Welke factoren zijn relevant voor Nederlandse ondernemingen bij het zaken doen in Indonesië

1

Welke factoren zijn relevant voor Nederlandse ondernemingen bij het zaken doen in Indonesië?

Bron: google Naam : Wayan Adnyana Studentgroep : BK2013 Studierichting : Post HBO Bedrijfskunde Docent : Dr. P. Breman NXD CMC Instelling : Centrum Business Management Jaar : 2014

2

VOORWOORD Dit afstudeeronderzoek vormt het sluitstuk van mijn studie Post HBO Bedrijfskunde aan het Centrum Business Management te Utrecht. Ik heb op advies van mijn docent een onderzoek gedaan naar de factoren die relevant zijn voor Nederlanders die zaken willen doen in Indonesië. Voor dit onderzoek heb ik een enquête gestuurd naar personen die in Indonesië een bedrijf hebben opgestart en heb ik ervaringsdeskundigen geïnterviewd en literatuur over internationale ondernemingen opgezocht. Door de medewerking van de ervaring deskundige, mijn eigen ervaringen en het advies van mijn docent biedt dit onderzoek relevante informatie voor Nederlandse ondernemers in Indonesië. Ik wil allereerst mijn scriptiebegeleider Dr. Paul Bremen NXD CMC bedanken voor de feedback en begeleiding. Ten tweede wil mijn dank richten aan de ervaringdeskundige en directeuren/eigenaar voor het invullen van de enquête en interviews, de heer P. Heinz, drs. de heer Tik Tan, de heer Carl Wolff, drs. de heer Andreas Tan, mevrouw Wati Chaeron, Msc, de heer F. Ramadjani, mevrouw M.Flipse L.L.M en de heer Latif Gau.

3

MANAGEMENT SAMENVATTING Deze scriptie gaat over het uiteenzetten van de factoren die relevant zijn voor Nederlandse ondernemers die zaken willen doen in Indonesië. De aanleiding van dit onderwerp ligt in het feit dat uit geluiden om mij heen blijkt dat Nederlandse ondernemers het lastig vinden om zaken te doen in Indonesië. Ik heb ervoor gekozen om een onderzoek te doen naar alle relevante aspecten die een rol spelen bij zaken doen in Indonesië. Ik heb gekeken naar waarom bedrijven gaan internationaliseren, waarom Indonesie aantrekkelijk is voor Nederlandse ondernemers, welke belemmeringen een rol spelen, zoals de verschillen in cultuur, weten regelgeving corruptie en armoede en ik heb handvaten gegeven. Om te komen tot de onderzoekdoelstelling zijn verschillende onderzoekactiviteiten uitgevoerd:

- De oriëntatie gesprekken - Literatuuronderzoek op het gebied van: methode en techniek van economisch en

bedrijfskundig onderzoek, Internationalisering, Internationale bedrijfskunde, Internationale strategie, omgevinganalyse, doelgroep segmentatie (Porter model), aantrekkelijkheid van de markt (Vijfkrachten model van Porter)

- Deskresearch (website onderzoek en enquête) - Fieldresearch (diepe- interview)

Op basis van bovenstaande activiteiten of onderzoek zijn de volgende resultaten geformuleerd:

- De belemmeringen zijn: cultuurverschillen, vage weten regelgeving, slechte infrastructuur, noodzaak om een lokale partner te vinden, armoede en corruptie

- De aanbevelingen voor het succesvol zaken doen in Indonesië is uiteengezet door middel van wat men wel en niet moet doen,” the Do en the Dont's”. Op basis van het onderzoek kan worden geconcudeerd dat Indonesië een aantrekkelijke markt is voor Nederlandse ondernemers wegens goede economische- en technologische ontwikkelingen en een goede handelsrelatie tussen Nederland en Indonesie. Echter, er zijn ook een aantal belemmeringen waar de Nederlandse ondernemer rekening mee moet houden. In de conclusie en antwoord op de deelvragen zal hier uitgebreid aandacht aan worden besteed.

4

INHOUDOPGAVE

1. HET ONDERWERP 5 1.1. Aanleiding 5 1.2. De onderzoekvraag en deelvragen 7 1.3. Doel van dit onderzoek 8 1.4. Methode en techniek 8 1.5. De leeswijzer 8 2. INTERNATIONALISERING 9 2.1. Inleiding 9 2.2. Wat wordt bedoeld onder internationalisering 9 2.3. Waarom bedrijven internationaliseren? 11 2.4. Noodzaak en doel van internationalisering 12 3. AANTREKKINGSKRACHT VAN INDONESIË 16 3.1. Inleiding 16 3.2 Betrekkingen tussen Nederland en Indonesië 16 3.3 Economische en technologische ontwikkelingen 18 4. BELEMMERINGEN 20 4.1. Inleiding 20 4.2. Cultuurverschillen 20 4.3 Onduidelijke weten regelgeving 25 4.4 Corruptie 26 4.5. Slechte infrastructuur 27 4.6. Armoede 28 5. HANDVATTEN VOOR SUCCESVOL ZAKEN DOEN 29 5.1. Inleiding 29 5.2. De omgevinganalyse, de risicoanalyse en de bedrijfstakanalyse 29 5.3. Het internationale businessplan 32 5.4. Basisprincipes voor succesvol handelen met Indonesie 33 6. METHODE VAN ONDERZOEK 41 6.1. Inleiding 41 6.2. Het karakter van onderzoek 42 6.3. Onderzoeksdesign 43 6.4. Deelnemers 44 6.5. Validiteit en betrouwbaarheid 44 6.6. Concept van gestuurd interview 45 6.7. De analyse van data 45

5

7 ONDERZOEKRESULTATEN 46 7.1. Interviews uitkomsten 46 7.2. Enquête uitkomsten 47 8. CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN 48 8.1. Inleiding 48 8.2. Antwoord op de deelvragen 48 8.3. Conclusie 49 8.4. Aanbevelingen 50

9. LITERATUURSLIJST EN BRONVERMELDINGEN 52 10. BIJLAGE 54

6

1. HET ONDERWERP 1.1. Aanleiding Nederland en Indonesië onderhouden intensieve handelsbetrekkingen.1 Nederland is een van de belangrijkste handelspartners van Indonesië in Europa en investeert veel in de financiële sector, waterbeheer, olie, Telekom, gasbouw en detailhandel.2 In 2012 was Nederland voor Indonesië de tweede handelspartner binnen de Europese Unie en een van belangrijkste exportbestemmingen.3 Uit Indonesië worden vooral producten als organische chemische bestanddelen, dierlijke en plantaardige oliën, meubelen schoenen en rubber geëxporteerd naar Nederland. Naar Indonesië wordt er vanuit Nederland veel Telecomapparatuur, melkpoeder, chemicaliën, auto’s en schepen geëxporteerd. Nederland en Indonesië hebben verschillende samenwerkingsprogramma’s om de handels en investeringsrelatie te ondersteunen.4 In maart 2013 heeft de BCG, Boston Consulting Group, een gedetailleerde studie over Indonesische consumenten gepubliceerd. Deze studie bevat gegevens en inzichten in alle consumenten en demografie van Indonesië, maar richt zich vooral op de Indonesische middenklasse en rijke consumenten klasse. 5 Een van het onderzoeken van de BCG gaat over het gebied van producenten van consumptiegoederen. BCG beweert in zijn onderzoek dat Indonesische consumentenbestedingen zullen stijgen en dat dit effectueert in een meetbare kans voor uitbreiding van bedrijven. Dit biedt een uitdaging voor zowel binnenlandse bedrijven als buitenlandse investeerders of ondernemingen om hun distributie strategie te optimaliseren. Op 10 december 2013 heeft er een conferentie plaatsgevonden over Indonesië als derde opkomende markt in Azië en hoe Nederland en het Nederlandse bedrijfsleven hierop kan inspelen. Deze bijeenkomst was georganiseerd door de Indonesia Nederland Society (INS) in samenwerking met VNO-NCW. De belangrijkste spreker uit Indonesië was de heer Fauzi Ischan, een topeconoom en publicist en bestuurslid van Bank Indonesia. De belangrijkste spreker voor Nederland was de heer Bertrand van Ee, CEO van Royal Haskoning DHV.

1 http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/betrekkingen-met-nederland/indonesie 2 www.rijksoverheid.nl/betrekkingen 3 Zie voetnoot 1 4 “Private Sector Investeringsprogramma (PSI), een programma van de Rijksoverheid om

vernieuwende investeringsprojecten in opkomende markten financieel te ondersteunen; het Programma Uitzending Managers (PUM ), waarbij Nederlandse professionals bedrijven uit ontwikkelingslanden en opkomende markten adviseren die zelf geen consultancy kunnen betalen;het Ontwikkelingsrelevante Infrastructuurontwikkeling (ORIO);het Public Private Partnership Facility (PPP)”. (bron, website rijskoverheid.nl

5 http://www.tigermine.com/2013/05/20/boston-consulting-group-indonesian-middle-class-affluent-consumers/

7

Als speciale gasten waren de Ambassadeur van Indonesië mevrouw Retno Marsudi en oud-minister Ben Bot aanwezig. Ondanks de positieve ontwikkelingen in de Indonesische economie, zoals de BCG heeft aangekaart, vinden vooral startend Nederlandse ondernemers het lastig om zaken te doen in Indonesië. Deze conclusie is getrokken uit de conferentie van INS in samenwerking met VNO-NCW.6 Onder andere de heer Ben Bot (de voormalige Minister van Buitenlandse Zaken van kabinet periode Balkenende II en III) en de heer Wientjes, voorzitter van de grootste ondernemingsorganisatie van Nederland) gaven aan dat het lastig is om zaken te doen in Indonesië door de vele lokale regels, moeilijk te begrijpen, wet - en regelgeving en de cultuurverschillen. Ik heb dit onderwerp gekozen omdat ik geïnteresseerd raakte in het opstarten van nieuwe Nederlandse ondernemingen in Indonesië. Ik ben actief geweest in netwerkorganisaties en stichtingen die een brugfunctie vervullen tussen Nederland en Indonesië op het gebied van handelsbevordering, educatie en maatschappelijke ontwikkeling. Doordat ik betrokken raakte bij verschillende organisaties, zowel Indonesische als Nederlandse, merkte ik dat ik mij meer wilde verdiepen in het onderwerp, namelijk, welke factoren spelen nou eindelijk een rol bij het ondernemen in Indonesië, waarom Indonesië aantrekkelijk is voor Nederlandse ondernemingen en welke belemmeringen zijn er voor Nederlandse ondernemingen. Is dit de grote hoeveelheid aan wet en regelgeving in Indonesië, is dit vanwege cultuurverschillen of spelen er andere aspecten een rol. Vanwege mijn eigen culturele achtergrond heb ik mij verdiept in de Indonesische manier van zaken doen, de communicatie op de werkvloer, hiërarchie, maar ook bureaucratie. 1.2. De onderzoekvraag en deelvragen Welke factoren zijn relevant voor Nederlandse ondernemingen bij het zaken doen in Indonesië?

6 http://www.vno-ncw.nl/ “VNO-NCW is de grootste ondernemingsorganisatie van Nederland. VNO-

NCW is een lobby-organisatie die zich sterk maakt voor een goed ondernemings- en investeringsklimaat en de gemeenschappelijke belangen van het Nederlandse bedrijfsleven behartigt op zowel nationaal als internationaal niveau. VNO-NCW is gevestigd in de Malietoren in Den Haag en heeft daarnaast een bureau in Brussel. Er zijn vijf regionale werkgeversverenigingen aan VNO-NCW verbonden.”

8

Deelvragen 1. Wat betekend het begrip internationalisering en waarom moeten bedrijven internationaal opereren? 2. Waarom is Indonesië aantrekkelijk voor Nederlandse ondernemers? 3. Met welke belemmeringen moeten Nederlandse ondernemingen rekening houden? Cultuur, wet en regelgeving? 4. Welke economische en technologische factoren zijn relevant voor Nederlandse ondernemers? 1.3. Doel van dit onderzoek In kaart brengen waarom Indonesië aantrekkelijk is voor Nederlandse ondernemers, welke factoren meespelen bij het ondernemen in Indonesië, zoals de verschillen in cultuur, weten regelgeving en bureaucratie met Nederland en handvatten geven. 1.4. Methode en techniek Om tot het bovenstaande doel te komen is het van belang de deelvragen te kunnen beantwoorden. Daarvoor wordt gebruik gemaakt van verschillende literaturen, interviews over de persoonlijke ervaring van drie Nederlandse ondernemers in Indonesië en heb ik een enquête laten invullen door ervaringsdeskundigen. Deze ervaringsdeskundigen zijn directeuren en vertegenwoordigers van diverse MKB Bedrijven, Profit en Non profit organisatie. 1.5. De leeswijzer In hoofdstuk 1 wordt het onderwerp, de aanleiding en de deelvragen, beschreven. In hoofdstuk 2 wordt het begrip internationalisering en de motieven van internationalisering toegelicht. In hoofdstuk 3 wordt beschreven waarom Indonesië aantrekkelijk is voor Nederlandse ondernemingen. Daarin komen de ontwikkelingen van de Indonesische economie en de technologische ontwikkelingen aan bod. In hoofdstuk 4 wordt dieper ingegaan op de belemmeringen in verband met cultuur, onduidelijke wetgeving, corruptie en slechte infrastructuur. In hoofdstuk 5 worden handvatten gegeven voor Nederlandse ondernemingen in Indonesie en om het onderzoek in goede banen te leiden wordt in hoofdstuk 6 de methode, validiteit en de betrouwbaarheid van het onderzoek uitgelegd. In hoofdstuk 7 zijn de resultaten van het onderzoek gepresenteerd en tot slot de conclusie en aanbevelingen zijn beschreven in hoofdstuk 8.

9

2. INTERNATIONALISERING 2.1. Inleiding Grenzen vervagen, overeenkomsten en verschillen tussen landen zijn kansen voor ondernemingen om te internationaliseren.7 Er zijn verschillende factoren en motieven waarom een onderneming gaat internationaliseren. In dit hoofdstuk beschrijf ik wat er wordt verstaan onder internationalisering, waarom bedrijven internationaliseren en wat is het doel van internationalisering.8 2.2. Wat wordt bedoeld met internationalisering? Volgens export.nl betekent internationalisering “de toename in buitenlandse activiteiten van ondernemingen, de term omvat in de breedste zin meer dan alleen export en import, het kan ook om toeleveren of het uitbesteden van activiteiten gaan”.9 Volgens Jolanda Hesselt “International Enterpreneurship” in Value Creation Across National Borders”, betekent de term internationalisering dat er een brede scala aan activiteiten is die een onderneming kan ontplooien.10 Hesselt onderscheidt vier vormen van activiteiten: 1. Import: is het betrekken van goederen, diensten of kapitaal uit het buitenland. 2. Export: is het verkopen van goederen of diensten aan buitenlandse bedrijven ten behoeve van de consumenten. 3. Direct Buitenlandse Investering (DBI of PMA in het Indonesisch): in tegenstelling tot export wordt bij directe buitenlandse investering ook daadwerkelijk in het buitenland geïnvesteerd door bijvoorbeeld een bedrijf te starten. 4. Internationale samenwerking: Bij deze vorm zoekt een bedrijf een samenwerking met een buitenlands bedrijf om een nieuw bedrijf op te zetten. Mijns inziens is internationalisering of internationaal zaken doen anders dan nationaal zaken doen. Een onderneming die over de grens gaat, kan worden geconfronteerd met de binnenlandse en internationale omgeving of factoren of invloeden.11 7 A. van Agtmael: De nieuwe Multinationals,2007,Uitgeverij Businesscontact Amsterdam 8 P. Klas Jagersma, H. Ebbers, Internationale bedrijfskunde, Van exporteren naar globaliseren,

hoofdstuk: 2 en 3. 9 http://www.export.nl/wiki-article/internationalisatie 10 J. Hessels; Defends her PhD Thesis International Entrepreneurship: value creation across national

borders at Erasmus University Rotterdam, 2008. 11 R.de Wit, R. Meyer, Strategy Synthesis, International Context, Chapter 10.

10

Het gaat hierbij vooral om de cultuur en taal verschillen, de politiek van het land, verschillen in de weten regelgeving en de demografische factoren, zoals slechte infrastructuur. Een nationale onderneming houdt vaak alleen rekening met de binnenlandse omgeving. Echter, zij moet ook rekening houden met mogelijke buitenlandse invloeden bijvoorbeeld wegens de kwaliteit van buitenlandse producten. Vanwege de globalisering gaan ondernemers internationaliseren. Rob de Wit en Ron Meyer beschrijven in Strategy Synthesis, dat er drie dimensies van globalization zijn.12 1. Wereldwijd bereik Het begrip ‘Global’ kan eenvoudig worden gebruikt als een geografische term. Een bedrijf met vestigingen over de hele wereld kan worden bestempeld als een wereldwijd bedrijf, om het te onderscheiden van bedrijven die lokaal of regionaal van omvang zijn. In dat geval wordt de uitdrukking “globaal” vooral bedoeld om de ruimtelijke dimensie te beschrijven.13 2. Wereldwijd gelijkenis Global kan ook verwijzen naar homogeniteit in de gehele wereld. Bijvoorbeeld, als een bedrijf besluit om hetzelfde product in elk van zijn internationale markten te verkopen wordt dit vaak aangeduid als een wereldwijd product, in tegenstelling tot een lokaal afgestemd product. In dat geval kan de wereldwijde overeenkomst, wat je goed in bent, is globaal zijn. 14 Wanneer deze definitie wereldwijd geld, dan is globalisering het proces van afnemende internationale variëteit. 3. Wereldwijd integratie Global kan ook verwijzen naar de wereld als een nauw verbonden systeem. Van een wereldwijde markt is sprake indien gebeurtenissen in het ene land aanzienlijk worden beïnvloed door de gebeurtenissen in andere geografisch markten. Dit is in contrast met de locale markten, waar de prijzen niveaus, concurrentie, vraag en modes nauwelijks worden beïnvloed door ontwikkelingen in andere landen. In dat geval wordt de term “Global” vooral bedoeld om het verband tussen de dimensies te beschrijven. Er is een aantal factoren te benoemen waarom multinationals ondernemingen gaan internationaliseren: voor onderzoek, voor productie componenten, assemblage en distributie. Maar het aller belangrijkste is om het zo goed mogelijk benutten van competitievermogen van de onderneming door onder andere een efficiënte productie te plaatsen.15 12 R.de Wit;R. Meyer, Strategy Synthesis, Resolving strategy paradoxes to create competitive

advantage, derde druk, 2010, cengage learning 13 Zie voetnoot 11, pagina 230 en 231. 14 L.de Caluwe, H.Vermaak; Leren Veranderen,2006: Netwerkorganisatie, publiekprivate

samenwerking, industriele ecologie,chapter 7,8 pagina 266 15 Zie voetnoot 11, pagina 231

11

2.3. Waarom bedrijven internationaliseren? Doordat landen handelsovereenkomsten sluiten resulteren deze overeenkomsten vaak in nieuwe kansen om zaken te doen met verschillende landen, bijvoorbeeld, OPEC ( samenwerking van diverse landen die netto olie uitvoeren) en WTO (wereld handelsorganisatie).16 Indonesië is lid van deze internationale handelsorganisatie sinds 1 januari 1995.17 Naast deze specifieke handelsverdragen zijn er overeenkomsten met Nederland die gericht zijn op een specifiek handelsthema. Er kunnen verschillende redenen zijn voor bedrijven om te internationaliseren. Dit kan te maken hebben met nieuwe ontwikkelingen van producten, omdat de binnenlandse markt is verzadigd, reduceren van kosten of concurrentie.18 Door de ontwikkelingen op het gebied van computer en telecommunicatie komen nieuwe stromen van ideeën en informatie die over de grens zijn gegaan. Deze omstandigheden bieden de mogelijkheid voor de lokale consumenten om de producten en diensten te leveren die vanuit het buitenland komen.19 De binnenlandse markt is verzadigd met als gevolg dat Nederlandse ondernemers of Indonesische ondernemers kansen zoeken in het buitenland door te kijken naar interesse en het bestedingsgedrag van de consumenten, zoals in toerisme, TV satelliet en het gebruik van een Global merk.20 Het management van multinationals probeert de productiekosten per product te reduceren door outsourcing of productieplaats in lagere loonlanden te plaatsen. De concurrentie stijgt vrij intensief. De sterke motivator van de concurrentie is dat de ondernemingen de lokale markt willen behouden en de nieuwkomers die de lokale markt betreden uit wil schakelen.21 Multinationals zijn ondernemingen die actief zaken doen in een aantal of meerdere landen, de zogenaamde MNC (Multinational Corporations).22 Door globalisatie is bijna elk land beïnvloed door een ander land.23 Ieder land kan elke moment beïnvloedt worden door het economische beleid van een ander land.

16 R. Jethu – Ramsoedh; M. Hendricks, International ondernemen, pagina 14. 17 Artikel: A. Sophie- Robilliards; S. Robinson, publicatie 2005, The social impact of the WTO

agreement in Indonesia. 18 Zie voetnoot 15, pagina 14 19 W. Hulleman; A. J. Marijs, internationale economische ontwikkelingen en bedrijfsomgeving, Wolter

Noordhoff, pagina 15. 20 Zie voetnoot 15, pagina 27, reactive motieven; reactive motieven voor uit invloeden of bedreigingen

van buitenaf en niet vanuit het beleid dat het bedrijf zelf opstelt. 21 Zie voetnoot 18, pagina 15, Global sourcing 22 http://www.investopedia.com/terms/m/multinationalcorporation.asp. 23 R.de Wit, R.Meyer, Strategy Synthesis, Resolving strategy paradoxs to create competitive

advantage, introductie, chapter 10 “international context”.

12

Het lijkt erop dat er geen scheidingen meer zijn tussen de landen. Het dagelijkse leven van inwoners van de Aziatische landen; Filippijnen, Japan, Korea, Indonesië, China enzovoort worden ook beïnvloed door westerse landen. Hierdoor ontstaat dezelfde vraag of een behoefte van de burger in Aziatische landen als in westerse landen.24 De overeenkomsten in de behoefte van de consument motiveren ondernemingen om international te gaan opereren. Westerse ondernemingen zoeken een strategische plaats om de producten goedkoop te kunnen produceren en te verkopen.25 Het gevolg is dat veel westerse ondernemingen zich verplaatsen naar Azië. Het gebeurt steeds vaker dat de moederonderneming in het buitenland zit om aan de behoefte van de plaatselijke markt te voldoen.26 Een van de bekende Nederlandse ondernemingen die deze strategie toepast is Shell, Herman Jansen (Vodka producent, te Schiedam), Philips en Unilever. 2.4. De noodzaak tot internationalisering Grenzen vervagen en sectoren worden steeds mondialer.27 Succesvol startende ondernemers en familiebedrijven zijn vanwege hun ambities en traditionele focus op de lange termijn steeds meer aangewezen op het vergroten van hun internationale activiteiten bijvoorbeeld via import en export, partnerschap of door het openen van buitenlandse vestigingen.28 International Rabobank grootbedrijf ziet bijvoobeeld dat jonge ondernemers en familiebedrijven een voorkeur hebben voor het opstarten van de ondernemingen binnen Europa maar ook buiten Europa benutten zij hun groeikansen.29 Bij internationale expansie is een gedegen onderzoek als voorbereiding essentieel.30, 31 De jonge ondernemers en familiebedrijven die hun kansen willen benutten krijgen vaak te maken met verschillen in taal, cultuur en de regelgeving. Daarnaast zijn specifieke thema’s, zoals governance en externe expertise bijzonder interessant. Het opstarten van een onderneming in het buitenland kan risico’s met zich meebrengen.32 Als de onderneming hier echter op een goede manier mee omgaat, biedt internationale expansie juist ruimte voor waardecreatie, zeker in tijden van beperkte middelen in eigen land.

24 Zie voetnoot 7, pagina 85’overige verklaringen van handelstromen 25 Zie voetnoot 15 26 Zie voetnoot 7 27 http://www.rabobank.nl, http://www.elsevier.nl/Partners/Familiebedrijven/Familie-Fundament-

Award/ 28 Zie voetnoot 26 29www.rabobank.nl/bedrijven/uw_onderneming/internationaal_ondernemen/internationalisering_door_f

amiliebedrijven 30 Zie voetnoot 7,pagina 575 31 Zei voetnoot 29 32 http://www.mkbservicedesk.nl/4092/opnieuw-wiel-uitvinden-liever-niet.htm

13

Toch komt er uit onderzoek nog steeds naar voren dat succesvolle ondernemers en familie bedrijven de groeikansen onvoldoende benutten.33 Volgens het Centrale Bureau voor de Statistiek, CBS zal voor jonge en of startende ondernemingen en/ of familiebedrijven, de import en export de kans op overleven beïnvloeden.34 Nederlandse bedrijven die in het jaar van de oprichting starten met internationale handel hebben een grotere kans op overleven dan bedrijven die niet internationaal handelen. Van de opgerichte Nederlandse bedrijven in 2007 die in hun eerste levensjaar importeren en exporteren bestaat 71% nog na vijf jaar. Van de bedrijven zonder internationale handel bestaat 55% nog na vijf jaar.35 Overlevingskans van opgerichte Nederlandse bedrijven ‘07

Naast het vergroten van de overlevingskansen kan internationale groei worden gezien als een doelstelling van de vele ondernemingen en wordt dit gezien als de motor van de economische groei. Internationalisering kan gunstig zijn om op de langere termijn concurrentievermogen te vergroten.36 Door internationalisering hebben ondernemers toegang tot een grotere markt en ze kunnen profiteren van de schaalvoordelen. De opbrengsten van internationalisering op het hoger onderwijs zijn hoger dan de lasten ervan.37 Volgens de CPB, Centraal Plan Bureau is de samenleving gebaat bij de aanwezigheid van buitenlandse studenten. De kosten wegen niet op tegen de maatschappelijke baten. Dit geldt ook voor de familiebedrijven in Nederland.

33 Zie voetnoot 28 34 R. Wijnen; N. Pouwels-Urlings, Internationaliseringsmonitor 2012 35 Zie voetnoot 33 36 Zie voetnoot 15, proactive motiven buitelandse investeringen 37 Zie voetnoot 33

14

In Nederland zijn volgens de publicatie van Business Universiteit Nyenrode minimaal 260 000 familiebedrijven verantwoordelijk voor ruim 49% van de werkgelegenheid en bijna 53% van het Bruto Binnenlandse Product.38 Het familiebedrijf dat de ruggengraat van de Nederlandse economie vormt, blijkt ook in tijden van economische teruggang, een stabiele werkgever en een betrouwbare relatie.39 De internationalisering kan ook gunstig zijn voor een familiebedrijf om toegang te krijgen tot grotere markt en schaalvoordelen.40 Floren ( 2008) beschrijft dat meer dan 60% van familiebedrijven in Nederland exporteert naar het buitenland, 70% is actief in internationale investeringen en bijna 60% heeft een of meer dochter- ondernemingen.41 Bijvoorbeeld, Herman Jansen te Schiedam, een wodka producent, heeft een dochter onderneming in Duistland, Engeland, Frankrijk, China, Maleisië en Indonesië.42 Een ander voorbeeld is een jong en innovatief bedrijf op het gebied van ICT, de BataviaSoft. De Bataviasoft is een ambitieuze en toegewijde software bedrijf dat online oplossingen aanbiedt voor bijvoorbeeld compatibele digitale handtekeningen. Dit bedrijf ontwikkeld steeds meer ICT diensten en is een snel groeiende IT en business markt in Indonesië, Australië en de Benelux. De Bataviasoft heeft ondernemingen in Indonesië en Nederland. Tijdens de presentatie op de ICT seminar op de High Tech Campus in Eindhoven, op 13 maart 2014, vertelde de heer Fajar Ramadhany, de oprichter van de Bataviasoft B.V. dat hij wegens de hoge concurrentie op de Nederlandse markt, de stap heeft durven te wagen om de Indonesische markt te betreden. Om nog een voorbeeld te noemen, tijdens dezelfde presentatie heeft de directeur en oprichter van Abyor Europe BV, de heer Latif Gau vertelt, dat door de goede ontwikkeling van social media en andere ICT toepassingen, steeds meer grote Indonesische instellingen SAP en Oracle toepassingen gebruiken. Latif Gau zag deze ontwikkeling gebeuren en heeft direct contact gezocht met SAP Nederland43 De toename van ICT bedrijven in Indonesië, gerund door Indonesische Entrepreneurs geeft weer aan dat de interesse van jonge IT specialisten groeit.44 Abyor Europe BV vervult de brugfunctie tussen Nederland en Indonesië op het gebied van SAP outsourcing en expansie van SAP technieken en toepassingen in de Indonesische markt. Een belangrijke trend om te vermelden is dat steeds meer jonge Indonesische grote bedrijven proberen de Nederlandse en Europese markt te verkennen.

38 Zie voetnoot 33 39 http://www.nyenrode.nl/FacultyResearch/BMI/CE/Familiebedrijven 40 R.H. Floren, Groeien familiebedrijven: balanceren tussen bedrijf, familie en emotie 41 Zie voetnoot 33 42 www.hermanjansen.nl 43 Interview, 18 maart 2014, High Tech Campus Eindhoven. 44 Interview: 18 maart 2014, High Tech Campus Eindhoven

15

Zoals onlangs tijdens de ICT day seminar op High Tech Campus in Eindhoven, er 15 Indonesische ICT bedrijven aanwezig waren om hun producten en diensten te promoten. Dit is natuurlijk een zeer positieve ontwikkeling niet alleen voor Indonesië maar ook voor Nederland. Het is een kwestie van tijd dat ze een BV hebben in Nederland en dat creëert werkgelegenheid maar dit bevordert ook de bilaterale samenwerking tussen Indonesië en Nederland. Het doel van internationalisering is onder andere om het marktaandeel te vergroten en daaruit bedrijfscontinuïteit te kunnen waarborgen.45 Internationalisering of zakendoen met opkomende markten en ontwikkelingslanden als Indonesië biedt kansen en draagt bij aan de ontwikkeling van de private sector.46 Ontwikkelingssamenwerking wil dit bevorderen omdat een gezond lokaal ondernemersklimaat bijdraagt aan de sociaal en economische ontwikkeling van een land. Het ondernemingsklimaat in ontwikkelingslanden bevorderen, gebeurt ook door overheden van elkaars kennis en kunde te laten profiteren. 47 De vraag is steeds hoe, ondanks de vele positieve ontwikkelingen in Indonesië, de Nederlandse ondernemers succesvol kunnen worden bij het starten van een onderneming in Indonesië. Globalisering biedt kansen voor Nederlandse ondernemingen in het algemeen, bijvoorbeeld wanneer een onderneming weinig kansen ziet in de binnenlandse markt. Als Nederland als handelsland goed kan inspelen op de vraag van voornamelijk de groeiende economie zoals in China, India, Brazilië maar ook Indonesië, kan de concurrentiepositie van Nederlandse ondernemingen verbeteren. De Nederlandse ondernemingen of ondernemers die hun productie naar Indonesië willen verplaatsen of op de Indonesische consumenten willen focussen, dienen rekening te houden met de binnenlandse en buitenlandse invloeden.

45 Zie voetnoot 35 46 http://www.rvo.nl/onderwerpen/internationaal-ondernemen/ondernemen-ontwikkelingslanden 47 Zie voetnoot 44

16

3. DE AANTREKKINGSKRACHT VAN INDONESIË 3.1. Inleiding Sinds 1597 bestaat er een bijzondere relatie tussen Indonesie en Nederland. Deze relatie heeft door 135 jaar koloniaal verleden positieve en negatieve elementen.48 De afgelopen jaren heeft de Nederlandse regering geprobeerd de betrekkingen met Indonesie verder te ontwikkelen.49 Een van de belangrijkste punten in de bilaterale relatie tussen de landen is de politieke aanvaarding van de ‘Proklemasi’ op 17 augustus 2005 door de Nederlandse regering in Indonesie.50 In Nederland wonen meer dan 400.000 eerste en tweede generatie Indische Nederlanders, waardoor er een grote betrokkenheid bestaat met Indonesie.51 Er wordt veel handel gedreven tussen Nederland en Indonesie en Nederland is het belangrijkste invoer land voor Indonesie in Europa.52 Indonesie telt 242 miljoen inwoners en beschikt over veel natuurlijke bronnen en de Nederlandse regering wil graag de betrekking met Indonesie verder ontwikkelen. Dit blijkt ook uit het bezoek van de Nederlandse regering in 2006, waarin de bilaterale samenwerking verder werd geintensiveerd.53 In dit hoofstuk wordt uiteengezet wat de aantrekkingskracht voor Nederlandse ondernemers is om in Indonesie zaken te doen. 3.2. Betrekkingen tussen Nederland en Indonesie Sinds 2004 is er politiek gezien enorm veel veranderd in Indonesie. De president Megawati heeft het voor elkaar gekregen om een aantal belangrijke consitutionele hervormingen door te voeren waardoor de bevolking de president en vice president direct kon kiezen. Belangrijk zijn ook de economische en juridische hervormingen geweest tijdens het bewind van president S. B. Yudhoyono en vice president Y. Kalla. 54 Een belangrijk onderdeel van de hervorming is het verbeteren van het investeringsklimaat. In 2005 heeft de Indonesische regering de wetgeving en regelgeving aangepast om het investeringsklimaat te verbeteren.55

48 Van Galen. J.J.:Afscheid van de koloniën: het Nederlandse dekolonisatiebeleid 1942-2012,

Uitgeverij Atlas Contact, 2013 49 Beleidsnotitie: Vormgeving van een bilaterale samenwerkingsrelatie met Indonesië voor de periode

2006-2010, Ministerie van buitenlandse zaken 2006.blz.3 50 NRC archief, 17-08-2005, artikel minister B. Bot 51 Artikel, 1969 Aktiekomitee Pro Gastarbeiders en Nelly Soetens,De nieuwe sociale kwestie 52 Bureau voor statestiek.Internationale handel; in- en uitvoer volgens SITC-indeling naar landen

30 april 2014 53 Kamerstukken, TK 2005-2006, 30 300 III, nr.15 54 Kamerstukken, Vergaderjaar 2003-2004 TK 26049 nr. 42, hervorming en samenwerking 55 Kamerstuk, Kamerbrief inzake actuele situatie in Indonesië, stand bilaterale betrekkingen inclusief

de ontwikkelingsrelatie en de wederopbouwhulp aan Atjeh,Kamerstuk | 31-08-2007

17

De Nederlandse regering heeft in de loop van de jaren een steeds intensievere samenwerking opgebouwd en het bedrijfslevenprogramma voor Nederlandse bedrijven in Indonesie wordt gestimuleerd.56 De bilaterale relatie tussen Indonesië en Nederland wordt steeds beter.57 Bij de handelsmissie zijn maar liefst 21 overeenkomsten ter waarde van miljoenen dollars ondertekend.58 Bij de handelsmissie bracht Premier Rutte bijna 200 ondernemers uit 110 bedrijven mee, de grootste Nederlandse delegatie ooit, die Indonesië bezocht. Indonesië is een aantrekkelijk land voor Nederland.59 In het kader van mijn onderzoek over het starten van een onderneming in Indonesië heb ik Frank Ong, programma manager PUM voor Indonesië projecten, geïnterviewd over wat de eisen zijn om in soortgelijke handelsmissie te mogen participeren. Uit het interview is gebleken dat de voorwaarden niet ingewikkeld zijn. Men krijgt de juiste informatie zodra men ingeschreven is bij PUM.60

Bron: new.indonesia.nl en Google. Deze foto is gemaakt tijdens de missie van Premier Rutte met de handelsdelegatie in 2013. Op de foto staan o.a de heer M. Rutte en de Ambassadeur van Indonesië.

56 TK 2003-2004, 26049, nr 44 57 Beleidsnotitie: Vormgeving van een bilaterale samenwerkingsrelatie met Indonesië voor de periode

2006-2010, Ministerie van buitenlandse zaken 2006. 58 http://new.indonesia.nl 59 http://www.vnonederland.nl 60 http://www.PUM.nl, “PUM Netherlands senior experts is een non-profit organisatie die bedrijven uit

ontwikkelingslanden en opkomende markten adviseert die geen commerciële consultancy kunnen betalen. Wij doen dit door deze bedrijven, op hun verzoek, te koppelen aan Nederlandse professionals die hun jarenlange ervaring onbetaald inzetten voor een betere wereld”

18

3.3. De economische en technologische ontwikkelingen In 2004 heeft de de voormalige president van Indonesie, Yudhoyono een verklaring afgelegd dat hij de mileniumontwikkelingsdoelstellingen voor 2015 wilde behalen. Deze doelstellingen zijn gebaseerd op pro groei, pro werkgelegenheid en pro poor. 61 Indonesië is een land met een snel groeiende economie.62, ·De Indonesische economie is krasvrij door de wereldwijde crisis in 2008 gekomen en buitenlandse investeringen lopen gestaag door. Indonesië is nu lid van de G20 en het BBP is gegroeid tot 1,2 triljoen USD, groot dan veel EU-landen.63 Volgens de consultant van McKinsey groeit de middenklasse bevolking gestaag en zal blijven groeien. Indonesië staat volgens McKinsey nu al op de 16e plaats in de economie in de wereld. Dat zal in 2017 verdubbel zijn. In 2030 voorspelt McKinsey dat Indonesië de zevende grootste economie in de wereld zal zijn. De vooraanstaande Europese economie zoals in Duitsland en Engeland zal ingehaald worden.

Bron: Google/realjakarta

Het land groeit alweer enkele jaren met een gemiddeld percentage van 6 à 7% en zal naar verwachting de komende jaren dit groeitempo kunnen blijven volhouden.64 Ook de productiviteit ontwikkelt zich voorspoedig en bedraagt nu jaarlijks 4,5%. Dat is een stijging van maar liefst 60% vergeleken met een decennium geleden. De aandelenmarkten zijn geëxplodeerd. Sinds 2008 is de Jakarta Composite Index met maar liefst met 350% gegroeid. Het tekort op de handelsbalans is met 0,8% veel kleiner dan dat van India wat 3,9% bedroeg in 2012.

62 www.mckinsey.com/http://www.un.org/en/ecosoc/about/mdg.shtml, MDG goals en human

development report 2005, UNDP 63 http://www.bkpm.go.id 64 http://www.mckinsey.com

19

De Indonesische markt ontwikkelt zich snel en de grenzen van de groei zijn nog lang niet in zicht. Momenteel zijn er meer dan 3000 Nederlandse bedrijven actief in Indonesie en zijn er meer dan 100 Nederlandse bedrijven gevestigd in Indonesie.65 Door zijn grote bevolkingsaantal is Indonesië een enorme markt van koopgrage consumenten. De mensen winkelen graag en willen zich spiegelen aan luxe. In alle grote steden in het land bouwt men nieuwe (luxe) winkelcentra. In de consumentenmarkt is een realistische prijsstelling belangrijk. De meeste gezinnen hebben een beperkte vrije bestedingsruimte, maar het aantal rijke consumenten neemt toe. Prijsbewuste jonge mensen weten merkartikelen en importproducten op waarde te schatten. Indonesische gezinnen geven een groot deel van hun inkomsten uit aan voedsel, drank en tabak. Als 's werelds grootste moslimland is Indonesië geen belangrijke markt voor alcoholische dranken. Indonesië is een van de grootste producenten van landbouwproducten,66 toch is de voedselverwerkende industrie relatief onderontwikkeld. Stalletjes en kiosken domineren de voedingsmiddelen industrie. Daarnaast is er een grote groei in de vraag naar westerse fastfood. In de grote steden bezitten huishoudens weinig moderne apparaten. Dat komt door een gebrek aan woonruimte en door het lage gemiddelde inkomen. Een belangrijk marketinggegeven is de consumentenvraag naar kleine hoeveelheden of verpakkingen. Ook blijft het bezit van mobiele telefoons groeien, maar hebben vele gebruikers geen bankrekening. Dit kan betekenen dat de groei van applicaties (voor bankzaken) explosief kan toenemen. Het is vrij gemakkelijk om het betalingsverkeer te regelen in Indonesië. Een van de bekendste internationaal opererende banken in Indonesië is, Bank Negara Indonesië, BNI. Deze bank is een Indonesisch Staatsbank en heeft vestigingen in Indonesië, Singapore, Hong Kong, Tokio, Londen en New York. Het is de vierde grootste bank in Indonesië. Op de site van deze bank is veel informatie te lezen over betalingsverkeer in Indonesië en internationale betalingsverkeer.67 Er zijn nog een aantal andere grote banken in Indonesië met een internationaal netwerk zoals: De BRI, Bank Rakyat Indonesië, BNI Bank National Indonesië, Bank Mandiri en Bank Negara. Daarnaast zijn een aantal vestigingen van Rabobank en ABNAMRO te vinden in de hoofdstad, Jakarta. De Indonesische banken zijn aangesloten op het internationale netwerk met buitenlandse banken. Het is geen probleem om enkele internationale transacties te doen.

65 Beleidsnotitie: Vormgeving van een bilaterale samenwerkingsrelatie met Indonesië voor de periode

2006-2010, Ministerie van buitenlandse zaken 2006.blz 20 66 http://www.rvo.nl/onderwerpen/internationaal-ondernemen/landenoverzicht/indonesi

%C3%AB/markttoegang/marktkenmerken 67 www.bni.co.id

20

Het toerisme speelt een belangrijke rol in Indonesië. De toeristenbusiness is ook aantrekkelijk voor Nederlandse ondernemingen. Volgens het Indonesische Centraal Bureau voor Statistiek, ICBS werden in 2010 zeven miljoen toeristen verwelkomd. Het aantal toeristen steeg daarmee met 10,74 procent ten opzichte van 2009. Volgens een hoge ambtenaar van het ICBS komt de stijging overeen met het doel dat het land had gesteld. De cijfers over 2010 laten tevens zien dat toeristen vorig jaar aanzienlijk meer hebben uitgegeven dan een jaar eerder. In Nederland is Indonesië eveneens een steeds populairder wordende vakantiebestemming. In 2009 steeg het aantal Nederlandse toeristen richting de eilandengroep met ruim 6 procent. Vooral Bali is erg populair onder de Nederlanders. Hoeveel Nederlanders vorig jaar in Indonesië op vakantie waren is niet bekend.

Indonesië is een land van jonge en productieve mensen. De helft van de bevolking is onder de 25 jaar. Indonesië is ook een van de landen waarbij de bevolking het meeste gebruik maakt van social media. De IT- industrie groeit gestaag. Er is een consistente gemiddelde groei van 12 % in de ontwikkeling van hardware, 16% in de ontwikkeling van software en 11% in IT- diensten.68 De Indonesische computer game-industrie is een ander goed voorbeeld.69 Momenteel zijn er meer dan 400 game ontwikkelaars in Indonesië die produceren en publiceren samen meer dan 1000 games per jaar. Bedrijven zoals SAP, Google en Yahoo, hebben zich gevestigd in Indonesië. Het bestaan van de wereldwijde IT reuzen in Indonesië signaleert twee belangrijke boodschappen, namelijk dat Indonesië een betrouwbare partner is voor de ontwikkeling van hightech en IT- producten in verschillende vormen, variërend van in de cloud, mobiliteit, de ontwikkeling van software outsourcing en dat Indonesië een betrouwbare markt biedt voor ICT-producten.

68 http://www.indoglobit.com, seminar 18 maart 2014, High Tech Campur Eindhoven 69 Zie Voetnoot 66

21

Dergelijke Indonesische IT bedrijven als Abyor, Masvent, Solusi247, BataviaSoft, Gamatechno, Integrasia, Sangkuriang en Walden Global Services kunnen samenwerken met Europese bedrijven. Ondanks de positieve ontwikkelingen heeft Indonesië zeker geen transparante markteconomie. Het land staat ook bekend om zijn moeilijke toegankelijke en complexe markt.70 In Indonesië zijn heel veel culturen te onderscheiden. Elke provincie, regio of stad kan al een afzetmarkt op zich zijn, met grote welvaart- en koopkrachtverschillen, de regels en gewoonte. Indonesië is als opkomende markt, in commercieel opzicht, ook continue aan verandering onderhevig. Dit is geen reden om het land links te laten liggen, maar de startende ondernemers moeten zich goed voorbereiden.71

70 Zie voetnoot 66 71 Zie voetnoot 66

22

4. BELEMMERINGEN 4.1. Inleiding Er zijn een aantal obstakels of belemmeringen die het zaken doen in Indonesie lastig maken. De belemmeringen hebben vooral te maken met de binnenlandse en internationale omgeving en factoren zoals een andere cultuur, onduidelijke wet en regelgeving, armoede en corruptie. Een belangrijke economische obstakel in Indonesië is de slechte en verouderde infrastructuur.72 De Indonesische overheid heeft door de economische crisis van de jaren 90 niet genoeg geïnvesteerd in de verbeteringen van de infrastructuur. In 2006 heeft de Indonesische regering een aantal projecten aangekondigd om de infrastructuur te verbeteren. Voor deze projecten is samenwerking met Nederlandse bedrijven en investeerders gezocht. Via samenwerking met private partijen wordt intensief gezocht naar oplossingen voor de problemen rondom de infrastructuur.73 In dit hoofdstuk wordt uiteengezet welke belemmeringen er spelen bij het zaken doen in Indonesie. 4.2. Cultuurverschillen Voor een westerling is zaken doen in Indonesië niet gemakkelijk. Dit heeft te maken met de grote cultuurverschillen tussen Nederland en Indonesie. Het is belangrijk dat de Nederlandse zakenman in Indonesie de Indonesische bedrijfscultuur en sociale omgang leert kennen om een aantal problemen te voorkomen.74 De Indonesiers doen anders zaken dan de Nederlanders. Dit wordt uitgebreid beschreven in de literatuur van Challik, een Nederlandse ondernemer die in Indonesie woont. Belangrijk is om te beseffen dat de Indonesische bedrijven gedomineerd worden door de familiecultuur.75 Het is vaak zeer lastig om de Indonesische zakenwereld binnen te treden. Dit heeft te maken met het feit dat ‘nieuwe’ mensen vaak alleen worden aangenomen op basis van connecties met andere werknemer binnen een bedrijf. In Indonesie is werkervaring vaak belangrijker dan een opleiding. Natuurlijk is het wel belangrijk om een goede opleiding te hebben, maar veel grote bedrijven laten hun werknemers op kosten van het bedrijf doorstuderen.76 Het probleem om goede werknemers te vinden, zit vaak bij de werkuitvoering. Indonesisch werknemers missen over het algemeen een langetermijn visie.77

72 Beleidsnotitie: Vormgeving van een bilaterale samenwerkingsrelatie met Indonesië voor de periode

2006-2010, Ministerie van buitenlandse zaken 2006.blz 20 73 TK 2005-2006, 30 196, nr. 5). 74 Challik, d; Bouma E; Werken met Indonesië, LM publisher, 2007 75 Zie voetnoot 58, blz 67 76 Zie voetnoot, 58, blz 70 77 Zie voetnoot 58, blz 72

23

Geert Hofstede heeft een model ontwikkeld naar aanleiding van het enquêteonderzoek van de multinationale computer gigant IBM. 78 In het model heeft Hofstede een culturele waardedimensie bepaald waaruit verschillende culturen vergeleken kunnen worden. Hij onderscheidt vijf culturele dimensies: 1. De machtsafstand 2. Individualisme en Collectivisme 3. Masculiniteit versus femininiteit 4. Onzekerheidsvermijding 5. Lange termijngerichtheid versus korte termijngerichtheid Hofstede legt uit dat men rekening moet houden met de culturele dimensies en dit kan Nederlandse ondernemers informatie bieden wanneer zijn zaken gaan doen in Indonesië. Hofstede beschrijft dat de machtsafstand een belangrijk aspect is in het begrijpen van een cultuur en hij is van mening dat hoe kleiner de machtafstand is hoe minder ongelijkheid er bestaat. 79 In Indonesië is een hele duidelijke vorm van machtafstand. Indien men zaken wil doen in Indonesië, moet men hier rekening mee houden. Uit de observatie kan er gezegd worden dat de machtafstand in de Indonesische cultuur erg zichtbaar en aanwezig is. Dit is al te herkennen in de opvoeding. Bijvoorbeeld bij het avondeten, mogen de jongeren niet eerder beginnen met eten dan wanneer de ouderen beginnen met hun maaltijd. Er is ook weer een onderscheid tussen de ouders en de eventuele gasten. Het individualisme versus het collectivisme De loyaliteit die genoemd is in het bovenstaande stuk heeft ook te maken met het collectivisme. 80 Bij collectivisme wordt bedoeld dat mensen vanaf hun geboorte zijn opgenomen in een hechte groep die hun bescherming bieden in ruil voor onvoorwaardelijke loyaliteit. Dit is typisch de Indonesische cultuur terwijl de Nederlandse cultuur kan getypeerd worden als Individualisme. De buitengerichtheid bij de Indonesische cultuur is ook een fenomeen van collectivisme. Dit hangt samen met elkaar wegens opvoeding, gewoonte, vooral wegens de gewoonte binnen een bepaald gemeenschap in Indonesië. Vanuit een collectieve samenleving, zoals dat in Indonesië, kan worden geconcludeerd dat zij gewend zijn om in een groep te opereren en ze hechten daarom veel waarde aan samenwerking. De term “Gotong royong” betekent samenwerking en samen zijn voor elkaar en wordt in elk formeel gesprek gebruikt. Het symbool van de Indonesische staat is de ‘Bhineka Tunggal Ika’, en betekent eenheid in verscheidenheid. De valkuil van het collectivisme kan zijn dat men te afhankelijk wordt van wat de groep zegt en vindt. Men is geen individu

78 G. hofstede; G. J. Hofstede;Allemaal andersdenkenden: omgaan met cultuurverschillen". 2e druk,

Business Contact 2005 79 Zie voetnoot 30, pagina 58 80 Zie voetnoot 30, pagina 87

24

en het is mogelijk dat men de eigenwaarde verliest doordat ze te veel groepsgericht denken. De potentie en kwaliteit van een ‘eigen ik’ wordt vaak buiten beschouwing gelaten, waardoor ze moeite kunnen krijgen om met anderen te concurreren. Naar mijn mening is, in tegenstelling tot de Nederlandse individualistische samenleving, de eigen ik waarde heel belangrijk. Onafhankelijk zijn en zelfredzaamheid is zeer belangrijk in Nederland. Een valkuil van deze individualistische samenleving kan zijn dat het eigen belang voorop staan ten opzichte van de groep of andere belangen. De loyaliteit naar elkaar wordt dan van ondergeschikt belang. De masculiniteit versus feminien Volgens Hofstede zegt de masculiniteit iets over de assertiviteit, prestatiedrang, succes en competitie. De femininiteit zegt iets over de kwaliteit van het leven, dienstbaarheid, zorg voor de zwakken en solidariteit. 81 In de masculiene samenleving zijn de seksrollen heel duidelijk gescheiden. De mannen worden als een beschermer gezien omdat ze sterker en assertieve zijn dan de vrouwen die bescheiden en teder zijn. In de feminine samenleving worden van mannen en vrouwen verwacht dat ze bescheiden zijn en meer richten op de kwaliteit van het leven, de harmonie, samenzijn. De Indonesische cultuur is naar mijn mening een meer masculine samenleving. De Maculine cultuur van Nederalnders kan gekoppeld worden met het individualisme van de Nederlandse cultuur die voor zichzelf moet zorgen. Door het individualisme wordt men assertiever en hecht men meer waarde aan succes en prestatiegerichtheid om de snelle veranderende informatie en technologie te kunnen volgen. Terwijl de Indonesische samenleving wegens het collectieve denken, meer streeft naar harmonie en samenwerken. Indonesiërs zijn niet assertief omdat assertiviteit een teken is van eigen belang vooropstellen en dat past niet binnen de Indonesische cultuur. Onzekerheidsvermijding Bij onzekerheidsvermijding gaat het om de manier waarop mensen van een bepaalde cultuur zich bedreigd voelen door onbekende situaties. 82 Het is lastig te zeggen of de Indonesische cultuur onzekerheidsvermijding gedrag vertoont omdat ze zich bedreigd voelen door onbekende situaties of vanwege buitengericht denken en respect tonen en bescheidenheid. De individualistische en assertiviteitscultuur van de Nederlander beïnvloedt de zelfverzekerdheid en niet bang zijn voor de buitenwereld of voor onbekende situaties. Hoewel dit niet met zoveel woorden uit de literatuur van Hofstede kan worden gehaald, ben ik van mening dat zelfprofilering en een zeker voorkomen naar de buitenwereld toe, kenmerkend is voor de Nederlanders. Een belangrijke punt hierbij is dat de bescheidenheid van de Indonesiër niet direct betekent dat men bang is en geen mening hebben, alleen de Indonesiër komt hier niet altijd voor uit. 81 Zie voetnoot 30, pagina 128 82 Zie voetnoot 30, pagina 173

25

De lange termijngerichtheid versus de korte termijngerichtheid Hierbij gaat het om de wijze waarop mensen op de toekomst of het heden gericht zijn. Bij lange termijngerichtheid staat de beloning in de toekomst hoog op de lijst en dat wordt nagestreefd door middel van volharding en spaarzaamheid.Bij een korte termijngerichtheid zijn mensen gericht op het verleden en heden waarbij ze zich meer richten op de kwaliteit van het leven van nu, respect voor de tradities, het voorkomen van gezichtverlies en het voldoen van de sociale verplichtingen zijn van belang. De Indonesische cultuur kan getypeerd worden als een cultuur met korte termijngerichtheid. Deze hangt samen met de opvoeding van groepsdenken en het naar buitengericht denken. Over het algemeen behoort een gezin in Indonesië bij een gemeenschap. Elke gemeenschap is als het ware een organisatie met een bestuur die de traditionele en soms rituele projecten organiseert. Het leven en de traditie zijn vaak belangrijker dan het zakelijke leven. De onderlinge relatie tussen de ene burger met de andere zijn heel hecht te noemen en de sociale controle is heel sterk aanwezig. 4.3. Onduidelijke weten regelgeving Als ondernemer moet men zich houden aan wetten en regels. Daarom is het belangrijk dat de ondernemer goed op de hoogte is van welke regels van toepassing zijn. Recht is een absolute wetenschap en makkelijker te begrijpen als men de achtergrond kent. Het rechtssysteem in Indonesië is gebaseerd op het Nederlandse rechtssysteem.83 Er is voldoende wetgeving, maar naar mijn mening is er onvoldoende toezicht, handhaving en sanctionering aanwezig. De burgers klagen over de corruptie door hoge ambtenaren en complexe en niet transparante beleid van de lokale overheden tegenover de burger. Naar mijns inziens komt dit omdat de regels niet helder geformuleerd zijn. Bedrijven weten vaak niet welke regels van toepassing zijn en hoe zij snel een vergunning kunnen aanvragen. Het lijkt erop dat er enorm veel lokale regels zijn die niet duidelijk staan vermeld in de wetgeving. Elke gemeente heeft eigen regels en procedures om vergunningen aan te vragen. Het is lastig voor een niet Indonesiër om te begrijpen waar men moet zijn, bij welke instantie en welke regels van toepassing zijn. Het is ook niet duidelijk hoe lang de procedures zijn, hoeveel de leges kosten en welke stappen men kan nemen indien een aanvraag wordt afgewezen. Dit vormt voor veel Nederlandse ondernemers een belemmering. Wat wel duidelijk staat omschreven in de Indonesische wet, zijn de verschillende ondernemingsvormen voor een buitenlands bedrijf dat zich in het land wil vestigen. De meest voorkomende zijn de joint- venture, het representatieve office en de wholly owned Enterprises. Deze komen uitgebreid aan de orde gekomen in paragraaf 5.7. 83 http://academievoorwetgeving.nl/newsitem/kennisuitwisseling-met-indonesische-wetgevingsjuristen

26

4.4. Corruptie In 2005 is er veel aandacht besteed aan de bestrijding van corruptie in Indonesie. President Yudhoyono heeft de bestrijding van corruptie ingenomen in zijn beleid. Dit heeft wel een positief resultaat opgeleverd, maar bijna 10 jaar later is er nog steeds sprake van corruptie. Nederland heeft ook een bijdrage geleverd aan de verbetering van goed bestuur, via een trustfund van de Wereldbank. Tevens heeft Nederland een bijdrage gelevers aan de programma’s in Indonesie die gaan over hervorming, corruptiebestrijding en versterken van de rechtstaat. De economie van Indonesie leidt onder een corrupt bewind en de economische groei kan belemmerd worden als het openbaar bestuur een zwakke positie heeft. Er moet nog een hoop veranderen en Nederland blijft bijdragen via verschillende programma’s en samenwerkingsverbanden (Programma asian development bank) Volgens de Rijksdienst van ondernemend Nederland komt corruptie nog regelmatig voor in Indonesië. Dit heeft ook te maken met het gebrek aan handhavend optreden tegen corruptie en het uitvoeren van het anticorruptiebeleid is niet altijd even goed verlopen. Corruptie kost de Indonesische overheid ongeveer 240 miljoen US dollar 84 Indonesie staat op de 118e plaats van de 176 landen waar corruptie voorkomt. De KPK bestrijdt corruptie in Indoneise. Dit is een soort commisie, dat toeziet op de uitvoering van handhaving ter bestrijding van corruptie. 85 4.5. Slechte Infrastructuur Een bijzonder onderwerp is de economische en sociale ontwikkeling van Indonesië. Er is het gebrek aan kwaliteit en kwantiteit van de infrastructuur. Het gaat daarbij om de 'harde' infrastructuur, zoals wegen, luchthavens en elektriciteitsvoorziening en de 'zachte' infrastructuur, zoals maatschappelijk welzijn en gezondheidszorg. Indonesië vecht hard voor verbeteringen op deze terreinen. In de meest recente editie van het World Economie Forum, 86 is volgens het mondiale concurrentievermogen index, Indonesië gerangschikt op de 61ste plaats van de 148 economieën met betrekking tot de staat van de infrastructuur van landen.87 Uitbreiding van de Indonesische infrastructuur staat daarmee niet op gelijke voet met de robuuste macro-economische expansie sinds het herstel van de Aziatische financiële crisis in 1990. Ondanks dat er sprake is van een enorm snelle economische groei, kan Indonesië niet zijn volle potentieel bereiken. Er wordt geschat dat als Indonesië wel een adequate infrastructuur zou bezitten, het bruto binnenlands product (BBP ) tussen de zeven en negen procent zal groeien per jaar, in plaats van het huidige tempo van 6,0-6,5 procent.88

84 http://www.transparency.org/cpi2012/results/, corruption perception index 2013 85 http://www.kpk.go.id/id/, Indonesian Corruption Eradication Commision 2004 86 www.weforum.org 87 GCI, 2013-2014 88 http: www.kadin-indonesia.or.id

27

Gebrek aan adequate infrastructuur veroorzaakt in Indonesië logistieke kosten die sterk stijgen, waardoor het concurrentievermogen van het land en de aantrekkelijkheid van het investeringsklimaat verminderen.89 Volgens gegevens gepubliceerd door de Indonesische Kamer van Koophandel en Industrie ( Kadin Indonesië ) is ongeveer 17 procent van de totale uitgaven van een bedrijf in Indonesië geabsorbeerd door de logistieke kosten. In de regionale economieën ligt dit getal onder het tien procent. Vooral de transportkosten zijn hoog, voor zowel de infrastructuur op het land als in de zee.90 Ondanks de aanwezigheid van de vele zeeën en rivieren in Indonesië, moet het vervoer op het water nog sterk worden ontwikkeld. Momenteel is het zeevervoer duurder dan het vervoer over land. De zwakke omstandigheden voor het bevorderen van een gunstig inter- en intra - eiland handelsnetwerk resulteert in een inflatiedruk op de binnenlandse geproduceerde producten. Dit verklaart deels de paradoxale situatie dat soms binnenlands geproduceerde fruit duurder is in vergelijking met geïmporteerd fruit. Het leidt ook tot aanzienlijke regionale prijsverschillen. Rijst of cement bijvoorbeeld, zijn veel duurder in het oosten van Indonesië dan in Java of Sumatra i.v.m. extra kosten die voortvloeien uit het oogpunt van productie tot eindgebruiker. Het betekent ook dat de Indonesische ondernemers verliezen op lucratieve mogelijkheden als logistieke problemen die het transport, opslag, grensklaring, distributie- en betalingssystemen omvatten. Het voorkomt dat bepaalde bedrijven uit willen of kunnen breiden. Men zou kunnen stellen dat Indonesië als grootste archipel ter wereld, met grote hoeveelheden water en zeeën tot zijn beschikking, een rijk bloeiende transportproductie zal hebben. Dit is echter niet het geval, door een groot gebrek aan kennis en middelen is de ontwikkeling op gebied van zee transport stil blijven staan. Indonesië wordt vaak geplaagd door stroomstoringen als gevolg van tekorten in de elektriciteitsvoorziening van het land.91 Ondanks de overvloed aan energiebronnen, heeft Indonesië een structureel probleem met betrekking tot de openbare energievoorziening. Een deel van het probleem is dat staatsbedrijven zoals elektriciteit distributeur Perusahaan Listrik Negara ( PLN ), een monopolie heeft op de distributie van elektriciteit in Indonesië, terwijl men sterk afhankelijk is van overheidssubsidies als de kosten van de productie is hoger zijn in vergelijking met de vaste verkoopprijs. Dit betekent dat PLN geld verliest bij elke kilowattuur ( kWh ) per elektriciteit die wordt verkocht, als het niet wordt ondersteund door enorme overheidssubsidies. Er zijn weinig financiële middelen voor grootschalige investeringen en de vraag naar energie is de energievoorziening voorbijgestreefd in de afgelopen jaren. Momenteel verschuift de overheid de focus van ( dure ) oliegestookte elektriciteitscentrales naar de vestiging van nieuwe kolen -en gascentrales.

89 http://www.kadin-indonesia.or.id 90 http://rvo.nl 91 http://www.trouw.nl, President Soeharto’s verdienste, publicatie 23 juni 1995

28

Maar het zal nog enige tijd duren om fatsoenlijk elektriciteitsvoorziening door het hele land te waarborgen en daarom blijft dit Indonesische bedrijven belemmeren in de nabije toekomst. 4.6. Armoede Tussen het midden van de jaren 1960 en 1996 viel Indonesië onder het bewind van de President Soeharto ‘s Nieuwe Orde regering. Als gevolg van een effectieve armoedebestrijding was er toentertijd een aanzienlijke daling van de armoede, zowel stedelijke als landelijk.92 Tijdens het regime van Soeharto is het aantal Indonesiërs dat onder de armoedegrens leefde afgenomen van meer dan de helft van de totale bevolking tot 11 procent. Echter, toen de Aziatische financiële crisis kwam in 1998, heeft dit tot gevolg gehad dat de armoede weer is teruggeleden van 11 procent naar 19 procent.93 Doordat de Indonesische regering vrij eenvoudige bepalingen en voorwaarden met betrekking tot de definitie van de armoedegrens hanteert, is het percentage in werkelijkheid veel groter. In 2013 definieerde de Indonesische regering de armoedegrens op een maandelijks inkomen per hoofd van de bevolking van 292.951 rupiah.94 Dit bedrag is gelijk aan ongeveer USD $ 25 en dit wijst op een zeer lage levensstandaard, zelfs voor Indonesische begrippen. Volgens de Wereldbank is het percentage wat leeft van minder dan USD $ 1,25 per dag veel hoger. Bovendien is volgens de Wereldbank, wanneer rekening wordt gehouden met het percentage van de Indonesische bevolking die leeft van minder dan USD 2 dollar per dag, het cijfer voor 2009, 50,6 procent van de bevolking. Hieruit blijkt dat een groot deel van de Indonesische populatie in feite leeft op of onder de armoedegrens. Meer recente berichten in de Indonesische media beweren dat ongeveer een kwart van alle Indonesiërs, wat zich vertaalt naar ongeveer 60 miljoen mensen, op dit moment rond de armoedegrens leven.95

92 http://www.CBS.nl 93 Zie voetnoot 90 94 Zie voetnoot 90 95 http://www.wereldbank.com

29

5. HANDVATTEN VOOR SUCCESVOL ZAKEN DOEN

5.1. Inleiding Als men op het punt staat om te gaan internationaliseren zal men goed voorbereid moeten zijn. In dit hoofdstuk worden handvatten gepresenteerd die de ondernemer kan gebruiken bij het internationaal zaken doen. Tevens zal er een opsomming worden gegeven van belangrijke punten die bijdragen aan het succesvol zakendoen in Indonesie. 5.2. De omgevinganalyse, risicoanalyse en bedrijfstakanalyse Om succesvol zaken te doen in Indonesie is het van groot belang om van te voren een goede analyse te maken van de omgeving en de risico’s. De omgevingsanalyse omvat een analyse van externe factoren die de onderneming kunnen beïnvloeden waar de onderneming of een startende onderneming geen invloed over kan uitoefenen. De omgevingsfactoren die bij internationaal zaken doen een belangrijke rol spelen zijn, de demografie, de economische en technologische ontwikkelingen, de politieke situatie in het buitenland, de sociale en culurele aspecten en de ecologie. Door inzicht te krijgen in deze factoren, zal men beter kunnen inspelen in de risico’s van het ondernemen. Een aantal van deze omgevingfactoren, zoals de economische en technologische ontwikkelingen zijn beschreven in hoofdstuk 3 en de belemmeringen zijn uitgebreid aan de orde geweest in hoofdstuk 4. Welke risico’s kunnen worden weergegeven als men zaken doet in Indonesië? Als men de omgevingsanalyse en bedrijfstakanalyse grondig heeft uitgewerkt dan zou men in staat moeten zijn om de risicoanalyse te maken. Het uitgangspunt van internationalisatie is het rendement en risico. Hierdoor dient men goed na te denken of Indonesië aantrekkelijk blijft. Om inzicht te krijgen in de risico’s worden in onderstaande factoren gepresenteerd. 96 Politieke factoren: De belangrijkste aandachtpunten zijn de politieke structuur en stabiliteit, kwaliteit van overheid (corruptie en nepotisme), lidmaatschap internationale organisaties, bilaterale betrekkingen en handelspolitiek. Demografische factoren: De belangrijkste aandachtpunten zijn de omvang en de groei van de bevolking, samenstelling van de bevolking( leeftijd, geslacht), urbanisatiegraad en opleidingsniveau. 96 W.Hulleman; A.J. Marijs, Internationale economische ontwikkelingen en bedrijfsomgeving,

Noordhoff uitgeverij 2009

30

Culturele factoren: De belangrijkste aandachtpunten zijn de taal, religie, omgangsvormen, bedrijfscultuur en betalingsmoraal. Juridische factoren: De belangrijkste aandachtspunten zijn de erkenning van internationale verdragen, de kwaliteit van het rechtssysteem, de regelgeving ten aanzien van contracten, producteisen, productaansprakelijkheid en de bescherming van intellectueel eigendom. Economische factoren: De belangrijkste aandachtspunten zijn de omvang en verdeling van het bruto binnenlands product en de interne economische situatie van de belangrijkste sectoren, de inflatie, de economische groei en de economische politiek

Om inzicht te krijgen in de economische factoren in Indonesie wordt in hoofdstuk 4 de economische ontwikkeling van Indonesië geanalyseerd. Belangrijk is ook om te weten wat de externe economische situatie is in Indonesie. Daarbij wordt bedoelt, de wisselkoers, betalingsbalans, buitenlandse schuld en internationale reserve. Men kan informatie vinden over bovenstaande elementen bij verschillende organisaties. Bijvoorbeeld de Nederlandse kamer van Koophandel, verschillende internationaal opererende banken, NFX (Netherlands Financial Sector Development Exchange, NCH (Nederlandse voor handelsbevordering), RVO NL (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. Maar ook Indonesische organisaties kunnen informatie verschaffen, zoals de Indonesische werkgeversvereniging APINDO, de Indonesische Kamer van Koophandel KADIN, De RABO bank en de Indonesische ambassade. De analyse is niet bedoeld om een kant-en-klaar antwoord te genereren, maar geeft wel inzicht in het aanwezige risico’s bij het zaken doen in Indonesië en de mogelijke risico’s als gevolgd van de ontwikkelingen in de omgeving. Het is duidelijk dat internationalisering of internationaal zaken doen anders is dan nationaal zaken doen. Een onderneming die over de grens gaat, kan worden geconfronteerd met de binnenlandse en internationale omgeving of factoren of invloeden.97 Daarnaast zijn de zogenaamde messo- factoren van belang te benoemen om de aantrekkelijkheid van de onderneming in de bedrijfstak. Het vijfkrachten model van Porter is een handig instrument waar men een goede analyse kan maken die ondersteuning biedt. Een nationale onderneming houdt vaak alleen rekening met de binnenlandse omgeving. Echter, zij moeten ook rekening houden met mogelijke buitenlandse invloeden bijvoorbeeld wegens de kwaliteit van buitenlandse producten.

97 R.de Wit, R.Meyer, Strategy Synthesis, International Context, Chapter 10.

31

Een krachtig marketingmodel dat relevant is in dit kader is van Porter ‘het vijfkrachtenmodel’. De heer M. E. Porter benoemt in dit model waarmee ondernemers rekening moeten houden in de binnenlandse omgeving.98 De intensiteit van de concurrentiestrijd in een bedrijfstak is volgens dit model het gevolg van wat zich afspeelt tussen de vijf factoren: 1. Potentiële toetreders 2. De kracht van substituten 3. Leverancierskracht 4. Afnemerskracht 5. Concurrentiekracht van de spelers op markt onderling Het bekende model van Porter is zoals hieronder afgebeeld:

98 http://www.strategischmarketingplan.com/marketingmodellen/vijf-krachten-model-porter. Michael E.

Porter (Ann Arbor, 23 mei 1947) is een Amerikaans professor aan de Harvard Business School. Hij is een icoon op het vlak van concurrentiestrategieën.

32

Voorbeeld: Bij een startend productie bedrijf in Indonesië is het heel waarschijnlijk dat men gebruik maakt van lokale leveranciers. Het is essentieel dat men rekening houdt en besef heeft van de kracht van de lokale leverancier. Daarnaast dient men in de gaten te houden welke bedreiging van substituten spelen, de onderhandelingspositie van de kopers/ afnemers en de bedreiging van nieuwe bedrijven. Bij een goede uitwerken van het Porter model zal men instaat moeten zijn om onderstaande vragen te kunnen beantwoorden: 1. Hoeveel potentiële klanten, concurrenten en toeleveranciers zijn aanwezig in een gegeven buitenlandse bedrijfstak? 2. Hoe aantrekkelijk zijn potentiële klanten en hoe sterk zijn lokale concurrenten en toeleveranciers? 3. Wat is het belang van het hebben van goede banden met klanten, toeleveranciers en andere stakeholders die het functioneren van de buitenlandse onderneming kunnen beïnvloeden? 4. Wat het gemiddelde winstgevendheidniveau van een buitenlandse bedrijfstak en is het als buitenlandse onderneming mogelijk daar significant van te profiteren? 5.3. Het internatonale businessplan Het formuleren van een internationale businessplan is dit kader een noodzakelijke voorwaarde wil men internationaal succesvol kunnen worden. Het businessplan omvat een integrale en allesomvattend karakter en deze dwingt men het internationaal initiatief en avontuur vanuit verschillende invalshoeken te bekijken.99 Vervolgens worden een aantal analyses geschetst en voorzien van toelichting. Deze analyses dwingt de ondernemer om dieper te gaan onderzoeken welke factoren uit de omgeving kunnen de onderneming beïnvloeden, hoe bepaalt men de aantrekkelijkheid van de markt, hoe worden de doelgroepen gesegmenteerd en welke factoren zijn te identificeren in de bedrijfstak. Het internationale businessplan geeft ondersteuning en is het raamwerk om een onderneming te beginnen.

99 P.K. Jagersma;H. Ebbers. Internationale bedrijfskunde, van exporteren naar globaliseren, Pearson

education Benelux, Amsterdam 2004

33

In het internationale businessplan dienen volgens Jagersma en Ebbers de volgende modules te wordengeanalyseerd: 1. Een overzicht van de internationale activiteiten en plannen. 2. Een zorgvuldig geconstrueerd portret van de onderneming (met internationale

ambities). 3. Een nauwkeurige analyse van de omgeving waarin de internationale ambities

gerealiseerd moeten worden. 4. Het operationele beleid noodzakelijk om de internationale ambities

daadwerkelijk te realiseren. 5. Een overzicht van concreet implementatiebeleid. De beschreven modules door Jagersma en Ebbers, zijn te vergelijken met het standaard businessplan model dat men in Nederland bij de KVK kan krijgen. 5.4 Basisprincipes voor succesvol handelen met Indonesie Een van de grootste kredietverzekeraars in Nederland heeft recentelijk het rapport ‘succesvol handelen met Indonesie gepubliceerd. In dit rapport staan een aantal basisprincipes die van belang zijn om succesvol zaken te doen in Indonesie. Uit het rapport blijkt dat het uiterst belangrijk voor Nederlandse ondernemers om de Indonesische markt goed te begrijpen en te verkennen. Een goede analyse is daarbij van groot belang. Niet alleen is het verstandig om de Indonesische cultuur en taal te begrijpen, ook is het van groot belang om een lokale vertegenwoordiger te zoeken die kan helpen met alle aspecten van zaken doen op lokaal niveau. 100 Atradius gaat uit van 10 basissprincipes om de verkoop aan Indonesische klanten succesvol te maken. Deze principes sluiten aan bij het scriptieonderzoek en de informatie die uit de enquete en interviews komt. Atradius beschrijft in het rapport dat het belangrijk is om te werken met lokale distributeurs en lokale vertegenwoordiging, verder beschrijft Atradius hoe belangrijk het is om de lokale cultuur, gewoonten, invoerrechten en betalingsmogelijkheden te onderzoeken. Voordat men begint met zaken doen in Indonesie, is nogmaals een gedegen analyse crusiaal. Distributiepartner Het zoeken van een distributiepartner is een belangrijk aspect voor het succesvol zakendoen in Indonesie. Volgens de Rijksdienst Voor Ondernemend Nederland, de RVO, is de distributie van industriële producten over het algemeen eenvoudiger dan die van consumentartikelen.101 Echter, in de praktijk is het vinden van een distributiepartner in Indonesië is heel lastig.

100 Rapport atradius, succesvol handelen met Indonesie, 2013 101 Website RVO, ondernemen in Indonesie

34

Dit heeft te maken met beschikbaarheid van de informatie van die partners, het gebrek aan vertrouwen en gebrek aan assertiviteit, angst voor de onbekende en vanwege de taal barrière. Volgens de RVO, zijn er verschillende distributiekanalen in de Indonesische detailhandel. Veel importeurs treden ook op als groothandelaar, distributeur of detailhandelaar. De grote supermarktketens hebben bijna nooit een eigen importafdeling, maar maken gebruik van distributeurs. Ze tonen wel steeds meer belangstelling om rechtstreeks te importeren, zodat ze de tussenpersonen kunnen omzeilen. Distributie van diepvriesproducten beperkt zich tot verkooppunten met voldoende koelvoorzieningen. Dit zijn vooral de supermarkten. De distributeur verkoopt aan plaatselijke winkels (toko's). Door de uitgestrektheid van het land moet men in veel gevallen gebruikmaken van 'Central warehouses'. Naar mij mening is het lastig om de distributiekanalen te vinden in Indonesië. Het kan helpen om informatie te verzamelen bij het lokale kantoor voor industrie en handel. Dit is overheidsinstelling en ze zijn te vinden in elke provincie en gemeenten. Regels rond in - en uitvoer Het is belangrijk om op de hoogte te zijn van de regels rond de in- en uitvoer.tHoewel de Indonesische overheid heeft geprobeerd om de invoervoorschriften met de internationale geldende normen samen te laten vallen, leert de realiteit dat Indonesië op vele gebieden in administratief opzicht nog een land in ontwikkeling is.102 Indien men bijvoorbeeld goederen wilt exporteren naar Indonesië dient men rekening te houden met de invoerrechten per product. Daarnaast is het van belang om de juiste documenten mee te sturen. Op de website van Centraal Bureau voor de statistiek of de site van Kamer van Koophandel staat een hoop informatie gepubliceerd. Indonesië gebruikt tarifaire en non-tarifaire maatregelen om de invoer te reguleren. Invoertarieven zijn inclusief BTW.103 De maatregelen omvatten onder meer invoervergunningen, verboden, tariefquota, inspecties, antidumping en certificaten die aantonen dat het product voldoet aan veiligheid, kwaliteit en gezondheid. Voor alle vormen van binnenlandse registratie geldt dat de vermelding in het Indonesisch. Er zijn heel veel instrumenten of sites in Nederland die men kan raadplegen als men een onderneming wil starten in Indonesië. Er zijn ook veel profit en non-profit organisatie waar men zich verder kan oriënteren als startende ondernemer. Het is mogelijk om bij de Indonesische ambassade, op de afdeling economie, een afspraak te maken en informatie in te winnen over zaken doen in Indonesië. In Indonesië, bij de Nederlandse ambassade, kan men ook terecht met allerlei vragen over Indonesië en zaken doen.

102 http://www.evd.nl 103 http://www.bkpm.go.id

35

De Indonesische normen en waarden Het is van groot belang om goed op de hoogte te zijn van de zeer complexe culturele regels en normen en waarden. Een goed inzicht in de cultuur kan de kans op succesvol zaken doen vergroten. Een belangrijk verschil met de Nederlandse cultuur is dat de mannen en vrouwenwereld vrij gescheiden is. Bij visite zitten de mannen gescheiden van de vrouwen en de vrouwen zijn voor een groot deel binnenshuis te vinden en de mannen buitenshuis. Kinderen op de basisschool moeten respect voor hun leraren hebben en begroeten hen met een buigende houding. De machtsafstand of hiërarchische verhoudingen zijn ook merkbaar bij organisaties en in het bedrijfsleven. Bij vergadering van buurtorganisaties is een duidelijke afstand aanwezig tussen het bestuur en de leden. De leden worden geacht te zwijgen, behalve als er aan hen rechtstreeks een vraag wordt gesteld. Op sommige eilanden is er ook nog een bepaalde vorm van een kastensysteem. Op Bali, het eiland waar ik zelf vandaan kom, is het kastensysteem bepalend met wie men omgaat. In Bali moeten personen uit het laagste kastenstelsel diep respect hebben en buigen voor personen uit de hogere kasten. In Yogjakarta en Solo (steden in Oost Java) waar de Kesultanan of een Regent bestaat, heeft de burger diep respect voor deze leiders en moet men een zeer bescheiden houding aannemen als ze naar de Kraton (soort paleis) gaan. Men moet bijvoorbeeld bij het weggaan niet de rug toekeren, maar achteruit terug lopen, in een voorover gebogen houding. Als de burgemeester of enkele belangrijke hoge ambtenaren op visite komen in een dorp, dan worden ze uitbundig verwelkomd en ze worden begeleid door tientallen beveiligers. Niet omdat ze aangevallen worden maar puur vanuit de beleving dat zij zeer belangrijke gasten zijn. Vragen stellen in het openbaar of vragen stellen aan de burgemeester kan worden gezien als een aanval op de burgemeester en dit is dus ook niet toegestaan. De basis van de Indonesische cultuur is: samen en in eenheid, in overeenstemming met de regels van de samenleving, eer en respect voor het individu. Indonesiërs hechten veel waarde aan loyaliteit en familie en vrienden gaan boven alles. Indonesië moet als een geheel gezien worden door de buitenwereld. Familie, vrienden en dan nog de zogenaamde ”uitgebreide familie”, zoals de president, schoolmeesters en leiders van ondernemingen. Deze worden daarom ook wel aangeduid als "vaders ". Het is belangrijk dat men zich verdiept in de omgangsnormen in Indonesië, aangezien deze afwijken van de Nederlandse omgangsnormen. Indonesiërs schudden elkaar de hand en geven een knikje bij de eerste ontmoeting. Na de eerste vergadering, is een handdruk is niet nodig, een lichte buiging of knik van het hoofd is voldoende. De hand van een Indonesische vrouw schudden mag alleen als zij dat aangeeft bij de begroeting. De welkomstgroet is: " Selamat " ( sell -a- mat ), dat vrede

36

betekent. Men moet zich er van bewust zijn dat lichamelijk contact en aanraken niet gewaardeerd wordt in het begin. Pas wanneer de buitenlanders geaccepteerd zijn en goede relaties hebben ontwikkeld, wordt dit aanvaardbaar. Een man moet een vrouw niet aanraken bij de begroeting. Tevens is het niet toegestaan om het hoofd van een ander aan te raken. In Indonesië gelooft men dat het hoofd de plek is waar de ziel zich bevind, en deze plek is dus heilig. Verder is het goed om te weten dat men niet met de benen over elkaar moet gaan zitten. Het zitten van een goede houding, dus benen naast elkaar en beide voeten op de grond, is een teken van respect. Het is uit den boze om de onderkant van de schoen naar iemand te wijzen. De Indonesiër kan het niet waarderen indien men gedurende langere periode iemand recht in de ogen kijkt. Het is dus van belang om langdurig oogcontact te vermijden. Het lang in elkaars ogen kijken kan gezien worden als een provocatie, en een teken van woede. Het is respectloos in de Indonesische cultuur om te wijzen of te wenken met je wijsvinger. Nog erger is het als de linkerhand wordt gebruikt, omdat deze hand als onrein wordt beschouwd. Het vriendschappelijke schouderklopje wordt niet gewaardeerd bij de Indonesiërs, zij beschouwen deze schouderklopjes als beledigend. Van westerlingen wordt verwacht dat zij punctueel zijn bij zakelijke afspraken. Het is gebruikelijk om te bellen als men is vertraagd. Voor de Indonesiër is het heel gebruikelijk om laat te arriveren. Het is belangrijk om direct het visitekaartje te presenteren aan de receptioniste, anders kunnen er lange vertragingen ontstaan. Uit het kaartje wordt namelijk duidelijk wie men is en wat men voor functie heeft. Het visitekaartjes wordt onmiddellijk uitgewisseld bij de introductie. Het is de bedoeling dat men de Indonesische visitekaartjes ontvangt met veel belangstelling. Onderhandelingen beginnen aan de top van een bedrijf en dan naar een lager niveau in een bedrijf. In enkele later stadia zullen de discussies weer terugkeren naar het hoogste niveau van het bedrijf. Het beste is om eerst een ontmoeting te hebben met de hoogste persoon van een bedrijf. De introductie van een lokale partner of bank is nuttig en schept vertrouwen. Indonesiërs komen niet meteen ter zaken. Een eerste vergadering kan 45-60 minuten duren zonder dat het veel opbrengt. Geduld is een noodzaak bij het zakendoen in Indonesië. Zakelijke transacties zijn meestal traag, lang en frustrerend. Zakelijke relaties moet men ontwikkelen en dit kost veel tijd. Verschillende bezoeken zijn over het algemeen nodig om een deal rond te krijgen. Indonesiërs houden ervan om te onderhandelen. Het te snel toegeven of concessies doen zal worden gezien als naïviteit. Verduidelijking en feedback zijn een noodzaak bij de onderhandelingen. Vermijd onenigheid en vooral argumenten met Indonesiërs, zij houden hier absoluut niet van. Indonesiërs dringen niet vaak aan op een schriftelijke overeenkomst omdat men uitgaat van vertrouwen, hoewel Indonesiërs wel begrijpen dat er bij de westerling de behoefte bestaat om afspraken vast te

37

leggen. Een contract of het vastleggen van afspraken moet worden gezien als een richtlijn in plaats van een verklaring van taken en verantwoordelijkheden. Het is dus niet afdwingbaar. Persoonlijke bezoeken zijn belangrijk voor Indonesiërs, ze zijn niet goed in het onderhouden van contacten per fax of email. Het beste kan men persoonlijk verschijnen. De Indonesiërs heeft sterk de behoefte om de ander te behagen. Indonesiërs zullen het zelden oneens zijn in het openbaar. Om te slagen in de onderhandelingen met Indonesiërs moet men geen druk uitoefenen of confronterend zijn. Sociale evenementen zijn zeer belangrijk voor de Indonesiër. In het algemeen komen Indonesiërs meestal dertig minuten na de aangegeven tijd. Elke zakelijke bespreking bij sociale evenementen moet worden gestart door Indonesiërs. Indonesiërs staan bekend om hun gastvrijheid, het verwerpen van een aanbod tot entertainment zal worden gezien als een persoonlijke afwijzing. Het weigeren van eten of drinken is respectloos. Het is een bijzondere eer om te worden uitgenodigd in het huis van een Indonesiër. Er zijn wel bepaalde ‘tafelmanieren’ waar men bewust van moet zijn. Zo is het gebruikelijk dat de gastheer altijd de laatste is om te zitten en te eten Mannen zullen eerder starten met eten dan vrouwen. Het beste is om te wachten om te worden uitgenodigd om te eten of te drinken. De eregast of senior persoon begint het eerste te eten, dit is een duidelijke eer. Een belangrijke gewoonte is om, indien men gevraagd wordt om de maaltijd te beginnen, dit twee keer te weigeren en dan beginnen. Het is de bedoeling dat men de beide handen boven de tafel houdt tijdens het eten. Naar mijn mening is in Nederland de machtsafstand veel minder zichtbaar. Binnen het gezinsleven heb ik gemerkt dat de ouders en kinderen vaak met elkaar omgaan, zonder dat er een duidelijke hiërarchie is. Het lijkt erop dat er sprake van een gelijkwaardige relatie. In ervaar dat in de Nederlandse thuissituatie het niet gebruikelijk meer is dat de kinderen de ouders met ‘u’ aanspreken, en soms roepen de kinderen de voornaam van de vader of de moeder. Kortom, naar mijn mening is de afstand tussen ouders en kinderen minder groot en is minder sprake van machtsafstand. Dit werkt ook door op andere gebieden. Er is daar ook minder sprake van een hiërarchie tussen leraren en leerlingen, op het werk is de afstand tussen een directeur en een medewerker niet heel groot. Een medewerker kan zomaar naar de leidinggevende stappen om vragen te stellen of een eigen mening te hebben. Dit is ondenkbaar in Indonesië. Een leidinggevende zal woest worden als zijn medewerker zomaar binnen stapt zonder toestemming te vragen aan de assistent van de directeur. Naar mijn mening zien de Nederlanders hun directeur als leidinggevende maar in Indonesië wordt een directeur gezien als de eigenaar, het alles bepaler, de reddende engel, de vader.

38

De valkuil van de aanwezige machtsafstand in Indonesië is dat de Indonesische mensen erg gericht zijn op de buitenwereld. Gezichtsverlies moet worden vermeden en gasten zijn belangrijk, de baas is heel belangrijk en de hogere ambtenaren zijn heel belangrijk. Deze beeldvormingen worden vanaf klein af aan al aangeleerd. Het Indonesisch zijn betekent dat men denkt in groepsverband en niet als individu. Loyaliteit voor anderen is heel belangrijk, soms belangrijker dan loyaliteit naar jezelf toe. Schaamte en gezichtsverlies moeten koste wat kost worden vermeden. Laten zien aan de buitenwereld hoe gelukkig men is, is een teken van charisma, succes volwassenheid, grootheid en sterk. Het kan een schande zijn voor de hele gemeenschap en familie als een Indonesische man een verkeerde vraag stelt aan een persoon met aanzien. De Indonesiër is gewend om complimenten te geven, ook al is dat niet helemaal verdient en ze verwachten dat ook van een ander. Kritiek wordt niet gewaardeerd en al helemaal niet geuit. Het is niet gebruikelijk dat men direct is en de waarheid zegt. Dit deel van de Indonesische cultuur, het aangeleerde gedrag, kan lastig zijn als je gewend bent als Nederlander om direct te zijn. Dat werkt niet in Indonesië. De goede kant van het naar buiten gericht zijn is volgens mij dat Indonesiërs loyaal en volgzaam zijn. Wet – en regelgeving omtrent het opstarten van ondernemingen Er zijn verschillende rechtsvormen in Indonesie, en het is van belang dat men op de hoogte is van welke rechtsvorm mogelijk is in de wet. De joint- venture Het doel van de joint- venture is onder andere om de mogelijkheid te krijgen om te profiteren van de bestaande expertise en infrastructuur op lokaal niveau.104,105,106. De kosten voor de oprichting, overhead, investeringen en de winst worden samen verdeeld. Het is nog niet duidelijk of de Nederlandse ondernemer meer zouden moeten betalen in de kosten. Het is wel aan te raden om alles in het contract te laten opstellen en dat via de notaris te laten vastleggen. Bij joint- venture zal men meer gebruik maken van de lokale werknemers, gebouwen, productiefaciliteit en lokale netwerken. Het is noodzakelijk dat de Nederlander continue op de hoogte is van wat er afgesproken is met de partner met de lokale werknemers en lokale netwerken om misverstanden te voorkomen. Er zijn Nederlandse bedrijven in Indonesië en verenigingen of overheid instantie waar men kennis kan op doen.107 Het kiezen van een goede en betrouwbare Indonesische partner is van groot belang maar niet eenvoudig. Men zal moeten achterhalen welke contacten de partner heeft bij overheden, of hij of zij actief is in de politiek, of de partner toegang heeft tot

104 http://fd.nl 105 http://google.nl/wikipedia 106 http://google.nl/samenwerking 107 http://www.rvo.nl

39

financiering, heeft hij of zij voldoende ervaring en afzet voor de producten of diensten op de binnenlandse markt. Kantor agentschap108,109 Deze vorm is relatief laagdrempelig en een goedkope vorm voor een buitenlands bedrijf om zich de eerste keer in Indonesië te vestigen. Het kantor agentschap fungeert als een soort vertegenwoordiging. Het kantor agentschap kan handig zijn om activiteiten te ondernemen bij het uitvoeren van marktonderzoek, het leggen van contacten, toezicht op productieproces, monitoren van inkoop en administratie. Het is belangrijk om te vermelden dat het kantor agentschap niet rechtstreeks kan facturen voor diensten of verkoop in Indonesië. Dat moet het buitenlandse bedrijf zelf doen. Het voordeel kan zijn dat er meer controle en zekerheid is voor de buitenlandse onderneming dan wanneer wordt gewerkt met een lokale partner. PMA, Penanaman Modal Asing 110 Een PMA is een naamloze vennootschap met buitenlandse directe investeringen. De buitenlandse en binnenlandse aandeelhouders zijn vrij om leden van de raad en de raad van bestuur te kiezen. Hoewel het is toegestaan dat 100 % in handen van buitenlandse investeerders is, geldt wel dat het dagelijkse beheer van de buitenlandse entiteit bekend is met de Indonesische regelgeving, industrie netwerken en zakelijke cultuur. In een PMA moeten minimaal twee bestuurders / aandeelhouders, en ten minste een bestuurder en voorzitter zitten. Een PMA bedrijf heeft een periode van 30 jaar om te werken aan zijn juridische vorming. Na deze periode, als een extra investering is gedaan, dan kan er een nieuwe periode van 30 jaar worden verleend. Het is ook mogelijk om een derde termijn voor nog eens 30 jaar toe te kennen. Er is geen eis voor een minimum of maximum totale investering. Het is mogelijk om een werkvergunning aan te vragen voor buitenlandse ondernemers, maar het vaak nuttig om een adviseur te raadplegen om het proces te versnellen. Belastingtarieven - progressieve tarieven van de inkomstenbelasting voor particulieren stijgen tot een toptarief van 35 % op de jaarlijkse belastbare inkomens van meer dan EUR 200 miljoen ( ongeveer USD 20.000).111

108 http://www.rvo.nl 110 http://hukum.unsrat.ac.id/uu/uu_1_67.htm 111 http://www.bkpm.go.id

40

Bron: Google/BKPM Het toptarief van de vennootschapsbelasting bedraagt 30 % op een belastbaar inkomens van meer dan EUR 100 miljoen. De BTW is van toepassing op de invoer en de levering van de meeste goederen en diensten. De BTW wordt verzameld op een standaard tarief van 10 %. Om een PMA op te starten kan het tussen de 3 tot 4 maanden duren om de vergunningen rond te krijgen. De gemiddelde kosten zullen liggen rond de € 1300,00 euro. De vergunning wordt verleend door de officiële overheidsinstelling, de BKPM (Badan Coördinatie Penanaman Modal), Bureau Coördinatie voor de investeringen, in Jakarta.112 SIUP, CV & Coöperatie SIUP staat voor Surat Ijin Usaha Perdagangan. Deze rechtsvorm is alleen bedoeld voor de Indonesische burger die een vergunning heeft gekregen om een onderneming te starten. Deze vergunning kunnen alle Indonesische ondernemers krijgen en is geldig voor alle Indonesische eilanden. CV staat voor Commanditaire Vennootschap. Deze term is bedoeld voor Indonesische ondernemer die zaken willen starten samen met andere firma zoals in Nederland de Vennootschap.

112 http://www.bkpm.go.id

41

6. METHODE VAN ONDERZOEK 6.1. Inleiding In dit hoofdstuk leg ik uit hoe het onderzoek voor dit afstudeeronderzoek is uitgevoerd. Alvorens ik begon met zoeken van de literaturen heb ik een aantal oriënteren gespreken gehad omtrent het juiste formuleren van de vraagstelling en het doel van het onderzoek. Mijn onderzoek heeft zich gericht op de factoren die relevant zijn bij het zaken doen in Indonesie. Ik ben begonnen met het bepalen waarom bedrijven in de eerste plaats internationaal willen zaken doen. Daarna heb ik gekeken waarom Indonesie aantrekkelijk is voor Nederlandse ondernemers en wat de belemmeringen kunnen zijn. Vervolgens heb ik onderzocht of er handvatten kunnen worden gegeven voor diegene die zaken willen doen. 6.2. Karakter van het onderzoek Mijn onderzoek heeft een exploratief, vergelijkende, en verklarend karakter. Bij een exploratief onderzoek geldt dat er vooraf geen beperkingen worden opgelegd aan wat bekeken zal worden. Het staat de onderzoeker geheel vrij zijn blik te werpen op alles wat hij interessant vindt. Bij een vergelijkend onderzoek worden bepaalde kenmerken vergeleken. En bij een verklarend onderzoek geeft men antwoord op een aantal vragen. Mijn onderzoek is vooral exploratief en verklarend. Ik heb gekeken naar de brede zin van internationaal ondernemen en vervolgens naar de pluspunten van Indonesie om zaken te doen, maar ook de belemmeringen. Ik heb dit gedaan zonder daarbij een waarde oordeel te geven. Door de theorie van hofstede te koppelen aan de culturele aspecten van Indonesie heb ik mijn onderzoek een verklarend karakter gegeven. De onderzochte literaturen heb ik gebruikt als referentiekaders om zowel de technische kant van dit onderzoek als de theorieën zo goed mogelijk te koppelen en te toetsen met de werkelijke situatie. In de literatuur van W. Hulleman en A.J. Marijs is uitgebreid beschreven hoe de politieke situatie in Indonesië in 2005 was en in de literatuur van K. Jagersma en H. Ebbers worden de risicofactoren bij internationalisering globaal beschreven. Verder heb ik veel gehad aan de rapporten en Tweede kamer stukken omtrent de ontwikkelingen en samenwerking tussen Nederland en Indonesie. Ik heb zoveel mogelijk verschillende bronnen willen raadplegen om zodoende te komen tot een meer objectieve scriptie. Om het onderzoek in goede banen te leiden heb ik getracht om alle relevante theorieën in de literatuur continue te koppelen aan het doel van onderzoek. Hierdoor kon ik meer gericht het stuk schrijven en optimaal gebruik maken van de beperkte en beschikbare tijd. In Om de balans te vinden tussen eigen bewoordingen en literatuur

42

ten opzichte van de praktijk situatie, heb ik gebruik gemaakt van deskresearch en field research, het diepte interview) en de vragenlijst enquête. Deze balans heeft als doel om de validiteit en betrouwbaarheid van de analyse te kunnen waarborgen, zodat de objectieve analyse van de resultaten van onderzoek gepresenteerd kan worden. De geanalyseerde resultaten zijn continue gerelateerd aan de onderzoeksvraag (de beginsituatie) om ervoor te zorgen dat verschillende analyses in de hoofdstukken een samenhang hebben. Uiteindelijk resulteert het onderzoek in het beoogde doel, namelijk in kaart brengen van welke relevante factoren een rol spelen bij het zaken doen in Indonesië. In de bedrijfskunde gaat het in veel geevallen niet om de waarheid van bepaalde uitspraken te achterhalen of aan te tonen maar om de in de werkelijkheid aanwezige ‘waarde ‘te vergroten door problemen op te lossen of op vraagstellingen een antwoord te kunnen geven. Dit kan worden aangeduid worden als het verschil is tussen de theorieproductie en theorieaanwending113. Hierdoor zijn professional ( de persoon die een probleem oplost of vraagstelling het antwoord geeft) en de wetenschapper in een persoon verenigd. Onderzoeksmodel

113 Van der Zwaan 1994

Literatuur Studie

leiden tot onderzoek dat direct bruikbare kennis of onderzoek dat slechts en alleen wordt uitgevoerd om de kennis te vergroten

Deskresearch: publicatie,forum (wat speelt er af)

Enquête

Fieldresearch: interview (diep interview)

Doel:

Relevante factoren voor Nederlandse ondernemer bij starten van een onderneming in Indonesië zijn in kaart gebracht

Analyse resultaten:

Welke conclusie en aanbevelingen kunnen worden geformuleerd?

Relevante factoren voor Nederlandse ondernemers bij zaken doen in Indonesië zijn in kaart gebracht

Vraagstelling / Diagnose Plan / Ingreep

43

6.3 Onderzoeksdesign114,115,116 In dit hoofdstuk wordt de stappen en resultaten kort samengevat. Een uitgebreide beschrijving van de resultaten komt aan de orde in hoofdstuk Resultaten. Het onderzoek heeft plaatsgevonden op : 1. De High Tech Campus in Eindhoven tijdens Three Days Seminar ICT

Indonesië. 2. De Indonesische Ambassade in Den Haag (vergaderen van Indonesië Diaspora

Network Nederland) 3. Conference of seminar van Indonesia Youth Association in Den Haag 4. Dag seminar evaluatie van Handelsmissie van premier Rutte, in gebouwd van

VNO-NCW in Den Haag 5. Kantoren en thuis interview van ervaring deskundigen Om een antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvraags en deelvragen zijn verschillende stappen uitgevoerd: 1. Ten eerste is de onderzoeksvraagstelling op basis van oriënterende

gesprekken bepaald. Dit heeft geresulteerd tot de geformuleerde vraagstelling en deze is geaccepteerd door examencommissie van de Hogeschool met bijbehorend plan van aanpak.

2. Ten tweede is voor de analyse, de opzet van het onderzoek gebruik gemaakt

van literatuurstudie op het gebied van methode en techniek van onderzoek en de kwalitatieve analyse. Het resultaat is dat er een bruikbaar onderzoek is ontstaatn, dat kennis rondom zaken doen in Indonesië geeft en het onderzoek voldoet aan bepaalde regels van de Hogeschool.

3. Ten derde heb ik de doelgroep kunnen bepalen. Het resultaat is dat ik de

verkregen antwoorden uit de interview en enquête representatief zijn en als basis kunnen worden gebruikt om de kennis te vergroten.

4. Ten vierde is het verzamelen van de gegevens op basis van de deskresearch

(relevante factoren en analyse uit de forumsites) en de maatregelen ter verkrijging van voldoende respons. Het resultaat is dat het aantal respondenten en de antwoorden conform de verwachting waren.

114 F. Van der Zee, Basiskennis economisch en bedrijfskundig onderzoek, Groningen 2006, 115 J. Brinkman, Beroep op onderzoek, Van doelgerichte onderzoeksopzet tot toepasbare conclusie, Wolters-Nordhoff, eerste druk 2008 116 T. Fischer, M. Julsing, Onderzoekvaardigheden, Noordhoff Uitgevers, Groningen 2009

44

5. Ten vijfde, de statische analyse heeft als doel gehad om een juiste analyse te

maken van de verwachtingen. Het resultaat is dat de analyse op algemene economische, economische, cultuur- en praktiseeraspecten in dit onderzoek meer gewicht krijgt.

6. Tot slot, het onderzoekverslag.dit heeft als resultaat gebracht dat de relevante

factoren zo objectief mogelijk in kaart zijn gebracht door de geleerde theorieën, en technieken te integreren conform de regels van de Hogeschool.

6.4. Respondenten117 De omvang van de studie bij een kwalitatief onderzoek is beperkt. Het kwalitatief onderzoek richt zich op contexten en details (cultuuraspecten). Volgens Creswell, is een relatief kleine populatie voldoende voor dit onderzoek.118 In dit onderzoek hebben in totaal 15 van de 20 personen uitgenodigden voor het invullen van de enquête geparticipeerd en twee hebben het diepe interview gedaan. Als voorbeeld zijn de ingevulde enquêtes in de bijlage opgenomen. Ondanks meerdere mail en telefonische benadering willen de andere 5 niet deelnemen aan het interview en hebben de enquête zonder toelichting niet ingevuld. 6.5. Validiteit en betrouwbaarheid

Bron en citaat uit: www.2reflect.nl

‘Validiteit zegt iets over de inhoud: wordt er gemeten wat de bedoeling is. Wanneer u mensen op straat vraagt of ze wel eens stelen, is de kans groot dat de dieven onder hen dit zullen ontkennen. Op basis van een dergelijk onderzoek schat u het aantal dieven te laag in.Betrouwbaarheid heeft te maken met de stabiliteit van het 117 Zie voetnoot 114,115 & 116 118 Creswell 2013

45

onderzoeksresultaat. Wanneer het onderzoek zou worden herhaald, komen dan dezelfde resultaten naar voren? Bij het bovengenoemde voorbeeld kunnen de resultaten betrouwbaar zijn, omdat het percentage dieven dat liegt altijd ongeveer even groot is. ‘

Uit bovenstaande citaat van 2reflect.nl en Foke, kan geconcludeerd worden dat een betrouwbaar onderzoek niet valide hoeft te zijn en andersom. De combinatie van valide en betrouwbaar is de grootste uitdaging. 6.6. Concept gestuurde interview Alle respondenten (deelnemers) hebben via de e-mail een uitnodiging ontvangen waarin zij werden gevraagd te participeren in het onderzoek (zie bijlage). In deze e-mail werd kort uitgelegd waar het onderzoek op is gericht. Voor aanvang van het interview werd door de onderzoeker de scope van het onderzoek uitgelegd. In het concept gestuurde interview staat een kader centraal. Dit kader van de onderzoeker is bepalend voor het verkrijgen van de data van respondenten. Het verstuurde kader moet de respondenten interpreteren en de vragen invullen. Het is aan de onderzoeker te bepalen of de vragen voldoende zijn beantwoord om uitspraken te kunnen doen over de onderwerpen. Indien nodig kan de onderzoeker dieper ingaan op de onderwerpen als hij dit nodig acht.119 6.7. De analyse van data120 Het ordenen van de data centraal. De data zijn geordend naar thema’s van verschillende onderdelen, geselecteerd naar relevante factoren en geïntegreerd in een concept verslag (concept scriptie). Vervolgens wordt het concept verslag geëvalueerd door de ervaringdeskundige (scriptie begeleider) om te komen tot accurate, betrouwbare, valide en bruikbare informatie. Indien nodig worden aanpassingen en verfijning van het conceptverslag uitgevoerd door de onderzoeker. Een aanzienlijke deel van de data analyse uitkomsten, worden gepresenteerd in het hoofdstuk Resultaten waarna is een deel van de resultaten gebruikt voor het formuleren conclusie en aanbevelingen. De aanbevelingen zal informatie moeten bevatten die bruikbaar is voor andere onderzoeker die geïnteresseerd zijn om dergelijk onderzoek te doen, maar het meest belangrijke is dat de informatie bruikbaar is voor Nederlandse ondernemer die zaken willen doen in Indonesië.

119 Pawson en Tilley, 1997 120 Zie voetnoot 114,115 &116

46

7. ONDERZOEKRESULTATEN 7.1. Interviews uitkomsten Ik heb interviews gedaan met de lokale ondernemers en ervaring deskundige. Uit deze interviews is naar voren gekomen dat de ondernemers het lastig vinden om in Indonesië zaken te zoen. Vooral de vele regels van lagere instanties en vage procedures die niet altijd toegankelijk zijn, spelen een grote belemmerend rol voor het starten van een onderneming in Indonesië. Interview met directeur eigenaar, De heer Fajar Ramadjani van Bataviasoft.com De heer Ramadjani heeft mij verteld dat het verkrijgen van een vergunning in Indonesië voor de oprichting van de Nederlandse onderneming extreem veel tijd in beslag heeft genomen. Omdat hij beperkte tijd heeft in Indonesië, heeft hij voor het aanvragen van de Indonesische rechtsvorm, de PT een lokale bedrijfsconsultant ingeschakeld. Hij heeft besloten om alles via het bureau te laten doen omdat hij de Indonesische taal nog niet volledig spreekt. Alle formele brieven worden in het Indonesisch geschreven. Hij kreeg te maken met veel verschillende documenten en werd belast met veel administratieve kosten en leges. De administratie kosten zijn bij elke document apart betaald en niet altijd te begrijpen. Het tarief is niet altijd even duidelijk. De zaken regelen vanuit Nederlands zoals administratieve gebeuren vindt hij heel erg lastig, traag en bijna onmogelijk. De heer Ramadjani heeft het gevoel gehad dat hij steeds achter iedereen moest aanlopen om het juiste gedaan te krijgen. Ook het consultancybureau nam erg weinig initiatief. De administratieve rompslomp is frustrerend en tijdrovend. Dit is volgens de heer Ramadjani een echte belemmering. De andere belemmering die hij heeft ervaren is dat er weinig personen echt goed Engels spreken. Hij vindt dat als een consultancybureau een buitenlandse onderneming wil ondersteunden, deze ten minste goed Engels moet spreken. Het bureau heeft hem niet kunnen overtuigen. Interview met Latif Gau, managing directeur van Abyor Europe BV Abyor Europe BV is SAP partner. Het bedrijf is actief op het gebied van outsouring in de SAP toepassingen. De heer Gau heeft onlangs een opdracht gegeven aan de SAP partner in Indonesië voor zijn klant. Hij heeft uitgelegd wat de bedoeling was van de opdracht en dit voorzien van schriftelijke samenvatting. De partner in Indonesië heeft afgesproken dat de deadline wordt behaald. Dit is echter niet het geval geweest. Het probleem is veroorzaakt doordat de partner in Indonesië de opdracht niet altijd goed heeft begrepen waardoor constant een afstemming plaatsvond. De communicatie en het besef van Indonesische partner voor het effect voor de klant in Nederland, als de deadline niet wordt behaald funest kan worden, is niet altijd begrepen, ondanks de vele mails en uitleg.

47

7.2. Enquête uitkomsten Ik heb de enquête naar vijftien ervaringsdeskundige en drie ondernemers gestuurd. De enquête is te vinden in de bijlage. Echter, niet alle deelnemers hebben gereageerd ondanks de vele mails. De vragen zijn open vragen, vooral bedoeld om te achterhalen welke ervaringen en belemmeringen men tegen komt bij het starten van een onderneming in Indonesië. De vragenlijsten staat in de bijlage. Op basis van onderzoek op higherlevel.nl, Nederlandse site van particulieren die interesse hebben om zaken te doen in Indonesië, het interview met ervaringsdeskundigen en de enquête concludeer ik onderstaande belemmeringen bij het starten van een onderneming in Indonesië: 1. De deelnemers van de enquête geven aan dat zij moeite hebben met de

bureaucratie en dit een belemmerende factor vinden. Hiermee wordt bedoeld, de lange wachttijden bij een vergunning aanvragen, onduidelijke procedures, lagere instantie hebben vaak eigen regels.

2. De deelnemers vinden de manier van zaken doen van de Indonesiërs is niet altijd transparant.

4. De deelnemers vinden het belangrijk om een lokale partner te hebben. Het vinden van een goede partner blijft lastig en kost veel tijd en geduld

5. De meeste deelnemers kennen over het algemeen de cultuur van Indonesië, maar het blijft lastig om mee te gaan op het niveau van zaken doen zoals Indonesiërs dit doen.

6. Als een onderneming helemaal opgestart is vinden de deelnemers de communicatie lastig, deze is indirect en soms een beetje vaag.

48

8. CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN 8.1. Inleiding Het doel van deze onderzoekscriptie is in kaart te brengen waarom Indonesië aantrekkelijk is voor Nederlandse ondernemers, welke factoren meespelen bij het ondernemen in Indonesië, zoals de verschillen in cultuur, weten regelgeving, bureaucratie en advies of aanbevelingen voor Nederlandse ondernemers. In dit hoofdstuk geef ik eerst antwoord op de deelvragen, daarna volgt de conclusie en als laatste geef ik een aantal aanbevelingen. 8.2. Antwoord op deelvragen 1. Wat betekent het begrip internationalisering en waarom willen bedrijven internationaal opereren? Internationalisering is een proces waarbij bedrijven betrekkingen aangaan over de hele wereld. Ondernemingen gaan de grens over en ontplooien activiteiten in een ander land, om de doelstellingen van een onderneming te kunnen blijven realiseren. De reden waarom bedrijven internationaal opereren zijn: vergroten van het marktaandeel, uitbesteden van activiteiten, willen investeringen, internationale samenwerking en het doen van een onderzoek. 2. Waarom is Indonesië aantrekkelijk voor Nederlandse ondernemers? Indonesië is een land met een snel groeiende economie. Dit biedt veel kansen voor ondernemers. De bilaterale overeenkomsten tussen Indonesië en Nederland zorgen ervoor dat de relatie steeds beter word. Bij de handelsmissie zijn maar liefst 21 overeenkomsten ter waarde van miljoenen dollars ondertekend. Deze gunstige ontwikkelingen stimuleren de Nederlandse ondernemers om zaken te doen in Indonesië. De lage loonkosten maken het aantrekkelijk voor Nederlandse ondernemers om hun productiebedrijf te verplaatsen naar Indonesië. De markt is in veel sectoren in Indonesië nog steeds in ontwikkeling. De technologisch ontwikkelingen groeien sterk en dit biedt kansen voor Nederlandse ICT bedrijven om samen te werken met Indonesische bedrijven. De consumentenbesteding in Indonesië blijft groeien en dit kan voor Nederlandse ondernemingen in Indonesië veel kansen bieden. 3. Met welke belemmeringen moeten Nederlanders ondernemingen rekening houden? Als Nederlanders een onderneming willen starten in Indonesië ze dienen rekening te houden met de grote cultuur verschillen, de vaak onduidelijke wetgeving, veel lokale regels, infrastructuur die nog in ontwikkeling is, gebrekkige energievoorzieningen en armoede. De cultuur van Indonesië is anders dan de Nederlandse cultuur. Het

49

vinden van een goede Indonesische zakenpartner kan veel tijd kosten en de bureaucratie en vage procedures zorgen dikwijls voor veel vertragingen en frustraties. 4. Welke economische en technologische factoren zijn relevant voor Nederlandse ondernemers? De loonkosten in Indonesië zijn lager dan in Nederland. Indonesië beschikt over allerlei grondstoffen, de belastingtarieven zijn gunstig en er zijn tal van handelsovereenkomsten tussen Indonesië en Nederland die er voor zorgen dat ondernemen aantrekkelijker wordt in Indonesië. 8.3. Conclusie Globalisering biedt kansen voor Nederlandse ondernemingen wanneer een onderneming minder kansen heeft in de binnenlandse markt. Als Nederland als handelsland goed kan inspelen op de groeiende economie, zoals in China, India, Brazilië maar ook Indonesië, kan men de concurrentiepositie van Nederlandse ondernemingen verbeteren. De Nederlandse ondernemingen of ondernemers die zich willen focussen op de Indonesische consumenten dienen rekening te houden met de binnenlandse en buitenlandse invloeden. Zij moeten goed op de hoogte zijn van de economische ontwikkelingen in Indonesië, de cultuuraspecten en weten regelgeving. Indien men een onderzoek gaat doen om een onderneming te starten kan men gebruik maken van het vijfkrachten model van Porter. Uit bovenstaande analyse kan een uitspraak worden gedaan dat Indonesië een aantrekkelijk markt is voor het Nederlandse bedrijfsleven. Het feit dat de Indonesische economie zich stabiliseert en een teken van groei laat zien zijn belangrijke positieve ontwikkelingen. McKinsey heeft aangegeven dat de Indonesische middenklasse blijft groeien. Dat betekent dat de vraag naar consumentenproducten groot zal zijn. De bilaterale samenwerking tussen Nederland en Indonesië zorgt ervoor dat de handelsrelatie blijft ontwikkelen. Indonesië kan toegang geven aan Nederlandse ondernemers op de Aziatische markt. De Indonesische technologie ontwikkelt zich positief. Dit zal kunnen betekenen dat Nederlandse ICT hun diensten uitbesteden in Azië tegen lagere loonkosten. Er zijn natuurlijk ook wel belemmeringen, zoals het feit dat startende onderneming vaak niet weten welke regels van toepassing zijn in Indonesië en hoe zij een vergunning kunnen aanvragen. Het komt ook regelmatig voor dat er buiten de officiële wetgeving ook veel lokale regels zijn. Deze kunnen per gemeente behoorlijk verschillend zijn. Het is een hele uidaging om de vergunningen te regelen binnen een bepaald tijdsbestek en daarom is het van belang om een lokale zakenpartner te zoeken.

50

Op basis van het onderzoek op higherlevel.nl, de Nederlandse site van particulieren die interesse hebben om zaken te doen in Indonesië, het interview met ervaringsdeskundigen en enquête, komen onderstaande belemmeringen naar voren bij het starten van een onderneming in Indonesië: 1. De meesten vinden de bureaucratie een belemmerende factor. Hiermee wordt

bedoeld, lange wachttijden bij een vergunning aanvragen, onduidelijke procedures, de lagere instantie hebben vaak eigen regels.

2. De manier van zaken doen van de Indonesische zijn niet altijd transparant en effectief. Het is een gebrek aan lange termijn visie.

4. Het is belangrijk voor Nederlandse ondernemers om een lokale partner te hebben. Het vinden van een goede partner blijft lastig en het kost veel tijd.

5. Nederlandse ondernemers hebben moeite met de indirecte manier van communiceren en de onduidelijk afspraken die er gemaakt worden.

8.4. Aanbevelingen Zaken doen in Indonesië betekent een uitdaging. Een onderneming starten in Indonesië is niet makkelijk. Samenwerken met de Indonesische overheid kost veel tijd. Het is belangrijk dat men met een aantal zaken rekening houdt:

- Zorg dat men goed voorbereid is met alle informatie - Maakt een goede analyse over de markt en invloedfactoren die de onderneming

kunnen beïnvloeden. Het gebruik van business of marketingmodellen als handvat kan men helpen om dieper te gaan analyseren op een bepaald onderwerp. Bij de start moet men zorgen dat men op de hoogte is van de lokale situatie. Hoe meer men te weten komt over de lokale situatie, sleutelfiguren bij de lokale overheid, lokale ondernemers, gewoonte, hoe makkelijker het wordt om alles soepel te regelen.

- De procedures zijn soms vaag en de lokale ambtenaren kunnen interpretatie fouten maken door niet de juiste informatie geven. Het is verstandig om een lokale adviseur in te schakelen die goed op de hoogte is van de lokale wet en regelgeving.

- Indonesië wil graag exporteren. Import wordt soms tegengehouden, zeker wanneer het gaat om producten die ze ook in eigen land kunnen produceren. Dergelijke producten worden veelal belast met een heffing en vergen een papierwinkel.

- Indonesië is het grootste moslim land ter wereld. Vrijdagmiddag wordt beschouwd als een vrije dag, men moet dan dus geen afspraken maken.

- “Jam karet” (rubber/rekbare tijd) is een bekende term in Indonesië. Dat betekent dat afspraken niet altijd op tijd worden nagekomen. Wees niet ongeduldig en beschuldigend. Het verwijten kan de zakenrelatie verstoren.

51

- Informele benaderingen, voordat men zaken doen met Indonesische zijn doorslaggevend voor het succes van zaken doen zoals; uitnodigen voor lunch of diner, samen op de foto staan.

- Het gebruik van een aantal Indonesische woorden worden gewaardeerd en dat betekent interesse en respect voor het land.

- Bouw een netwerk op, ook in Nederland. Er zijn vele profit en non profit organisaties die zaken doen of binding hebben met Indonesië. Ga oriënteren bij Indonesische ambassade, pasar malam besar in Den Haag, Indonesië Diaspora NL.

- Neem de tijd om zaken goed uit te leggen en reken niet op veel eigen initiatief. “nee”zeggen in het openbaar gebeurt niet zo vaak. Vermijdt directe confrontatie van fouten. Leg het rustig uit want Indonesische voelt zich snel beledigd.

- Als men niet over zaken praat, praat dan over familie, over eten, over het land en niet over de politiek, religie of de negatieve van het land.

De informatie omtrent zaken doen in Indonesië is verspreid over verschillende overkoepelende overheidsorganisatie zoals: RVO, KVK, EVD, PUM etc. De praktische informatie rondom de feitelijke procedures bij het starten van een onderneming is beschikbaar. Zoals de ondernemingsvormen in Indonesië, PMA, de procedures om een PMA te verkrijgen, wat kost dat, hoe lang duurt dat en welke instantie of organisatie kunnen de startende ondernemers ondersteunen bij hulp. De vergunningen worden verleend door de overheidsinstelling. Dat betekent dat men langs de ambtenaren moet voor de aanvragen. Men moet daarbij zorgen dat men netjes is gekleed en beleefd blijft bij het aanvragen van informatie. Het is ook heel belangrijk dat men veel tijd moet investeren om de omgeving van die ambtenaar of sleutelfiguren te verkennen. Als men meer weet over met wie hij of zij zaken doen, wie is hun familie, is de kans dat men snel wordt geholpen heel groot. Met de Indonesië economie gaat het steeds beter. Maar er zijn nog veel belemmeringen in Indonesië. Om Indonesië nog meer aantrekkelijker te maken voor Nederlandse ondernemingen, moeten er nog wel wat verbeteringen komen: verbeteren: - Toegankelijkheid van de wet – en regelgeving verbeteren ten aanzien van

buitenlandse ondernemers die willen starten in Indonesië - Het versoepelen van de vergunningen voor buitenlandse ondernemers, zodat

dit meer investeerders aantrekt. - Er moet meer subsidie komen voor startende ondernemers in Indonesië zowel

voor buitenlanders als voor lokale ondernemers.

52

9. LITERATUURSLIJST EN BRONVERMELDINGEN A. van Agtmael: De nieuwe Multinationals,2007,Uitgeverij Businesscontact Amsterdam Artikel: A. Sophie – Robilliards, S. Robinson, publicatie 2005, The social impact of the WTO agreement in Indonesia. Artikel, 1969 Aktiekomitee Pro Gastarbeiders en Nelly Soetens, De nieuwe sociale kwestie Beleidsnotitie: Vormgeving van een bilaterale samenwerkingsrelatie met Indonesië voor de periode 2006-2010, Ministerie van buitenlandse zaken 2006.blz.3 http://www.export.nl/wiki-article/internationalisatie Bureau voor statestiek.Internationale handel; in- en uitvoer volgens SITC-indeling naar landen 30 april 2014

Challik, d; Bouma E; Werken met Indonesië, LM publisher, 2007

F. Van der Zee, Basiskennis economisch en bedrijfskundig onderzoek, Groningen 2006,

G. hofstede; G. J. Hofstede;Allemaal andersdenkenden: omgaan met cultuurverschillen". 2e druk, Business Contact 2005 http://academievoorwetgeving.nl/newsitem/kennisuitwisseling-met-indonesische-wetgevingsjuristen http://www.indoglobit.com, seminar 18 maart 2014, High Tech Campur Eindhoven http: www.kadin-indonesia.or.id http://www.kpk.go.id/id/, Indonesian Corruption Eradication Commision 2004 http://www.mkbservicedesk.nl/4092/opnieuw-wiel-uitvinden-liever-niet.html http://www.new.indonesia.nl www.mckinsey.com/http://www.un.org/en/ecosoc/about/mdg.shtml, MDG goals en human development report 2005, UNDP http://www.PUM.nl, “PUM Netherlands senior experts is een non-profit organisatie die bedrijven uit ontwikkelingslanden en opkomende markten adviseert die geen commerciële consultancy kunnen betalen. Wij doen dit door deze bedrijven, op hun

53

verzoek, te koppelen aan Nederlandse professionals die hun jarenlange ervaring onbetaald inzetten voor een betere wereld” http://www.rabobank.nl, http://www.elsevier.nl/Partners/Familiebedrijven/Familie-Fundament-Award/ http://www.rvo.nl/onderwerpen/internationaal-ondernemen/ondernemen-ontwikkelingslanden http://www.trouw.nl, President Soeharto’s verdienste, publicatie 23 juni 1995 http://www.vno-ncw.nl/ “VNO-NCW is de grootste ondernemingsorganisatie van Nederland. VNO-NCW is een lobby- organisatie die zich sterk maakt voor een goed ondernemings- en investeringsklimaat en de gemeenschappelijke belangen van het Nederlandse bedrijfsleven behartigt op zowel nationaal als internationaal niveau. VNO-NCW is gevestigd in de Malietoren in Den Haag en heeft daarnaast een bureau in Brussel. Er zijn vijf regionale werkgeversverenigingen aan VNO-NCW verbonden.” https://www.rabobank.nl/bedrijven/uw_onderneming/internationaal_ondernemen/internationalisering_door_familiebedrijven/ http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/betrekkingen-met-nederland/indonesie “Private Sector Investeringsprogramma (PSI), een programma van de Rijksoverheid om vernieuwende investeringsprojecten in opkomende markten financieel te ondersteunen; het Programma Uitzending Managers (PUM ), waarbij Nederlandse professionals bedrijven uit ontwikkelingslanden en opkomende markten adviseren die zelf geen consultancy kunnen betalen;het Ontwikkelingsrelevante Infrastructuurontwikkeling (ORIO);het Public Private Partnership Facility (PPP)”. (bron, website rijskoverheid.nl) http://www.tigermine.com/2013/05/20/boston-consulting-group-indonesian-middle-class-affluent-consumers/ http://www.investopedia.com/terms/m/multinationalcorporation.asp. http://www.nyenrode.nl/FacultyResearch/BMI/CE/Familiebedrijven http://www.wereldbank.com Interview: 18 maart 2014, High Tech Campus Eindhoven J. Brinkman, Beroep op onderzoek, Van doelgerichte onderzoeksopzet tot toepasbare conclusie, Wolters-Nordhoff, eerste druk 2008 J. Hessels defends her PhD Thesis International Entrepreneurship: value creation across national borders at Erasmus University Rotterdam. 13 November 2008

54

Kamerstuk, Kamerbrief inzake actuele situatie in Indonesië, stand bilaterale betrekkingen inclusief de ontwikkelingsrelatie en de wederopbouwhulp aan Atjeh,Kamerstuk | 31-08-2007,TK 2003-2004, 26049, nr 44 Kamerstukken, Vergaderjaar 2003-2004 TK 26049 nr. 42, hervorming en samenwerking L. de Caluwe, H.Vermaak; Leren Veranderen,2006: Netwerkorganisatie, publiekprivate samenwerking, industriele ecologie,chapter 7,8 pagina 266 P. Klas Jagersma, H. Ebbers, Internationale bedrijfskunde, Van exporteren naar globaliseren, hoofdstuk: 2 en 3. NRC archief, 17-08-2005, artikel minister B. Bot R.de Wit, R. Meyer, Strategy Synthesis, International Context, Chapter 10. R.de Wit, R.Meyer, Strategy Synthesis, Resolving strategy paradoxs to create competitive advantage, introductie, chapter 10 “international context”. R.H. Floren, Groeien familiebedrijven: balanceren tussen bedrijf, familie en emotie R. Jethu – Ramsoedh, M. Hendricks, International ondernemen, pagina 14. R. Wijnen, N. Pouwels-Urlings, Internationaliseringsmonitor 2012 Van Galen. J.J.:Afscheid van de koloniën: het Nederlandse dekolonisatiebeleid 1942-2012, Uitgeverij Atlas Contact, 2013 W. Hulleman, A. J. Marijs, internationale economische ontwikkelingen en bedrijfsomgeving, Wolter Noordhoff, pagina 15. T. Fischer, M. Julsing, Onderzoekvaardigheden, Noordhoff Uitgevers, Groningen 2009 www.bni.co.id www.hermanjansen.nl 10. BIJLAGE a. Enquete b. Higherlevel.nl c. Seminar

55

Bijlage a. Ter illustratie, een aantal van de reacties. Persoonlijke informatie Naam: Carl Wolff Wat is uw functie: Directeur In welke sector bent u actief: Organisatie advies / ICT Vraag 1. Wanneer heeft u een bedrijf opgericht in Indonesië en waar? 2011, Jakarta Vraag 2. Heeft u uw bedrijf alleen opgericht of in samenwerking met een Indonesische partner? Samen met een Indonesische partner Vraag 3. Heeft u problemen of belemmeringen ondervonden bij de start van de onderneming, of nog steeds? Neen, wel een bureaucratisch proces, duurt lang en gaat over veel schijven. Vraag 4. Zo ja, welke problemen/belemmeringen Bureaucratie a. Onduidelijke wet en regelgeving Vertaling ervan is vaak niet altijd goed b. Cultuurproblemen Neen

56

c. Overige Neen Vraag 5. Welke instrumenten en informatie heeft u benut om als ondernemer te starten in Indonesië? (Bijv. . www.internationaalondernemen.nl, www.newindonesia.nl) INA, lokale notaris, al bestaande contacten Vraag 6. Welke informatie is volgens u cruciaal om succesvol te ondernemen in Indonesië? Marktinformatie Vraag 7. Welke succesfactoren zijn volgens u van belang om een goedlopend bedrijf in Indonesië te kunnen garanderen? Kennen van de Cultuur, beheersen van Networking en geduld Vraag 8. Indien u van plan bent om een bedrijf op te richten in Indonesië, welke informatie vereist u te beschikken? Overige opmerkingen: Neen

57

Persoonlijke informatie Naam: Peter Heintz Wat is uw functie: Voorzitter Stichting, emeritus hoogleraar. In welke sector bent u actief: Geneeskunde Vraag 1. Wanneer heeft u een bedrijf opgericht in Indonesië en waar? 2012, Jakarta Vraag 2. Heeft u uw bedrijf alleen opgericht of in samenwerking met een Indonesische partner? In samenwerking met Indonesische partners Vraag 3. Heeft u problemen of belemmeringen ondervonden bij de start van de onderneming, of nog steeds? Nee, niet met de oprichting Vraag 4. Zo ja, welke problemen/belemmeringen Wel met de werving van fondsen a. Onduidelijke wet en regelgeving Zeker en soms de uitleg door lokale is niet altijd duidelijk

58

b. Cultuurproblemen Kwaliteit besef c. Overige weinig tot geen bereidheid bij bedrijven en personen om te doneren. Vraag 5. Welke instrumenten en informatie heeft u benut om als ondernemer te starten in Indonesië?(Bijv . www.internationaalondernemen.nl, www.newindonesia.nl) geen Vraag 6. Welke informatie is volgens u cruciaal om succesvol te ondernemen in Indonesie? Goede info over fondsenwerving of professionele assistentie daarbij Vraag 7. Welke succesfactoren zijn volgens u van belang om een goedlopend bedrijf in Indonesië te kunnen garanderen? nvt Vraag 8. Indien u van plan bent om een bedrijf op te richten in Indonesië, welke informatie vereist u te beschikken? nvt Overige opmerkingen: Persoonlijke informatie Naam: Andreas Tan Wat is uw functie: Sociale ondernemer In welke sector bent u actief: Milieu, zorg, onderwijs

59

Vraag 1. Wanneer heeft u een bedrijf opgericht in Indonesië en waar? Geen plannen om bedrijf op te richten. Wil organisaties helpen met kennis en ervaring. Vraag 2. Heeft u uw bedrijf alleen opgericht of in samenwerking met een Indonesische partner? Geen bedrijf opgericht maar ik heb diverse contacten met organisaties in de academische instellingen, zorg instellingen, NGOs and bedrijven. Vraag 3. Heeft u problemen of belemmeringen ondervonden bij de start van de onderneming, of nog steeds? Ja. Starten van samenwerkingsproject gaat vrij moeizaam ondanks de goede intenties van beide partijen in het begin fase. Vraag 4. Zo ja, welke problemen/belemmeringen Moeilijk om nieuw en follow-up afspraken en commitments te maken. Zeker met de grote instellingen zoals overheid, universiteiten etc. a. Onduidelijke wet en regelgeving Ja. Formele en informele contacten en relaties spelen ook belangrijke rol in het succes. b. Cultuurproblemen Ja en Nee. Onze Indonesische achtergrond (roots) helpt. Onze westerse werk cultuur botst soms met de Indonesische werk cultuur ta.v. afspraken, commitments etc. c. Overige Voor ons onduidelijke en minder transparante besluit vorming bij overheid en grote instellingen.

60

Vraag 5. Welke instrumenten en informatie heeft u benut om als ondernemer te starten in Indonesië?(Bijv . www.internationaalondernemen.nl, www.newindonesia.nl) Nvt Vraag 6. Welke informatie is volgens u cruciaal om succesvol te ondernemen in Indonesie? Lokale informatie. Dit kun je verkrijgen door fysiek daar aanwezig te zijn of een lokale partner te hebben die je volledig ondersteunt. Vraag 7. Welke succesfactoren zijn volgens u van belang om een goedlopend bedrijf in Indonesië te kunnen garanderen? Zeer goede kennis van de lokale situatie (wetgeving, markt, financieel, logistiek), juiste zaken partners en goede contacten met lokale overheden. Vraag 8. Indien u van plan bent om een bedrijf op te richten in Indonesië, welke informatie vereist u te beschikken? Informatie die je daar ter plekke moet inwinnen met behulp van lokale partners. Overige opmerkingen: Veel succes! Persoonlijke informatie Naam: Wati Chaeron Wat is uw functie: Consultant

61

In welke sector bent u actief: Dienstverlening Vraag 1. Wanneer heeft u een bedrijf opgericht in Indonesië en waar? December 2012 in Sanur, Bali Vraag 2. Heeft u uw bedrijf alleen opgericht of in samenwerking met een Indonesische partner? Met 2 andere personen die Indonesisch zijn Vraag 3. Heeft u problemen of belemmeringen ondervonden bij de start van de onderneming, of nog steeds? Cultuur verschillen en bureaucratie Vraag 4. Zo ja, welke problemen/belemmeringen Zie boven a. Onduidelijke wet en regelgeving b. Cultuurproblemen c. Overige

62

Vraag 5. Welke instrumenten en informatie heeft u benut om als ondernemer te starten in Indonesië?(Bijv . www.internationaalondernemen.nl, www.newindonesia.nl) Lokale instituut, mijn zakenpartner woonde toen tertijde al in Bali Vraag 6. Welke informatie is volgens u cruciaal om succesvol te ondernemen in Indonesie? Mijn zakenpartner zou het beter weten Vraag 7. Welke succesfactoren zijn volgens u van belang om een goedlopend bedrijf in Indonesië te kunnen garanderen? Kapitaal, kennis, lokale vrienden Vraag 8. Indien u van plan bent om een bedrijf op te richten in Indonesië, welke informatie vereist u te beschikken? Een overkoepelende informatie plaats waar alle instituten (lokale) erbij betrokken zijn. Overige opmerkingen: Succes Wayan!! interview:

63

Vraag 1. Uw professie? ICT Vraag 2. Sector waar uw actief in bent? ICT Vraag 3. Heb u ooit bedrijf gestart in Indonesië? Nee Vraag 4. Zo ja hoe hebt u het bedrijf opgericht? Doet u dat alleen of met behulp van? Nvt Vraag 5. Welke problemen of belemmeringen hebt u ondervonden bij de exploitatie? Nvt Vraag 6. Bij de oprichting hebt u gebruikt van instrumentarium of informatie in Nederland zoals: kvk, abnamro.nl of dergelijke? Nvt, Handelsbevordering, rvo.nl, ina-co.id, internationaalondernemen.nl Vraag 7. Wat mist u in bij het inwinnen van die informatie om bedrijf te starten in Indonesië? Aanvraag vergunningen / vereiste licenties m.b.t. branche Vraag 8. Vindt u cultuurverschillen tussen Nederland en Indonesië een probleem? Nee niet echt Vraag 9. Welke specifieke verschillen zijn er? Ja zeggen en Nee bedoelen. Mentaliteit direct – indirect. Vraag 10. Ben u op de hoogte van Indonesische Wet- en regelgeving? Nee Vraag 11. Welke succes factoren zijn van belang om een succes bij starten van een nieuwe bedrijf in Nederland? Markt, product en promotie. Vraag 12. Indien uw nog niet eerder een bedrijf hebt opgestart in Indonesië welke informatie hebt u nodig ten aanzien van het starten van nieuwe bedrijf in Indonesië? Eventuele partners / weten wie je concurrenten zijn / locatie waar te vestigen / gekwalificeerd personeel / juridische zaken / financiële zaken Vraag 13. Ben u op de hoogte van de economische ontwikkelingen in Indonesië? Heb u daar behoefte aan? Wees specifiek. Ja en Nee. Zeker behoefte aan economische ontwikkelingen in Indonesië / regio afhankelijk Infrastructuur afhankelijk, klant – , besteding – Vraag 14. Ben u op de hoogte van de politieke situatie in Indonesië? Heb daar behoefte aan? Wees specifiek.

64

Niet echt, zeker belangrijk behoefte. Weten welke richting de politiek opgaat. Wat zijn de belangrijkste prioriteiten (geaccordeerd door de regering) om de economie op een hoger niveau te verwezenlijken. Vraag 15. Indien u van plan bent een bedrijf te starten in Indonesië wilt u dat alleen doen of wilt u dat met Indonesische partner doet? Zo ja wat is de reden? Indonesische partner, reden: kent de markt en cultuur beter. Overige opmerkingen: Neen Persoonlijke informatie Naam: Fajar Ramadhany Wat is uw functie: Founder & Directeur Bataviasoft In welke sector bent u actief: IT dienstverlening. Vraag 1. Wanneer heeft u een bedrijf opgericht in Indonesië en waar? 2006 in Jakarta Vraag 2. Heeft u uw bedrijf alleen opgericht of in samenwerking met een Indonesische partner? Ja, vanwege mijn NL nationaliteit heb ik mijn oom gevraagd om het bedrijf op zijn naam te zetten. Dit versnelt en vergemakkelijk de processen om een BV in Indonesie op te richten. Vraag 3. Heeft u problemen of belemmeringen ondervonden bij de start van de onderneming, of nog steeds? Problemen heb je altijd in de ondernemerschap. Ik zie het als uitdagingen. Grootste uitdaging was en blijft de cultuurverschillen. Cultuur van de mensen maar ook de cultuur van zakendoen. Vraag 4. Zo ja, welke problemen/belemmeringen Voornaamste belemmeringen: - Kwaliteitsbesef: We kennen in Nederland een hoge kwaliteitsbesef ten opzichte van vele landen in de wereld. Het is een uitdaging om de werknemers in Indonesie op dit niveau te brengen. Niet zo zeer omdat ze niet over de juiste kennis beschikken, maar meer de beleving van kwaliteit.

65

Kwaliteit in alle aspecten: van opgeleverd werk tot en met communicatie - Tijdsaspect: 5-6 uur tijdverschil kan voor vertragingen zorgen in het proces. a. Onduidelijke wet en regelgeving Ik zie dit niet als een probleem. Zowel in Nederland als in Indonesie izjn de wetten en regelgeving duidelijk. Alleen in Indonesie verschilt weleens in de uitvoering. b. Cultuurproblemen "Ja" kan meerdere betekenissen hebben. Als je gewend bent om in Nederland te wonen en te werken. Moet je je vragen heel duidelijk formuleren. Daarnaast moet je zelf ook het gevoel hebben dat je weet dat je gesprekspartner alles begrepen heeft. Doorvragen of controlevragen kunnen je hierbij helpen. c. Overige Beleving: het is lastig om de beleving in Nederland over te brengen aan de mensen in Indonesie die niet eerder in Nederland hebben gewoond. Zeker in creatieve trajecten is dit lastig over te brengen. Als we projecten willen laten landen in Indonesie voor de Nederlandse markt moeten we zeker tijd maken om deze beleving over te brengen. Dit geldt in zekere mate ook voor andere (niet-westerse) landen. Bijlage b. Ondernemersforum HIGHERLEVEL.NL

66

Welkom op het grootste ondernemersforum van Nederland!

bedrijf starten in Indonesie

Higherlevel.nl Internationaal ondernemen

Internationaal ondernemen bedrijf starten in Indonesie

Pagina's: [1] 2 Share on linkedinShare on twitterShare on googleShare on facebookMore Sharing Services

Auteur Onderwerp: bedrijf starten in Indonesie (gelezen 14483 keer)

EJV Newbee

Karma: -1

Offline Berichten: 2

bedrijf starten in Indonesie « Gepost op: 31 oktober 2006, 14:08 »

Ik had de volgende vraag. Graag zou ik een bedrijfstarten voor het vervaardigen van Nederlands bouwkundig productie tekenwerk in Indonesie. In mijn geval zou het gaan om dit samen te doen met een nederlands architectenburo. De vraag voor mij echter is: hoe pak ik dit aan? Welke rechtsvormen zijn er mogelijk? Welke vergunningen zijn er nodig? Met andere woorden hoe kom ik aan de juiste man die mij kan adviseren in dit soort zaken? Groet, Jan

ExTax?

Offline Berichten:

« Laatste verandering: 22 november 2006, 10:54 door TechNico »

Re:bedrijf starten in Indonesie « Antwoord #1 Gepost op: 31 oktober 2006, 14:21 »

Kijk hier eens... Doing Business In Indonesia 2006 pdf Google eens op 'doing business' en 'indonesia', dan vind je nog veel meer... Als tegenprestatie voor deze tips zou ik het op prijs stellen als je de resultaten van je onderzoek hier op HL publiceert.

67

EDIT link aangepast

Nils de Witte Seed Capital Specialist Retired Mod Veteraan

Karma: 313


Re:bedrijf starten in Indonesie « Antwoord #2 Gepost op: 31 oktober 2006, 14:38 »

Probeer ook EVD, Ambassades en Ned-Ind Kamer van koophandel. In Jakarta is een nederlandse businessclub actief. Dat zijn de beste contacten. Overigens leuk idee om zo'n bedrijf daar te beginnen. Heb jaren in Indonesië gewoont en gewerkt. Ze hebben prima tekenaars/engineers daar. zie http://www.expat.or.id/business/associations.html

Heeft mijn antwoord je goed geholpen? Dan is een reusje nooit weg. Iedere vrijdag in Utrecht, gratis uurtje "sparren" met ervaren ondernemers en investeerders. www.innosquad.nl contact: www.dewitte.org | Innovation + Business + Finance

RAXS Newbee

Karma: 0


Re:bedrijf starten in Indonesie « Antwoord #3 Gepost op: 1 november 2006, 16:06 »

Hallo Jan, Voor zover ik weet moet bij het oprichten van een bedrijf in Indonesie, een meerderheidsaandeel gedurende de eerste 3(?) jaar in handen van Indonesische aandeelhouders zijn. Daarna is dit 5%. Ik heb een relatie die daar een bedrijf begonnen is in de personeelsbranche en op deze manier gestart is. Kijk hier goed mee uit en zorg dat je met betrouwbare mensen in zee gaat anders kan dit behoorlijk wat 'rompslomp' veroorzaken. Daarnaast zul je als buitenlandse (kleine) onderneming rekening moeten houden met allerlei 'kosten' van al dan niet officiele instanties en raad ik je aan juridisch en belastingtechnisch zeer goed vertegenwoordigd te zijn.

68

Waarschijnlijk weet je dit al, maar de juiste relaties op de juiste plaatsen is een absolute noodzaak wil je daar 'veilig' en betrouwbaar zaken kunnen doen. Zelf ben ik plannen uit aan het werken om een bedrijf op te zetten of een samenwerking aan te gaan, in de ICT branche. Als je van gedachten wilt wisselen, laat het maar weten. Lijkt me zowiezo interessant. Groeten, Eduard Groeten, Eduard

Verwijderd account Gast

Re:bedrijf starten in Indonesie « Antwoord #4 Gepost op: 22 november 2006, 10:34 »

Wij zijn momenteel ook bezig om een bedrijf in Indonesië op te starten. Als buitenlander kun je daar ook een zgn. BV oprichten, het oprichten duurt zo'n 3 maanden. Voorwaarde is wel dat er een vestigings-of postadres in Indonesië is. In principe kan onroerend goed alleen in het bezit zijn van een Indonesiër, maar wanneer je de "BV" opricht mag deze ook het bezit hebben. De "BV" moet minimaal 2 aandeelhouders hebben. Succes

Elmer Super Senior

Karma: 10


Re:bedrijf starten in Indonesie « Antwoord #5 Gepost op: 3 december 2006, 14:40 »

Ik wil in de toekomst iets gaan doen met Indonesise Batik-kunst. Echter heb ik al wel gemerkt dat de mentaliteit in Indonesie compleet anders is. Er wordt veel beloofd maar er wordt weinig nagekomen. Toch lijkt mij dit een enorme uitdaging!

69

Ondernemen, mijn passie!!

Rien Gluvers Veteraan

Karma: 26


Re:bedrijf starten in Indonesie « Antwoord #6 Gepost op: 4 december 2006, 11:23 »

Ben zelf al enkele jaren bezig met zakendoen in Indonesië. Om in dit land voet aan de grond te krijgen is niet makkelijk. Je hebt niet alleen te maken met een moeilijke wetgeving voor oprichting van je bedrijf maar ook nog eens met visa e.d. Het makkelijkst gaat het als volgt, (als je het zelf wilt doen). Via BKPM in Amsterdam vraag je toestemming voor het vestigen van een PMA (is een buitenlandse investeringsmaatschappij). Telefoon 020 5711835 mr. Zainal Suralag - Assistant Investment promoter. Hiervoor heb je ten minste twee aandeelhouders nodig maar dit hoeven geen Indonesische aandeelhouders te zijn. Starkapitaal tenminste 100.000 usdollars, toegestane branche, adres in Indonesië etc. Zie ook http://www.bkpm.go.id/en/law.php?mode=baca&catinfo_id=1 Na toestemming tot oprichting kan je een PT vestigen. Dit gaat via notaris. Regel je alles zelf dan kost het je zo'n 2000 euro. Maar wellicht dat je beter kan ook kiezen voor begeleiding door gespecialiseerde bedrijven. Een tweetal goed bekend staande zijn: PT. BALI IDE Business & Visa Consultancy http://www.bali-expat-business.com/indonesia-visa.php?p=15 en PT. Okusi Jaya. http://www.okusi.net/ Als je verder vragen heb zal ik proberen om ze zo duidelijk mogelijk te beantwoorden. je mag mij ook mailen of bellen.

70

Specialist op het gebied van "advertising by products", vinder van het juiste geschenk voor uw doel.

nol Newbee

Karma: 0


Re:bedrijf starten in Indonesie « Antwoord #7 Gepost op: 4 januari 2008, 15:02 »

ik heb 3 jaar in indo gewoond en gewerkt ( 7 jaar terug ) en ben momenteel bezig om een PT op te richten in Bali, ik zou graag met mensen in contact willen komen die zich hier ook mee bezig houden om ideeen te wisselen met vriendelijke groet, nol

EJV Newbee

Karma: -1



Woon nu inmiddels 9 maanden in Indonesie. Ben nog erg aan het zoeken hoe het bedrijf te starten. Mijn eerste taak is toch de taal een beetje onder de knie te krijgen. Ben er echter al wel achter dat je een PT kan starten. Het nadeel hiervan (als mijn info correct is) is dat je dus een betrouwbare Indonesier moet zien te vinden op wiens naam je het bedrijf kan zetten. Verder moet er dan 50.000 USD worden geinvesteerd al hoeft dit maar voor een aantal dagen op het rekeningnummer van het bedrijf te staan. Daarna kan het er weer worden afgehaald het gaat er meer om dat het in je boekhouding vermeld staat. Als er nog mensen zijn die advies hebben dan hoor ik het graag. groet, Jan

ROVéNed Administratie en Advies ROVé


71

Veteraan

Karma: 18


Jan, het kost inderdaad moeite om alle formaliteiten te regelen voor het oprichten van een PT (besloten vennootschap). Net zoals in veel andere (tropische) landen kost de samenwerking met een partner aldaar soms nog meer moeite. Het is daarom belangrijk om van te voren de zaken en afspraken aldaar goed te regelen. De PT kan trouwens ook op naam van een "buitenlander", dus geen indonesiër staan. Sinds kort hebben wij een consultancy onderneming in Jakarta geopend, www.indoned.com. Kijk ofdat je daar meer info vandaan kunt halen. Groetjes, Rob

ROVé Administratie en Advies voor verantwoord boekhouden, bezoek eens www.rovened.nl. Wordt Nederland te klein voor ondernemers, kijk eens op www.indoned.com

Pim de Bruijn Expert Member Junior

Karma: 1



Jan je bent nu als ik het goed zie misschien al wel 2 jaar bezig met nadenken. Ga je het nog doen? Hulp kun je vinden bij ter plaatse reeds actieve nederlandse ondernemers. Vraag maar eens aan de ambassade of de EVD. Goed dat je wikt en weegt, maar je zult toch moeten gaan beslissen, doen of kappen. Succes.

Pim de Bruijn meervoudig ondernemer Gedreven om anderen te helpen en daardoor risico's verminderen.

Josef Newbee

72

Karma: 0



Best Jan Ik woon in Indonesia al 10 jaar voor dat je begint studeer het de boel inelkaar zit. Soms is de wet hier onduidelijk of ze veranderen elke jaar zoals de visa's, en als je informatie vraag de Nederlandse Ambassade kan ook niet veel helpen. Wat je nodig heb is personen die je kunt vertrouwen. Ik raad je aan om eerst te wonen hier in indonesie en snap je ook veel beter de mensen en omgeving en wat ik ken uit mijn ervaringen je moet de mensen volgen anders krijg je niet wat je wilt.... Groetjes en veel succes Josef in jakarta.

Nils de Witte Seed Capital Specialist Retired Mod Veteraan

Karma: 313



Ik heb ook heel wat jaren geleefd in Jakarta. Heel bijzonder. Ik ben erg gesteld op Indonesië en de mensen daar. Het is een bijzonder land. Het is ook wel een moeilijk land. Geschreven wetten en regels worden als minder belangrijk ervaren. Afspraken zijn oprekbaar. Indonesiërs zelf gaan er prat op dat niemend ze begrijpt. Als je er lang genoeg woont kom je erachter dat ze elkaar niet eens begrijpen. Ik het NRC van afgelopen zaterdag staat een heel leuk stuk van Ben Knapen, die daar jaren correspondent is geweest. Zaken doen in Indonesië is heel moeilijk als je niet weet hoe het werkt. Ga er eerst wonen of zorg dat je een betrouwbare partner (gids) hebt in dat land.

Heeft mijn antwoord je goed geholpen? Dan is een reusje nooit weg. Iedere vrijdag in Utrecht, gratis uurtje "sparren" met ervaren ondernemers en investeerders. www.innosquad.nl

73

contact: www.dewitte.org | Innovation + Business + Finance

Verwijderd account Gast

Re:bedrijf starten in Indonesie « Antwoord #13 Gepost op: 12 maart 2008, 16:07 »

Hallo Nils, Indonesie is een prachtig land, je kan je dood ergeren aan de mentaliteit, maar je kan ook het mooie ervan inzien. Ik ben net weer terug, en heb altijd weer heimwee. Nu zou ik er graag wat willen beginnen, maar ben geen Drs. of ingenieur, wat het allemaal makelijker zou maken. Misschien dat je iemand weet die iets goeds wil beginnenof iemand die al een bedrijf heeft en waar ik mij eventueel als medepartner in kan kopen. Ik wil er graag nu voor langere tijd verblijven. weet je iets, ik houd mij warm aanbevolen vr. gr. Rones (Edit: gegevens weggehaald i.v.m. zichtbaarheid via Google)

Yannick Veys Moderator

Karma: 89


Re:bedrijf starten in Indonesie « Antwoord #14 Gepost op: 12 maart 2008, 16:55 »

Quote : lakibelanda op 12 maart 2008, 16:07 Hallo Nils, Indonesie is een prachtig land, je kan je dood ergeren aan de mentaliteit, maar je kan ook het mooie ervan inzien. Ik ben net weer terug, en heb altijd weer heimwee. Nu zou ik er graag wat willen beginnen, maar ben geen Drs. of ingenieur, wat het allemaal makelijker zou maken. Misschien dat je iemand weet die iets goeds wil beginnenof iemand die al een bedrijf heeft en waar ik mij eventueel als medepartner in kan kopen. Ik wil er graag nu voor langere tijd verblijven.

74

weet je iets, ik houd mij warm aanbevolen vr. gr. Rones Zijnstra Wat zou een titel (Drs. of Ing.) makkelijker moeten maken in Indonesië? Of is dat mijn naïeviteit? Offtopic: Ik zou je contact gegevens hier weghalen je weet nooit wie er mee kijkt. Ik denk dat je het toch meer naar jezelf toe moet trekken. Jij wil daarheen en iets opstarten. Doe dat dan ook! Waarom heb je iemand nodig? Puur voor de euro's ? Schrijf een gedegen businessplan en probeer die euro's los te peuteren! Voor de kennis: begin niet aan een toko waar je geen kennis van zaken in kunt brengen denk ik dan... Wat heb je er dan te zoeken? Als je iets echt wil, doe het dan gewoon lekker zelf. Wie weet kom je onderweg wel iemand tegen die jouw perfecte partner is. Maar om van te voren iemand te vinden en daar wat op te zetten? Ik zou lekker beginnen, je komt vanzelf wel iemand tegen. Wie weet een klant die later een partner kan worden.

« Laatste verandering: 12 maart 2008, 16:56 door Sp00n »

@yannick_veys Ik tweet over online marketing, conversie optimalisatie, persuasive design en leuke artikelen.

75

Bijlage c. Indonesia ICT Day, March 18th 2014 Conference Center The Strip High Tech Campus Eindhoven The Netherlands PRESS RELEASE - - - Emerging Indonesian ICT players building partnerships in Europe As Indonesia has transformed into one of the most vibrant democracies in Asia. Along with its’ sustained positive economy growth over the last 6 years, various Indonesia’s economic sectors seemed out to be able deliver its potentials to the global market. Special attention could be drawn from Indonesia’s ICT industry which shows market capitalization of about 7 billion USD for 2013 and a consistent average growth of 12% in hardware, 16% in software and 11% in IT services. With this emerging domain, the Indonesian ICT actors unite and seek partnerships throughout Europe and are ready to play in global market. The 2014 edition of CeBIT (Hannover March 10-14) around 20 Indonesian companies (such as Abyor, Masvent, Solusi247, Bataviasoft, Gamatechno, IntegrAsia, Sangkuriang, Walden Global Services, etc.) will introduce their products and services. As one of several roadshows the cluster of these Indonesian ICT companies will also visit High Tech Campus Eindhoven on March 18. IT disciplines The Indonesian ICT industry is rapidly evolving, gaining knowledge and expertise. The computer game industry in Indonesia is good example. In 2012 there where over 400 game developers in Indonesia producing and publishing more than 1.000 games each year. The market capitalization in this industry may be with US$110 million relatively small, however it is growing dynamically. With an innovative spirit and flexible attitude, the Indonesian ICT industry is an interesting partner for the mature and stable European counterpart. Indonesian companies deliver high-end products in the fields of IT Consulting, Game Development, Cloud Services, Big Data, Mobility and Software Development. Mr. Latif Gau, director of ABYOR (SAP Gold Partner): “We want to present our capability, credibility and quality to interested parties in Europe. I believe the synergy between Indonesian and European ICT companies will offer both sides great business opportunities.” Mrs. Retno Marsudi, Ambassador of the Republic of Indonesia to the Kingdom of the Netherlands: “It is my pleasure to confirm that the shape Indonesia - Netherland bilateral relation now is excellent. With this background, I fully support the initiative taken by ICT industries of Indonesia to build positive partnership with the Dutch side. I also welcome any further ICT business collaboration to be made in the future. This concrete economic deliverables will be beneficial for both countries.” Abyor Europe BV, High Tech Campus 9, 5656 AE Eindhoven The Netherlands | {P.O. Box 775, 5600 AT Eindhoven The Netherlands} KvK registration nr: 58053441 | VAT nr: NL852852113B01 | ABN AMRO Bank, IBAN nr: NL69ABNA0504785281 BIC (SWIFT): ABNANL2A | Phone: +31 40 851 7595 | Fax: +31 40 851 4609 | E-mail: [email protected] | www.abyor.com | Welcome

76

Potential business partners are welcome to join ICT Indonesia Day 2014 at High Tech Campus Eindhoven on March 18. The program centers around getting to know each other, building relationships and extending networks. Further information on the event can be found on: http://www.hightechcampus.com/indonesiaictday Agenda European Roadshow ICT Indonesia 2014 - Hannover, CeBIT Expo Hall 6 stand F50, G49, March 10-14 - Hannover, CeBIT Intl Business Area Hall 6, Indonesia ICT Seminar, March 13, 10:00 – 12:00 - Brussels, De Warande Business Club, Matchmaking, March 17 - Eindhoven, High Tech Campus, One day Seminar, March 18 About Indonesia’s economy The Indonesian economy successfully navigated through the global financial crisis of 2008 onwards. It saw just a minuscule decline in growth momentum, and already celebrates a new consumer boom: economic growth clipped over 6%. Indonesia belongs to G20 major economies, has a GDP of USD 2 trillion and a stable political situation. Foreign investors are scrambling to get into this market with a population of 250 million. McKinsey Global Institute Report, Sept 2012, said: “Indonesia is on course to become the seventh-largest economy in the world in 2030 from the 16th largest today”. - - - Note for editors Contact details: Latif Gau High Tech Campus 9, 5656 AE Eindhoven The Netherlands Telp: +31 40 851 7595 Mob: +31 6 84 79 44 24 Email: [email protected] This event made possible by:

Date post:	07-Feb-2023
Category:	Documents
Upload:	independent
View:	0 times
Download:	0 times

Welke factoren zijn relevant voor Nederlandse ondernemingen bij het zaken doen in Indonesië

Documents