1 Karol Wasilewski 1 Turcja i Iran – drzwi do Nowego Jedwabnego Szlaku ABSTRAKT Tematem artykułu jest miejsce i rola czynnika energetycznego w polityce zagranicznej Chin wobec dwóch bliskowschodnich państw – Turcji i Iranu. W tekście zarysowano szeroki wachlarz instrumentów, którymi posługuje się Pekin, aby ukształtować relacje z wymienionymi państwami w korzystny dla siebie – tj. zgodny z własnymi interesami – sposób. Artykuł stanowi również próbę odpowiedzi na pytanie, czy w dłuższej perspektywie polityka Chin wobec Turcji i Iranu ma szansę powodzenia, a co za tym idzie – czy (i w jaki sposób) może przyczynić się do rozwiązania niektórych problemów energetycznych Państwa Środka. The subject of this article is a place and a role of the energy factor in China’ s foreign policy towards two Middle Eastern countries – Turkey and Iran. A wide range of instruments, which are used by Beijing to forge relations with aforementioned countries in a way that is beneficial – i.e. consistent with its interests – to China, is drafted in the text. The article also aims to answer the question whether China’s policy towards Turkey and Iran has a chance of success in the long term, and thus whether (and how) it can contribute to solving some of the Middle Kingdom’s energy problems. Zapotrzebowanie na energię znacząco wpływa na politykę zagraniczną Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL) 2 . Trend ten jest szczególnie widoczny w działaniach Pekinu wobec Bliskiego Wschodu, z którego do 2020 r. ma pochodzić blisko 70% chińskiego importu najważniejszego surowca – ropy 3 . Sytuacja taka w sposób naturalny stanowi wyzwanie dla decydentów 4 . W związku z tym uznali oni, że strategia energetyczna Chin powinna dążyć do realizacji trzech podstawowych celów, jakimi są: stworzenie strategicznych rezerw ropy naftowej, dywersyfikacja źródeł dostaw i eksploatacja zagranicznych pól 1 Doktorant na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Zainteresowania naukowe: stosunki międzynarodowe w regionie Bliskiego Wschodu, polityka zagraniczna Republiki Turcji, historia Imperium Osmańskiego, cyberbezpieczeństwo. Autor niniejszego artykułu pragnie serdecznie podziękować Oskarowi Pietrewiczowi za wszelką pomoc, jaką okazał mu przy przygotowaniu tekstu. 2 Więcej na temat rosnącej roli czynnika energetycznego w polityce Chin, zob. J. P. Cabestan, Polityka zagraniczna Chin, Warszawa 2013, s. 156-163. 3 M. Olimat, Playing by the rules? Sino-Middle Eastern relations, w: Handbook of China’s International Relations, red. S. Breslin, Londyn 2010, s. 177. Obecnie import ropy z regionu Zatoki Perskiej waha się między 45 a 55%, zob. K. Kozłowski, Geopolityka naftowa Chińskiej Republiki Ludowej, Toruń 2013, s. 166. 4 „W wymiarze wewnętrznym legitymacja Komunistycznej Partii Chin i przetrwanie reżimu zależy od stałego dostępu do energii, aby napędzać chiński wzrost gospodarczy”, zob. C. Lin, A New Eurasian Embrace. Turkey Pivots East While China Marches West, „2013 – 2014 Paper Series”, nr 3, http://www.transatlanticacademy.org/sites/default/files/publications/Lin_NewEurasianEmbrace_May14_web.pdf , s. 9, dostęp: 10.08.2014 r.
Transcript
1
Karol Wasilewski1
Turcja i Iran – drzwi do Nowego Jedwabnego Szlaku
ABSTRAKT
Tematem artykułu jest miejsce i rola czynnika energetycznego w polityce zagranicznej Chin wobec dwóch
bliskowschodnich państw – Turcji i Iranu. W tekście zarysowano szeroki wachlarz instrumentów, którymi
posługuje się Pekin, aby ukształtować relacje z wymienionymi państwami w korzystny dla siebie – tj. zgodny z
własnymi interesami – sposób. Artykuł stanowi również próbę odpowiedzi na pytanie, czy w dłuższej
perspektywie polityka Chin wobec Turcji i Iranu ma szansę powodzenia, a co za tym idzie – czy
(i w jaki sposób) może przyczynić się do rozwiązania niektórych problemów energetycznych Państwa Środka.
The subject of this article is a place and a role of the energy factor in China’s foreign policy towards two Middle
Eastern countries – Turkey and Iran. A wide range of instruments, which are used by Beijing to forge relations
with aforementioned countries in a way that is beneficial – i.e. consistent with its interests – to China, is drafted
in the text. The article also aims to answer the question whether China’s policy towards Turkey and Iran has a
chance of success in the long term, and thus whether (and how) it can contribute to solving some of the Middle
Kingdom’s energy problems.
Zapotrzebowanie na energię znacząco wpływa na politykę zagraniczną Chińskiej
Republiki Ludowej (ChRL)2. Trend ten jest szczególnie widoczny w działaniach Pekinu
wobec Bliskiego Wschodu, z którego do 2020 r. ma pochodzić blisko 70% chińskiego
importu najważniejszego surowca – ropy3. Sytuacja taka w sposób naturalny stanowi
wyzwanie dla decydentów4. W związku z tym uznali oni, że strategia energetyczna Chin
powinna dążyć do realizacji trzech podstawowych celów, jakimi są: stworzenie strategicznych
rezerw ropy naftowej, dywersyfikacja źródeł dostaw i eksploatacja zagranicznych pól
1 Doktorant na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Zainteresowania
naukowe: stosunki międzynarodowe w regionie Bliskiego Wschodu, polityka zagraniczna Republiki Turcji,
historia Imperium Osmańskiego, cyberbezpieczeństwo. Autor niniejszego artykułu pragnie serdecznie
podziękować Oskarowi Pietrewiczowi za wszelką pomoc, jaką okazał mu przy przygotowaniu tekstu. 2 Więcej na temat rosnącej roli czynnika energetycznego w polityce Chin, zob. J. P. Cabestan, Polityka
zagraniczna Chin, Warszawa 2013, s. 156-163. 3 M. Olimat, Playing by the rules? Sino-Middle Eastern relations, w: Handbook of China’s International
Relations, red. S. Breslin, Londyn 2010, s. 177. Obecnie import ropy z regionu Zatoki Perskiej waha się między
45 a 55%, zob. K. Kozłowski, Geopolityka naftowa Chińskiej Republiki Ludowej, Toruń 2013, s. 166. 4 „W wymiarze wewnętrznym legitymacja Komunistycznej Partii Chin i przetrwanie reżimu zależy od stałego
dostępu do energii, aby napędzać chiński wzrost gospodarczy”, zob. C. Lin, A New Eurasian Embrace. Turkey
Pivots East While China Marches West, „2013 – 2014 Paper Series”, nr 3,
dostęp: 10.08.2014 r. 10 Warto zauważyć, że Nowy Jedwabny Szlak kojarzy się w pierwszym rzędzie z państwami Azji Centralnej,
zob. np. K. Kozłowski, Państwo Środka a Nowy Jedwabny Szlak. Poradziecka Azja Centralna i Xinjiang
w polityce ChRL, Toruń 2011. Najnowsze informacje sugerują jednak, że termin ten odnosi się również do
innych regionów, zob. mapka na stronie chińskiej Agencji Informacyjnej Xinhua,
http://www.xinhuanet.com/world/newsilkway/index.htm, dostęp: 10.08.2014 r.
3
bezpieczeństwa energetycznego Chin, czym wpisują się w szerszą strategię NJS. Po drugie, w
kształtowaniu relacji zarówno z Turcją, jak i Iranem chińscy decydenci również posługują się
szeroką gamą instrumentów o różnorodnym charakterze. Po trzecie, zmusza ich to do
szczególnej aktywności, co widoczne jest zwłaszcza w ostatnich latach.
Celem artykułu jest wskazanie roli Turcji i Iranu w strategii energetycznej ChRL. Aby
tego dokonać, autor pokrótce omówi stosunki między Chinami a Turcją i Chinami a Iranem,
zwracając szczególną uwagę na kontekst problemów energetycznych ChRL
i wielowymiarowy charakter ich relacji. W ramach podsumowania zostaną również
przedstawione najważniejsze czynniki, które pokażą, jak trudna może być dla Pekinu
realizacja tak całościowej strategii, a także pomogą w odpowiedzi na pytanie, czy w dłuższej
perspektywie Turcja i Iran mogą przyczynić się do rozwiązania niektórych problemów
energetycznych Państwa Środka.
Turecki zawór bezpieczeństwa
Pobieżne przyjrzenie się kwestii energetycznej w przypadku Chin i Turcji mogłoby
sugerować, że przynajmniej w tym zakresie ich interesy są rozbieżne. Obaj partnerzy należą
bowiem do grona państw, których zapotrzebowanie na energię wzrasta w znaczącym
tempie11. Czyni ich to zatem potencjalnymi konkurentami w wyścigu o udziały w wydobyciu
ropy naftowej np. w państwach Azji Centralnej12. Okazuje się jednak, że to, co pozornie dzieli
Pekin i Ankarę, może stanowić również pole współpracy. Turcja – ze względu na swoje
strategiczne położenie, jak i rolę, jaką odgrywa w stosunkach międzynarodowych – z punktu
widzenia Chin może być niezwykle ważnym partnerem, który pomoże w realizacji koncepcji
Nowego Jedwabnego Szlaku.
C. Lin twierdzi, że elementem, który obok NJS składa się na dwupłaszczyznową
strategię energetyczną Pekinu, jest zwiększenie zdolności do projekcji siły w ochronie swoich
interesów13. Choć rozwiązanie to ma służyć przede wszystkim zabezpieczeniu dostaw
surowców do Państwa Środka, w pewnym sensie jest również odpowiedzią na chińskie obawy
11 W ciągu minionej dekady turecki współczynnik wzrostu zapotrzebowania na energię ustępował tylko
chińskiemu, zob. Turkey’s Energy Strategy, http://www.mfa.gov.tr/turkeys-energy-strategy.en.mfa, dostęp:
10.08.2014 r. 12 J. P. Cabestan, Polityka…, s. 349. 13 Służyć temu miałaby między innymi modernizacja sił zbrojnych, a zwłaszcza chińskiej marynarki wojennej,
zob. C. Lin, China's…, s. 33.
4
związane z hegemonią Stanów Zjednoczonych14. Nie da się ukryć, że Waszyngton pozostaje
źródłem niepokoju Pekinu, ponieważ posiada rozległe wpływy na obszarach istotnych
z punktu widzenia interesów Chin. W sposób naturalny wprowadza to element niepewności
do koncepcji Nowego Jedwabnego Szlaku, zwłaszcza jej bliskowschodniego wymiaru.
W związku z tym Państwo Środka uzupełnia swoją dwupłaszczyznową strategię energetyczną
instrumentami o charakterze politycznym, ekonomicznym i militarnym, które mają
równoważyć pozycję USA w regionie. Zdaniem Lin tutaj właśnie uwidocznia się ważna rola
Turcji. Jako kraj o problematycznych relacjach ze Stanami Zjednoczonymi, antyzachodnich
sentymentach i „zorientowanym na świat islamski” rządzie przy jednoczesnym członkostwie
w strukturach zachodnich miałaby ona pełnić dla Chin rolę „ważnego masztu partnerskiego
na lewej flance euroazjatyckiego kontynentu, aby mogły one rozciągać swoje wpływy
i równoważyć Stany Zjednoczone i Zachód”15.
Choć teza ta – zwłaszcza biorąc pod uwagę tureckie zaangażowanie w struktury
zachodnie – mogłaby budzić wątpliwość, należy zauważyć, że pewne przewartościowania
w polityce zagranicznej Turcji, a także w dyplomacji Pekinu wobec Ankary, które mają
miejsce w ostatnich latach, pozwalają patrzeć na nią przychylniej16. Znaczący rozwój
współpracy między partnerami, który widoczny jest zwłaszcza od początku XXI w., sugeruje,
że Ankara nie pozostaje obojętna na wzrastające znaczenie Pekinu. Wydaje się, że również
Chiny stawały się coraz bardziej świadome korzyści, jakie może przynieść zbliżenie
z Turcją17. Warto zatem przyjrzeć się najważniejszym obszarom współpracy chińsko-
tureckiej. Analiza taka pozwoli bowiem nie tylko na dostrzeżenie różnorodności
14 Jak twierdził K. Kozłowski: „Globalna dominacja USA wywołuje największe obawy w Chinach w kontekście
sytuacji polityczno-gospodarczej w regionie Azji i Pacyfiku oraz Bliskiego Wschodu”. Obawy te wiążą się z
tzw. trzema dylematami: dylematem Zatoki Perskiej, dylematem Malakki i dylematem suwerenności, które mają
istotny wpływ na bezpieczeństwo energetyczne Chin zob. K. Kozłowski, Geopolityka..., s. 162-178. Więcej na
Kraków 2012, s. 255-280. 15 C. Lin, China's…, s. 43. Należy zauważyć, że ekspertka wydaje się wpisywać w ten sposób w trend
postrzegania relacji Chin i USA w regionie Bliskiego Wschodu jako konfrontacji. Warto wspomnieć, że nie
wszyscy badacze interpretują tę kwestię w tak jednoznaczny sposób, zob. np. M. Olimat, Playing…, s. 180.
Więcej na temat stosunków Pekinu i Waszyngtonu w kontekście regionu można przeczytać w artykule
Ł. Smalca. 16 Więcej na temat historii relacji Turcji i Chin zob. S. Çolakoğlu, Turkey's East Asia Policy: From Security
Concerns to Trade Partnerships', „Perceptions” 2012, tom XVII, numer 4, sam.gov.tr/wp-
content/uploads/2013/03/6Selcuk_Colakoglu.pdf, s. 129-158, dostęp: 10.08.2014 r. 17 Najlepiej świadczy o tym wizyta wizyty ówczesnego przewodniczącego ChRL Jiang Zemina w Turcji
w 2000 r., w trakcie której podpisano szereg porozumień o współpracy politycznej, ekonomicznej
i energetycznej, zob. S. Çolakoğlu, Turkey and China: Seeking a Sustainable Partnership, „SETA Policy Brief”
2010, nr 41,
http://file.dc.setav.org/Files/Pdf/SETA_Policy_Brief_No_41_Turkey_China_Selcuk_Colakoglu.pdf, s. 5, dostęp:
10.08.2014 r.
5
instrumentów, którymi Pekin posługuje się, aby ukształtować stosunki z Ankarą w korzystny
dla siebie sposób, ale pomoże również lepiej zrozumieć rolę Turcji w strategii energetycznej
ChRL.
Stosunki chińsko-tureckie nabrały szczególnej dynamiki po dojściu do władzy
w Turcji Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (Adalet ve Kalkınma Partisi, AKP) w 2002 r.18
Początkowo zbliżenie koncentrowało się wokół sfery ekonomicznej19. Mogło się również
wydawać, że sami Turcy nie byli szczególnie zainteresowani rozszerzeniem współpracy na
inne obszary. Odnoszeniu takiego wrażenia mógł sprzyjać fakt, że najczęstszym tureckim
gościem w Chinach był minister odpowiedzialny za handel zagraniczny, który odbywał
wizyty w 2006, 2007 i 2008 r.20 Choć kwestie gospodarcze odgrywają istotną rolę w relacjach
Pekinu i Ankary do dziś, pewien przełom, który ostatecznie doprowadził do tego, że
współpraca między nimi ma charakter wielowymiarowy, nastąpił w 2009 r., gdy do Chin
wybrał się turecki prezydent Abdullah Gül21. W trakcie jego wizyty rozmawiano nie tylko na
tematy związane z współpracą ekonomiczną, ale poruszono również kwestie kooperacji
politycznej w sprawach regionalnych i międzynarodowych22. Z punktu widzenia niniejszego
artykułu najbardziej istotny jest jednak fakt, że Chińczycy umożliwili tureckiemu
prezydentowi pobyt w Urumczi, stolicy Sinciangu – chińskiej prowincji, która zamieszkiwana
18 Pierwszym sygnałem, że Ankara postrzega Pekin jako ważnego partnera była wizyta przyszłego premiera
Recepa Tayyipa Erdoğana, który w styczniu 2003 r. jeszcze jako przewodniczący AKP (stanowisko szefa rządu
objął dopiero w marcu) udał się do Chin, aby odbyć rozmowy w celu „rozwinięcia politycznej i handlowej
współpracy”, zob. S. Çolakoğlu, Turkey-China Relations: Rising Partnership, „OrtadoguAnaliz” 2013, tom 5,
numer 52, http://www.orsam.org.tr/en/enUploads/Article/Files/2013415_3selcukcolakoglu.pdf, s. 37, dostęp:
10.08.2014 r. 19 Na rzecz takiej tezy przemawia fakt, że głównym punktem wizyty ówczesnego ministra spraw zagranicznych
Abdullaha Güla z lutego 2005 r. były dwustronne stosunki gospodarcze, zob. S. Çolakoğlu, Turkish Perceptions
of China's Rise, „USAK Report” 2014, nr 39, s. 28. 20 Zob. S. Çolakoğlu, Turkey's..., s. 146. Sam Çolakoğlu sugeruje jednak, że już na tym etapie Ankara
upatrywała w Pekinie partnera, który mógłby przyczynić się do ograniczenia jej uzależnienia od współpracy
wojskowej z Zachodem. 21 O roli czynnika ekonomicznego w relacjach chińsko-tureckich może świadczyć fakt, że w trakcie rządów AKP
wartość obrotów handlowych partnerów wzrosła dwudziestoczterokrotnie, zob. Relations between Turkey and
China, www.mfa.gov.tr/relations-between-turkey-and-china.en.mfa, dostęp: 10.08.2014 r. Kwestia ta była
również źródłem problemów w relacjach, zob. S. Çolakoğlu, Turkey…, s. 6. Więcej na temat relacji handlowych
między Chinami a Turcją, zob. również A. Atlı, Questioning Turkey's China Trade, „Turkish Policy Quarterly”,
tom 10, numer 2, http://www.turkishpolicy.com/dosyalar/files/altay%20atl%C4%B1.pdf, s. 107-116, dostęp:
10.08.2014 r. 22 Więcej na temat wizyty tureckiego prezydenta zob. S. Çolakoğlu, Turkish..., s. 29. Warto również odnotować,
że w jej trakcie podjęto pierwsze ustalenia w zakresie współpracy energetycznej, zob. A. E. Önen, Turkey-
China: Toward energy cooperation, http://www.todayszaman.com/news-203864-opinion-turkey-china-toward-
energy-cooperation.html, dostęp: 10.08.2014 r.
6
jest przez Ujgurów (mniejszość tureckiego pochodzenia). Przy tej okazji podkreślono, że to
właśnie oni powinni stanowić „most przyjaźni”, który będzie łączył Chiny i Turcję23.
Wydaje się, że już na tym etapie można było mówić, że relacje chińsko-tureckie
nabrały dojrzałości. Najlepiej świadczy o tym fakt, że w dłuższej perspektywie nie zachwiały
nimi nawet wydarzenia w Sinciangu z lipca 2009 r. Choć spotkały się one ze stanowczą
reakcją Ankary – premier Recep Tayyip Erdoğan określił je mianem „ludobójstwa”24 – Pekin
podszedł do sprawy relatywnie spokojnie25. Zachowawcze stanowisko chińskich władz mogło
sygnalizować, że przykładają one znaczącą wagę do dobrych relacji z Turcją26.
Rzeczywiście, już niedaleka przyszłość pokazała, że stosunki chińsko-tureckie nie
tylko przesadnie nie ucierpiały, ale były nawet gotowe do dalszego rozwoju. Jeszcze we
wrześniu 2009 r. do Pekinu wybrał się turecki minister Zafer Çağlayan, który oznajmił, że
Ankara jest oddana polityce jednych Chin i nie zamierza ingerować w ich sprawy
wewnętrzne27. Na początku 2010 r. w Stambule doszło także do spotkania ministrów spraw
zagranicznych obu krajów, w trakcie którego uzgodniono, że partnerzy będą ze sobą
współpracować w istotnych kwestiach międzynarodowych28. W trakcie Expo, które
w 2010 r. odbywało się w Szanghaju, ustalono natomiast, że w latach 2012 – 2013 odbędą się
odpowiednio Rok Chin w Turcji i Rok Turcji w Chinach29. Podpisanie porozumienia w sferze
kultury sugerowało, że oba kraje, które współpracowały już przecież w innych obszarach,
zmierzają w stronę strategicznego partnerstwa. Na przeniesienie stosunków chińsko-tureckich
w ten nowy wymiar nie trzeba było długo czekać. Stosowne umowy podpisano w trakcie
wizyty w Turcji chińskiego premiera Wen Jiabao, która miała miejsce we wrześniu 2010 r.30
23 S. Çolakoğlu, Turkey's..., s. 147. Warto zauważyć, że Chińczycy próbowali wykorzystywać Ujgurów do
zbliżenia z Turcją już w latach 80. 24 A. J. Yackley, Turkish leader calls Xinjiang killings "genocide",
http://www.reuters.com/article/2009/07/10/us-turkey-china-sb-idUSTRE56957D20090710, dostęp: 10.08.2014 r. 25 B. Blanchard, B. K. Lim, China dismisses accusation of Xinjiang genocide,
http://www.reuters.com/article/2009/07/14/us-china-xinjiang-idUSTRE56D0QJ20090714. Zob. także tekst,
który w odpowiedzi na zarzuty tureckiego premiera został opublikowany w China Daily: Don't twist facts,
http://www.chinadaily.com.cn/opinion/2009-07/14/content_8424256.htm, dostęp: 10.08.2014 r. 26 Turecka dyplomacja wkrótce również starała się załagodzić sytuację, zob. S. Çolakoğlu, Turkish..., s. 30. 27 S. Çolakoğlu, Turkey's…, s. 148. 28 M.in. w sprawach Afganistanu, Iraku, Bliskiego Wschodu, kryzysu finansowego i zmian klimatu, zob.
S. Çolakoğlu, Turkish..., s. 30. 29 S. Çolakoğlu, Turkey-China…, s. 40. Więcej na ten temat zob. także Year of Chinese Culture opens in Ankara,
http://news.xinhuanet.com/english/culture/2011-12/13/c_131302450.htm; M. Peters, Minister kicks off Turkish
culture year in China, http://www.chinadaily.com.cn/sunday/2013-03/24/content_16340372.htm; H. Dzodin,
China and Turkey again joined by the Silk Road, http://www.china.org.cn/arts/2011-
11/23/content_23989057.htm, dostęp: 10.08.2014 r. 30 Warto zauważyć, że wizyta odbyła się dwa tygodnie po tym, gdy oba państwa odbyły wspólne manewry
wojskowe, zob. U. Enginsoy, Chinese PM's visit aims to open new era in ties with Turkey,
7
W ramach porozumień ustalono m.in., że obaj partnerzy będą współpracować
w obszarze energii (zwłaszcza nuklearnej). Zdecydowano się także na rozliczanie
bilateralnego handlu w rodzimych walutach, co miało sprzyjać osiągnięciu innego celu
ekonomicznego, jakim było zwiększenie wolumenu obrotów handlowych do 100 miliardów
dolarów w 2020 r. Szczególnie ciekawe z punktu widzenia tematyki niniejszego tekstu jest
jednak porozumienie o budowie „Jedwabnej Kolei”, która miałaby łączyć tureckie miasta
Edirne i Kars. Rzecz jasna, inwestycja miała powstać w ramach wspólnego, chińsko-
tureckiego przedsięwzięcia31. Jej znaczenie jest jednak ważne nie tylko ze względu na
pozytywny wpływ na relacje partnerów, lecz również dlatego, że stanowi część koncepcji
Nowego Jedwabnego Szlaku32.
Kolejne istotne wydarzenia, które obrazowały, że obaj partnerzy traktują się naprawdę
poważnie, miały miejsce w 2012 r. W lutym Turcję odwiedził ówczesny wiceprzewodniczący
ChRL Xi Jinping33. W trakcie jego pobytu podpisano porozumienia o wartości ponad
4 miliardów dolarów, które obejmowały m.in. sektory finansowy, energetyczny
i technologiczny34. Dwa miesiące później – jako pierwszy szef rządu od dwudziestu siedmiu
lat35 – do Chin udał się natomiast premier Turcji Recep Tayyip Erdoğan. Wizyta skutkowała
ties-with-turkey-2010-10-07; China, Turkey begin week-long military training,
http://www.chinadaily.com.cn/china/2010-11/24/content_11604300.htm, dostęp: 10.08.2014 r. 31 Więcej na temat porozumień i ich skutków zob. S. Çolakoğlu, Turkey's…, s. 148; S. Çolakoğlu, Turkish…,
s. 31; China, Turkey to establish strategic cooperative relationship, http://www.chinadaily.com.cn/china/2010-
10/08/content_11386689.htm; S. Gokoluk, Turkey, China to use lira/yuan for bilateral trade,
http://www.reuters.com/article/2010/10/08/china-turkey-exchange-idUSIST00727220101008; J. C. K. Daly,
Waiting for the ‘Iron Silk Road’ Railway, http://www.silkroadreporters.com/2014/05/28/waiting-iron-silk-road-
railway/; Silk Railway from Edirne to Kars to be constructed by Chinese loan, http://www.todayszaman.com/tz-
web/news-224470-silk-railway-from-edirne-to-kars-to-be-constructed-by-chinese-loan.html; Turkey, China ‘turn
a new page’ in ties through ‘strategic partnership’, http://www.todayszaman.com/news-223908-102-turkey-
china-turn-a-new-page-in-ties-through-strategic-partnership.html, dostęp: 10.08.2014 r. 32 A. Jarosiewicz, Turcja łączy Europę i Azję tunelem pod Bosforem,
china.aspx?pageID=238&nID=14433&NewsCatID=348, dostęp: 10.08.2014 r. 35 Turkey and China Strengthen Relations With Historic Visit, http://www.ibtimes.com/turkey-and-china-
strengthen-relations-historic-visit-435616, dostęp: 10.08.2014 r.
8
pogłębieniem współpracy, zwłaszcza w kwestiach energii i technologii36. Była szczególna
również ze względu na fakt, że tureckiemu premierowi został umożliwiony pobyt
w Sinciangu. Niektórzy komentatorzy już na tym etapie wskazywali, że wydarzenie to
obrazowało, jak dużą wagę Pekin przykładał do relacji z Ankarą37. Pewnego rodzaju zwrot
w polityce Chin wobec Turcji mógł również sugerować fakt, że w czerwcu 2012 r. – na
szczycie w Pekinie – został jej przyznany status partnera w dialogu Szanghajskiej Organizacji
Współpracy (SOW)38. Wydarzenie to było tym bardziej znaczące, że jeszcze kilka lat
wcześniej chińscy decydenci zapatrywali się niechętnie na rosyjskie propozycje
uwzględniania Turcji w mechanizmie SOW39.
Wydaje się, że wielowektorowa polityka Pekinu wobec Ankary przynosiła efekty.
Dynamiczny rozwój stosunków nie tylko doprowadził do zbliżenia obu partnerów, ale sprawił
również, że pojawiało się coraz więcej sygnałów, które świadczyły o tym, że Turcja może
przyczynić się do chińskiej strategii balansowania Zachodu w tak istotnym z punktu widzenia
interesów Pekinu regionie. Za jeden z nich można uznać wezwanie tureckiego premiera do
przyjęcia Turcji w poczet członków Szanghajskiej Organizacji Współpracy, które zaskoczyło
wielu obserwatorów na początku 2013 r.40 Jeszcze większą konsternację wywołała deklaracja
Recepa Tayyipa Erdoğana, że Turcja traktuje SOW jako alternatywę w stosunku do
członkostwa w UE41. Choć niektórzy eksperci twierdzili, że na tym etapie słowa premiera
trudno traktować poważnie – wydaje się zresztą, że wywołały one zamieszanie również
w obozie rządzącym w Turcji42 – należy przyznać, że wpisują się w trend rosnącej pozycji
Azji w stosunkach międzynarodowych, wobec którego Ankara nie może pozostać obojętna43.
36 Turkish companies strike crucial contracts in China, http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-companies-
strike-crucial-contracts-in-china.aspx?pageID=238&nID=18139&NewsCatID=345, dostęp: 10.08.2014 r. 37 J. Famularo, Erdogan Visits Xinjiang, http://thediplomat.com/2012/04/erdogan-visits-xinjiang/, dostęp:
10.08.2014 r. 38 SCO accepts Afghanistan as observer, Turkey dialogue partner,
http://news.xinhuanet.com/english/china/2012-06/07/c_131637206.htm; SCO accepts Turkey as dialogue
partner at Beijing summit, http://www.todayszaman.com/news-282864-sco-accepts-turkey-as-dialogue-partner-
at-beijing-summit.html, dostęp: 10.08.2014 r. 39 Należy jednak zauważyć, że według wcześniejszych propozycji Turcji miał zostać przyznany wyższy status
obserwatora, zob. S. Çolakoğlu, Turkish…, s. 28. 40 ‘Include us in Shanghai Five,' Erdoğan tells Putin, http://www.todayszaman.com/news-332147-include-us-in-
shanghai-five-erdogan-tells-putin.html, dostęp: 10.08.2014 r. 41 Erdoğan's Shanghai Organization remarks lead to confusion, concern, http://www.todayszaman.com/news-
305408-.html. Warto zauważyć, że w rzeczywistości nie była to pierwsza taka deklaracja tureckiego premiera,
zob. Erdoğan signals Shanghai organization an alternative to EU, http://www.todayszaman.com/news-287757-
erdogan-signals-shanghai-organization-an-alternative-to-eu.html, dostęp: 10.08.2014 r. 42 President Gül: Shanghai group not alternative to Turkey's EU aspiration, http://www.todayszaman.com/news-
306078-.html, dostęp: 10.08.2014 r. 43 E. Erşen, The Shanghai Cooperation Organization: A New Alternative for Turkish Foreign Policy?,
Mogły być też pewnym ostrzeżeniem dla Zachodu, że Turcja jest świadoma tych zmian
i gotowa z nich skorzystać. Wprawdzie Chińczycy wydawali się być ostrożni wobec słów
tureckiego premiera, jednak trudno nie zauważyć, że tego typu deklaracje w pewnym sensie
służą ich interesom44.
O ile można mieć wątpliwości co do tego, czy tureckie aspiracje do członkostwa
w SOW były szczere, a co za tym idzie – czy mogłyby stanowić realną wartość dodaną do
chińskiej strategii energetycznej, o tyle trudno negować przydatność dla niej decyzji Turcji
z września 2013 r. W jej ramach postanowiono, że firma China Precision Machinery Import
and Export Corp (CPMIEC) będzie tureckim partnerem przy jednym z najważniejszych
projektów militarnych w kraju, jakim jest budowa systemu obrony przeciwlotniczej
i przeciwrakietowej45. Posunięcie wywołało zaniepokojenie zachodnich sojuszników, którzy
argumentowali, że w ten sposób Chińczycy mogą zyskać dostęp do ich technologii46. Choć
Turcy starali się wytłumaczyć decyzję w sposób racjonalny, podkreślając, że chińska oferta
najbardziej odpowiadała ich oczekiwaniom, warto zauważyć, że zbiegła się ona w czasie nie
tylko z przestojem w relacjach Turcji z jej zachodnimi sojusznikami, ale także z większym
zaangażowaniem Chin na Bliskim Wschodzie47. O wadze jej potencjalnych konsekwencji
może również świadczyć fakt, że w efekcie krytyki zachodnich sojuszników Turcja
zdecydowała się na przedłużenie przetargu48. Wydaje się zatem, że zasadne byłoby
postawienie tezy, że ewentualna wygrana chińskiej firmy byłaby istotnym wkładem do
strategii energetycznej Pekinu w zakresie ograniczania wpływów Stanów Zjednoczonych
w regionie Bliskiego Wschodu.
44 Turkey gets cold shoulder from Shanghai Cooperation Organization, http://www.todayszaman.com/news-
327278-turkey-gets-cold-shoulder-from-shanghai-cooperation-organization.html, dostęp: 10.08.2014 r. 45 US-sanctioned Chinese firm wins Turkey missile defense system tender, http://www.todayszaman.com/news-
327492-china-wins-turkeys-air-defense-system-tender.html, dostęp: 10.08.2014 r. 46 US, NATO reiterate concern over Turkey's missile deal with China, http://www.todayszaman.com/news-
328411-nato-chief-rasmussen-voices-concern-about-turkeys-chinese-missile-deal.html; NATO's top commander
questions Turkish missile deal with China, http://www.todayszaman.com/news-330792-natos-top-commander-
questions-turkish-missile-deal-with-china.html; zob. także raport przygotowany przez U.S.-China Economic and
missile-deal-shows-chinas-growing-mideast-clout.html; Więcej na temat argumentów Turcji zob. E. T.
Sakaoğlu, Is Turkey 'gravitating' toward China?, http://www.turkishweekly.net/op-ed/3171/is-turkey-39-
gravitating-39-toward-china.html, dostęp: 10.08.2014 r. 48 Ostatnie doniesienia prasowe na ten temat nie pozwalają na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków: cf. B.
Bekdil, Turkey distancing from missile deal with China, http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-distancing-
from-missile-deal-with-china.aspx?pageID=238&nID=63415&NewsCatID=483; C. Çatal, Turkish missile deal
‘almost done’: Chinese company, http://www.hurriyetdailynews.com/turkish-missile-deal-almost-done-chinese-
company.aspx?pageID=238&nID=64187&NewsCatID=345, dostęp: 10.08.2014 r.
10
Przedstawiony powyżej opis stosunków chińsko-tureckich obrazuje kilka kwestii.
Pokazuje przede wszystkim, że ChRL kształtowała relacje z Republiką Turcji w oparciu
o instrumenty o charakterze ekonomicznym, politycznym, i kulturowym. Ponadto wiele
wskazuje na to, że strategia ta przyniosła oczekiwane rezultaty, ponieważ doprowadziła do
znacznego zbliżenia między partnerami. Wydaje się, że w tej sytuacji założenie C. Lin można
uznać za słuszne. Turcja – o ile pozytywne trendy w relacjach bilateralnych zostaną
utrzymane – może odgrywać istotną rolę w strategii energetycznej Chin, pośrednio
przyczyniając się do zabezpieczenia dostaw surowców poprzez równoważenie wpływów
Stanów Zjednoczonych w regionie Bliskiego Wschodu. Odgrywa ponadto ważną rolę
w innych – mniej związanych bezpośrednio z energią – aspektach koncepcji NJS. Należy
jednak zauważyć, że jest jeszcze co najmniej jeden czynnik, który czyni ją bardziej istotną
z punktu widzenia bezpieczeństwa energetycznego Chin. Rola, jaką Turcja potencjalnie może
odegrać w kwestii Sinciangu, powoduje, że określenie jej „zaworem bezpieczeństwa”
chińskiej strategii energetycznej staje się znacznie bardziej uprawnione.
Jak zostało już wspomniane, Sinciang zamieszkiwany jest przez Ujgurów –
muzułmańską mniejszość tureckiego pochodzenia. Tamtejszy ruch separatystyczny nie raz
stanowił źródło problemów dla Chińskiej Republiki Ludowej49. Tymczasem niepokorna
prowincja odgrywa niezwykle ważną rolę w strategii energetycznej Pekinu – nie tylko ze
względu na znajdujące się tam złoża ropy i chińskie plany umieszczenia w regionie
elektrowni słonecznych, ale również w związku z jej zachodnim położeniem, które
predestynuje ją do bycia „centrum zorientowanej na zachód strategii Jedwabnego Szlaku,
zwłaszcza w zakresie budowy korytarzy transportowych przez Eurazję”50. Warto podkreślić,
że kluczowe znaczenie Sinciangu, jakie wiąże się z możliwością zapewnienia przez niego
dostaw drogą lądową, jest dla Chin tym większe, że Stany Zjednoczone posiadają w tej chwili
możliwość utrudnienia transportu surowców drogą morską51.
W przeszłości prowincja stanowiła źródło nieporozumień w relacjach chińsko-
tureckich. Należy jednak zauważyć, że Turcy – przynajmniej potencjalnie – ze względu na
bliskość etniczną z Ujgurami mogliby przyczynić się do stabilizacji sytuacji w regionie
i ograniczenia możliwości oddziaływania tzw. trzech sił – separatyzmu, religijnego
49 M. Oresman, Repaving the Silk Road. China’s Emergence in Central Asia, w: China and the Developing
World. Beijing’s Strategy for the Twenty-First Century, red. J. Eisenman, E. Heginbotham, D. Mitchell, Nowy
Jork 2007, s. 60 – 83. 50 C. Lin, A New…, s. 9. Wiele na temat znaczenia Sinciangu dla bezpieczeństwa energetycznego ChRL pisał
Ł. Gacek w cytowanej już w niniejszym artykule książce Bezpieczeństwo energetyczne Chin. 51 C. Lin, A New…, s. 10.
11
ekstremizmu i terroryzmu – których tak bardzo obawia się Pekin52. Wydaje się, że chińscy
decydenci rozumieją rolę, jaką Turcja może odegrać w tym zakresie. Świadczy o tym
zarówno fakt, że długo zabiegali o poparcie terytorialnej integralności Chin, jak i wspomniane
próby uczynienia z Sinciangu „mostu przyjaźni” między Ankarą a Pekinem53. Tego, że słowa
te nie były pustym sloganem, dowodzą natomiast działania Chińczyków, którzy zachęcają
Turcję do inwestowania w regionie54.
W ramach podsumowania tej części artykułu należy stwierdzić, że znaczenie Turcji
dla strategii energetycznej Chin wydaje się związane głównie z szeroko rozumianym
zabezpieczeniem dostaw surowców. Kraj ten ma także stanowić istotną część infrastruktury,
która jest nieodłącznym elementem koncepcji Nowego Jedwabnego Szlaku. W tym miejscu
warto jednak zauważyć, że analiza przypadku tureckiego każe zwrócić uwagę na złożoność
strategii Pekinu. Bezpieczeństwu energetycznemu Chin, które jest celem nadrzędnym, ma
służyć NJS i równoważenie pozycji Stanów Zjednoczonych, którym towarzyszą – a zarazem
uzupełniają je i umożliwiają ich realizację – działania o charakterze politycznym,
ekonomicznym, kulturowym. Przypadek Turcji – fakt, że na linii Ankara-Pekin rzeczywiście
doszło w ostatnich latach do widocznego zbliżenia – wydaje się potwierdzać, że strategia ta
może przynosić dla ChRL pozytywne rezultaty. Jednocześnie jej kompleksowość nakazuje
jednak ostrożność przy wydawaniu ostatecznych ocen w tym zakresie.
Chińsko-irańska zbieżność interesów
Badacze, którzy zajmują się chińskim zaangażowaniem na Bliskim Wschodzie,
podkreślają pewnego rodzaju zbieżność interesów, jaka zachodzi między Pekinem
a państwami regionu. Jak zauważyli L. Wu i Y. Wang: „długofalowa strategia Chin, która
opiera się na zwiększonym zapotrzebowaniu na ropę z Bliskiego Wschodu, zbiega się ze
strategią niektórych bliskowschodnich państw-producentów ropy naftowej, które chcą
zapewnić długoterminowy i stabilny rynek na jej eksport”55. Słowa te wydają się aktualne
zwłaszcza w stosunku do Iranu. Kraj ten – który posiada około 11% światowych rezerw ropy
52 Więcej na ten temat zob. S. Dupont, China’s War on the „Three Evil Forces”,
http://blog.foreignpolicy.com/posts/2007/07/25/chinas_war_on_the_three_evil_forces, dostęp: 10.08.2014 r. 53 J. P. Cabestan, Polityka…, s. 348. 54 China seeks further engagement from Turkey in Xinjiang region, http://www.todayszaman.com/news-276069-
china-seeks-further-engagement-from-turkey-in-xinjiang-region.html; R. Pantucci, Xinjiang: struggle to revive
10.08.2014 r. 55 L. Wu, Y. Wang, Comparative Analysis of China’s Energy Activities in the Middle East and Africa, „Journal
of Middle Eastern and Islamic Studies (in Asia)” 2009, tom 3, nr 1, s. 37.
12
i 16% gazu56 – jest bowiem szczególnie atrakcyjny z punktu widzenia Chin w związku
z firmowanymi przez Zachód międzynarodowymi sankcjami, które zmuszają go do
poszukiwania innych inwestorów57. Iran jest jednak ważny dla ChRL nie tylko ze względu na
fakt, że stanowi pewnego rodzaju próżnię, w której Chińczycy mogą działać swobodniej.
Warto również zauważyć, że przy jego pomocy Pekin może zyskać dostęp do zasobów Morza
Kaspijskiego, co ma kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa energetycznego Chin,
a konkretniej zapewnienia nieprzerwanych dostaw surowców przez ograniczenie ich
transportu drogą morską58.
Iran jest też przydatny w innym aspekcie chińskiej strategii energetycznej. Teheran –
tak jak Pekin – czuje się bowiem zaniepokojony dominacją Stanów Zjednoczonych na
obszarze Bliskiego Wschodu. Wydaje się, że oba państwa łączy w tym zakresie przekonanie,
że działania USA w regionie są motywowane chęcią sprawowania kontroli nad tamtejszymi
surowcami59. Mają zatem świadomość, że ich współpraca może przyczynić się do tak przez
nich pożądanego zrównoważenia pozycji Waszyngtonu60. Przy tej okazji warto również
podkreślić, że ich partnerstwo w tym zakresie może być wzmocnione przez fakt, że
przetrwanie obu reżimów wydaje się ściśle związane z rozwojem gospodarczym obu krajów,
który jest – zwłaszcza w ich przypadku – sprzężony z kwestią energetyczną61. Uświadomienie
sobie tego pozwala zrozumieć, dlaczego zarówno Pekin, jak i Teheran z taką nieufnością
odnoszą się do wszelkich inicjatyw Stanów Zjednoczonych, które mogą godzić w ich
współpracę.
Wiele wskazuje zatem na to, że Iran odgrywa istotną rolę w strategii energetycznej
Państwa Środka – zarówno jako dostawca surowców, jak i czynnik, który może pomóc
w zabezpieczeniu ich transportu. Aby w pełni zrozumieć jego znaczenie, warto jednak
pokrótce przeanalizować najważniejsze obszary współpracy Pekinu i Teheranu, ze
56 J. Liu, L. Wu, Key Issues in China-Iran Relations, „Journal of Middle Eastern and Islamic Studies (in Asia)”
2010, tom 4, nr 1, s. 44. 57 K. Kozłowski, Geopolityka…, s. 168; S. Chubin, Iran and China: Political Partners or Strategic Allies,
w: China’s Growing Role In the Middle East: Implications for the Region and Beyond, The Nixon Center, 2010,
http://www.cftni.org/full-monograph-chinas-growing-role-in-me.pdf, s. 65, dostęp: 10.08.2014 r. 58 J. Liu, L. Wu, Key…, s. 44. Warto zauważyć, że miałby się do tego przyczynić rurociąg, którym
transportowane byłyby surowce z Iranu – przez Turkmenistan i Kazachstan – do chińskiego Sinciangu, zob.
M. Olimat, Playing..., s. 183. 59 S. Chubin, Iran…, s. 64. 60 N. Al-Tamini, Why China is still dealing with Iran?, http://www.alarabiya.net/views/2013/02/10/265463.html,
dostęp: 10.08.2014 r. 61 P. Mackenzie, A Closer Look at China-Iran Relations. Roundtable Report, CNA China Studies,
szczególnym naciskiem na ostatnie lata. Pozwoli to bowiem na potwierdzenie pewnych –
wspomnianych już wcześniej – prawidłowości w zakresie realizacji przez Chińską Republikę
Ludową strategii Nowego Jedwabnego Szlaku62.
Chińscy decydenci od dawna rozumieli znaczenie Iranu63. Zbieżność interesów obu
państw rozpoczęła się już zresztą w trakcie zimnej wojny64. Sytuacja taka była oczywiście
związana ze skutkami rewolucji islamskiej w Iranie, która niemal z dnia na dzień zmieniła
jego pozycję międzynarodową65. Od tej pory stosunki chińsko-irańskie układały się
relatywnie dobrze, choć istotny przełom w ich relacjach nastąpił dopiero w latach 90. i wiązał
się m.in. z rosnącym chińskim zapotrzebowaniem na energię66. Dzięki niemu znaczenie
Teheranu w polityce zagranicznej Pekinu systematycznie rosło.
Wydarzenia, które wprost wepchnęły Iran w ramiona Chin, miały jednak miejsce na
początku nowego stulecia. Pierwsze wiązało się z przyjęciem Państwa Środka do Światowej
Organizacji Handlu, co miało miejsce w 2001 r. Posunięcie to było szczególnie istotne dla
chińskich władz, gdyż Waszyngton nie mógł już dłużej straszyć ich zablokowaniem rozmów
za nadmierną współpracę z Iranem67. Drugie było efektem odkrycia irańskiego programu
wzbogacenia uranu w 2002 r. i wycofaniem się z kraju wielu zachodnich firm, co stworzyło –
wspomnianą już wcześniej – próżnię, z której mogli skorzystać Chińczycy68.
Rzeczywistość już wkrótce pokazała, że Pekin nie zamierzał zmarnować tak
doskonałej okazji. W październiku 2004 r. podpisano porozumienie w zakresie współpracy
energetycznej, na mocy którego Państwo Środka zobowiązało się do zakupu znacznej ilości
irańskiego gazu i dokonania inwestycji w sektorze wydobywczym Iranu, natomiast Teheran
62 W przeciwieństwie do Turcji stosunki z Iranem zostaną omówione (poza częścią wprowadzającą) w sposób
problemowy, a nie chronologiczny. Autor tekstu zdecydował się na takie rozwiązanie, ponieważ o ile
w pierwszym przypadku ważniejsze dla uzasadnienia tezy było zobrazowanie procesów, jakie zachodziły
w stosunkach chińsko-tureckich, o tyle w drugim – ze względu na fakt, że relacje między Pekinem a Iranem
rozwijają się relatywnie dobrze od dłuższego czasu – wydaje się to sprawą drugorzędną, ważniejsze natomiast
jest zobrazowanie, że stosunki te mają charakter wielowymiarowy. 63 J. P. Cabestan, Polityka…, s. 345. Więcej na temat historii stosunków chińsko-irańskich zob. H. Peimani,
China and Iran: Energy Security Cooperation, but not Much More,
http://www.eai.nus.edu.sg/Vol2No4_HoomanPeimani.pdf, s. 127-130, dostęp: 10.08.2014 r. 64 Stosunki z ChRL zostały ustanowione jeszcze za rządów szacha, ale cechowały się relatywnie niską
intensywnością i nastawieniem głównie na kwestie kulturowe, zob. S. Chubin, Iran..., s. 63. 65 H. Peimani, China…, s. 129. 66 S. Harold, A. Nader, China and Iran. Economic, Political, and Military Relations,
http://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/occasional_papers/2012/RAND_OP351.pdf, s. 4, dostęp:
10.08.2014 r. Nie należy jednak zapominać, że Chiny wspierały Iran w trakcie wojny z Irakiem, która miała
miejsce w latach 80., co z pewnością nie pozostało bez wpływu na ich relacje. W tej dekadzie rozpoczęła się
także chińsko-irańska współpraca nuklearna, zob. J. P. Cabestan, Polityka…, s. 345 67 S. Harold, A. Nader, China.., s. 4. 68Ibidem, s. 4-5.
14
zyskał długoterminowego odbiorcę ropy69. Wspólnota interesów w tym zakresie była zresztą
widoczna coraz częściej, czyniąc ostatecznie z Chin najważniejszego zagranicznego
inwestora przy irańskich projektach rozwoju złóż ropy i gazu70. Iran stał się zaś trzecim
największym dostawcą ropy do ChRL71. Należy jednak zauważyć, że zbliżeniu na linii
energetycznej towarzyszyła również współpraca w innych sektorach, co z pewnością
przyczyniło się do wzmocnienia fundamentów kooperacji chińsko-irańskiej.
Ważną rolę w stosunkach Pekinu i Teheranu odgrywa współpraca nuklearna,
a w ostatnich latach zwłaszcza jej polityczny wymiar, w ramach którego Chiny uznają prawo
Iranu do pokojowego rozwijania technologii nuklearnej72. Choć Pekin w przeszłości głosował
za niektórymi rezolucjami wymierzonymi w irański program, jego zachowawcze stanowisko
w tej sprawie spowodowało, że – zwłaszcza po 2010 r. – przylgnęła do niego łatka „adwokata
Iranu w Radzie Bezpieczeństwa”73. Zachód uważa ponadto, że Chiny znacząco przyczyniły
się do rozwoju irańskiego programu nuklearnego74. Powstrzymując się od oceny słuszności
tego typu oskarżeń, warto zwrócić uwagę na motywy, którymi Pekin kieruje się w swojej
polityce względem tej kwestii. Pozwalają one bowiem lepiej zrozumieć nie tylko
postępowanie Państwa Środka, lecz również potwierdzić, że Iran odgrywa istotną rolę
w strategii energetycznej ChRL.
Eksperci, którzy zajmują się relacjami chińsko-irańskimi, wskazują przede wszystkim
na straty ekonomiczne, z jakimi wiązałaby się dla Chin decyzja o poparciu zbyt daleko
idących sankcji wobec Iranu. Pekin mógłby w ten sposób stracić nie tylko dostęp do
drogocennej dla niego irańskiej ropy, ale również szansę na inwestycje w tamtejszy rynek
69 Ł. Gacek, Bezpieczeństwo…, s. 97. 70 H. Peimani, China…, s. 132-133. Więcej na temat chińskich inwestycji w irański sektor energetyczny, zob. Ł.
Gacek, Bezpieczeństwo…, s. 96-101. Należy podkreślić, że Chiny wspierają Iran w zakresie redukowania
skutków jego największej „pięty Achillesowej”, jaką stanowi niewystarczająca efektywność rafinerii, która
powoduje, że Iran musi importować paliwo, zob. G. Luft, A Korin, Energy Security: In the Eyes of the Beholder,
w: Energy Security Challenges for the 21st Century. A Reference Handbook, red. G. Luft, A. Korin, Santa
Barbara 2008, s. 7. W tym zakresie Pekin miał pomagać na przykład w budowie rafinerii w Hormuz
i zwiększeniu możliwości rafinerii w Abadanie, zob. P. Mackenzie, A Closer…, s. 5. 71 Ł. Gacek, Bezpieczeństwo…, s. 96. Więcej na ten temat zob. także J. Liu, L. Wu, Key…, s. 44-46. 72 Warto zauważyć, że współpraca Chin i Iranu w sferze nuklearnej rozpoczęła się jeszcze w drugiej połowie lat
80. XX wieku, zob. J. P. Cabestan, Polityka…, s. 345. 73 K. Kozłowski, Geopolityka…, s. 169. Więcej na temat chińsko-irańskiej współpracy nuklearnej zob. A. Farrar-
Wellman, R. Frasco, China-Iran Foreign Relations, http://www.irantracker.org/foreign-relations/china-iran-
foreign-relations#_ftn7, dostęp: 10.08.2014 r. 74 J. Liu, L. Wu, Key…, s. 47. Więcej na temat chińskiego wkładu w program nuklearny Iranu zob. S. Harold,
A. Nader, China…, s. 8. Więcej na temat zarzutów Zachodu zob. M. Davis, J. Lecky, T. Froscher, D. Chen,
A. Kerevel. S. Schlaikjer, China-Iran: A Limited Partnership, US-China Economic and Security Review
energetyczny. Co więcej, ewentualny wzrost cen surowca, który mógłby być skutkiem tego
typu sankcji, z pewnością odbiłby się również na gospodarce ChRL, a destabilizacja sytuacji
w Iranie utrudniłaby działalność wielu chińskim firmom, które zdecydowały się na
prowadzenie działalności na terytorium tego kraju75. Jak nietrudno się zorientować, taki obrót
spraw stanowiłby zatem całkiem poważne zagrożenie dla chińskiej strategii Nowego
Jedwabnego Szlaku.
Wydaje się jednak, że podejście Pekinu do kwestii irańskiego programu nuklearnego
podyktowane jest również czynnikami politycznymi. Świadczyć o tym mogą słowa chińskich
decydentów, którzy nie raz krytykowali działania Stanów Zjednoczonych jako stosowanie
„podwójnych standardów”76. Sytuacja taka wynikała z przekonania, że polityka Waszyngtonu
jest w rzeczywistości motywowana nie obawą o rozprzestrzenianie broni masowego rażenia,
a chęcią zmiany niesprzyjających mu władz. Dowodem na to miałby być fakt, że USA
przyzwalały na łamanie reżimu nieproliferacji – np. w przypadku Indii – gdy sprzyjało to ich
interesom77. Takie postawienie sprawy przez Chińczyków wzmacnia przekonanie, że Iran
pełni niezwykle ważną rolę w strategii energetycznej Pekinu również jako element
równoważenia pozycji Stanów Zjednoczonych w regionie.
Wiele wskazuje na to, że chińskie wsparcie polityczne przynosi oczekiwanie dla
Pekinu rezultaty, przyczyniając się do wzmocnienia stosunków chińsko-irańskich. Świadczyć
o tym mogą chociażby wypowiedzi różnych irańskich liderów, z których wynika, że Chiny są
uważane za „zaufanego przyjaciela Iranu”78. Dowodzą tego również fakty, m.in. rozwój
handlu między dwoma państwami. Relacje ekonomiczne Pekinu i Teheranu nie ograniczają
się bowiem do sektora energetycznego, choć stanowi on zdecydowanie najważniejszą ich
część79. Na terytorium Iranu działa obecnie około siedemdziesięciu chińskich firm, które
realizują głównie projekty infrastrukturalne80. Co więcej, wciąż wyrażają one wolę
75 L. Wu, Y. Wang, Comparative…, s. 45. Więcej na ten temat zob. także Y. Mao, China's Interests and Strategy
in the Middle East and the Arab World, w: China…, s. 120-121. 76 Y. Mao, China's..., s. 121; M. Pei, Viewpoint: China's Iran dilemma, http://www.bbc.com/news/world-asia-
china-16607333, dostęp: 10.08.2014 r. 77 M. Olimat, Playing…, s. 182. 78 J. B. Alterman, J. W. Garver, The Vital Triangle. China, the United States, and the Middle East, Center for
Strategic & International Studies, Waszyngton 2008, s. 46; Iran, China to Set Up Cultural Centers in Reciprocal
Move, http://english.farsnews.com/newstext.aspx?nn=13920811000813, dostęp: 10.08.2014 r. 79 J. B. Alterman, J. W. Garver, The Vital…, s. 66. 80 Liczba firm za: China floods Iran with cheap consumer goods in exchange for oil,
zauważyć, że dane odnośnie do liczby chińskich firm w Iranie są rozbieżne, przykładowo w 2010 r. mówiło się o
ponad stu takich przedsiębiorstwach, które miały pomagać głównie w rozbudowie irańskich portów i lotnisk zob.
16
dokonywania dalszych inwestycji81. Przy tej okazji warto ponownie zauważyć, że Chiny
doskonale wykorzystały próżnię, która powstała w związku z sankcjami nakładanymi na Iran.
Już w 2009 r. stały się najważniejszym partnerem handlowym kraju, wyprzedzając Unię
Europejską82. Pekin pomaga także Teheranowi w przezwyciężeniu skutków
międzynarodowych sankcji, m.in. przez uskutecznianie wymiany barterowej, w ramach której
dostarcza do Iranu towary w zamian za ropę83. Wydaje się ponadto, że chińscy decydenci
doskonale rozumieją znaczenie współpracy ekonomicznej dla wzmocnienia fundamentów
stosunków Pekinu i Teheranu. Najlepiej świadczy o tym fakt, że oba państwa wyraziły
niedawno wolę, aby wymiana handlowa między nimi – która w 2013 r. sięgała 40 miliardów
dolarów – w ciągu dziesięciu lat wzrosła do 200 miliardów dolarów rocznie84.
Wrażenie o wyjątkowym znaczeniu Iranu w strategii energetycznej Chin – zwłaszcza
w kwestii równoważenia pozycji Stanów Zjednoczonych w regionie Bliskiego Wschodu –
wzmacniają również ostatnie nawoływania partnerów do ożywienia współpracy w sektorze
obronnym85. Warto przypomnieć, że kooperacja w tym obszarze ma dość długą historię –
zaczęła się bowiem jeszcze w latach 80. XX wieku, gdy Państwo Środka dozbrajało Iran
w trakcie wojny z Irakiem86. W późniejszym okresie sprawa ta była zresztą przedmiotem
sporych kontrowersji w związku z krytyką Stanów Zjednoczonych, które zarzucały Chinom
przyczynianie się do rozprzestrzeniania broni masowego rażenia87. Choć na tę chwilę trudno
jednoznacznie powiedzieć, jak miałaby w niedalekiej przyszłości wyglądać współpraca
J. Liu, L. Wu, Key…, s. 44. Więcej na temat działalności chińskich firm w Iranie zob. S. Harold, A. Nader,
China…, s. 11-12, dostęp: 10.08.2014 r. 81 Chinese Firms Willing to Invest in Iran's Steel Industry,
http://english.farsnews.com/newstext.aspx?nn=13930327001013; Iran, China Ink Contract to Electrify Tehran-
Mashhad Railway, http://english.farsnews.com/newstext.aspx?nn=13930409000799; China Finalizing Deal to
Finance Railway Development in Iran, http://english.farsnews.com/newstext.aspx?nn=13930414000528, dostęp:
10.08.2014 r. 82 Ł. Gacek, Bezpieczeństwo…, s. 96. 83 B. Slavin, Iran Turns to China, Barter to Survive Sanctions, „Atlantic Council Asia Papers” 2011,
http://www.isn.ethz.ch/Digital-Library/Publications/Detail/?id=137386&lng=en; China floods Iran with cheap
consumer goods in exchange for oil, http://www.theguardian.com/world/iran-blog/2013/feb/20/china-floods-
iran-cheap-consumer-goods. Warto zauważyć, że również w związku z sankcjami partnerzy mieli ustalić, że
transakcje za ropę będą rozliczane w walucie chińskiej, zob. China buying oil from Iran with yuan,
http://www.bbc.com/news/business-17988142, dostęp: 10.08.2014 r. 84 Iran, China set to up trade to $200bn: Official, http://www.presstv.ir/detail/2014/03/03/353028/iran-china-set-
200bn-trade-target/; China keen to expand economic ties with Iran, http://www.tehrantimes.com/economy-and-
business/115301-china-keen-to-expand-economic-ties-with-iran-, dostęp: 10.08.2014 r. 85 B. Blanchard, China aims to boost military relations with Iran, http://uk.reuters.com/article/2014/05/05/uk-
china-iran-idUKKBN0DL0DU20140505, dostęp: 10.08.2014 r. 86 J. P. Cabestan, Polityka..., s. 345. Więcej na ten temat zob. także J. B. Gentry, The Dragon and the Magi:
Burgeoning Sino-Iranian Relations in the 21st Century, „The China and Eurasia Forum Quarterly”, tom 3, nr 3,
http://www.silkroadstudies.org/new/docs/CEF/Brandon_Gentry.pdf, s. 119-122, dostęp: 10.08.2014 r. 87 R. Hameed, Sino-Iran Relations: Current Developments and Future Scenario,
Library/Publications/Detail/?id=128018&lng=en, dostęp: 10.08.2014 r. 89 Więcej na ten temat zob. Ł. Gacek, Bezpieczeństwo…, s. 96-101. 90 J. Wu, Sino-Iranian ties may thrive on new Silk Road, http://www.china.org.cn/world/2014-
06/21/content_32731349.htm. Warto zwrócić uwagę, że chińsko-irańska współpraca w dziedzinie kultury
wydaje się przyspieszać również ostatnimi czasy, zob. np. Iran, China Plan to Expand Media Cooperation,
http://english.farsnews.com/newstext.aspx?nn=13930217001234; Iran to Send Cultural-Scientific Delegation to
China, http://english.farsnews.com/newstext.aspx?nn=13930322000487, dostęp: 10.08.2014 r. Więcej na temat
znaczenia tzw. miękkiej siły (ang. soft power) dla strategii energetycznej Chin zob. Ł. Gacek, Bezpieczeństwo…,
s. 264-271.
18
ekonomicznym czy kulturowym. Ich synergia ma zapewnić Pekinowi osiągnięcie pożądanego
rezultatu.
Również analiza polityki zagranicznej Chin wobec Turcji i Iranu, które – choć z nieco
innych względów – odgrywają ważną rolę w strategii energetycznej Państwa Środka, wydają
się dowodzić sensowności chińskich rozwiązań w tym zakresie. Co więcej, przypadki obu
państw pokazują, że całościowe podejście Pekinu nie ogranicza się wyłącznie do sfery
koncepcyjnej. Aktywna i wielowektorowa dyplomacja, jaką Chiny prowadzą wobec tych
państw zwłaszcza w ostatnich latach, doprowadziła do zbliżenia między nimi i sprawiła, że
kompleksowa strategia energetyczna ChRL nabiera bardziej realnych kształtów.
Z drugiej jednak strony fakt, że chińska koncepcja składa się z tak wielu elementów,
które w dodatku wymagają współgrania, nakazuje zachowanie ostrożności przy ocenie
możliwości realizacji strategii energetycznej Pekinu. Powoduje również, że odpowiedź na
pytanie, czy Turcja i Iran mogą długofalowo przyczynić się do rozwiązania niektórych
problemów energetycznych Pekinu nie jest wcale tak jednoznaczna.
Rozważając możliwości obu państw w tym zakresie, należy w pierwszym rzędzie
wskazać na uwarunkowania regionalne. Polityka zagraniczna Chin wobec Bliskiego Wschodu
uległa bowiem w ostatnich latach istotnym przewartościowaniom. Sytuacja ta wiązała się
z Arabską Wiosną, która zaskoczyła chińskie władze i poważnie zagroziła interesom
Pekinu91. Wiele wskazuje na to, że w związku z tym – rozumiejąc wzrastające znaczenie
regionu dla ChRL – postanowiły one, że Chiny muszą odgrywać bardziej aktywną rolę na tym
obszarze. Należy jednak zauważyć, że dotychczasowa polityka Pekinu wobec Bliskiego
Wschodu przynosiła mu znaczne korzyści. Dzięki temu, że jednym z jej filarów – obok
energii i wykorzystania tzw. miękkiej siły – było podejście „nie obrazić nikogo” w sprawach
regionalnych, Pekin mógł jednocześnie utrzymywać dobre relacje z tak wrogo nastawionymi
do siebie państwami jak Arabia Saudyjska i Iran92. Choć przyjęcie bardziej aktywnej postawy
wobec Bliskiego Wschodu nie musi oczywiście oznaczać, że Chiny zostaną wciągnięte
w regionalne utarczki, trudno nie zgodzić się stwierdzeniem, że – zwłaszcza w świetle
narastającego napięcia w regionie, a także w związku z faktem, że odgrywa on coraz
91 C. Lin, China's…, s. 33. 92 Więcej na temat wspomnianego podejścia zob. Y. Mao, China's…, s. 121-123. Warto wspomnieć, że Arabia
Saudyjska jest największym dostawcą ropy naftowej do Chin, zob. Ł. Gacek, Bezpieczeństwo…, s. 90.
19
ważniejszą rolę w zaspokajaniu potrzeb energetycznych Pekinu – prawdopodobieństwo
wystąpienia takiej sytuacji jest znacznie większe93.
Również pewne kwestie w relacjach bilateralnych Chin i Turcji oraz Chin i Iranu
powodują, że na możliwość ich długofalowego wkładu w bezpieczeństwo energetyczne
Państwa Środka należy patrzeć sceptycznie. Rzecz jasna, na tę chwilę bardziej niepewne
w tym zakresie są stosunki z Ankarą. Jej potencjalna rola jako elementu równowagi dla
Stanów Zjednoczonych w regionie Bliskiego Wschodu jest bowiem poważnie ograniczona
przez przynależność do struktur zachodnich. Mimo wyraźnego narastania nieporozumień
między sojusznikami, które można zaobserwować od jakiegoś czasu, rzeczywistość pokazuje,
że w sytuacjach kryzysowych to Zachód jest stroną, do której Turcja zwraca się o pomoc,
czego najlepszym przejawem była kwestia syryjska94. Należy ponadto zauważyć, że
angażowanie Ankary w Sinciangu także może okazać się dla Chin ryzykowne, co kilkukrotnie
pokazała przeszłość95. Obecnie świadczyć o tym może fakt, że sprawy Ujgurów wciąż cieszą
się w Turcji sporym zainteresowaniem96.
Choć fundamenty stosunków Pekinu z Teheranem wydają się zdecydowanie
mocniejsze, w rzeczywistości nie brakuje potencjalnych zagrożeń dla ich rozwoju.
Największe stanowi z pewnością rozwój irańskiego programu nuklearnego. Warto bowiem
podkreślić, że chińskie wsparcie dla Irańczyków w tym zakresie nie oznacza, że wejście przez
nich w posiadanie broni nuklearnej byłoby korzystne z punktu widzenia interesów Chin97.
Niektórzy eksperci argumentują, że podejście Pekinu jest – również w tej sprawie –
pragmatyczne i uwarunkowane jego szerszymi interesami, w związku z czym jego polityka
„nie może być zakładnikiem irańskich priorytetów ideologicznych lub celów regionalnych
Iranu”98. Na tę kwestię nakłada się nieco dwuznaczna polityka Chin wobec Stanów
Zjednoczonych – wprawdzie z jednej strony Pekin chciałby zrównoważyć ich pozycję
93 O tym, że Chiny nie muszą angażować się w regionalne konflikty zob. S. Tiezzi, Why China Won't Lead in the
Middle East, http://thediplomat.com/2014/07/why-china-wont-lead-in-the-middle-east/, dostęp: 10.08.2014 r. 94 „Wplątanie się Turcji w Syrię, gdzie rzekomo miała ona zademonstrować swoją rosnącą niezależność od
NATO, paradoksalnie stworzyło sytuację, w której – w połączeniu z nadciągającą ekspansją Rosji na Morzu
Czarnym – Ankara obecnie potrzebuje NATO bardziej niż kiedykolwiek w ciągu minionej dekady”, zob.
H. A. Unver, Iran, Turkey and China’s Middle Eastern Pivot, http://thediplomat.com/2014/05/iran-turkey-and-
chinas-middle-eastern-pivot/, dostęp: 10.08.2014 r. 95 Zobacz przypis 23. 96 Zob. np. China to Try Uighur Scholar Ilham Tohti Witin Weeks,
http://www.dailysabah.com/asia/2014/08/02/china-to-try-uighur-scholar-ilham-tohti-within-weeks; China Bans
Beards, Islamic Clothing on Buses, http://www.dailysabah.com/mideast/2014/08/07/chinese-city-bans-beards-
islamic-clothing-on-buses, dostęp: 10.08.2014 r. 97 Pekin również obawia się procesu proliferacji broni masowego rażenia, a najbardziej tego, że w jego efekcie
broń nuklearna dostałaby się w ręce islamskich ekstremistów. 98 S. Chubin, Iran…, s. 67.
20
w regionie, jednak z drugiej zależy mu, aby relacje z Waszyngtonem były stabilne99. Można
zatem przypuszczać, że ChRL w skrajnej sytuacji nie zdecydowałaby się złożyć relacji ze
Stanami Zjednoczonymi na ołtarzu przyjaźni z Iranem.
Należy również zauważyć, że w dłuższej perspektywie na stosunkach chińsko-
irańskich może zaważyć wizerunek, jaki Pekin wyrobi sobie wśród Irańczyków. Dotychczas
interesom Chin w regionie Bliskiego Wschodu sprzyjał fakt, że przez tamtejsze
społeczeństwa nie były one traktowane jako siła kolonialna. Gwałtowna ekspansja na rynku
irańskim – pod warunkiem że nie będzie dokonana w przemyślany sposób – może natomiast
przyczynić się do powstania wrażenia, że Pekin jest kolejnym hegemonem, który próbuje
wykorzystać trudną sytuację Irańczyków100.
Podsumowując, Turcja i Iran wydają się odgrywać istotną rolę w strategii
energetycznej Pekinu. Jako potencjalni partnerzy w równoważeniu pozycji Stanów
Zjednoczonych w regionie Bliskiego Wschodu – w przypadku zarówno Ankary, jak
i Teheranu – i w postaci stabilnego dostawcy surowców – gdy chodzi o zasobny w ropę i gaz,
a zarazem niedoinwestowany Iran – są ważnymi elementami koncepcji Nowego Jedwabnego
Szlaku i mogą przyczynić się do rozwiązania niektórych problemów energetycznych Chin.
Wydaje się również, że Państwo Środka doskonale zdaje sobie z tego sprawę. Najlepiej
świadczy o tym aktywna i wielowymiarowa dyplomacja, jaką prowadzi wobec tych państw,
co widoczne jest zwłaszcza w ostatnich latach. Bieżące sukcesy chińskiej polityki
zagranicznej w tym zakresie nie oznaczają jednak, że sytuacja taka będzie trwała. Na drodze
Chińczyków mogą bowiem stanąć problemy regionalne, jak i pewne kłopotliwe kwestie
w relacjach bilateralnych. Przyszłość pokaże, czy Pekin będzie potrafił im sprostać, gdy
trudny, bliskowschodni klimat okaże się dla niego trochę mniej sprzyjający.
99 L. Wu, Y. Wang, Comparativ.., s. 45. 100 W mediach pojawiają się pewne sygnały, że Irańczycy już w tej chwili mają mieszane uczucia odnośnie do
chińskiej ekspansji, zob. np. The latest invasion, http://www.economist.com/node/21560614, dostęp: 10.08.2014
r. Fakt, że tego typu materiały publikowane są przez zachodnie gazety, nakazuje jednak ostrożność przy ocenie
tego zagadnienia.
21
Bibliografia:
1. ‘Include us in Shanghai Five,' Erdoğan tells Putin,
