnh sè l−îng bß s¸t trªn ®−êng ®i ph¶i tu©n theo çc nguyªn t¾c sau: - §ai tÝnh réng 3m, dµi 1-1,5 km ®èi víi th»n l»n hoÆc 5-6 km víi rïa c¹n. Mçi ®ai tÝnh ph¶i n»m trong ph¹m vi mét sinh c¶nh. Khi tÝnh ph¶i chó ý ®Õn sù thay ®æi ho¹t ®éng vµ sè l−îng bß s¸t theo mïa, theo ngµy ®ªm. Çc loµi kh¸c nhau cÇn dïng nh÷ng ph−¬ng ph¸p tÝnh kh¸c nhau: cã thÓ ph¸t hiÖn qua vÕt bß (kú ®µ, tr¨n, r¾n lín, ba ba), x¸c lét hay ph©n th¶i, víi th»n l»n cßn dùa vµo hang cña chóng, song cÇn cã kinh nghiÖm. Ph−¬ng ph¸p b¾t - th¶ - b¾t l¹i

Th−êng ®−îc ¸p dông víi r¾n. Gi¶ ®Þnh r»ng sè ç thÓ cña quÇn thÓ lµ æn ®Þnh (kh«ng di c−, ph¸t t¸n, di nhËp, sinh s¶n, tö vong, kh«ng bÞ ®¸nh b¾t, viÖc b¾t vµ th¶ kh«ng lµm ¶nh h−ëng ®Õn tËp tÝnh cña chóng. a

¸p dông hÖ thøc: N = X b

Trong ®ã N: sè ç thÓ trong quÇn thÓ X: sè ç thÓ b¾t ®−îc, ®¸nh dÊu råi th¶ ra a: sè ç thÓ b¾t l¹i lÇn thø 2 b: sè ç thÓ b¾t l¹i ë lÇn 2 cã mang dÊu

BiÖn ph¸p nµy chØ chÝnh x¸c khi çc chØ sè N, X, a, b t−¬ng ®èi lín Sù biÕn ®éng cña bß s¸t ch−a ®−îc nghiªn cøu nhiÒu, nªn khi thùc hiÖn ch¾c cßn gÆp

nh÷ng khã kh¨n nhÊt ®Þnh. Xö lý th«ng tin - Tæng hîp sè liÖu: gåm nh÷ng ghi chÐp thùc ®Þa, ®iÒu tra qua d©n vµ qua tµi liÖu, s−u tÇm - Ph©n lo¹i çc th«ng tin theo tõng chñ ®Ò trong kÕ ho¹ch ®iÒu tra gi¸m s¸t - LËp çc b¶ng sè, biÓu ®å, s¬ ®å ®Ó minh ho¹ - T×m ra nhËn xÐt, kÕt luËn cho tõng phÇn vµ cho toµn bé b¸o ço tæng kÕt cña cuéc ®iÒu tra. Sao cho khi tr×nh bµy çc th«ng tin, sè liÖu ng−êi ®äc cã thÓ hiÓu mét çch ®éc lËp, mµ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã sù gi¶i thÝch nµo kh¸c.

124

7.4. §iÒu tra vµ gi¸m s¸t Õch nh¸i 7.4.1. §iÒu tra thµnh phÇn loµi 7.4.1.1. Ph−¬ng ph¸p tiÕn hµnh 1. Pháng vÊn d©n ®Þa ph−¬ng

ë nhiÒu vïng miÒn nói ViÖt Nam, çc loµi Õch nh¸i ®−îc coi lµ nguån thùc phÈm cã gi¸ trÞ vµ th−êng ®−îc ng−êi d©n s¨n b¾t víi sè l−îng lín. ChÝnh v× vËy, rÊt nhiÒu ng−êi d©n cã nh÷ng hiÓu biÕt râ Õch nh¸i vµ ®ã lµ c¬ héi ®Ó ng−êi ®iÒu tra thu ®−îc çc th«ng tin quan träng. Ph−¬ng ph¸p pháng vÊn d©n ®Þa ph−¬ng sÏ rÊt cã hiÖu qu¶ nÕu ng−êi ®iÒu tra cã ®−îc nh÷ng bøc ¶nh mµu çc loµi Õch nh¸i. 2. Kh¶o s¸t thùc ®Þa

Tæ chøc ®iÒu tra trªn hiÖn tr−êng (trong khu b¶o vÖ nghiªm ngÆt, vïng ®Öm theo tõng lo¹i sinh c¶nh). §Ó thu thËp th«ng tin qua viÖc quan s¸t trùc tiÕp çc ®èi t−îng cÇn ®iÒu tra trªn çc tuyÕn hoÆc çc « tiªu chuÈn ®· v¹ch s½n.

Tr−íc khi ®i ®iÒu tra cÇn: - So¹n tr−íc mét b¶n thèng kª çc loµi ®· biÕt ë vïng ®ã dùa vµo tµi liÖu ®· cã. - Ghi nhí nh÷ng dÉn liÖu c¬ b¶n ®Æc tr−ng cña tõng loµi nh− kÝch th−íc, h×nh d¹ng, mµu s¾c, tiÕng kªu, n¬i ë, thêi kú ho¹t ®éng. - Õch nh¸i lµ ®éng vËt biÕn nhiÖt, nh¹y c¶m víi sù thay ®æi cña çc yÕu tè thêi tiÕt, cã chu kú ho¹t ®éng mïa vµ ngµy ®ªm râ rµng nªn cÇn ®−îc l−u ý ®Ó quyÕt ®Þnh thêi gian thuËn lîi nhÊt cho viÖc ®iÒu tra. PhÇn lín c¬ quan c¶m gi¸c cña Õch nh¸i kÐm ph¸t triÓn, kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn kÎ thï kÐm so víi chim vµ thó nªn cã thÓ ®Õn gÇn ®Ó quan s¸t hoÆc b¾t gi÷. - ChuÈn bÞ trang thiÕt bÞ cho viÖc ®iÒu tra. - Thêi gian ®iÒu tra thùc ®Þa: Mïa xu©n-hÌ ®−îc coi lµ thuËn lîi nhÊt ®Ó ®iÒu tra Õch nh¸i, v× ®©y võa lµ mïa ho¹t ®éng tÝch cùc sau thêi gian tró ®«ng võa lµ mïa sinh s¶n cña nhiÒu loµi Õch nh¸i kh«ng ®u«i. Th−êng sau nh÷ng trËn m−a rµo, ®ùc çi nh÷ng loµi nµy t×m nhau ghÐp ®«i sinh s¶n vµ tiÕng kªu cña chóng cã thÓ gióp ph¸t hiÖn, nhËn biÕt chóng. Cã thÓ ®iÒu tra Õch nh¸i vµo çc thêi gian kh¸c nh−ng chØ cã ý nghÜa bæ sung thªm loµi vµ c«ng viÖc sÏ vÊt v¶, khã kh¨n h¬n. Nh×n chung, tèt nhÊt lµ tiÕn hµnh ®iÒu tra vµo thêi kú giao phèi, lóc s¸ng sím, thêi tiÕt Êm ¸p vµ kh«ng gian yªn tÜnh. - Çch ph¸t hiÖn: + T×m ®Õn n¬i sèng cô thÓ hoÆc n¬i Èn t¹m thêi cña loµi cÇn ®iÒu tra + L¾ng nghe tiÕng kªu, tiÕng ®éng b−íc nh¶y + Quan s¸t trùc tiÕp b»ng m¾t th−êng hay èng nhßm + Ban ®ªm dïng ®Ìn pin, ¾c quy soi t×m + Cã thÓ g©y khua ®éng hay v¹ch t×m Õch nh¸i trong hang ®Êt, khe ®¸, l¸ c©y. 7.4.1.2. §iÒu tra sè l−îng Ph−¬ng ph¸p tÝnh trùc tiÕp Nguyªn t¾c: §Õm trùc tiÕp sè ç thÓ trong khu vùc ®iÒu tra b»ng quan s¸t hay ®¸nh b¾t. Ph−¬ng ph¸p ®Õm toµn bé: TiÕn hµnh ë nh÷ng n¬i trèng tr¶i vµ ®Õm toµn bé Õch nh¸i cã trong khu vùc. BiÖn ph¸p tÝnh theo b¨ng: B¨ng tÝnh ®−îc thiÕt lËp ë nh÷ng n¬i ®iÓn h×nh nhÊt, n»m trong mét sinh c¶nh vµ cã çc ®iÒu kiÖn sinh th¸i gièng nhau. B¨ng th−êng lµ mét ®−êng th¼ng. ChiÒu réng vµ chiÒu dµi cña b¨ng tÝnh phô thuéc vµo cì lín cña loµi ®−îc ®iÒu tra vµ vµo ®iÒu kiÖn cô thÓ cña m«i tr−êng (quang ®·ng hay rËm r¹p). Th−êng chiÒu réng b¨ng tÝnh phô thuéc vµo tÇm nh×n cña ng−êi ®i ®iÒu tra, kh¶ n¨ng ph¸t hiÖn vµ ®Õm trùc tiÕp sè ç thÓ b»ng m¾t th−êng, b»ng èng nhßm hay nghe tiÕng kªu. ë n¬i quang, chiÒu réng cña b¨ng cã thÓ thiÕt lËp lµ 6-8 m (mçi bªn 3-4 m), chiÒu dµi 1-2 km. Ng−îc l¹i, ë n¬i rËm r¹p, chiÒu réng b¨ng tÝnh lµ 2-3 m vµ dµi 4-5 km. Trong nh÷ng tr−êng hîp ®Æc biÖt, kÝch th−íc cña b¨ng cã thÓ chØ réng 1-1,5 m, dµi 200 m thËm chÝ 20 m. §Ó cã ®−îc kÕt qu¶ s¸t víi thùc tÕ, ph¶i tiÕn hµnh ®Õm nhiÒu lÇn trªn mét b¨ng tÝnh cè ®Þnh. Çch lµm nµy cßn gióp ta thÊy ®−îc sù biÕn ®éng t−¬ng ®èi vÒ sè l−îng Õch nh¸i theo thêi

125

gian. Thêi gian ®Õm trªn b¨ng tÝnh kh«ng dùa vµo thêi gian th−êng sö dông mµ c¨n cø vµo kho¶ng çch b−íc ®i, ®ång hå ®o b−íc ®i hay theo dâi trªn b¶n ®å.

Trªn çc b·i cá, ng−êi ta cã thÓ dïng d©y thõng, hai ng−êi cÇm hai ®Çu d©y kÐo lª trªn mÆt cá, trªn d©y cã buéc vËt nÆng ®Ó ®uæi tÊt c¶ Õch nh¸i trong d¶i tÝnh. ë n¬i rËm r¹p, bÒ réng cña b¨ng tÝnh ®−îc −íc l−îng b»ng m¾t th−êng hoÆc b»ng çch giang th¼ng hai çnh tay, nh−ng nÕu lµm vËy, diÖn tÝch cña b¨ng tÝnh sÏ bÞ hÑp l¹i rÊt nhiÒu.

§èi víi nh÷ng loµi sèng trong n−íc, cã thÓ ®i trªn thuyÒn däc theo bê hå, bê s«ng vµ ®Õm trùc tiÕp nh− khi tiÕn hµnh ë trªn c¹n. Ghi chÐp sè liÖu quan s¸t theo tuyÕn:

- ChiÒu dµi tuyÕn, thêi gian b¾t ®Çu vµ thêi gian kÕt thóc ®iÒu tra - §Þa ®iÓm ®iÒu tra (to¹ ®é, ®é cao) - §Æc ®iÓm sinh c¶nh - §Æc ®iÓm thêi tiÕt - Thêi ®iÓm ghi nhËn loµi - Sè l−îng ç thÓ cña loµi - §Æc ®iÓm cña loµi (h×nh d¹ng, mµu s¾c c¬ thÓ, tr¹ng th¸i), thêi gian nghe tiÕng kªu.

Ph−¬ng ph¸p tÝnh theo vïng thÝ ®iÓm Vïng thÝ ®iÓm n»m ë nhiÒu n¬i kh¸c nhau trong sinh c¶nh ®iÒu tra. Chän vïng thÝ

®iÓm réng tõ 25-300 m2, x¸c ®Þnh giíi h¹n b»ng çc môc tiªu tù nhiªn hoÆc c¾m c©y lµm mèc. §Õm Õch nh¸i trong vïng thÝ ®iÓm b»ng m¾t th−êng ë cù ly gÇn, hoÆc èng nhßm ë cù ly xa h¬n. Trong çc ao hå nhá, ng−êi ta ®Õm toµn bé Õch nh¸i b¬i trªn mÆt n−íc. Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng ¸p dông cho nh÷ng loµi cã n¬i sèng t−¬ng ®èi æn ®Þnh. T×m kiÕm Õch nh¸i trong diÖn tÝch h¹n chÕ

Chän mét sè «, mçi « réng 40 m2 (20 x 2 m) trªn tuyÕn ®iÒu tra hoÆc trªn tõng ®o¹n suèi dµi 20 m vµ ®−îc ®¸nh dÊu râ rµng. LËt hÕt tÊt c¶ çc hßn ®¸, khóc gç trong « ®Ó t×m Õch nh¸i. LÆp l¹i c«ng viÖc víi çc « kh¸c däc theo tuyÕn.

Cã thÓ tiÕn hµnh vµo ban ®ªm, dïng ®Ìn pin, ®Ìn flash. LiÖt kª cã bao nhiªu Õch nh¸i ®−îc t×m thÊy sau mçi lÇn t×m kiÕm. Lµm bÉy hè BÉy lµ b×nh hoÆc giá cì 15 x 15 cm, s©u 40 cm ®−îc ch«n xuèng ®Êt víi miÖng ngang b»ng víi mÆt ®Êt. Mçi bÉy çch nhau 1m, gi÷a çc bÉy, chóng ta t¹o ra çc hµng rµo ®Ó buéc con vËt ph¶i ®i men theo vµ r¬i xuèng bÉy. §æ mét Ýt n−íc vµo bÉy ®Ó chóng kh«ng thÓ trÌo ra. Mét tËp hîp 4 bÉy ®−îc nèi nhau b»ng hµng rµo gäi lµ giµn bÉy. Kho¶ng çch gi÷a çc giµn bÉy th−êng lµ 100 m (kh«ng d−íi 50 m). Cè g¾ng ®Æt sè giµn bÉy gièng nhau ë mçi kiÓu sinh c¶nh. BÉy ®−îc ®Æt trªn çc tuyÕn nghiªn cøu, tèt nhÊt lµ n¬i gÇn n−íc v× Õch nh¸i hay t×m ®Õn çc n¬i ®ã. Bê suèi cã vai trß rÊt quan träng ®èi víi nhiÒu loµi Õch nh¸i, nªn ®Æt çc giµn bÉy däc theo tÊt c¶ çc suèi. Sè giµn bÉy ®−îc ®Æt t−¬ng øng víi tû lÖ diÖn tÝch cña sinh c¶nh so víi diÖn tÝch cña KBT. NÕu mét sinh c¶nh chiÕm 80% diÖn tÝch cña KBT th× ®Æt 80% tæng sè bÉy trong sinh c¶nh ®ã. §¸nh dÊu cè ®Þnh n¬i ®Æt bÉy ®Ó ®Æt l¹i trong çc lÇn sau. KÕt qu¶ n¨m ®Çu cho biÕt mËt ®é t−¬ng ®èi cña mçi loµi trong mçi sinh c¶nh, kÕt qu¶ çc n¨m sau sÏ cho biÕt chñng quÇn ®ang t¨ng lªn hay gi¶m xuèng. Th«ng tin cßn thÓ hiÖn sù xuÊt hiÖn hay biÕn mÊt cña mét sè loµi trªn çc sinh c¶nh kh¸c nhau. Hµng ngµy ph¶i ®i kiÓm tra bÉy ®Ó ®Ò phãng nh÷ng con vËt sa bÉy, chÕt vµ thèi r÷a. Dïng cÆp s¾t, tay trÇn hoÆc tay ®eo g¨ng tóm ngang l−ng con vËt ®−a ra khái bÉy. S¬ bé x¸c ®Þnh loµi, giíi tÝnh, mÉu tr−ëng thµnh hay cßn non, cã ®ang trong thêi kú sinh s¶n hay kh«ng. M« t¶ kü con vËt vÒ kÝch th−íc, h×nh d¸ng, mµu s¾c; sau ®ã cã thÓ ®−îc ®¸nh dÊu b»ng çch c¾t ®Çu ngãn ch©n ®Ó th¶ l¹i hoÆc ®eo nh·n, ng©m trong F. 10% råi ®−a chóng vÒ phßng mÉu hoÆc göi ®Õn çc chuyªn gia ®Ó ®Þnh lo¹i. Khi kÕt thóc mçi ®ît ®Æt bÉy, cÇn thu b×nh, giá vÒ vµ lÊp hè phßng çc con vËt kh¸c r¬i xuèng vÒ sau.

126

§Ó x¸c ®Þnh tr÷ l−îng t−¬ng ®èi th× viÖc thu b¾t ®Òu ®Æn Õch nh¸i theo mïa vµ theo ngµy ®ªm b»ng çch ®µo hè trªn ®−êng ®i cã thÓ ®−a l¹i kÕt qu¶ kh¶ quan. Thèng kª tÊt c¶ sè lÇn gÆp Õch nh¸i theo tõng sinh c¶nh vµ tÝnh sè gÆp t−¬ng ®èi. Sè gÆp t−¬ng ®èi lµ tû lÖ phÇn tr¨m (%) sè l−îng ç thÓ cña loµi ®ã trªn tæng sè sè l−îng ç thÓ cña çc lÇn thu b¾t. Loµi cã tØ lÖ % nhiÒu h¬n lµ loµi gÆp th−êng xuyªn h¬n nªn chØ sè gÆp t−¬ng ®èi cao h¬n. Møc ®é chÝnh x¸c cña çc kÕt qu¶ ®iÒu tra phô thuéc vµo sè lÇn thu b¾t, sè lÇn thu b¾t cµng nhiÒu, kÕt qu¶ cµng cµng gÇn víi thùc tÕ.

Ph−¬ng ph¸p nµy tuy ®¬n gi¶n nµy nh−ng nã cã thÓ gióp ta theo dâi sù thay ®æi vÒ thµnh phÇn loµi vµ tû lÖ sè loµi ë çc sinh c¶nh trong thêi gian mét vµi mïa hay vµi n¨m. BiÖn ph¸p thu mÉu

Do tr÷ l−îng çc loµi Õch nh¸i hiÖn nay thÊp cho nªn ph−¬ng ph¸p thu mÉu chØ nªn ¸p dông khi çc ph−¬ng ph¸p kh«ng thÓ ¸p dông hoÆc kÕt qu¶ thu ®−îc ch−a ®¹t yªu cÇu vµ cÇn bæ sung sè liÖu.

Gi¶ ®Þnh r»ng sè l−îng cña quÇn thÓ Õch nh¸i kh«ng thay ®æi, sè ç thÓ b¾t ®−îc ë lÇn thø 2 Ýt h¬n lÇn ®Çu, lÇn thø 3 Ýt h¬n lÇn thø 2, ... vµ cµng vÒ sau, sè ç thÓ b¾t ®−îc cµng Ýt, cuèi cïng toµn bé sè ç thÓ cña quÇn thÓ bÞ b¾t hÕt. Cã nhiÒu çch thu mÉu: - §µo hè: §µo çc hè h×nh vu«ng kÝch th−íc 15 x15 cm, s©u 40 cm hoÆc hè trßn, ®Æt bÉy thïng ®Ó b¾t Õch nh¸i. Hè cã thµnh ®øng, ®¸y ph¼ng, ®µo çch nhau 100-200 m, s¾p xÕp theo bµn cê hoÆc ®−îc ®µo däc trªn ®−êng ®i l¹i ®· dù tÝnh tr−íc cña Õch nh¸i ven suèi, b·i s«ng. Ph−¬ng ph¸p bÉy hè kh«ng nh÷ng b¾t ®−îc nhiÒu loµi mµ cßn cã thÓ b¾t ®−îc c¶ nh÷ng loµi rÊt hiÕm. - Sö dông çc dông cô chuyªn dïng: Trong çc ao hå, cã thÓ dïng l−íi hoÆc vã lç nhá hay gËy cã mãc luån d−íi bông Õch nh¸i ®ang b¬i hoÆc ®ang ngåi d−íi ®¸y, quµnh mãc vµo bông Õch nh¸i råi l«i lªn. Ngoµi ra, dùa vµo tËp tÝnh ®íp måi di ®éng cña Õch nh¸i, ng−êi ta dïng çnh hoa, mÈu v¶i hay chïm chØ mµu ®á ®Ýnh vµo l−ìi c©u ®Ó c©u. Nh÷ng ao hoÆc vùc n−íc trong rõng cã ç cãc cã thÓ dïng tay hay vît ®Ó b¾t.

Ban ®ªm, cã nhiÒu loµi Õch nh¸i (Õch ®ång, Õch xanh, Õch suèi, nh¸i, ... còng ph¶n l¹i ¸nh m¾t khi bÞ ¸nh s¸ng chiÕu vµo vµ dùa vµo ®Æc ®iÓm nµy, ng−êi d©n ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng ®· dïng ®Ìn pin, ¾c quy ®i soi ®Ó b¾t Õch nh¸i. Xö lý mÉu thu ®−îc - Õch nh¸i b¾t ®−îc ®ùng trong thïng gç máng hay thïng s¾t cã lç, giá cã n¾p, tói v¶i hoÆc tói ni l«ng vµ cho lÉn mét Ýt rong rªu ®Ó gi÷ Èm. Kh«ng ®ùng qu¸ nhiÒu Õch nh¸i trong mét thïng, mét tói ®Ó tr¸nh chóng ®Ì chÕt nhau. NÕu cÇn mÉu sèng, kh«ng nhèt chung cãc nhµ víi çc loµi Õch nh¸i kh¸c. MÉu ®Ó trong tói ni l«ng chøa ®Çy h¬i kÝn cã thÓ gi÷ sèng ®−îc vµi ngµy. - Ghi chÐp nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt: Tªn loµi, h×nh th¸i (h×nh d¸ng, mµu s¾c), thêi gian b¾t, n¬i b¾t, tr¹ng th¸i con vËt khi b¾t, ®iÒu kiÖn thêi tiÕt, khÝ hËu. - Lµm chÕt con vËt b»ng çch cho vµo lä ®ùng b«ng tÈm ª te hay clorofooc. - §eo nh·n thùc ®Þa: Mçi mÉu ®−îc mang mét nh·n thùc ®Þa ghi nh÷ng th«ng tin quan träng vÒ thêi gian, ®Þa ®iÓm b¾t vµ çc ®Æc ®iÓm h×nh th¸i quan träng kh¸c, ®Æc biÖt lµ mµu s¾c v× mµu s¾c con vËt cã thÓ bÞ biÕn ®æi khi ng©m trong dung dÞch b¶o qu¶n. ThÎ ®−îc cuén l¹i thµnh mét èng nhá, dïng chØ tr¾ng hoÆc x¸m (chØ ®en dÔ lµm ®æi mµu trong cån) buéc vµo ch©n sau, vµo th©n hoÆc nhÐt vµo miÖng ®èi víi Õch nh¸i kh«ng ch©n. - MÉu ®−îc ng©m trong b×nh thuû tinh hoÆc nhùa cã n¾p kÝn chøa dung dÞch ®Þnh h×nh cån 90o hoÆc F. 10% (1 phÇn formol + 4 phÇn n−íc). Sau 3-100 ngµy th× chuyÓn sang dung dÞch b¶o qu¶n lµ cån 700, hoÆc F. 4-5% (1 phÇn formol + 7 phÇn n−íc). MÉu ®−îc nhËn ch×m sau khi ®· r¹ch mét ®−êng nhá ë thµnh xoang bông. Víi nh÷ng ç thÓ lín, nªn tiªm chÊt ®Þnh h×nh vµo xoang bông. 7.4.2. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸m s¸t Õch nh¸i

ViÖc gi¸m s¸t Õch nh¸i tiÕn hµnh gièng nh− viÖc ®iÒu tra thµnh phÇn, nh−ng lÆp l¹i nhiÒu lÇn theo ®Þnh kú vµ so s¸nh th«ng tin qua çc lÇn ®iÒu tra ®Ó t×m ra sù thay ®æi, biÕn ®éng vÒ thµnh phÇn loµi, sè l−îng, ®iÒu kiÖn m«i tr−êng,…

127

+ KÕ ho¹ch nh©n lùc: dùa vµo néi dung, môc ®Ých vµ yªu cÇu cña ®ît ®iÒu tra, ng©n s¸ch, kh¶ n¨ng tham gia cña çc thµnh viªn.

+ KÕ ho¹ch tµi chÝnh, vËt t− vµ thiÕt bÞ. ViÖc nµy quyÕt ®Þnh mét phÇn quan träng cña qu¸ tr×nh thùc hiÖn. §Ó gi¸m s¸t cÇn chän çc loµi vµ nh÷ng sinh c¶nh ®Æc tr−ng cho khu vùc:

Chän loµi gi¸m s¸t: V× sè loµi Õch nh¸i trong mét VQG, KBT rÊt nhiÒu (th−êng kho¶ng 30-60 loµi), nªn ph¶i chän mét sè loµi tiªu biÓu. Dùa trªn sè liÖu thu thËp ®−îc vÒ çc loµi nµy suy ra t×nh tr¹ng cña çc loµi kh¸c trong cïng khu vùc. Çc loµi ®−îc chän ®Ó dùa vµo ®ã gi¸m s¸t t×nh tr¹ng cña mét khu vùc gäi lµ loµi chØ thÞ hay nhãm loµi chØ thÞ. NÕu kÕt qu¶ ®iÒu tra cho thÊy sù gia t¨ng sè l−îng cña loµi chØ thÞ trong çc n¨m liªn tiÕp th× cã nghÜa lµ quÇn thÓ ®ã ®ang ph¸t triÓn trong mét sinh c¶nh tèt; ng−îc l¹i sè l−îng cña chóng suy gi¶m th× cÇn ph¶i x¸c ®Þnh nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù suy gi¶m.

ViÖc chän loµi tiªu biÓu ®−îc dùa vµo çc tiªu chuÈn sau: - Loµi dÔ ph¸t hiÖn, dÔ quan s¸t, dÔ b¾t nh−ng kh«ng qu¸ phæ biÕn, v× loµi phæ biÕn sÏ kh«ng ®Æc tr−ng cho mét sinh c¶nh hay mét VQG, KBT. VÝ dô: Kh«ng chän nh¸i bÐn nhá (Hyla simplex), v× chóng cã c¬ thÓ nhá, l¹i Èn trong t¸n l¸ nªn rÊt khã ph¸t hiÖn; kh«ng chän cãc nhµ (Bufo melanostictus , v× chóng qu¸ phæ biÕn vµ cã phæ thøc ¨n réng, nªn kh«ng ®Æc tr−ng cho mét khu vùc nµo.

)

i

- Loµi t−¬ng ®èi dÔ ®Þnh lo¹i qua nh÷ng ®Æc ®iÓm bªn ngoµi c¬ thÓ. - Loµi kh«ng qu¸ hiÕm, v× ®· hiÕm th× khã t×m kiÕm vµ ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng ®Õn chóng sÏ kh«ng râ rµng. VÝ dô: Kh«ng nªn chän Õch c©y ch©n ®en (Rhacophorus nigropalmatus) v× chóng ë trªn c©y, trong rõng s©u rÊt khã gÆp. - Loµi chØ thÞ cho mét lo¹i sinh c¶nh hay loµi ®Æc tr−ng cho KBT. VÝ dô: ç cãc Tam §¶o (Paramesotriton deloustali) ®¹i diÖn cho VQG Tam §¶o. NhiÒu loµi Õch nh¸i cã quan hÖ rÊt chÆt chÏ víi mét m«i tr−êng cô thÓ, v× vËy, khi m«i tr−êng thay ®æi th× sè l−îng cña chóng còng thay ®æi vµ ng−îc l¹i. - Loµi ®· hiÓu râ vÒ n¬i sèng, ®Æc tr−ng sinh th¸i, tËp tÝnh (thãi quen),… §èi víi Õch nh¸i viÖc chän ra mét loµi nh− thÕ rÊt khã, v× vËy cã thÓ chän mét nhãm loµi cã chung nhu cÇu vÒ ®iÒu kiÖn sèng. VÝ dô: Cã thÓ chän Õch suèi (Rana nigrovittata) vµ Õch b¸m ®¸ (Amolop r cketti) cho sinh c¶nh s«ng suèi trong mét sè VQG, KBT. Chän sinh c¶nh gi¸m s¸t: Sù ph©n chia sinh c¶nh ®−îc dùa vµo b¶n ®å chÊt l−îng cã ®ñ nh÷ng th«ng tin cÇn cho viÖc ®iÒu tra. - Th−êng çc KBT ®−îc chia thµnh çc sinh c¶nh chÝnh sau: Rõng nguyªn sinh (rõng cßn rËm, ch−a bÞ t¸c ®éng hoÆc t¸c ®éng ch−a ®¸ng kÓ), rõng thø sinh (®· bÞ khai th¸c mét phÇn, rõng tre nøa), tr¶ng cá c©y bôi, ®Êt canh t¸c, khu d©n c− (nhµ ë, ao v−ên quanh nhµ). - Tïy hiÖn tr¹ng cô thÓ cña KBT vµ loµi ®iÒu tra, chóng ta cã thÓ chia thµnh nhiÒu lo¹i sinh c¶nh h¬n. VÝ dô sinh c¶nh rõng nguyªn sinh chia thµnh 2 sinh c¶nh: rõng trªn nói ®¸ v«i vµ rõng trong thung lòng; Sinh c¶nh ®Êt canh t¸c chia thµnh 2 sinh c¶nh: §Êt trång c©y l©u n¨m vµ ®Êt trång c©y ng¾n ngµy. TÊt nhiªn kh«ng nªn chia thµnh qu¸ nhiÒu sinh c¶nh. - ¦u tiªn nh÷ng sinh c¶nh ®¹i diÖn cho KBT, sinh c¶nh cã loµi ®Æc tr−ng. TiÕp ®ã lµ chän ®Þa ®iÓm ®¹i diÖn cho sinh c¶nh (th−êng lµ n¬i dÔ gÆp vµ gÆp ®−îc nhiÒu loµi). VÝ dô: Suèi hoÆc çc vùc n−íc ë trong rõng tËp trung nhiÒu loµi Õch nh¸i h¬n c¶, rõng tre nøa, n−¬ng b·i sau khi thu ho¹ch, nh÷ng n¬i nµy dÔ t×m kiÕm vµ dÔ quan s¸t. Quan s¸t vµ ghi chÐp th«ng tin: - Thµnh phÇn loµi: sè l−îng loµi vµ tªn çc loµi cã trong khu vùc - §Æc ®iÓm vÒ h×nh th¸i, ®êi sèng, tËp tÝnh cña loµi - Sè l−îng ç thÓ cña nh÷ng loµi ®Æc tr−ng - BiÕn ®éng sè l−îng vµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù biÕn ®éng sè l−îng - N¬i ph©n bè: sinh c¶nh hoÆc n¬i ë cô thÓ (mét ph¹m vi hÑp nµo ®ã trong sinh c¶nh) - §Æc ®iÓm cña n¬i ë: ®Êt, n−íc, thùc vËt, çc ®éng vËt kh¸c, ho¹t ®éng cña ng−êi nÕu cã - ý nghÜa cña Õch nh¸i trong m«i tr−êng vµ ®êi sèng con ng−êi.

128

Khi ghi chÐp th«ng tin cÇn l−u ý lµm râ çc chi tiÕt: - Thêi gian tiÕn hµnh ®iÒu tra, thêi ®iÓm ph¸t hiÖn loµi, ®Þa ®iÓm ®iÒu tra: to¹ ®é, ®Þa danh, sinh c¶nh, ®é cao - §Æc ®iÓm cña sinh c¶nh, ®iÒu kiÖn thêi tiÕt, khÝ t−îng: n¾ng, m−a, nhiÖt ®é - Tªn çc loµi ®−îc ph¸t hiÖn, sè l−îng ç thÓ hay mËt ®é cña loµi - §Æc ®iÓm vµ tr¹ng th¸i cña loµi: h×nh d¹ng, kÝch th−íc, mµu s¾c (®Çu, th©n, ch©n), con vËt ®ang trong ho¹t ®éng nµo (kªu, giao phèi, ®Î trøng, ®íp måi...). 7.5. Tæng hîp sè liÖu, viÕt b¸o ço Tæng hîp sè liÖu - Thu thËp tÊt c¶ çc th«ng tin, d÷ liÖu trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra - Ph©n lo¹i çc th«ng tin theo chñ ®Ò ®Þnh tr−íc - Dùa vµo môc tiªu ®iÒu tra, lËp danh môc th«ng tin d−íi d¹ng çc c©u tr¶ lêi ng¾n - LËp çc b¶ng, biÓu ®å tr×nh bµy çc sè liÖu. ChuyÓn t¶i th«ng tin vµo b¶n ®å - Sao l¹i mét b¶n ®å cã s½n vÒ ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh hiÖn tr¹ng rõng, ph©n bè ®éng vËt vµ thùc vËt - X¸c ®Þnh vµ vÏ s¬ ®å çc ®Þa ®iÓm, tuyÕn ®iÒu tra, vÞ trÝ ®Æt bÉy - ChuyÓn t¶i çc sè liÖu ghi nhËn ngoµi thiªn nhiªn cña tõng loµi vµo b¶n ®å theo mét quy −íc thèng nhÊt (cã thÓ sö dông çc ký hiÖu hoÆc çc mµu: xanh, ®á, vµng... hay kÕt hîp ký hiÖu vµ mµu s¾c). - Khoanh vÏ vïng ghi nhËn cã loµi trªn b¶n ®å - Khoanh vÏ sinh c¶nh cña loµi. Lo¹i sinh c¶nh nµo cã tÇn sè gÆp loµi nhiÒu nhÊt th× ®ã lµ sinh c¶nh −a thÝch cña loµi. 7.5. Çch lµm mÉu Õch nh¸i, bß s¸t 7.5.1 MÉu ng©m MÉu vËt vµ thiÕt bÞ - Yªu cÇu mÉu ng©m: + §¹i diÖn cho mét loµi hoÆc 1 hä. + §· tr−ëng thµnh. + Cßn nguyªn vÑn, t−¬i (ch−a bÞ dËp n¸t hoÆc thèi r÷a hay bèc mïi h«i). + KÝch cì phï hîp víi lä ng©m. - Dông cô: + Khay mæ, bé ®å mç (dao, kÐo, cÆp, dïi). + B¬m vµ kim tiªm. + B«ng, g¨ng tay, ®inh gim, kim vµ chØ kh©u. + TÊm kÝnh ®Ó cè ®Þnh mÉu vËt dùng trong lä ng©m. + Lä ng©m b»ng thuû tinh hoÆc lä nhùa cã n¾p ®Ëy kÝn vµ kÝch th−íc kh¸c nhau. - Çc ho¸ chÊt:

Formaldehyde 38-40%; cån 900, Gelatin, Axetat kali, Glixªrin, tinh thÓ ti m«n, muèi ¨n tinh khiÕt, n−íc cÊt.

Çch pha dung dÞch b¶o qu¶n: - F. 10%: 1 phÇn F. 38-40% víi 4 phÇn n−íc s¹ch - F. 4-5%: 1 phÇn F. 38-40% víi 7 phÇn n−íc Dung dÞch ng©m nµy (ë çc nång ®é kh¸c nhau) cã thÓ pha thªm 35 g NaH2PO4 vµ 65 g Na2HPO4. Çch tiÕn hµnh: - Lµm chÕt mÉu vËt: Cho mÉu vËt vµo b×nh kÝn cã chøa b«ng tÈm ete etilic hay clorofooc hoÆc ®¾p trùc tiÕp b«ng tÈm mét trong hai chÊt trªn vµo mòi con vËt cho ®Õn khi chóng chÕt. §Ó ®¬n gi¶n, ng−êi ta cho mÉu vËt vµo tói v¶i råi ng©m vµo n−íc hoÆc n−íc nãng cho ®Õn chÕt. - Röa s¹ch mÉu vËt. - §eo nh·n vµo ch©n hoÆc th©n (víi nhãm kh«ng ch©n).

129

- Ng©m ®Þnh h×nh: Dung dÞch ®Þnh h×nh lµ F. 10% hoÆc cån 90o. Víi bß s¸t hoÆc Õch nh¸i cì lín, nªn r¹ch mét ®−êng nhá ë bông vµ tiªm dung dÞch ®Þnh h×nh vµo nh÷ng b¾p c¬ lín ®Ó dung dÞch ngÊm ®Òu. - Muèn cho vËt ng©m cã mét t− thÕ nhÊt ®Þnh (gÇn gièng víi tù nhiªn) cã thÓ buéc con vËt vµo mét tÊm kÝnh ë t− thÕ mong muèn hoÆc cè ®Þnh mÉu b»ng ®inh ghim trªn mét tÊm gç. - Thêi gian ng©m ®Þnh h×nh 5-10 ngµy tuú ®é lín mÉu vËt vµ møc thÊm cña dung dÞch. - Dung dÞch ®Þnh h×nh cã thÓ ®−îc dïng nhiÒu lÇn nh−ng cÇn bæ sung thªm F. hoÆc cån ®Ó cã nång ®é ban ®Çu. - Ng©m b¶o qu¶n: Dung dÞch b¶o qu¶n lµ F. 4-5% hoÆc cån 70o. Sau khi ng©m ®Þnh h×nh, vít mÉu röa s¹ch vµ ®em ng©m b¶o qu¶n. Sau mét thêi gian, nÕu thÊy dung dÞch ®æi mµu hoÆc vÈn ®ôc th× ph¶i thay b»ng dung dÞch b¶o qu¶n míi. Chó ý: MÉu ng©m ph¶i ®−îc ngËp hoµn toµn trong dung dÞch, ®Ëy kÝn lä. Bªn ngoµi lä ng©m cã d¸n nh·n. Víi nßng näc, nªn ®ùng trong lä thuû tinh nhá (èng nghiÖm), nót b«ng. Mçi lä cã mét sè hiÖu (nh− sè hiÖu mÉu ®· tr−ëng thµnh). Nh÷ng lä nhá nµy l¹i ®−îc ng©m trong mét lä thuû tinh lín chøa dung dÞch b¶o qu¶n, cã d¸n nh·n vµ ®Ëy kÝn. 7.5.2. Çch lµm mÉu nhåi

Víi nh÷ng mÉu bß s¸t lín nh− r¾n lín, tr¨n, kú ®µ, ç sÊu nªn lµm mÉu nhåi ®Ó tiÖn tr−ng bµy. Çch nhåi tuy cã ®¬n gi¶n h¬n chim vµ thó nh−ng ®ßi hái nh÷ng kü n¨ng nhÊt ®Þnh. MÉu vËt vµ thiÕt bÞ - MÉu ®−îc nhåi cÇn nguyªn, t−¬i, tèt nhÊt lµ ch−a bÞ thñng da - Khay mæ - Bé ®å mç (dao, kÐo, cÆp, dïi) - B¬m vµ kim tiªm - B«ng, b¨ng g¹c, g¨ng tay, ®inh gim, kim vµ chØ kh©u - VËt liÖu nhåi: b«ng, x¬ tõ bao t¶i cò, r¬m vß n¸t - VËt liÖu lµm khung: d©y thÐp, d©y ®ång çc cì, k×m, dòa - Ho¸ chÊt: Anhidric Acxenic, v«i bét, long n·o, muèi ¨n, phÌn chua, F., bå hãng, cån 85-90o (hoÆc r−îu tr¾ng 40o), Clorofooc. Nguyªn t¾c chung: Lét lÊy da mÉu vËt, bá hÕt thÞt vµ çc phÇn mÒm bªn trong, chØ gi÷ l¹i x−¬ng cÇn thiÕt (x−¬ng ®Çu, çc x−¬ng tõ khuûu ch©n trë xuèng, x−¬ng ®u«i). B«i thuèc s¸t trïng vµo mÆt trong da. Lµm bé khung b»ng d©y thÐp cã cuèn chØ hoÆc b¨ng g¹c. Nhåi, kh©u vµ t¹o h×nh. Çch pha chÕ çc chÊt s¸t trïng Chó ý: Axit asenic lµ chÊt rÊt ®éc, cã thÓ nguy hiÓm cho ng−êi nªn ph¶i rÊt thËn träng. NÕu kh«ng cã axit asenic cã thÓ thay b»ng muèi cña nã. + Pha chÕ xµ phßng asenic Çch thø nhÊt: Xµ phßng giÆt 20 g, dung dÞch Cacbonat kali (K2CO3) b·o hoµ, v«i bét 30 g. Trén lÉn 3 chÊt trªn, ®un nãng vµ quÊy ®Òu. §Ó nguéi råi trén thªm 1 g long n·o. Çch thø hai: Xµ phßng giÆt 2 phÇn trén víi axit asenic 1 phÇn, ®un nãng vµ khuÊy ®Òu. + Çc chÕ phÈm thay thÕ

NÕu kh«ng cã xµ phßng asenic cã thÓ dïng mét trong çc chÕ phÈm sau: - Dung dÞch muèi phÌn: muèi ¨n 50 g, phÌn chua 100 g, n−íc s¹ch 10 ml. - F. 5%, thuèc s¸t trïng Ièt. - ChÕ phÈm bå hãng - v«i bét - muèi: bå hãng 10 g, v«i bét 10 g, muèi ¨n rang råi t¸n nhá 4 g, trén ®Òu 3 thø trªn. - Cån 85-90o. Çc b−íc tiÕn hµnh: - Lµm chÕt mÉu vËt b»ng çch ®¾p b«ng tÈm clorofooc hay ete etylic vµo mòi, hoÆc nhá trùc tiÕp mét trong hai chÊt trªn vµo häng. - Lét da: Tr−íc khi lét da nªn kÐo th¼ng ®Çu, ch©n vµ ®u«i. §Æt mÉu n»m ngöa, dïng dao r¹ch mét ®−êng ë gi÷a bông, tõ cæ xuèng gÇn lç huyÖt. NhÑ nhµng dïng tay vµ dao mæ t¸ch da ra khái c¬ ë phÇn th©n con vËt. Lét da ë ch©n b»ng çch ®Èy lïi tõng phÇn ®Ó lé c¬ ®ïi vµ c¬ èng

130

ch©n, cho ®Õn khi kh«ng lét ®−îc n÷a th× bãc bá hÕt c¬ råi dïng kÐo c¾t rêi khíp ë gi÷a x−¬ng èng ch©n vµ x−¬ng ®ïi. Cã thÓ r¾c lªn khèi c¬ mét Ýt bét s¾n, tiÕn hµnh lÇn l−ît tõ ch©n nµy ®Õn ch©n kia. Lét da ®u«i, tiÕn hµnh nh− ë ch©n.

+ Lét da ë phÇn ®Çu: Mét tay cÇm da khÏ kÐo ng−îc vÒ phÝa tr−íc, tay kia dïng dao çn bÑt t¸ch dÇn da ra khái líp c¬ bªn trong. Dïng kÐo hoÆc dao c¾t rêi ®èt sèng cæ khái phÇn chÈm cña x−¬ng ®Çu. TiÕp tôc lét da vÒ phÝa mâm, cÇn thËn träng kÎo lµm r¸ch mÝ m¾t. Gì sach thÞt ë xung quanh lç chÈm. Dïng mét sîi d©y thÐp cã ®Çu uèn cong vµ cuèn b«ng, xuyªn qua lç chÈm ®Ó n¹o s¹ch n·o, cÇn thay b«ng nhiÒu lÇn cho ®Õn khi n·o kh«ng cßn ë mÆt trong cña sä. Dïng cÆp g¾p m¾t ra khái hèc x−¬ng. C¾t bá l−ìi, thùc qu¶n, khÝ qu¶n. Gì s¹ch thÞt ë trong xoang miÖng. Kh«ng lµm rêi hµm d−íi ra khái sä.

+ Röa da vµ tÈy mì. Sau khi lét, da cã thÓ v©y bÈn hoÆc dÝnh m¸u nªn cÇn röa b»ng n−íc l·, cã thÓ cho thªm mét Ýt muèi ¨n (10g muèi/1 lit n−íc). NÕu da cã nhiÒu mì th× tÈy b»ng çch ng©m da vµo n−íc nãng 30-40oC, (cã thÓ thªm 10 gam xót vµo mét lÝt n−íc), ng©m tõ 30-60 phót. Sau ®ã vít ra, röa s¹ch d−íi vßi n−íc ch¶y. Lau vµ lµm kh« da b»ng bét s¾n. Phñi bét b¼ng giÎ, qu¹t m¸y hoÆc m¸y hót bôi.

+ S¸t trïng da vµ nh÷ng phÇn c¬ x−¬ng cßn l¹i: b«i thuèc s¸t trïng vµo hèc m¾t, hép sä, x−¬ng vµ mÆt trong cña da. Tiªm F. 10% vµo khoang miÖng, hèc sä vµ nh÷ng phÇn c¬ cßn l¹i ë bµn ch©n, ®u«i, mâm. - Dùng h×nh vµ nhåi: Dïng d©y thÐp lµm khung, dïng g¹c mÒm, x¬ bao t¶i cò, b«ng tiÕt kiÖm chØ gai ®Ó cuèn vµo d©y thÐp. Cã thÓ lµm khung thÐp tr−íc råi cuèn sau hoÆc ng−îc l¹i. Dïng b«ng, r¬m vß lµm chÊt nhåi. Tuú theo cì cña mÉu vËt mµ sö dông chÊt nhåi cho thÝch hîp.

+ ¦ím d©y thÐp vµo th©n con vËt (sau khi lét) hoÆc da lét ®Ó cã chiÒu dµi phï hîp víi th©n, ®u«i, ch©n. Cã thÓ ®Ó mét ®o¹n d©y thÐp dµi h¬n ®Ó g¾n ch©n vµo gi¸ sau khi nhåi.

+ Dïng dòa ®Ó mµi nhän d©y thÐp + D©y thÐp ®ñ cøng ®Ó n©ng ®ì mÉu vËt + B¾t ®Çu tõ cæ ®Õn phÇn tr−íc th©n, ch©n tr−íc. Dïng d©y buéc chÆt x−¬ng èng víi

khung thÐp ë vÞ trÝ cña ch©n tr−íc, cuèn chÊt nhåi quanh ®ã to b»ng phÇn c¬ tr−íc khi lét råi tõ tõ lén da trë l¹i. Cuèn chÆt ®Çu d©y thÐp cßn l¹i vµo khung thÐp däc cét sèng. Sau ®ã nhåi vµ dùng phÇn gi÷a th©n råi ®Õn phÇn ch©n sau. Cuèi cïng nhåi ë phÇn bông, h«ng vµ ®u«i.

+ Nhåi ®Õn ®©u, kh©u vÕt mæ ®Õn ®ã. Sau mçi mòi kim l¹i kÐo chÆt chØ vµ nhåi thªm cho ®Çy. Mòi kim kh©u theo ®−êng gÊp khóc vµ xuyªn tõ trong ra ngoµi.

+ Kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i nhåi chÆt, chØ cÇn da gi÷ ®−îc t− thÕ. + M¾t gi¶ ®−îc lµm b»ng thuû tinh cã ghim ®Ýnh vµo hèc m¾t. §−êng kÝnh m¾t gi¶

ph¶i to h¬n vßng mi m¾t ®Ó m¾t khái r¬i ra ngoµi. + R¾c bét long n·o lªn mÆt da råi ®em ph¬i kh« dÇn d−íi n¾ng nhÑ hoÆc trong bãng

r©m. Cã thÓ s¬n quang dÇu cho da bãng ®Ñp. 7.5.3. Ph−¬ng ph¸p b¶o qu¶n, qu¶n lý mÉu Õch nh¸i, bß s¸t Khu vùc b¶o qu¶n - Phßng l−u gi÷ mÉu réng hay hÑp tuú thuéc vµo sè mÉu hiÖn cã vµ kh¶ n¨ng thu thªm mÉu trong t−¬ng lai. Phßng ®ñ xÕp ®−îc çc gi¸ ®ùng mÉu vµ n¬i chuyÓn mÉu khi cÇn. Cã nhiÒu cöa ra vµo ®Ó tiÖn chuyÓn mÉu. Cã cöa tho¸t hiÓm ®Ò phßng tr−êng hîp ho¶ ho¹n. Phßng nªn tho¸ng m¸t nh−ng nh−ng l−u ý ¸nh s¸ng mÆt trêi trùc tiÕp cã thÓ ¶nh h−ëng xÊu ®Õn mÉu ng©m. Nªn sö dông qu¹t th«ng giã hay m¸y ®iÒu hoµ ®Ó h¹n chÕ mïi h¬i tõ dung dÞch b¶o qu¶n bay ra. Tèt nhÊt, duy tr× nhiÖt ®é phßng tõ 20-28oC. - Phßng thÝ nghiÖm hay phßng ph©n tÝch mÉu cÇn bè trÝ ë c¹nh phßng l−u gi÷ mÉu ®Ó thuËn lîi khi lµm viÖc. Phßng cÇn ®ñ bµn, nhiÒu bån n−íc ®Ó xö lý vµ b¶o qu¶n mÉu. - Phßng l−u tr÷ th«ng tin cã thÓ bè trÝ ë c¹nh phßng thÝ nghiÖm ®Ó çc chuyªn gia ph©n tÝch vµ l−u tr÷ th«ng tin vÒ mÉu vËt. - Tñ ®ùng mÉu (tñ s¾t hoÆc tñ kÝnh khung nh«m), trong phßng l−u gi÷ mÉu cÇn nhiÒu tñ ®ùng mÉu xÕp thµnh hµng, d·y. Thanh ngang cña tñ ph¶i ®ñ cøng vµ cã b¸nh xe ®Ó tiÖn di chuyÓn çc khay mÉu. ChiÒu cao cña çc ng¨n tñ ph¶i øng víi chiÒu cao cña çc lä ®ùng mÉu. MÉu trong tñ cÇn xÕp theo ®¬n vÞ ph©n lo¹i, mçi hä ë mét hoÆc mét sè tñ xÕp liÒn nhau theo thø tù

131

A-B-C,… Mçi tñ cã sè hiÖu vµ sè cho tõng « nhá ®Ó ghi tªn çc khay mÉu chøa bªn trong. Ngoµi tñ ra, cÇn mét sè thïng s¾t hoÆc thïng nhùa cã viÒn cao su ®Ó ®ùng çc mÉu lín. - Khay ®ùng mÉu: khay lµm b»ng gç, kÝch th−íc ®ñ lín ®Ó chøa ®−îc lä ®ùng mÉu lo¹i to nhÊt. Mçi khay cã mét chç ®Ó gµi nh·n. Khay cã thÓ ®−îc lÊy ra khái tñ khi cÇn, v× vËy nªn cã tay n¾m hoÆc chç ®Ó cÇm khi di chuyÓn khay. - Lä ®ùng mÉu: Nªn dïng lä thuû tinh cã n¾p nhùa kÝn b¶o ®¶m cho dung dÞch b¶o qu¶n kh«ng bay h¬i, cã thÓ dung lä nhùa trong. Lä lín hay nhá øng víi kÝch th−íc cña mÉu ng©m. - Nh·n, m¸c: Nh·n cña tñ, khay hay lä ®ùng mÉu vµ nh·n cho tõng mÉu vËt ®−îc lµm b»ng giÊy kh«ng tan trong n−íc. Nh·n cã thÓ ®−îc in hay viÕt b»ng mùc kh«ng hoµ tan, b¶o ®¶m cã ®Çy ®ñ çc th«ng tin cÇn thiÕt gióp cho çn bé chuyªn m«n nhanh chãng t×m ra mÉu khi cÇn. Nh·n cña tñ th−êng ghi tªn cña mét hä hay mét gièng kÌm theo sè khay. Nh·n cña khay ghi sè lä kÌm theo tªn çc gièng hay loµi chøa trong khay. Nh·n lä th−êng ghi tªn loµi (kÌm theo ®Þa ®iÓm, thêi gian, ng−êi thu mÉu, ng−êi ®Þnh tªn vµ sè mÉu). Nh·n loµi chØ cÇn ghi sè hiÖu loµi. Cã 2 lo¹i nh·n cho loµi: sè hiÖu mÉu trªn thùc ®Þa (khi cÇn cã thÓ kiÓm tra vµ ph©n tÝch mÉu ®ã theo sæ thùc ®Þa) vµ sè hiÖu mÉu ë phßng l−u gi÷ (sè hiÖu ®Ó qu¶n lý). C«ng t¸c qu¶n lý mÉu - Çch l−u gi÷ mÉu: ViÖc thu mÉu trªn thùc ®Þa lµ khã kh¨n vµ tèn kÐm, mÆt kh¸c mÉu vËt rÊt quan träng cho viÖc nghiªn cøu, v× vËy viÖc l−u gi÷ mÉu kh«ng chØ cÇn trong vµi n¨m mµ cßn cã gi¸ trÞ trong nhiÒu n¨m sau. MÉu vËt ®ãng gãp tÝch cùc cho khoa häc vµ cho qu¶n lý b¶o tån, lµ nh÷ng b»ng chøng vÒ lÞch sö tù nhiªn. MÉu Õch nh¸i ®−îc l−u gi÷ tèt nhÊt trong cån 65o, cßn mÉu bß s¸t trong cån 75o; bÊt ®¾c dÜ míi dïng trong F. 4-5%. MÉu ph¶i ®−îc ng©m ngËp toµn bé, ph¶i ®−îc kiÓm tra thuêng quÝ, nÕu cÇn th× bæ sung ®Ó kh«ng cã phÇn mÉu nµo bÞ kh«. MÉu ng©m nªn ®Ó ®Çu xuèng d−íi, ®u«i lªn trªn. Çc lä mÉu ®−îc xÕp gän trong khay. - Çch ghi chÐp sè liÖu vÒ mÉu vËt: Ghi çc th«ng tin vÒ mÉu trªn thùc ®Þa. Toµn bé th«ng tin vÒ mÉu do çn bé chuyªn m«n ghi gåm: + Sè mÉu, tªn loµi, n¬i thu, thêi gian thu, ng−êi thu, tr¹ng th¸i mÉu, ®Æc ®iÓm vÒ h×nh th¸i mÉu, ®é cao, thêi tiÕt, sinh c¶nh, mét sè viÖc ®· thùc hiÖn trªn mÉu nh−: lÊy mÉu ADN, … + Sæ thùc ®Þa gèc do çn bé chuyªn m«n gi÷ vµ b¶n sao photocopy do ng−êi qu¶n lý gi÷, ®ång thêi ph¶i nhËp sè liÖu vµo m¸y tÝnh hoÆc l−u gi÷ trªn ®Üa CD. + TÊt c¶ nh÷ng th«ng tin vÒ mÉu ph¶i ®−îc ghi vµo phÇn mÒm m¸y tÝnh qu¶n lý mÉu. Sau khi nhËp xong ph¶i in ra mét b¶n ®Ó l−u, ®Ò phßng tr−êng hîp bÊt tr¾c. ViÖc qu¶n lý vµ sö dông th«ng tin mÉu ph¶i ®−îc sù cho phÐp cña çn bé phô tr¸ch.

Tµi liÖu tham kh¶o 1. Boulenger, George A., 1890. The Fauna of British India including Ceylon and Burma, Reptilia and Batrachia. Taylor and Francis, London. 2. Carr K. and P. Myers, 2004. Nyctereutes procyonoides raccoon dog <http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Nyctereutes_procyonoide.html> 3. Corl, J., 1999. "Gekko gecko" <http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Gekko_gecko.html> 4.NguyÔn Cö, Lª Träng Tr¶i, Karen Phillipps, 2000. Chim V Öt Nam. NXB Lao ®éng-X· héi. i5. Ng« Träng L−, 2007. Kü thuËt nu«i l−¬n Õch ba ba ç lãc. Nhµ XuÊt B¶n N«ng nghiÖp 6. Ph¹m NhËt, §ç T−íc, Lª Méng Ch©n, 1992. §éng vËt rõng. Tr−êng §¹i häc L©m nghiÖp. 7. Ph¹m NhËt, NguyÔn Xu©n §Æng & Gert Polet, 2001. Sæ tay ngo¹i nghiÖp nhËn diÖn çc loµi thó cña V−ên Quèc gia Çt tiªn. Nhµ xuÊt b¶n Thµnh phè Hå ChÝ Minh. 8. Ph¹m NhËt vµ ctv, 2003. Sæ tay h−íng dÉn ®iÒu tra vµ gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc. 9. Tra cøu ®éng vËt: <http://en.wikipedia.org> 10. Tra cøu §éng vËt rõng ViÖt Nam: <http://www.vncreatures.net>

132

Date post:	07-Feb-2023
Category:	Documents
Upload:	independent
View:	0 times
Download:	0 times

Tr−êng ®¹i häc n«ng l©m Khoa L©m nghiÖp

Documents