8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
1/74
TC
YILDIZ TEKNK NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS
KTSAT ANA BLM DALI
KTSAT YKSEK LSANS PROGRAMI
YKSEK LSANS TEZ
KARL POLANYI VE
JOSEPH A. SCHUMPETERDE
KAPTALST SSTEM VE SRDRLEMEZL
AYDIN KABAK
04710021
TEZ DANIMANIPROF. DR. TURAN YAY
STANBUL2007
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
2/74
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
3/74
iii
Z
KARL POLANYI VE JOSEPH A. SCHUMPETERDEKAPTALST SSTEM VE SRDRLEMEZL
Aydn KABAKTemmuz, 2007
ktisadi bir sistem olarak kapitalizmin, gnmzde neredeyse tm dnya genelineegemen olduunu grmekteyiz. Ortaya kard eitli aksaklklara karn, kapitalist
sistem tartlmaz ve vazgeilmez bir sistem olarak sunulmaktadr. Bu tarz birdeerlendirmede, pek tabii, 1980'den sonra yaanan dnmlerin ve neo-liberaliktisat politikalarnn etkileri yadsnamaz. Bu almada, kapitalizmin geleceineilikin eletirel bir perspektif sunan, iki byk sosyal bilimcinin, Karl Polanyi veJoseph A. Schumpeterin,Byk DnmveKapitalizm,Sosyalizm ve Demokrasiadl kitaplarn temel referans alarak, kapitalist sistemin srdrlemezliine ilikindnceleri karlkl olarak incelenecektir. Bu balamda ncelikle, Polanyi veSchumpeterin grlerini genel olarak ele alarak, kapitalist sistemi srdrlemezliegtren nedenler zerinde durduktan sonra bu iki sosyal bilimcinin dnceleriningnmzde neden hala tartldklar ortaya koyulmaya allacaktr. Sonu olarakalma, her ne kadar Polanyi ve Schumpeterin kapitalist sistemde ngrdkleridnmler gnmzde tam olarak gereklememi olsa da; yaanan yenigelimelerle beraber, kapitalist sistemin neden olduu baz problemlerisorunsallatrrken, kapitalist sistemin yeniden dnlmesi ve sorgulanmasnda,iktisat bata olmak zere dier sosyal bilimlerin, Polanyi ve Schumpeteringrlerinden yararlanmas gerektiini savunmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Karl Polanyi, Joseph A. Schumpeter, Kapitalizm,Srdrelemezlik.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
4/74
iv
ABSTRACT
CAPITALIST SYSTEM AND ITS UNSUSTAINABILITY: KARLPOLANYI AND JOSEPH A. SCHUMPETER
Aydn KABAKJuly, 2007
We are witnessing world-wide hegemony of the capitalism as an economic system.Despite the failures it caused, the capitalist system is reckoned as an uncontestable
and indespensable system. Needless to say, one can not ignore the impacts of thetransformation occured in the 1980s and neo-liberal economic policies on suchevaluation. This thesis will endeavor to carry out a comparative-analysis of the ideasof two great social scientists who presented critical perspectives on the future ofcapitalism, i.e. Karl Polanyi and Joseph A. Schumpeter, on the unsustainability ofthe capitalist system by taking up The Great Transformation and Capitalism,
Socialism and Democracy as main references . In this context, focus will be initiallyon the general ideas of Polanyi and Schumpeter on the causes that paved the way tothe unsustainability of capitalism; and then, shift to another point in order to renderwhy the ideas of these two prominent social scientists are still debated. In conclusion,even though transformations in the capitalist system that Polanyi and Schumpetersought did not come up fully; when recent developments are regarded, this thesisargues that not only economics but also other social sciences must benefit from the
perspectives provided by Polanyi and Schumpeter while problematizing the problemsthat were caused by the capitalist system and rethinking/questioning of it.
Keywords: Karl Polanyi, Joseph A. Schumpeter, Capitalism, Unsustainability.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
5/74
v
NSZ
Yksek lisans eitim srecinde ve yksek lisans tezimin hazrlk aamasnda,yardmlarn ve desteini hibir zaman esirgemeyen, tez danmanm Prof. Dr. TuranYAYa teekkr ederim. almann ekillenmesinde eletirilerinden, gr venerilerinden yararlandm sevgili arkadalarm Ara. Gr. Veysel ESZ ve Ara.Gr. Bekir AIKn katklarn hibir zaman unutmayacam. Kimi kaynaklar teminetmemde bana yardmc olan, yapc eletirileri ve tevik edici konumalarylaalmann ortaya kmasnda katks olan Dr. Ahu KARASULUya, doktoratezlerini koulsuz olarak benimle paylaan Dr. Emre ZELK ve Do. Dr. Hseyin
ZELe kranlarm sunuyorum. Tm renim hayatm boyunca yanmda olup, enzor anmda dahi bana desteki olan sevgili arkadam Nurdan ERDOANa vesevgili aileme teekkr ederim. Ayrca, almann oluumunda gerekli olankaynaklar temin etmemde maddi adan bana destek olan, yurt ii yksek lisans
bursiyeri olduum, Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu (TBTAK),Bilim nsan Destekleme Daire Bakanlna (BDEB) teekkr bir bor bilirim.
stanbul; Temmuz, 2007 Aydn KABAK
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
6/74
vi
NDEKLER
TEZ ONAY SAYFASIZ....................................................................................................................... iiiABSTRACT....................................................................................................... ivNSZ............................................................................................................... vNDEKLER................................................................................................. vi
1. GR............................................................................................................. 1
2. KARL POLANYI VE JOSEPH A. SCHUMPETERNGRLERNE GENEL BR BAKI.. 4
2.1. Karl Polanyi ve Joseph A. Schumpeterin Ksa Yaamykleri ve almalar 4
2.1.1. Karl Polanyi 42.1.2. Joseph A. Schumpeter..... 9
2.2. Joseph A. Schumpeter ve Karl Polanyinin nsana Dair Yaklamlarve Analizlerindeki nemi.......... 13
2.3. ktisada Yaklamlar................................................................................ 142.3.1. Karl Polanyinin ktisada Yaklam.. 14
2.3.1.1. Ekonominin Toplumdaki Yeri ve ktisadn Biimselcive zselci Tanm............................................................ 15
2.3.1.2. Ekonomiyi Ynlendiren Btnleme Biimleri veKurumsal Kalplar.......................................................... 17
2.3.2. Joseph A. Schumpeterde ktisat.... 182.3.2.1. ktisadn Btnleyici Paralar: Sozialkonomik
(Toplumsal ktisat) Yaklam.......................................... 182.3.2.2. ktisada nterdisipliner Bir Yaklam: ktisat ve Dier
Bilim Dallar Arasndaki likiler.................................... 202.4. Piyasa ve Kapitalizm zerine Dnceleri............................................. 21
3. KAPTALST SSTEM VE SRDRLEMEZL... 24
3.1. Karl Polanyide Kapitalist Sistem ve Srdrlemezlii.. 243.1.1. Piyasa Ekonomisinin Oluumu ve Hayali Metalar........................ 243.1.2. ift Ynl Hareketin Anlam ve Sonular. 27
3.2. Joseph A. Schumpeterde Kapitalist Sistem ve Srdrlemezlii.... 333.2.1. Kapitalizmin Gelimeci Nitelii ve Giriimci Faktr.. 333.2.2. Srdrlemezlie Neden Olan Faktrler ve Sonular.................. 36
3.3. Karl Polanyi ve Joseph A. Schumpeterin DncelerininKarlatrlmas: Yaknsama ve Iraksamalar.. 43
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
7/74
vii
4. KARL POLANYI VE JOSEPH A. SCHUMPETERNDNCELERNN YANKILARI VE GNMZ NDEERLENDRMELER.. 48
4.1. Byk Dnm ve Kapitalizm, Sosyalizm ve DemokrasininOrtaya kard Etkiler... 494.2. Gnmz in Deerlendirmeler.. 524.3. Karl Polanyi, Joseph A. Schumpeter ve Trkiye. 57
5. SONU 59
KAYNAKA.. 63
ZGEM 67
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
8/74
1
1. GR
Eski uygarlklardan bu yana uygulanan iktisadi yntem ve dnceler, gnmzdeki
iktisadi sistemler; toplumlar zerinde her zaman nemli etkiler yaratm, politika
oluturmada ise belirleyici zellik tamlardr. Toplumlarda ise bu bakmdan
retim, mbadele ve blmle ilgili sorunlar, her ada var olmutur. Bunlarn
ilkelleri, ya Antik ada olduu gibi filozoflarca ya da Orta ada olduu gibi
Tanr
bilimcilerce incelenmitir
1
. Bilindii zere iktisadi yntemlerin bir retiniteliine dnme sreci Merkantilizmle balamtr. Merkantilizmi izleyen
dnemde klasik/liberal iktisadi dncenin temelleri atlm, zaman zaman
eletirilere maruz kalmasna ve eitli toplumlarda farkl iktisadi sistemler
uygulanmaya allmasna karn, bu gr gnmze kadar byk lde
etkinliini srdrmtr.
Sosyal bilimciler de, iktisadi sistemlerin toplumlar zerinde yaratt etki zerine
gemi yzyllardan beri dnmektedirler. Toplum iinde iktisadi sistemin yerizerine dnen kimi sosyal bilimciler, grlerinin temeline iktisadi bir bak
asn yerletirirken, kimileri ise sosyal bir bak asyla dncelerini
aklamlardr. Bu dnceleri kronolojik olarak kabaca u ekilde zetleyebiliriz2:
lk grup dnrlerin sosyal bir bak asnn olduunu (rnein; Montesquieu 1748,
Franois Quesnay 1758, Adam Smithi 1776), ikinci grup dnrlerin ise (rnein;
Townsend 1786, Malthus 1798, Ricardo 1817) iktisadi bir bak alarnn olduunu,
nc grupta tekrar sosyal bak asnn yer aldn (rnein; Carey 1837, List
1841, Marx 1859) ve drdnc grupta yeniden iktisadi bir bak asnn (rnein;
Menger 1871) hakimiyet kazandn syleyebiliriz. Son olarak beinci grupta,
nc ve drdnc grubun bir sentezi olan gr yer alr (rnein; Max Weber
1905). Bu dnrler zellikle 18. ve 19. yzyllarda hakimiyetini srdren kapitalist
1 Glten Kazgan, ktisadi Dnce veya Politikktisadn Evrimi (stanbul: Remzi Kitabevi, 2000),41.2
Karl Polanyi, Conrad M. Arensberg, Harry W. Pearson, The Place of Economies in Societies,Primitive, Arcahaic and Modern Economies Essay of Karl Polanyi, ed. George Dalton (Boston:Beacon Pres, 1971), 122-123.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
9/74
2
sistemin nitelii, kkenleri, geliimi, evrimi ve yaratt unsurlar zerinde tartmalar
yrtmlerdir.
Biz de bu almada, 20. yzylda sosyal bilimlerde nemli bir yere sahip olan iki
byk dnrn, kapitalist sistemde ngrdkleri dnm ve sistemin toplumnezdindeki etkileri zerine dncelerini inceleyeceiz. Bu dnrlerden biri Karl
Polanyi, dieri ise Joseph A. Schumpeterdir. Hakim bir iktisadi sistem zerine
eletirel bir perspektif ile yaklamalar ve sistemin srdrlemezliine yaptklar
vurgu, almamzda bu iki dnrn grlerini karlkl olarak tartma
isteimizin ana nedenlerini oluturmaktadr. Bu erevede, almamz Polanyi ve
Schumpeterin grleri etrafnda ekillendirmemizin nedeni ise; neredeyse ayn
tarihlerde yay
nlanan, sistemin srdrlemezlii zerine younlaan yay
nlar
d
r
3
.Yine bu iki dnr kullanmamzn nedenlerinden biri de, politik olarak farkl
konumlarda yer almalarna ve almalarnda kimi zaman farkl, kimi zaman benzer
unsurlar kullanmalarna karn, sistemin srdrlemezlii sonucuna ulamalardr.
Bir dier nedenimiz ise gnmzde bu iki dnrn grlerinin hala tartlyor
olmasdr4.
Schumpeterin almalar incelendiinde, kapitalist mekanizmadan sz edildiini
grmemize karn, Polanyide bu husus, kendi kurallarna gre ileyen piyasamekanizmas kavramsallatrmas ile karmza kmaktadr. rnein Schumpeter
kapitalizmi, doas gerei, iktisadi bir deiim metodu ya da ekli olarak tanmlam
ve hibir zaman durgun durum gsteremeyeceini belirtmitir. Bu bakmdan
kapitalist mekanizmay srdren, kapitalist giriim tarafndan yaratlan yeni tketim
mallar, yeni retim veya ulatrma metotlar, yeni piyasalar ve yeni endstriyel
organizasyon ekillerdir. Bu biryaratc ykm srecidir ve yaratc ykm sreci
kapitalizmin esas temelidir. Polanyi ise almalarnda kapitalizmin eletirisini
yapmasna karlk, kapitalizm ifadesini kullanmaktan kanmtr. Kapitalizm
terimini kitabnda nadiren kulland grlmektedir. Baz analistler, Marksist bir
szck kullanmann politik karmaklklarndan dolay, basit bir taktik olarak
Polanyinin, kapitalizm yerine piyasa toplumu terimini kullandn ne
3 Burada konu edilen kitaplar; Karl Polanyinin 1944de yaynlanan Byk Dnm, amznSiyasal ve Ekonomik Kkenleri (The Great Transformation, The Political and Economic Origins ofOur Time) ve Joseph A. Schumpeterin 1942de yaynlanan Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi(Capitalism, Socialism and Democracy) adl kitaplardr.4
Onuncusu Boazii niversitesinde dzenlen ve iki ylda bir yaplan Uluslararas Karl PolanyiKonferanslar, Uluslararas Joseph A. Schumpeter Konferanslar, Polanyi ve Schumpeter zerineyazlan kitap, makale gibi yaynlar bunun gstergeleridir.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
10/74
3
srmektedirler5. Polanyi, kapitalizm tanmlamasnda sermaye ve kapitalist rn
dinamiklerini referans olarak almamtr. nk Onun kapitalizm nitelendirmesi,
piyasa ekonomisi, kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmasn
iermektedir6. Bu bakmdan biz de almamzda, Schumpeterin kapitalist iktisadi
sistem ve Polanyinin kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmas srelerini
inceleyeceiz.
Bu incelemeyi gerekletirirken, Polanyi ve Schumpeterin neredeyse ayn tarihlerde
yazdklar ve sosyal bilim evresinde en nemli yaptlar olarak nitelenen
almalarn ana referanslarmz olarak kullanacaz. Bu referanslardan ilki,
Polanyinin 1944 ylnda yaynlanan Byk Dnm, amzn Siyasal ve
Ekonomik Kkenleri (The Great Transformation, The Political and EconomicOrigins of Our Time), ikincisi ise, Schumpeterin 1942 ylnda yaynlanan
Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi (Capitalism, Socialism and Democracy) adl
yaptlardr. almann ieriini olutururken kullanacamz ana yardmc
referanslarmz ise yine Polanyi ve Schumpeterin yazdklar dier kitaplar ve
makalelerdir. Bunlarn yannda, konumuzun ierii ile ilgili kitap, makale, tez
almas, sempozyum bildirisi ve syleileri kullanacaz.
alma, temel blmde ekillendirecektir. lk blmde, Schumpeter vePolanyinin, zellikle insan, iktisat, iktisadi eylem, piyasa, kapitalizm gibi
kavramlara bak alar ve analizlerinde nasl bir yer edindikleri sunulacak, ikinci
blmde ise, birinci blmde sunalan grlerin yardmyla, almann ana konusu
olan, Polanyi ve Schumpetere gre kapitalizmin srdrlemezlii konusu
karlatrmal olarak tartlacaktr. Sonu niteliinde olacak nc blmde ise
Polanyi ve Schumpeterin grlerinin gnmze yansmalar ve neden hala
tartldklar incelenecektir.
5 Fred Block, Karl Polanyi and the Writing of The Great Transformation, Theory and Society, vol.
32, no. 3 (2003): 280.6 Duran Bell, Polanyi and Definition of Capitalism, Theory in Economic Anthropology, ed. JeanEnsminger (New York: AltaMira Press, 2002), 119.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
11/74
4
2. KARL POLANY VE JOSEPH A. SCHUMPETERN GRLERNEGENEL BR BAKI
almamzn birinci blmnde Polanyi ve Schumpeterin almalarna ve yaam
yklerine ksaca gz attktan sonra, insan, doa, iktisat, iktisadi eylem, piyasa,
kapitalizm gibi kavramlara bak alarn sunmaya alacaz. Birinci blmde
zerinde duracamz drt temel balklarmz ise unlardr: Karl Polanyi ve Joseph
A. Schumpeterin K
sa Yaam ykleri ve al
malar
, Joseph A. Schumpeter veKarl Polanyinin nsana Dair Yaklamlar ve Analizlerindeki nemi, ktisada
Yaklamlar, Piyasa ve Kapitalizm zerine Dnceleri.
2.1. Karl Polanyi ve Joseph A. Schumpeterin Ksa Yaam ykleri ve
almalar
2.1.1. Karl Polanyi
Yaamn bir sosyal aktivist olarak geiren Karl Polanyi, 1886 ylnda Macaristanda
dodu7. Bir Macar mhendisi olan Mihaly Pollacsek ve bir Rus olan Cecile Wohln
nc ocuu olarak dnyaya gelir. Polanyinin babasn Aye Bura, Yahudi asll
bir Hristiyan olarak belirtse8 de, Polanyinin ei Ilona Duczynska Polanyi, Mihaly
Pollacsek hakknda u bilgileri vermektedir9:
Mihaly Pollacsek pritenizme, pozitivizme, ilerlemeye, bilimsel bak asna sahip olmaya,
demokrasiye ve kadn haklarnda gelimeye inanmaktadr. Bu grler priten inana
uymaktadr. ahsen kendisi Yahudi ve bir Pollacsek olarak kalmaya devam etmitir. smininMacarca olmasn reddetmi ve bu durumun saygnln azaltmasna raz olmutur. Buna
ramen ocuklarnn adlarnn ise Macar Polanyi olmasna gz yummutur. ocuklarnn ve
einin dini Kalvinizmdir. Kendisi ise Yahudi inannda kalmtr.
7 Kenneth S. Rogerson, Karl Polanyi, Key Thinkers for the Information Society, ed. ChristopherMay (London; New York: Routledge, 2003), 150.8 Aye Bura, nsz, Byk Dnm amzn Siyasal ve Ekonomik Kkenleri, 4. bs.(stanbul: letiim Yaynlar, 2005), 13.9
Ilona Duczynska Polanyi, I First Met Karl Polanyi in 1920, Karl Polanyi in Viena, TheContemporar Significance of the Great Transformation, ed. Kenneth McRobbie, Kari PolanyiLevitt (Montreal: Black Rose Books, 2006), 303-304.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
12/74
5
Annesinin ise Budapetede edebiyata dkn entelektel bir evresi vardr.
Annesinin bu evresi sayesinde Polanyinin yaad ev Budapetenin en nl
dnrlerinin bir araya gelip tarttklar bir mekan haline gelmitir. Aye Buraya
gre evin bu havasnn hem Karl Polanyiyi, hem de kardei nl bilim felsefecisi
Michael Polanyiyi etkilememi olmas dnlemez10.
1908 ylnda Budapete niversitesi Hukuk Fakltesinde okurken, aabeyi Adolf
Polanyi ile birlikte Sosyalist renciler hareketine dahil olmulardr. Bu hareket
Sosyal Demokrat Parti ierisinde almalarn yrtmekteydi. Dolaysyla Polanyi
de bu grup ile birlikte parti ierisinde almaktayd. Polanyi, bu zamanlarda
Marksizm ile tanm ve 22 yanda bu gre kendini kaptrmtr. Polanyi 1908
y
l
nda Galile evresi (Galileo Circle) adl
bir cemiyeti, arkadalar
ile birlikte kurduve ilk bakanln yapt. Galile evresi, politikalarn u ekilde ifade etmekteydi:
Kilise yanls politikalara, yozlamaya, ayrcalk yaplmasna, brokrasiye ve yar-
feodal bir lkeye kar olmak. Bu grubun bakan her yl deitirilecek ve yeni
bakan seimle belirlenecekti. Grubun faaliyetlerinde, daha sonra Viyanada
mantksal pozitivistlerin oluturduu evreyi de ok etkilemi olan Ernest Machn
almalar etkili olmutu. Ama, her eyden nce toplumu anlamaya ve
deerlendirmeye ynelik almalar bilimsel bir temele oturtabilmekti. Ama
pozitivistlerle paylalan bu amacn yannda ve pozitivistlerden farkl olarak, ahlaki
konulara verilen nem Galile evresinin ve Polanyinin daha sonraki almalarnn
ayrlmaz bir parasyd. zetlersek; hedef, deer ve inanlardan bamsz bir
bilimsel yaklam getirmek deil, aksine bilimsel yaklam ahlaki kayglar ve
deerler dorultusunda srdrmektir11.
Polanyi daha sonralarGalile evresinde, deneyimli ve eski Galileistlerden olarak
deerlendirilmeye balanmtr. Bu tarihlerde Polanyi, ailesine de bakmak iin
almalarna devam ederken, Budapetenin entelektel elit kesmi Polanyinin
annesi Cecilenin etrafnda toplansa da, Polanyi bu duruma ilgisiz kalmaktayd.
Ancak Polanyi de yeni insanlarla iliki kurmaktayd. Bunlardan birisi de Gyrgy
Lukacstr. Lukacs, o dnemde, Galile evresi ile yakn ilikileri olanPazar evresi
(Sunday Circle) adl bir cemiyete yeydi. Lukacsn, belki de bu ilikiler yoluyla,
Polanyiyi epeyce etkilemi olduu biliniyor. ki dnr de, kinci Enternasyonalin
10 Bura, 2005, 13.11 a.g.e., 13.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
13/74
6
ekonomik determinizme tepki gsteriyorlar ve bu balamda ortodoks marksizmden
ayrlyorlard. Buna karlk, hem Polanyi hem Lukacs Marksizmin toplumu
btnsellii iinde ele alp incelemesini sosyal dnceye yaplan nemli bir katk
olarak gryorlard. i snfna evrensel bir kurtarc rolnn verilmesi ise,
Polanyinin hibir zaman kabul etmedii bireydi ve bununla ilgili olarak Marksist
gelenein btnnden ve Lukacstan kesinlikle ayrlyordu12.
1915 ylnda Polanyi askeri grevini yerine getirmek iin askere arlmtr. 1915-
1917 yllar arasnda Avusturya-Macaristan mparatorluu ordusunda Rusyaya ka,
I. Dnya Savanda subay olarak grev ald. Bu grev yznden Budapeteye
1917nin sonlarna doru geri dnebilmitir. Rusyada grevdeyken yakaland kalp
hastal
nedeniyle Budapetede hastaneye yat
r
lm
t
r. Rusyada askerdeyken vehastanede yatt bu tarihlerde devrimci hareketler Macaristanda yaylmaktayd.
Kendi grubu olan Galile evresi sava kart politik grler ileri srdklerinden
dolay illegal rgt olarak ilan edilmi ve yasaklanmtr. Polanyi askerden geldikten
sonra eski arkadalar vastasyla yeni Galileistlerle ilikiye gemek istese de
arkadalar bunu reddetmitir. nk onlar, artk daha radikal dncelere sahiptiler.
Polanyi ii snfnn evrensel bir kurtarc rolne brndrlmesine kar kt iin
Macaristanda proletarya diktatrln savunan komnistlerin iktidara gelmesine
kar kmtr. Buna karn, Sosyal Demokratlarn iktidara gelip, komnistlere kar
giritikleri terr faaliyetleri sonucunda yeni hkmete de kar kmtr.
1919 ylnda Rusyada yakaland hastaln tedavisi iin Viyanaya gitmitir.
Viyanada 1920 ylnda, gelecekte kars olacak olan, Ilona Duczynska ile tanr.
Ilona Duczynska, Sovyetler Birliinden Viyanaya Macaristan Komnist Partisinin
grevlendirmesi ile gider. Hastalnn gemesi ile birlikte Polanyi, almalarna
tekrar balar. 1922 ylnda Sosyalist Muhasebecilik (Socialist Accountancy) adl
almasnda sosyalist ekonominin ina edili srecinde karlalan glkleri
anlatr. Polanyiye gre burjuva ekonomisi ve ekonomistlerinin uygulamalar ile
sosyalist bir ekonomiye geiin imkanszlatrldn belirtir ve bu grlere kar
kar. 1922den itibaren Polanyinin ekonomik liberalizmin nde gelenlerinden F.
Von Hayek ve L. Von Misese, ayn zamanda da kardei Michael Polanyiye,
Sovyetler Birlii konusunda kar ktn gryoruz. 1922de yaynlanan Sosyalist
12 a.g.e, 14.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
14/74
7
Muhasebe adl yazs, sosyalist ekonominin tkanklklarn vurgulayan iktisatlara
kar yazlmt13.
Polanyi, 1921 ylnda gmenlerin gazetesi olan Viyana Macaristan Gazetesinde
(Vienna Hungarian News); 1924 ylnda da Orta Avrupann nde gelen ekonomi vefinans dergisi olan Avusturyal Ekonomistlerde (The Austrian Economist) editr
kurulunda almaya balar. Bu dergide d politika ve uluslararas problemler
zerinde alr. Dergi yaynland sralarda SSCBde ilk Be Yllk Plan uygulanr
ve bu plan hakknda tartmalar da plann uygulanmas ile balar. Polanyi de bu
planlama uygulamas ile yakndan ilgilenir ve Sovyetlerin ekonomide planlama
uygulamasna sempatiyle bakar. Bu dnemde dine ve reel sosyalizme dnk
eletirilerini, yazd
zgrlk zerine (On Freedom) al
mas
nda dile getirir. Bualmas kitap haline getirilmez ve el yazmas olarak kalr. Dergide alt yllarda
Yurttalar Radikal Partiye (Citizens Radical Party) katlr ama bu partinin aktif
yesi olmaz. Bunun nedenini de Ilona Duczynska, parti ile yrtlen siyasi
almalarda herhangi bir g ilikisinin Ona ters gelmesi ve Polanyinin bunu kabul
edememesi olarak aklar14. Polanyi bu dergide 1933 ylna kadar, Almanyada ve
Avusturyada faizm ykselene kadar, almasna devam eder. Dergide yazd
yazlarda sosyalizm eilimi olmas nedeniyle tutuklanma phesi onu Londraya g
etmeye zorlamtr. Londraya gidince almalar yeni bir boyut kazanmtr.
Londrada Sovyetler Birliine sempatiyle bakan Hristiyan solcular ile temasa
geer. Bu grupla birlikte 1935 ylnda Hristiyanlk ve Sosyal Devrim (Christianity
and the Social Revolution) adl almaya yardmc editr olarak katlr. Bu alma
Polanyinin Faizmin z (The Essence of Fascism) adl eserini de iermekteydi.
1935 ylnda dnyadaki gncel gelimeler hakknda Amerikan niversitelerinde
konuma yapmas iin Uluslararas Eitim Enstits (International Institute
Education) kuruluunun davetini kabul eder ve bu nedenle, ABDde bir dizi
seminere katlr.
1937 ylnda alanlarn Eitim Birlii (Workers Educational Association)
kurulunda ve Oxford ile Londra niversitesinin yetikinlerin dardan eitim
almalarna ynelik programda dersler verir. Bu dersler sayesinde Polanyi, ngiliz ii
snfn yakndan tanma ve eitli deneyimler elde etme frsat buldu. Bu programda
13 a.g.e, 15.14 Ilona Duczynska Polanyi, age, 310.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
15/74
8
hem ders verir hem de ii snf hakknda bilgi edinir. Ilona Duczynska, onun Marx
ve Engelsin anlattklarndan pek fark olmayan ii mahallelerinde dolanp
kmekte olan sanayi blgelerinde ana babalarnn i bulabildiine hi tank olmam
genlerin akn akn Londraya gelilerini grd zaman duyduu aknlk ve
sarsnty ok arpc bir biimde anlatr. Byk Dnmn anahtar cmlelerinden
biri olan Avrupa faizmini anlamak iin Ricardo ngilteresine dnmek gerekiyor
cmlesi, kitabn yazlmasnda byk bir itici g oluturan bu aknlk ve sarsntya
bal olarak aklanabilir15. Bu programlarda Polanyi, ngilterenin sosyo-ekonomik
tarihi, ngilterenin erken dnem kapitalizm tarihi ve uluslararas ilikiler hakknda
dersler verir. zellikle ngilterenin sosyo-ekonomik ve ngilterenin erken dnem
kapitalizm tarihinin derslerini verirken, daha sonralar yazacaByk Dnm
(The Great Transformation) adl almasnda gelitirecei fikirlerin temel
argmanlarn formlize eder. Byk Dnm adl kitab da, 1940 ylndan 1943
ylna kadar geen sre zarfnda yazlr. 1940 ylnda kitapta yazlacak olan bilgilerin
plan yaplr ve metin ise ABDde ders verirken kaleme alnr. Kitap, 1944 ylnda
New Yorkta, 1945 ylnda da Londrada baslr. 1943 ylnda tekrar Londraya
dnen Polanyi, alanlarn Eitim Birliinde almaya devam eder. Bu srada
baka kurulularda da (rnein the Royal Institute of International Affairs) dersler
vermek iin davet edilir.
1947 ylnda Columbia niversitesi Polanyiye misafir profesr unvanyla Byk
Dnm merkezli Genel ktisat Tarihi dersi vermesi teklifinde bulunur. 1953
ylnda emekli olana kadar Genel iktisat Tarihi dersini verir. Bu dersle alakal bir
baka ders de ktisadi Kurumlarn Orijini, Columbia niversitesi Sosyal Bilimler
Aratrma Meclisi tarafndan desteklenerek alr. Macaristan ve Avusturyada
komnist partilerde alan Ilona Duczynskann ABDye girmesi ise yasaklanr.
Bunun zerine, 1950 ylnda Polanyi ve ei Kanadada Toronto yaknlarnda
Pickeringe yerleirler. Polanyi de Torontodan New Yorka giderek ders vermek
durumunda kalr.
1953 ylnda, 66 yandayken emekli olan Polanyi, Ford Foundation tarafndan
dllendirilir ve 5 yl boyunca Kurumsal Bymenin Ekonomik Grnmler
zerindeki nterdisipliner Projesinde (Interdisciplinary Project on Economic
Aspects of Institutional Growth) aratrmalarna devam eder. almalar srasnda C.
15 Bura, 2005, 16.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
16/74
9
Arensberg ve H. Pearson gibi iktisatlarla birlikte kapitalizm ncesi topluluklar ve
ilk a ekonomileri zerine alr. Buradaki almalar sonunda 1957 ylndaEski
mparatorluklarda Ticaret ve Piyasa (Trade and Market in the Early Empires) adl
derleme yaynlar. Bu derlemenin ierisinde nemli makalelerinden biri olan
Kurulmu Bir Sre Olarak Ekonomi (The Economy as Instituted Process) adl
makalesi de yer almaktadr. 1957 ylndan sonra 18. Yzyl Dahomey toplumu
zerine alt ve almalar lmnden sonraDahomey ve Kle Ticareti(Dahomey
and the Slave Trade) adyla yaynland.nsann Geimi(The Livelihood of Man) adl
almas 1977 ylnda Harry Pearson tarafndan; lkel, Arkaik ve Modern
Ekonomiler(Primitive, Archaic and Modern Economies) adl almas da G. Dalton
tarafndan Polanyinin aratrmalar sresince oluturduu ders notlar ve
yaynlanmam almalar ele alnarak baslr.
1963 ylnda Karl Polanyi ve Ilona Duczynska tarafndan ngiliz okurlara Macar
edebiyatn tantmak amacylaSaban ve Kalem. Macaristandan Yazlar: 1930-1956
(The Plough and the Pen. Writings from Hungary 19301956) adl alma kaleme
alnr. Ekim 1963te 1919 ylndan sonra ilk defa Macaristan ziyaret eder ve
Macaristan ziyaretinde Macaristan Bilimler Akademisinde (The Hungarian
Academy of Sciences) bir dizi ders verir. Polanyinin son grevi ise editr Rudolf
Schlesinger olan aylk bir dergi olan Co-existencen kurulmasna yardmc
olmaktr. Bu dergi 1960l yllarda sava propagandalarna ve Sovyet sosyalizmine
kar tavrlara kar cevap vermek iin karlmtr.
1957 ylnda yakaland kanser hastal sonucunda 23 Nisan 1964 ylnda vefat
eder. 1986 ylnda Macaristan Bilimler Akademisi doumunun yznc yl
vesilesiyle Budapetede Karl Polanyi ve Ilona Duczynskann birlikte yatt bir ant
mezar yaplr.
2.1.2. Joseph A. Schumpeter
Joseph Alois Schumpeter 8 ubat 1883 ylnda, o zaman Avusturya-Macaristan
mparatorluu snrlar ierisinde olan, imdi ise ek Cumhuriyeti topraklarndaki
Triesch ehrinde dodu. Schumpeterin ailesi Trieschte kkl ve sayg duyulan bir
ailedir. Schumpeterin annesi, Johanna Schumpeter, bir fizikinin kzdr. Babas ise,
Josef Schumpeter, Trieschte kendisine ait tekstil imalat fabrikas olan bir
fabrikatrdr. 1887 ylnda Schumpeterin babasnn vefat etmesinden ve 1893
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
17/74
10
ylnda ilkretimi tamamlamasndan sonra Viyana ehrine yerlemilerdir. Viyana
ehrine yerlemelerinde Schumpeterin vey babas Sigismund von Kler etkili
olmutur. Von Kler, Schumpeteri Avusturya-Macaristan mparatorluu
aristokratlarnn ocuklarn gnderdii nl Theresianum Okuluna gndermi ve bu
sayede, Schumpeter niversite eitiminden nce kaliteli bir eitim almtr. Bu
okulda Franszca, talyanca, ngilizce, Yunanca ve Latinceyi renmitir. Yabanc
dildeki iyi eitiminin yannda, okuduu okulda sosyoloji ve felsefeye de ilgi
duymutur.
1907 ylnda Viyana niversitesi Hukuk Fakltesine kaydolmu ve iktisat bilimine
ilgi duymaya balamtr. niversitedeki ilk yllarnda sosyal tarih ve hukuk tarihi ile
ilgilenmi ancak daha sonralar
, iktisat teorisine ilgi duymaya balam
t
r.Schumpeter Viyana niversitesinde okurken Eugen von Bhm-Bawerkin rencisi
olmutur. Bhm-Bawerk, Avusturya iktisadnn gelimesinde nemli katklar yapan
bir iktisatdr16. Bhm-Bawerk ve Bhm-Bawerkin dncelerini paylaan
Friedrich von Wieser (von Wieser de Schumpeterin Viyana nivrersitesinden
hocasdr) Carl Mengerin dncelerinin etkisi altndadr. Bhm-Bawerkin nemli
rencilerinden birisi Joseph Schumpeter ise dieri de Ludwig von Misestir17.
Schumpeter ilk kitabTeorikktisadn Doas ve znde (The Nature and Essence
of Theoretical Economics) en ok minnettar olduu iki iktisatnn von Wieser ve
Walras olduunu belirtmitir18. Schumpeter liberal dnceli retim yeleri ile
almsa da, kendisi Marksizme kar ilgi duymutur. 19051906 yllarnda
Schumpeter, iki nl Marksist, Otto Bauer ve Rudolf Hilferding ile bir seminere
katlmtr19. 1906 ylnda iktisat alannda doktorasn tamamlam ve doktora
diplomasn aldnda iktisat, istatistik ve sosyoloji alanlarnda, von Bhm-Bawerk
ve von Wieserin referanslar ile eitim vermeye balamtr.
1906 ylnda Hukuk Fakltesinden doktora unvann aldktan sonra birka yl
avukatlk yapmtr. Bu sre zarfnda ilk kitab olan Teorikktisadn Doas ve z
adl kitabn 1908 ylnda yazmtr. 1909 ylnda niversitede retim yeliine
dnm ve Czernowitz niversitesinde iktisat ve dier sosyal bilimler alannda
16 Roger W. Garrison, Biography of Eugen von Bhm-Bawerk, Ludwig von Mises Institute,http://www.mises.org/content/bawerk.asp, [09.07.2007].17 Roger W. Garrison, age.18
Richard Swedberg, The Economics and Sociology of Capitalism, (West Sussex: PrincetonUniversity Pres, 1991), 8.19 Swedberg, age, 7.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
18/74
11
dersler vermeye balamtr. Bu niversitede alrken, 1911 ylnda, ktisadi
Gelime Teorisi (The Theory of Economic Development) adl kitabn yazmtr.
1911 ylnda profesr sfatyla Graz niversitesine gemi ve bu niversitede
alrken ktisadi Doktrin ve Metot(Economic Doctrine and Method) adl kitabn
yazmtr. ktisadi Doktrin ve Metotadl kitab bittii zaman I. Dnya Sava patlak
vermitir. Schumpeter, I. Dnya Savana kar km ve 1918 ylnda ierisinde
Rudolf Hiferding, Emil Lederer gibi iktisatlar; Karl Kautsky gibi siyasetiler ve
sendika liderlerinin bulunduu Alman Kamulatrma Komisyonuna (German
Socialization Commision) katlmtr. Komisyonda arlkl olarak Marksistler
bulunmaktaysa da liberal grl yeler de mevcuttu. Bu komisyonda alrken
ekonominin etkinliinin arttrlmas iin kamulatrmann gerektii hakkndaki bir
raporu Marksist dnrler ile birlikte imzalamtr.
1919 ylnda Avusturya hkmetinde Maliye Bakan olarak almtr. Schumpeter
bu grevdeyken de, komisyonda alrken de hibir siyasi partiye ye olmam ve
hkmette siyasi partilerden bamsz bir bakan olarak yer almtr. Yksek
enflasyon, yksek isizlik oran, yaygn alk sorunun grlmesi, siyasi istikrarszlk
nedenleriyle Schumpeter bakanlk grevinde baarl olamam ve grevden
ayrlmtr. Grevden ayrlnca tekrar Graz niversitesine dner. Bu niversitede de
uzun sre kalmam ve 1921 ylndan itibaren zel sektre geerek Viennese
Bankasnda bakanlk yapmtr. 1924 ylnda bankann borlarn deyemez hale
gelmesinden sonra Schumpeter, bu bankadaki grevinden ayrlmtr. 1925 ylnda
tekrar akademik camiaya dnen Schumpeter, Bonn niversitesinde ders vermeye
balad. 1932 ylnda kadar bu niversitede kalm ve 1932 ylnda ABDnin gzde
niversitelerinin banda gelen Harvard niversitesinde almak zere ABDye
gitmitir. Harvard niversitesinde ders vermeye matematiksel iktisat ile balad.
Schumpeter, ABDye gittii ve Harvard niversitesinde alt 1930larda
iktisatta matematiin daha fazla kullanlmas gerektiini dnmekteydi.
Schumpetere gre bu yllarda iktisat teorisi kesin olmayan metotlarn kullanld
felsefi bir alandan, kesin yntemlerin kullanld bilimsel bir alana doru
evrilmekteydi. ktisatta gerek ilerlemenin iktisadi sorunlar zmek iin
matematiksel yntemlerin kullanlmas ile gerekleebilecei dncesini
savunmaktayd. Bu grlerini hem Harvard niversitesinde ders verirken hem de
Econometric Societyde etkin olarak alrken ileri srmtr. Bu kurumda 1938 ve
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
19/74
12
1939 yllarnda bakan yardmcs, 1940 ylnda ise bakanlk grevlerini
yrtmtr. Schumpeter her ne kadar iktisatta matematiin kullanlmasndan yana
ise de kendisini bir matematiki olarak grmez. Kendisinin matematik bilgisinin az
olduunu dnr. almalarnda da matematie yer vermez. Bunun nedeni olarak
da dncelerini matematiksel olarak ifade etmekte zorlanmasn gsterir.
Schumpetere gre almalarnda matematik olmamas bir eksiklik deildir. nk
Ona gre matematik iktisadn bir paras olmal fakat onunla ayn anlama gelecek
ekilde kullanlmamaldr. Bu nedenlerden dolay matematik derslerinde yerini
19351936 ylndan itibaren Wassily Leontiefe brakr.
Harvard niversitesinde Schumpeter ile birlikte Wassily Leontief, Gotfreid
Haberler ve Alvin Hansen gibi nl iktisat
lar da bulunmaktayd
. Bu nliktisatlarla birlikte Paul Samuelson, Richard Goodwin, James Tobin, Abram
Bergson, Wolfgang Stolper, Paul Sweezy ve John Kenneth Galbraith gibi gelecein
nl iktisatlar da Harvard niversitesinde Schumpeterden ders almaktaydlar.
Harvard niversitesinde alrken 1939 ylnda Konjonktr Dalgalar: Kapitalist
Srecin Teorik, Tarihsel ve statistiksel Analizi (Business Cycles: A Theoretical,
Historical and Statistical Analysis of Capitalist Process) adl kitabn yaynlamtr.
1930lardaki politik durumu Schumpeter yakndan izlemi ve deien politik yap
onu rahatsz etmitir. Schumpeter 1930lu yllarda Roosveltin Yeni Uzla (New
Deal) ile birlikte devletin ekonomiye mdahalesine de kar kmtr. Schumpetere
gre yaanan depresyon devlet mdahalesi ile dzeltilemezdi. Schumpeter
ekonominin iinde bulunduu konjonktr dalgalanmalarna mdahale etmemek
gerektiini, onun kendi kendine ileyeceini ve de getii gibi ykselebileceini
iddia etmitir. II. Dnya Sava devam ederken, Schumpeter 1942 ylnda
Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi (Capitalism, Socialism ve Democracy) adl
eserini yaynlamtr. 1948 ylnda Amerika Ekonomik Kurumunun ve Uluslararas
Ekonomi Kurumunun bakanlna seilmitir. Daha sonraki yllarda ktisadi
Analizin Tarihi(History of Economic Analysis) kitabn yazmaya balam ancak bu
kitab tamamlayamamtr. Bu kitap, 1954 ylnda, Schumpeterden kalan notlarla
tamamlanm ve yaynlanmtr. Zamannn ounu, ekonomide teknolojinin yeri,
sosyal faktrlerin, iktisat teorisi ierisine nasl dahil edilecei ve tam bir dinamik
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
20/74
13
teorinin nasl gelitirilecei gibi gnmzn ok nemli baz problemleri iin
harcam20 olan Schumpeter, 1950 ylnda lmtr.
2.2. Joseph A. Schumpeter ve Karl Polanyinin nsana Dair Yaklamlar ve
Analizlerindeki nemi
Schumpeter ve Polanyinin kapitalist sistemin douu, geliimi, evrimi ve
srdrlemezlii dncelerinde, insan faktrnn nemi nedeniyle, her iki
dnrn insana dair yaklamlarn ve bu yaklamn analizlerinde nasl bir yer
tuttuunu incelemek anlamldr. Bilindii zere Schumpeterin analizinde, retim
odakl bir insan olan giriimcinin faaliyetlerinin ve yaratt yenilik srecinin,
kapitalist sistemin ileyi mekanizmas asndan nemi byktr. Yine de
Schumpeter, hibir zaman bireysel davrann nasl toplumsal bir rasyonellie
(kapitalizme) dntnn makro ekonomik analizini ortaya koymamtr. Onun
yapt, daha ziyade, yntemsel bireyci yaklam iinden, verili bir tarihsel yap
olarak kapitalizmin i rgsn, zellikle de iktisadi deiim balamnda
stnln aklamaya almaktr21. Bunun yan sra Schumpeter, giriimci insan
tipini, kapitalist sistemin devamlln ve yenilenmesini salayan ana unsur olarak
grmektedir. Bu balamda giriim zgrln, kapitalizmin temel niteliklerinden
biri olarak deerlendirmektedir. almamzn ikinci blmnde daha detayl bir
ekilde inceleyeceimiz kapitalist sistemin srdrlemezlii fikrinde, yine bu insan
tipinin, giriimcinin fonksiyonunun yok olmas, nem arz etmektedir.
Schumpeterde olduu gibi, Polanyinin analizinde de insan faktr nemlidir.
Polanyide insan faktr ve insan doas, kapitalist sistemin srdrlemezlii
konusunda daha baskn bir neme sahiptir. Polanyinin tarihsel nedenlere
dayandrd analizlerinde insan doas, toplumsal oluum ierisinde yer alan insan,
salt iktisadi yap nedeniyle ekillenmez. Ekonomi her zaman var olmakla beraber,
sosyal ilikilerin ierisine yerlemitir. nsan doas, insanln btn, ekonomik
unsurlarla beraber, bu sosyal ilikiler btn ierisinde belirlenir. Fakat kapitalizmin
ortaya k bu yapy krmakta ve insan doasn tahrip etmektedir. Bu balamda
20 Richard Swedberg, Joseph A. Schumpeter, His Life and Work(Cambridge: Polity Press, 1993),
1.21 Erturul Kzlkaya, Joseph A. Schumpeterin Giriimcilik Fikrine Dair Bir Not, Akdenizniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, s. 10 (2005): 33.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
21/74
14
Polanyinin Byk Dnmde ileri srd gr Hseyin zel u ekilde
aklamaktadr22:
Karl Polanyi, Byk Dnmde bireysel kazan gds ve a kalma korkusu zerine
temellenen, kendi kendini dzenleyen bir ekonomik sistemi, yani piyasa sisteminin, btn bir
toplumu piyasann egemenlii altna sokmas yznden insann toplumdaki hem dier
insanlarla, hem de doayla olan yaamsal birliini bozarak toplumun doal ve insani zn
tahrip ettiini ve byle bir tahribatn engellenebilmesi iin piyasann genilemesini snrlayc
nitelikte yaplacak mdahalelerin ise sonuta sistemin ileyiini bozarak zlmesine yol
aacan ileri srmektedir.
Bu blmde insan faktrnn (doas ya da kendisinin), hem Schumpeter hem de
Polanyinin analizlerinde nemli bir yer tuttuunu vurgulamaya almamza karn,
kapitalist sistemin oluumu, geliimi ya da srdrlemezlii konusunda deinilmesigereken, Schumpeterin giriimci, aydnlar ve Polanyinin emek piyasas, ifte
hareket gibi kavramlarna ve detayl incelemelerine almamzn ikinci blmnde
yer vereceiz.
2.3. ktisada Yaklamlar
Bu balmz altnda hem Schumpeter hem de Polanyinin iktisada ne ekilde
yaklatklarn ortaya koymaya alacaz. Bu aba ierisinde Polanyinin
ekonominin toplumdaki yeri zerine dncelerini ve iktisadn biimselci ve zselci
tanmn aktaracaz. Ayn zamanda Ona gre ekonomiyi ynlendiren btnleme
biimleri ve kurumsal kalplarnn neler olduunu belirteceiz. Schumpeterin ise
iktisadn btnleyici paralar yaklamna deinerek, toplumsal iktisat kavram
zerinde duracaz. Ayn zamanda iktisat ve dier sosyal bilim dallar arasndaki
ilikilere de ksaca deinilecektir.
2.3.1. Karl Polanyinin ktisada Yaklam
Bu ksmda, Polanyinin ekonominin toplumdaki yeri dncesini aktarmaya alp,
kendisinin nasl bir iktisat tanmn benimsediini inceleyeceiz. Daha sonra, Ona
gre ekonomiyi ynlendiren unsurlarn neler olduunu aktarmaya alacaz.
22
Hseyin zel, lmn Politik ktisad: Polanyi ve Marx'n nsan Anlaylarna Dayanan BirDeneme, Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi,vol. 18, s. 2 (2000):69.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
22/74
15
2.3.1.1. Ekonominin Toplumdaki Yeri ve ktisadn Biimselci ve zselci Tanm
Polanyinin genel olarak iktisada ya da ekonominin ileyiine bak asnda,
toplumsal faktrlerin yeri nemlidir. Bu bakmdan Polanyinin iktisada yaklamn,
insan toplumlarnda ekonominin yeri erevesinde incelemek kanlmazdr. Buereve ile Polanyide farkl insan toplumlarnda ekonominin yerini aklamaya
ynelik genel bir teori buluyoruz. Bu teorinin temelinde, Polanyinin modern
antropolojinin en nemli bulgusu olduuna inand bir fikir, temel insani drtlerin
hibiri ekonomik deildir fikri yatyor. Buna paralel olarak, tarih boyunca var olmu
btn toplumlarda ekonomi sosyal ilikiler btn iine, onlardan ayrlmayacak
ekilde yerlemitir fikri ortaya kyor23. Bu yaklam Byk Dnmde yer alan
u cmlelerde a
ka belirtilmektedir
24
:Son zamanlarda yaplan tarih ve antropoloji almalarnn gze arpan sonucu, insan
ekonomisinin, kural olarak, insann sosyal ilikilerinin iine yerlemi olduu. nsan, maddi
zenginlik edinmekteki bireysel karlarn korumak gayesiyle hareket etmez; toplumsal
konumunu, sosyal haklarn ve sosyal deerlerini korumak zere hareket eder... Ne retim ne
de datm sreci, mal sahipliiyle ilgili zel ekonomik karlara baldr; bu sre iinde her
aama, gerekli ilemlerin yaplmasn salayan bir dizi sosyal kara gre ayarlanmtr.
Polanyinin insan ekonomisinin, insann sosyal ilikilerinin ierisine yerlemi
olduu (embedded) grlerini tarihsel ve antropolojik bir temele dayandrmasnn
nedeni, Byk Dnmde belirttii 19. yzyl kapitalizminin, insan ekonomisine
yaklamndaki yanlln ortaya koymaktr. Polanyinin belirttii zere
kapitalizmden nce, iktisat evresi ya da piyasa, sosyal ilikiler ierisine yerlemiti.
Bu toplumlarda ekonominin unsurlar veya iktisadi ilemler her zaman, sosyal stat
ve politik veya dinsel gdler gibi, esasnda iktisadi olmayan temellere dayanr.
Dier bir deile, bu toplumlarda iktisadi yaam terimi kesin bir anlama sahip
deildir25
. Kapitalizm ya da kendi deyimiyle piyasa ekonomisinin ortaya kyla,insan ekonomisi, insann sosyal ilikilerinden koparlm, dlanmtr
(disembedded). Byle bir durumda, iktisadi eylemin toplumsal, siyasal ve kltrel
belirleyicileri tamamen gz ard edilmektedir.
23 Bura, 2005, 18.24 Karl Polanyi, Byk Dnm amzn Siyasal ve Ekonomik Kkenleri, ev. Aye Bura
(stanbul: letiim Yaynlar, 2005), 88-89.25 Hseyin zel, Reclaiming Humanity: The Social Theory of Karl Polanyi (Doktora Tezi, TheUniversity of Utah, Department of Economics, 1997), 910.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
23/74
16
Yukardaki aklamalarda grdmz gibi, Polanyinin ekonominin toplumdaki
yeri dncesi, Onu ekonominin biimselci (formalist) tanmn reddetmeye ve
zselci (substantivist) tanmn benimsemeye gtryor26. Polanyinin Kurulmu Bir
Sre Olarak Ekonomi adl makalesinde, ekonominin biimselci ve zselci tanmn
u ekilde yaptn gryoruz27:
Bu blmdeki ana amacmz, iktisadi terimine, tm sosyal bilimlerde tutarl bir ekilde
ilikilendirilecek anlam tanmlamaktr... ktisadi olann zsel anlam, insann yaam iin
doaya ve dier insanlara bamllndan gelmektedir. Bu, insann doal ve sosyal evresiyle
mbadelesine isnat ederek, maddi gereksinimlerini tatmininin aralarn ona olabildii kadar
salamasyla sonulanr. ktisadi olann biimsel anlam, iktisadi veya iktisatl gibi
kelimelerde de grld gibi, ara-ama ilikisinin mantksal karakterinden tremektedir. Bu
kat-i bir tercih durumuna; yani, bu aralarn yetersizliinden dolay o aralarn farkl
kullanmlar arasndaki tercihlere iaret eder... ktisadi olann zselci ve biimselci eklindeki
iki kk anlamnn, ortak hibir yan yoktur. Biimselci anlam mantktan, zselci anlam
hakikatten tremektedir. Biimselci anlam, yetersiz aralarn alternatif kullanmlar arasnda
tercihe atfta bulunarak, bir kurallar setini ifade eder. zselci anlam , ne tercihi ne de aralarn
yetersizliini ifade eder; insann geimi tercihin zorunluluunu gerektirebilir ya da
gerektirmeyebilir...
Polanyinin yapt tanmlamalara dikkat ettiimizde iktisadn biimselci tanmnda,
iktisat evresinin iktisada genel bakn grmekteyiz. Burada iktisat ara-ama
ilikisinden kaynaklanan bir tercihler btnne indirgenmektedir. Hatrlanaca
zere Lionel Robbins de bu iliki zerinden iktisad; alternatif kullanmlara sahip kt
aralar ve amalar arasndaki iliki olarak, insan davranlarn inceleyen bilim28
olarak tanmlamakta ve iktisat evresinde, gnmzde de genel kabul grmektedir.
Polanyi bu ekillerde tezahr eden biimselci tanmlamann yerine, iktisadi olann
zsel anlamn kabullenmektedir. ktisadi olann zsel anlamnda insan, salt tercih
eden birey yaklamndan arndrlmakta, evresiyle srekli etkileimde bulunan
birey halini almaktadr. Polanyi bu bakmdan iktisadi olann zsel anlamn, insan ile
evresi arasnda kurulmu bir karlkl etkileme sreci olarak, iktisad da bu
erevede kurulmu bir sre olarak tanmlamaktadr29. Yani ekonomi, insanlarn
26 Bura, 2005, 18.27 Karl Polanyi, The Economy as Instituted Process, Trade and Market in the Early Empires:Economies in History and Theory, ed. Karl Polanyi, C. M. Arensberg, H.W. Pearson (New York:Free Press, 1957), 243.28
Lionel Robbins, An Essay On The Nature Significance of Economic Science (London:Macmillan Co., Limited St. Martins Street, 1945), 16.29 Polanyi, 1957, 248.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
24/74
17
maddi ihtiyalarn karlamak zere kurduklar retim, datm ve tketim dzenine
verilen addr30.
2.3.1.2. Ekonomiyi Ynlendiren Btnleme Biimleri ve Kurumsal Kalplar
Polanyi, bir nceki bahsimizde belirttiimiz gibi ekonomiyi kurulmu bir sre
olarak grmektedir. Polanyi, kurulmu bir sre ierisinde, ekonomiyi ynlendiren
btnleme biimleri ve kurumsal kalplarn da tanmlamaktadr. Ona gre
ekonomiyi ynlendiren btnleme biimleri; karlkllk (reciprocity), yeniden
datm (redistribution) ve deiimdir (exchange). Polanyi bu btnleme biimlerini
yine Kurulmu Bir Sre Olarak Ekonomi adl makalesinde u ekilde
aklamaktadr31:
Karlkllk, simetrik gruplarn karlkl noktalar arasndaki hareketleri ifade eder; yeniden
datm, merkeze ve tekrar dna doru el deitirmeleri belirtir; deiim, bir piyasa sisteminde
eller arasnda yer alan tersine hareketleri gsterir. O halde, karlkllk, arka planda simetrik
olarak dzenlenmi gruplar varsayar; yeniden datm, grup ierisinde merkeziyetin belirli bir
lde mevcudiyetine dayanr; deiim, btnleme yaratabilmek amacyla, bir fiyat yapc
piyasalar sistemine gereksinim duyar. Aktr ki, farkl btnleme kalplar, belirli kurumsal
destekler varsayar.
Polanyi zellikle karlkllk ve yeniden datm kavramlarn, Malinowski ve
Thurnwaldun antropolojik almalarna dayandrmaktadr. Buna karlk,
karlkllk ve yeniden datmn, yalnz kk ilkel topluluklar iin deil, ayn
zamanda byk zengin imparatorluklar iin de geerli olduunu belirtmektedir32.
Daha ak bir ifadeyle tanmlarsak karlkllk, retilen mal ve hizmetlerin
deiimini ifade eder. Deiim sosyal normlara bal olarak gerekleir. Yeniden
datm, gnmzdeki anlamna yakn olarak, retilen mal ve hizmetlerin nce belli
bir merkezde toplanmasn, buradan da yine topluma aktarlmasn ifade eder.
Deiim ise belirli bir piyasada gerekleen iktisadi bir olgudur.
Grld gibi Polanyi, yukarda yaplan tanmlamalarda hem btnleme
biimlerini tanmlamakta, hem de bu btnleme biimlerinin hayatiyet
kazanabilmesi iin ortaya kan, bu btnleme biimlerini besleyen kurumsal
kalplara iaret etmektedir. Bu bakmdan, btnleme biimlerinden karlkllk,
30 Aye Bura, ktisatlar ve nsanlar, Bir Yntem almas (stanbul: letiim Yaynlar, 2003),
495031 Polanyi, 1957, 250251.32 Polanyi, 2005, 384.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
25/74
18
simetri gibi kurumsal kalbn tanmlad aile tr gruplarn varlyla ilerlik
kazanr. Yeniden datm, etkili olabilmek iin merkezleme kalbnn tanmlad
devlet tr yaplarn varln gerektirir. Deiim ise, ancak piyasann varlyla
ekonominin ileyiini etkiler hale gelir33. Polanyi,Byk Dnmde bu kurumsal
kalplarn fonksiyonlarnu ekilde ifade etmektedir34:
Bununla birlikte, eer yrrlkteki kurumsal kalplar uygulamaya yatkn deillerse, bu tr
davran ilkeleri etkinlik kazanamazlar. Karlkllk ve yeniden datm ilkeleri, yazl kaytlar
ve karmak idare yntemleri olmadan ekonomik sistemin ilerliliini salayabiliyorlarsa, bu
yalnzca sz konusu toplumlarn, simetri ve merkezleme kalplarnn yardmyla byle bir
zmn gereklerini karlam olmalarna baldr... Simetri ve merkezleme, karlkllk ve
yeniden datmn gerekleriyle btnleirler; kurumsal kalplar ve davran ilkeleri, karlkl
uyum iindedirler.
Hibir toplumun belirli bir ekonomik sisteme sahip olmadan uzun sre
yaayamayacan belirten Polanyi, ekonomik sistemlerin yukarda aklanan
btnleme biimleri ve kurumsal kalplar tarafndan belirlendiini belirtmektedir.
2.3.2. Joseph A. Schumpeterde ktisat
Schumpeterin iktisad ele aleklinde akademik hayatnn belli dnemlerinde eitli
farkllklarla karlalr. Biz bu farkllklara ok fazla deinmeksizin, bu ksmda
almamzn da kapsamn gz nne alarak, Schumpeterin toplumsal iktisat
yaklam zerinde duracaz ve iktisat ile dier sosyal bilimler arasndaki ilikiye
ksaca deineceiz.
2.3.2.1. ktisadn Btnleyici Paralar: Sozialkonomik (Toplumsal ktisat)
Yaklam
almamzdaki kapsam da gz nne aldmzda, bu ksmda Schumpeterin
iktisada olan bak asn ve aratrmalarndaki interdisipliner yaklam ortaya
koymann anlaml olduunu dnyoruz. Schumpeterin akademik hayatna
baktmzda rettii, kitaplar ve makalelerden oluan ok sayda almasnn
olduunu grmekteyiz35. Bu almalarda kimi zaman teorik, istatistiki bir erevede
konular aratrrken, kimi zaman da aratrmalarn tarihsel, kurumsal, sosyolojik bir
bak asyla zenginletirmektedir. ktisadi bak asnn yannda, iktisadi olmayan
33 Bura, 2005, 19.34
Polanyi, 2005, 9193.35 Joseph A. Schumpeterin tm almalar iin bkz. Richard Swedberg, Joseph A. Schumpeter, HisLife and Work (Cambridge: Polity Press, 1993), 239.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
26/74
19
unsurlarnda analiz ierisinde olmas gerektiini nl eseri ktisadi Gelime
Teorisinin giri cmlelerinde u ekilde dile getirmektedir36:
Sosyal sre gerekten de blnmez bir btndr. Aratrmacnn snflandrc eli, iktisadi
olgular o byk akmdan yapay olarak seip karr Bir olgu, asla yalnzca ya da pr iktisadi
deildir; dier ynler (bazen ok daha nemli olmakla beraber) her zaman vardr Meselemiz
iktisadi olanla iktisadi-olmayan verileri birletiren, genel nedensel iliki biimlerini
tanmlamaktr.
Schumpeter bu grleriyle beraber, ayn dorultuda benimsedii bir kavram
bulunmaktadr: Sozialkonomik (toplumsal iktisat). Schumpeter bu kavram Max
Weberden almtr. Weber, metodoloji tartmalarnn ortasnda, yeni bir iktisat
yaklam ortaya karmak iin bu kavram kullanmtr. Webere gre iktisat iki
alana blnmtr. Bunlardan biri tamamen soyut bir temele dayanr ve tarihsel
yaklamdan yoksundur, dieri ise tamamen tarihsel bir temele dayanr ve teorik
yaklamdan yoksundur37. Weber bu yaklamlar kabul etmeyerek, toplumsal iktisat
yaklamn nermi ve bu yaklamda iktisat teorisi ve tarih sentezini yapmaya
abalamtr.
Schumpeter, Weberin bu kavramndan etkilenmi ve bu kavram kendi analizlerinde
kullanmtr. Schumpeterin toplumsal iktisat yaklam ise drt temel alandan
mteekkildir: Tarih, istatistik, teori ve iktisat sosyolojisi. Schumpetere gre bu
temel alanlardan en nemlisi iktisadi tarihtir. Nedenini ise temele
dayandrmaktadr. ncelikle iktisadn konular esas itibariyle tarihsel zaman
ierisinde esiz bir sretir. kinci olarak, tarihsel bilgi salt iktisadi deildir, ayn
zamanda kurumsal olgular da yanstmaktadr. ktisadi tarihin salt iktisadi unsurlar
barndrmamas, iktisadi olan ve olmayan ile farkl sosyal bilimlerin nasl birbirleri
ile ilintili olduunu bize gstermektedir. Schumpeter nc olarak da, iktisadi
analizde yaplan temel yanllarn, iktisatlarn kullandklar aralarn
yetersizliinden ziyade, tarihsel deneyimin eksikliinden kaynaklandn
dnmektedir. Schumpetere gre ikinci temel alan olan istatistie, sadece
bireylerin aklaycs olduu iin deil, ayn zamanda neyin aklanmas gerektiini
bilmek asndan gereksinim duyulmaktadr. Schumpeter, nc temel alann teori,
iktisat teorisi olduunu belirtmitir. Schumpetere gre birok anlam ifade eden bu
36
Joseph A. Schumpeter, The Theory of Economic Development, ev. Redverds Opie (Cambridge:Harvard University Press, 1949), 3-5.37 Swedberg, 1993, 2.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
27/74
20
kavramn Robinson tarafndan yaplan basit ve ok yerinde bir tanm bulunmaktadr.
Robinsona gre iktisat teorisi, bir aralar setidir. ktisat sosyolojisi olarak
adlandrd drdnc temel alan ise dier temel alann tamamlaycs olarak
grmektedir. nk iktisat sosyolojisi salt insan davranlarn ve iktisadi etkilerini
deil ayn zamanda sosyal kurumlar, kurumsal faktrleri de iktisadi analizin ierisine
yerletirmektedir38.
Yukardaki aklamalarda da grld gibi Schumpeter, iktisadi analizin bir btn
ierisinde ve eitli unsurlarla beraber incelenmesi gerektiini belirtmektedir. Bu
bakmdan kulland toplumsal iktisat kavramnda yer alan unsurlar, iktisadi analizin
btnleyici birer paralar olarak grmektedir. nk her bir para tek bana
dierlerinden farkl
bir anlam iermesine kar
l
k, ayn
zamanda bu paralarbirbirleriyle iliki ierisindedirler.
2.3.2.2. ktisada nterdisipliner Bir Yaklam: ktisat ve Dier Bilim Dallar
Arasndaki likiler
Hakim iktisat ve savunucular iktisadn dier sosyal bilimler ile ban kopartrken,
Schumpeterin tarih, sosyoloji ve politik bilimler gibi sosyal bilimlerle iktisat
arasnda, ortak bir btn oluturma abasnda olduunu grmekteyiz. Schumpeterin
kimi almalarnda iktisadn dnda, dier sosyal bilimlerden de faydalandn,
Ona gre iktisat teorisinin, iktisadn dier toplumsal bilim dallar ile ilikili olmas
gerektiini daha nce belirtmitik. Bu bahsimizde bu konuyu biraz daha aarak,
iktisadn dier sosyal bilim dallar ile ilikilerini Schumpeterin grleri
erevesinde deerlendireceiz.
Bu erevede ilk ele alnmas gereken alanlar hi phesiz tarih ve sosyolojidir.
Schumpeter bu alanlar, komu sosyal bilimler olarak deerlendirmektedir. Sosyal
bilim evresinde, kendisi bir iktisat olarak bilinmesine karn, tarih ve sosyoloji
alanlarn da kapsayan almalar rettiini grmekteyiz39. Schumpeter, kimi zaman
analizlerini tarihsel bir srece dayandrm ve kimi zamanda liderlik, kurumsal
faktrler, toplumsal gruplar, grup ilikileri gibi sosyolojik kavramlar da analizinin
ierisinde kullanmtr. rnein Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokraside,
38 Joseph A. Schumpeter, History of Economic Analysis (New York: Oxford University Press,
1994b), 1221.39 Bu almalarn bazlar iin bkz. Richard Swedberg (ed). Joseph A. Schumpeter, The Economicsand Sociology of Capitalism (New Jersey: Princeton University Press, 1991).
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
28/74
21
kapitalizmin iktisadi baarszlklarndan deil, aksine baars sonucunda kendi
sosyal kurumlarn tahrip etmesini incelemekte ve bunun sonucunda sistemin
srdrlemez olduunu ortaya koymaya almaktadr. Erken dnem almalarndan
olan ktisadi Gelime Teorisinde de kapitalist gelimede giriimci tipinin nemini,
yapsal zellikleriyle incelemektedir.
Tarih ve sosyoloji dnda psikoloji ve felsefe alanlarnda iktisat ile balantsna
deinmektedir. rnein Schumpeter, dier sosyal bilimlerde de olduu gibi iktisadn
da insan davranna deinmesi hususuna dikkat ekmekte ve bu anlamda
psikolojinin temel oluturduunu vurgulamaktadr. Felsefenin ise gemi
dnemlerde, u an sosyal bilimlerin alanna giren konular hakknda eitli grler
belirttiini ve bu anlamda dikkate deer olduunu belirtmektedir.
2.4. Piyasa ve Kapitalizm zerine Dnceleri
Bilindii zere piyasa, kapitalizm gibi kavramlar sosyal bilim evresinde genel
olarak tartlmakta birlikte, zellikle somut bir gereklik olan piyasann
tanmlanmasndaki glk, eitli tartmalara neden olmaktadr. Hatta piyasa
kavramnn iktisat bilimi tarafndan aklanmamas konusunda kurumsalc Douglas
North, btn bir neoklasik iktisadn temellerinin yasland piyasa hakknda, iktisatbiliminin neredeyse hibir ey sylememesi tuhaf bir olgu demektedir40. Bu
ksmda, bu tartmalara deinmeksizin, iktisadi deiimin bir unsuru olarak piyasay
ve bu balamda kapitalizmi, Schumpeter ve Polanyinin analizlerinde ne ekilde
kullandklar ve kavramsallatrdklar zerinde duracaz.
Schumpeterktisadi Gelime Teorisinde piyasann kurumsallam temeline ok az
deinmektedir. Bunun yerine Schumpeterin esas derdi, daha nce egemen olan
iktisat teorisinin yani Walrasgil genel denge, piyasa dengesi teorisinin aklamad
husus olan, verili bir sistemin neden srekli bir iktisadi deiim rettiidir41.
Schumpetere gre piyasa sistemi, sermaye birikim srecinin srekli olarak yeni
retim yntemleri, yeni endstriyel organizasyon biimleri, yeni tama yntemleri
ile yeni piyasalarn bulunmasn gerektiren, hatta yapsal istikrarszlk eilimi ieren,
40 Koray alkan, Neo-liberal Piyasa Nasl ler?: Pamuk, ktidar ve Fiyat, Toplum ve Bilim, s.
108 (2007): 52-53.41 Mark Harvey, Stan Metcalfe, The Ordering of Change: Polanyi, Schumpeter and the Nature Of TheMarket Mechanism, CRIC University of Manchester, Discussion Paper 70, March 2005.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
29/74
22
dinamik bir sistemdir. Schumpetere gre sermaye birikim sreci tanm gerei,
ekonomik yapnn ieriden dntrld, eski olann yok edilerek yerine yeni bir
yapnn geirildii bir yaratc ykm sreci ile nitelenmektedir42. Yaratc ykm
ortaya karan yenilik srecinin ve iktisadi deiimin ana unsuru da giriimci
faktrdr.
Polanyi ise piyasay kurulmu temeliyle beraber aklamaktadr. Polanyi, tarihsel
koullara dayandrd analizinde piyasay, devlet, cemaatler ve aile kurumlar gibi,
iktisadi yaamn srdrlebilmesini salayan bir kurum olarak grmektedir. ktisadi
yaamn ierisinde yer alan, iktisadi faaliyetleri dzenleyen fakat sosyal ilikiler
ierisine yerlemi bir kurumdur. Bu anlamda bakldnda, Polanyi piyasalar her
zaman faydal
kurumlar olarak grmektedir. ktisadi deiime neden olan piyasayaps ise 19. yzylda ekillenmeye balamtr. Daha nceki dnemlerde sosyal
ilikilerin ierisine yerleen piyasann 19. yzylda deiimi ve sosyal ilikilerin
ekonomik ilikiler ierisine yerlemesi, hem iktisadi hem de toplumsal sistemde
deiiklie neden olmaktadr. Bu deiim, bizim almamzda kullanacamz trde
bir kapitalizmi, Polanyinin deiiyle kendi kurallarna gre ileyen piyasa
mekanizmasn ortaya karmaktadr. Bu balamda piyasalarn, kapitalist, kapitalist
ncesi ya da sosyalist olarak tanmlanmasndan ziyade, kapitalizm, bir piyasa
toplumu olarak tanmlanmaktadr. Polanyi, kapitalizmin piyasalar yaratmasndan
ziyade, piyasalarn kapitalizmi yaratmasna deinmektedir43. Polanyi, piyasa
toplumunun ancak bir piyasa ekonomisi ierisinde hayatiyet kazanabileceini
belirtmi ve piyasa ekonomisini u ekilde tanmlamtr44:
Piyasa ekonomisi, kendi kurallarna gre ileyen bir piyasalar sistemi demektir; daha teknik
terimler kullanrsak, piyasa fiyatlar ve yalnzca piyasa fiyatlaryla ynetilen bir ekonomidir bu.
Ekonomik yaamn tmn dardan yardm ve mdahale gelmeden rgtleyebilen bu tr bir
sisteme, kesinlikle kendi kurallarna gre ileyen bir sistem denilebilir.
Schumpeter de kapitalizmi iktisadi bir deiim unsuru olarak ele almaktadr.
Kapitalizmden bahsedildii zaman, bir geliim olayna atfta bulunulduunu
42
Burak Gnalp, Hseyin zel, Rekabet Politikalarnn Esaslar, Siyasa, yl 1, s. 1, (2005): 7475.43 Mark Harvey, Stan Metcalfe, 2005.44 Polanyi, 2005, 85.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
30/74
23
belirtmektedir. Schumpeterin kapitalizme deiim ve geliim boyutunda yapt
vurguyu kendi szleri ile u ekilde aklayabiliriz45:
Kapitalizm, doas gerei, bir iktisadi deiim metodu ya da eklidir ve hibir zaman durgun
bir durum gsteremez... Kapitalist mekanizmay harekete geiren ve devamlln salayan
temel itici kuvvet, kapitalist giriim tarafndan yaratlm, yeni tketim mallar, yeni ulatrma
ve retim yntemleri, yeni piyasalar, yeni endstriyel organizasyon ekillerinden gelmektedir...
Bu yaratc ykm sreci, kapitalizm hakkndaki temel olgudur.
Hatrlanaca zere Schumpeterin piyasann kurumsallam temeline ok az
deindiini belirtmitik. Schumpeter, kapitalizm kavramsallatrmasnda ise,
kapitalizmin kurumsal kkenlerine de dikkat ekmektedir. Schumpetere gre,
kapitalizm, ekonomiden ibaret deildir. Daha dorusu, kapitalizm ekonomiden ibaret
olamaz. nk, kapitalizmi, bir btn olarak bir arada tutan, kapitalizm ncesine ait
(feodal) siyasal ve kltrel kurumlardr. Kapitalizmin bu siyasal ve kltrel bileeni,
ar devingen ekonomiyi evreleyen ve koruyan bir kabuk gibidir46.
Grld gibi Polanyi ve Schumpeter piyasay iktisadi deiimin bir unsuru olarak
ele almakta ve bu anlamda kapitalizmi iktisadi temelinin yannda, kurumsal kkleri
ve toplumsal yapya etkisi bakmndan deerlendirmektedirler. Son olarak
Schumpeter ve Polanyinin piyasa ve kapitalizme bak alarn sunduumuz iin
artk, kapitalizmin ortaya k, ilerlemesi ve srdrlemezlii zerine
younlatklar grlerini tartabiliriz.
45 Joseph A. Schumpeter, Capitalism, Socialism, And Democracy (London and New York:Routledge, 1994a), 8283.46
Emre zelik. Institutional Political Economy of Economic Development and GlobalGovernance (Doktora Tezi, School of Social Sciences of Middle East Technical University, 2006),290.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
31/74
24
3. KAPTALST SSTEM ve SRDRLEMEZL
Bu blmmzde, almamzn temel vurgusuna, bir dier deile, Polanyi ve
Schumpeterin grleri erevesinde kapitalist bir sistemin ileyii ve
srdrlemezliine deineceiz. Bu incelemeyi gerekletirirken ncelikle
Polanyide sistemin oluumu ve Schumpeterde sistemin ilerleme dinamiklerine
deineceiz. Daha sonra oluturulan sistemin hangi unsurlar sebebiyle srdrlemez
olduunu, kar
l
kl
olarak aktarmaya al
aca
z. Kar
l
kl
olarak deerlendirmeaamasnda, dnrlerimizin grlerinin hangi noktalarda yaknsadn, hangi
noktalarda ise raksadn belirlemeye alacaz.
3.1. Karl Polanyide Kapitalist Sistem ve Srdrlemezlii
3.1.1. Piyasa Ekonomisinin Oluumu ve Hayali Metalar
Polanyinin kapitalist sistemi, kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmas ile
kavramsallatrdn daha nce belirtmitik. Polanyinin bu sistemin
srdrlemezlii konusundaki grlerine yer verebilmemiz iin, ncelikle bu
sistemin nasl yaratld, hayatiyet kazand fikrini ortaya koymamz
gerekmektedir. Polanyi, doa, emek ve parann metalatrlmas, piyasada alnr
satlr hale getirilmesi vastasyla, kendi kurallarna gre ileyen piyasann
yaratldn vurgulamaktadr47. Polanyiye gre piyasa ekonomisi asndan emein
metalamas ve bir piyasasnn olmas ok nemlidir fakat sanayi devriminin en canl
dneminde, 1785ten 1834e kadar, bir emek piyasasnn yaratlmasnn
Speenhamland Yasas ile engellendiini dnmektedir48. Speenhamland Yasas
1795 ylnda uygulamaya konulmutur. Speenhamland Yasasnn ksaca, tahl
fiyatlarna gre dzenlenen bir lte gre, hem cret geliri olmayan yoksullara
asgari geim yardm yaplmasn, hem de cret geliri olan emekilerin cretlerinin
47 Kari Polanyi Lewitt, Tracing Polanyis Institutional Political Economy To Its Central European
Source, Karl Polanyi in Vienna: The Contemporary Significance of the Great Transformation ,ed. Kenneth McRobbie, Kari Polanyi Lewitt (Montreal: Black Rose Books, 2006): 383.48 Polanyi, 2005, 125.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
32/74
25
desteklenmesini ngrdn syleyebiliriz49. Bu anlamda yasa grld gibi
sadece almayan kesimi deil, ayn zamanda cretli olarak alp, asgari geim
artlarn salayamayan alanlar da kapsamaktadr50. Grld gibi byle bir
sistemde ii snfnn rgtlenmesi, bir emek piyasasnn olumas mmkn deildir.
Varolan koullarda asgari yaam hakk sz konusu olduundan, iverenler cretleri
istedikleri gibi drebilir, iiler de yaam haklarnn bilincinde olduklarndan, bu
durum karsnda, herhangi bir faaliyette bulunma gereksinimi duymayabilirlerdi.
Byle bir yapda cretli emek kavramnn da herhangi bir anlam ifade etmedii ve
emek asndan herhangi bir farklln olmad aktr. Yaama hakkn garanti
altna alan bu sistemde, ayn zamanda bir eliki de sz konusu idi. nsanlar yaam
haklarn elde ediyor ve paternalizmden kaynaklanacak ekilde emek piyasasnn
tehlikelerinden korunuyordu; fakat insan, byle bir sistemde emekiden ok bir
muhta konumuna getiriliyordu. Sonu olarak, 1795-1834 yllar arasnda yrrlkte
kalan Speenhamland sistemi, yardm crete tercih ettirerek ve emekileri yardm
aldklar parishlere51 bal klarak ulusal dzeyde bir emek piyasasnn tesis
edilememesine, bamsz kk iftiyi mlkszletirip emekiler safna katarak ak
isizlie, tarmda verimlilii drerek gizli isizlie, dk verimliliin bir sonucu
olarak fiyat ykselmelerine ve aile yardm uruna erken yalarda evlenip ok ocuk
sahibi olmay zendirerek nfus artna neden olmutu52. Toplum tarafndan genel
kan olarak sistemin yrrlkten kalkmas gerekiyordu ve 1834 tarihinde
yrrllkten kaldrld. Speenhamlandn yerine ise 1832 tarihli Reform Tasars ve
bunun ana hatlarn sunan 1834 tarihli Yoksullar Yasas Deiiklii getirilmi ve
sistem deitirilmitir. 1834 Yoksullar Yasas Reformu emek piyasasnn
engellenmesine son verdi ve yaama hakk ortadan kaldrld53. Yaam hakk ortadan
kaldrld iin yeni uygulamada cretli alanlar yoksul olarak grlmemi ve daha
nce uygulanan yardmlar kaldrlmtr. Polanyiye gre artk emek piyasasnn
olumas ve sanayi kapitalizminin, piyasa ekonomisinin ortaya kmas kanlmazd.
Bu vurgular Polanyinin kendi cmleleri ile de gsterebiliriz54:
49Fatih Gngr, Metin zuurlu, ngiliz Yoksul Yasalar: Paternalizm, Piyasa ya da Sosyal Devlet,Ankara niversitesi Tartma Metinleri, http://www.politics.ankara.edu.tr/tartisma_metinleri.php[10.01.2007].50 Asgari geim artlarnn belirlenmesi ve yaplacak yardmn ekli iin bnz. Polanyi, 2005, 126127.51 Her kilisenin kendi yetki alanlarna verilen addr.52
Gngr, zuurlu, 2007.53 Polanyi, 2005, 131.54 a.g.e, 129133
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
33/74
26
Eer 1832 Reform Tasars ve 1834 Yoksullar Yasas Deiiklii modern kapitalizmin
balangc olarak grlyorsa, bu, onlarn iyi yrekli toprak sahibinin ynetimine ve onun
yardm sistemine son verdiklerindendir. Emek piyasas olmayan bir kapitalist dzen yaratma
abas korkun bir baarszla urad... ngilterede 1834e kadar rekabeti bir emek piyasas
kurulmad; dolaysyla sanayi kapitalizminin bu tarihten nce bir sosyal sistem olarakvarolduu sylenemez... On dokuzuncu yzyl sosyal tarihi, 1834 Yoksullar Yasas
Reformuyla dizginlerinden boanan piyasa sisteminin mant tarafndan belirlenmiti dersek,
durumu abartm olmayz.
Polanyi piyasa ekonomisi ile beraber ii snfnn douunu, yine kendi cmleleri ile
u ekilde aklamaktadr55:
Speenhamlandn kaldrl, kendi karlar dolaysyla toplumu makine uygarlnn ierdii
tehlikelerden koruma grevini stlenen modern ii snfnn gerek doum tarihiydi. Ama,
gelecein onlara neler hazrladndan bamsz olarak, ii snf ve piyasa ekonomisi tarihte
ayn anda ortaya kmlard.
Polanyinin grleri erevesinde kendi kurallarna gre ileyen piyasa
mekanizmasnn, doa, emek ve parann metalatrlmas vastasyla ortaya
karld fikrini belirtmitik. Sistemin yaratlmasnda temel nitelii tayan bu
metalama kavram zerinde durmak, Polanyinin dncelerini alglama asndan
nemlidir.
Polanyi, piyasa ekonomisinin yalnzca piyasalar tarafndan kontrol edilen,
dzenlenen ve ynlendirilen bir ekonomik sistem olduunu, mallarn retim ve
datm dzeninin de kendi kurallarna gre ileyen kurumsal kalba brakldn
dnmektedir. Byle bir sistemde retimin tm piyasalarda satlr, btn gelirler
bu piyasada paylalr ve emek, toprak ve para da dahil olmak zere retimin btn
unsurlar iin piyasalar ortaya kar56. Grld gibi piyasa ekonomisinin
kurumsallamas iin emek, doa ve parann metalamas gerekmektedir. Emek,
doa ve parann, piyasann ileyebilmesi iin serbeste dei toku ilikisi ierisinde
yer almalar gereklidir, nk retimin kesintisiz bir biimde gereklemesi,
kullanlan girdiler, hammaddeler ile emein kesintisiz arzna baldr57. Fakat
Polanyiye gre esas problem bu noktada balamaktadr. Piyasa ekonomisi ierisinde
55 a.g.e, 2005, 155.56
a.g.e, 2005, 114115.57 Hseyin zel, Liberalizmin topyac Toplum Tasarm, Cumhuriyet niversitesi SosyalBilimler Dergisi, c. 26, s.1 (2002): 104.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
34/74
27
alnr, satlr hale getirilen emek, doa ve para gerek meta deildir. Polanyi bu
hususuByk Dnmde u ekilde vurgulamaktadr58:
Can alc nokta u: Emek, toprak ve para temel olarak retim unsurlardr; piyasalar iinde
dzenlenmi olmaldrlar; bu piyasalar, ekonomik sistemin hayati nem tayan bir parasn
olutururlar. Ama emek, toprak ve para, aka grlebilecei gibi, meta deildirler... Baka bir
deile, ampirik meta tanmna gre bunlar meta deildirler.
Polanyiye gre bunlar reel meta tanm ierisinde dnlemez. Emek, toprak ve
parann hibiri satlmak zere retilen mallar gibi deerlendirilemez. Ona gre
emek, yalnzca bir insan faaliyetine verilen addr; toprak yalnzca doann baka bir
addr, insan tarafndan retilmemitir, para yalnzca satn alma gcnn kural olarak
hibir zaman retilmeyen bir simgesidir. Emek, toprak ve parann meta tanm
btnyle hayaldir ama emek, toprak ve para piyasalar bu hayal yardmyla
rgtlenmilerdir59.
Grld gibi Polanyinin analizinde, bir piyasa ekonomisi yaratlabilmesi iin
hayali metalardan oluan bir piyasa btnnn yaratlmas gerekmektedir. eitli
unsurlarla toprak ve para piyasalar oluturulmu, bunlardan sonra, 1834 tarihli
Yoksullar Yasas Reformuyla bir emek piyasas oluturulmutur. Bylece bir piyasa
ekonomisi yaratlmtr. Biz de, Polanyide kapitalist sistemin srdrlemezlii
derken, bu hayali metalarla kurulan bir piyasa ekonomisinden, kendi kurallarna gre
ileyen piyasa mekanizmasndan ve bu mekanizmann srdrlemezliinden
bahsediyoruz.
3.1.2. ift Ynl Hareketin Anlam ve Sonular
Polanyinin Byk Dnm adl kitab, u cmlelerle balamaktadr: On
dokuzuncu yzyl uygarl kt. Bu kitap, bu olayn siyasal ve ekonomik
kaynaklaryla, ayn zamanda da onun yol at byk dnmle ilgili. kn
ilan ettii on dokuzuncu yzyl uygarlnn drt kurum zerinde durduunu belirtir:
g dengesi sistemi, uluslararas altn standard, kendi kurallarna gre ileyen piyasa
ve liberal devlet. Polanyi, bu kurumlardan altn standardn, yalnzca i piyasa
sisteminin uluslararas dzeye yaylmasna ynelik bir aba; g dengesi sistemini,
altn standard zerine kurulmu ve ksmen onun aracl ile ileyen bir styap;
liberal devleti de, kendi kurallarna gre ileyen piyasann bir rn olarak
58 Polanyi, 2005, 119.59 a.g.e, 119120.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
35/74
28
grmektedir60. Fakat Polanyiye gre sistemin can damar ve temel biimlendiricisi
kendi kurallarna gre ileyen piyasadr. PolanyiByk Dnmdeki temel tezini,
kendi kurallarna gre ileyen piyasaya yaklamn ve toplumun tepkisini u
cmlelerle zetlemektedir61:
Bizim tezimiz, dengesini kendi salayan piyasa fikrinin dpedz bir topya olduu. Byle bir
kurum, toplumun insani ve doal zn yok etmeden uzun sre yaayamazd; insan fiziksel
olarak yok eder, evresini de le evirirdi. Kanlmaz olarak, toplum kendini korumak iin
baz nlemler ald, ama alnan nlemler piyasann kendi yasalarn bozdular; alma yaamn
alt st ettiler ve bylece toplumu baka birekilde tehlikeye srklediler.
Polanyi bu balamda, inceledii on dokuzuncu yzyl uygarlnn, genel karakterini
ift ynl hareket (double movement) kavramyla aklamaya almaktadr. ift
ynl hareket, ekonomik liberalizm ve sosyal korumaclk ilkelerini
barndrmaktadr. Ekonomik liberalizm, kendi kurallarna gre ileyen bir piyasann
kurulmas amacna ynlenmiken, sosyal korumaclk, insan, doa ve retim
dzeninin korunmasn amalamaktadr.
Polanyiye gre, ift ynl hareketin bir unsuru olan ekonomik liberalizm, bir piyasa
sistemi yaratmak zere yola kan bir toplumun dzenleyici ilkesiydi ve 1820ye
gelindiinde, klasik ilkeyi temsil etmeye balamt; emek piyasas, altn standard
ve serbest ticaret62. Ekonomik liberalizmin ileyii, ancak kendi kurallarna gre
ileyen bir piyasa ile salanabileceinden, etkisini ancak 1830dan sonra
gsterebildi. nk, bir piyasa ekonomisinin yaratlmas, ancak bu tarihlerde ortaya
karlan eitli yasalarla salanmt.
Ekonomik liberalizmin nemli bir unsuru da braknz yapsnlar (laissez-faire63)
yaklamdr. Braknz yapsnlar, nemli bir unsur olmasna karn, Polanyiye gre
hibirekilde ekonomik liberalizm ile zdeletirilemez. nk braknz yapsnlar,
z itibariyle mdahalesizlii gerektirir. Bilindii gibi klasik politik iktisatlar
braknz yapsnlarn doal olduunu dnmektedirler. Fakat Polanyi ise braknz
yapsnlarn hibir doal yannn olmadn; ilerin oluruna braklmas durumunda
serbest piyasalarn hibir zaman ortaya kamayacan belirtmektedir. Braknz
yapsnlarn devlet tarafndan uygulandn, serbest piyasalarn kendiliinden deil,
60 a.g.e, 3536.61 a.g.e, 2005, 36.62
a.g.e, 2005, 196.63 Franszcadan iktisat literatrene gemitir. ktisat yaznnda braknz yapsnlar eklindeevrilmektedir. zet olarak, kapitalist bir ekonomide mdahalenin olmamas gerektiini belirtir.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
36/74
29
devlet tarafndan karlan yasalar sonucunda ortaya karldn vurgulamaktadr.
Hatta devletin, liberalizm taraftarlarnn belirledii grevleri yerine getirmek iin
merkezi bir brokrasiyle donandn belirtmektedir64. Piyasa sisteminin kurulmas
iin mdahalelerin gerekli olmas koulu gibi, sistemin devamllnn salanmas da
yine devlet mdahalelerine baldr.
Braknz yapsnlar ve serbest ticaret yntemleriyle ve ekonomik liberalizm ve hayali
metalar aracl ile kurulan, kendi kurallarna gre ileyen bir piyasa mekanizmas
toplumun zn, doal evresini ve retim kurulularn ypratan bir dzen
oluturmaktadr. Ypratlan unsurlardan biri, rekabeti bir emek piyasasnn hedef
ald emek gc, bir dier deyile insand. Polanyiye gre emei dier yaam
faaliyetlerinden ay
r
p piyasa kurallar
na boyun emeye zorlamak, btn organikvarolu biimlerini yok etmek ve onlarn yerine yeni bir dzen, paralara ayrlm,
bireyci bir dzen koymak anlamna geliyordu. Bu dzeni kurmak, ykm plann
uygulamak iin en iyi aracn da, szleme zgrl ilkesi olduunu dnmekteydi.
Uygulamada bu ilke, szleme d akrabalk, komuluk, meslek ve inan ilikilerinin
ortadan kaldrlmasn gerektirmekteydi65. Ypratlan unsurlardan bir dieri de
doadr. Polanyiye gre bir doa unsuru olan toprak, insan yaamnn dengesini
salar; insann yerleim yeridir; fiziksel gvencesinin n kouludur; manzara ve
mevsimleridir. Bu bakmdan insan doadan ayrmann ve toplumu gayrimenkul
piyasasnn gereklerine gre dzenlemenin, topik piyasa ekonomisi fikrinin hayati
bir ynn oluturduunu dnmektedir66. Ypratlan unsurlardan bir dieri de
retim dzenidir. Polanyiye gre insan ve doada olduu gibi retici iletmeler iin
de bir tehlike sz konusudur. Polanyi, parasal nedenlere bal olarak den fiyat
dzeyinin, iletmelerin iflas tehlikesiyle kar karya kalmas, retim dzeninin
zlmesi ve sermayenin byk apta yok olmas tehlikesini douracan
dnmektedir67. Polanyinin cmleleriyle, ypratlan unsurlarla ilgili u zeti
yapmamz mmkndr68:
Piyasa mekanizmasnn; insanlarn ve onlarn doal evresinin kaderinin, hatta satn alma
gcnn miktar ve kullanmnn, tek ynlendiricisi olmasna izin vermek, toplumun kyle
sonulanrd. nk szde meta emek, bu zle metann sahibi olan insan etkilemeksizin saa
64 a.g.e, 201.65 a.g.e, 231.66
a.g.e, 249250.67 a.g.e, 266267.68 a.g.e, 120121.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
37/74
30
sola tanamaz, istenildii gibi kullanlamaz, hatta kullanlmadan braklamaz. nsann emek
gcn kullanrken, sistem, ayn zamanda, bu etikete yapk fiziksel, psikolojik ve ahlaki bir
birim olarak insan da kullanmak durumundayd. Kltrel kurumlarn koruyuculuunu yitiren
insanlar, maruz kaldklar sosyal etkiler altnda yok olabilir, gnah, sapklk, cinayet ve aln
yol at iddetli sosyal zlmelerin kurbanlar olarak lp gidebilirlerdi. Doa, ilkelunsurlara indirgenir, evre bozulur, nehirler kirlenir, askeri gvenlik tehlikeye girer, yiyecek ve
hammadde retme gc yok olurdu. Nihayet, satn alma gcnn piyasa tarafndan idare
edilmesi, iletmeleri belirli aralklarla yok eder; para darl veya fazlas, i yaam zerinde sel
ve kuraklklarn ilkel toplumlar zerindeki etkisine benzer etkiler yapard. Kukusuz emek,
toprak ve para piyasalar, piyasa ekonomisi iin vazgeilmez eyler. Ama hibir toplum, insani
ve doal z ile i dzenini bu eytani dililerin hasarndan korumadan, ok ksa bir sre iin
bile, bylesine ham hayallerden oluan bir sistemin etkilerine dayanamazd.
Polanyiye gre sistemin etkilerine dayanamayan toplum, kendiliinden bir tepkiretmektedir. Bir yandan kendi kurallarna gre ileyen piyasa mekanizmas toplumu
olumsuz ynde etkilemekte, bir yandan da yok olma tehlikesiyle kar karya kalan
toplum, kendini korumaya almaktadr. Bu balamda on dokuzuncu yzylda var
olan, ift ynl hareketin dier yn olan sosyal korumaclk ortaya kmaktadr.
Korumaclk, kanlmaz olarak kendi kurallarna gre ileyen piyasann ypratt
emek, doa ve retim dzeninin korunmasn amalamaktadr. Bu bakmdan, emein
korunabilmesi iin; i dzenlemeleri ve sosyal yasalar, doann korunabilmesi iin;toprak yasalar ve tarmsal tarifeler, retim dzeninin korunabilmesi iin ise; merkez
bankacl ve para sisteminin ynetilmesi ortaya kmaktadr. Korumaclk,
piyasann ykc etkilerinden dorudan zarar gren, alan snflar ve toprak sahipleri
gibi eitli gruplarn desteinden yararlanmakta ve yntem olarak koruyucu yasama,
kstlayc cemiyetler ve dier mdahale aralarn kullanmaktadr.
Polanyi, zellikle on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda ortaya kan, sosyal ve
ulusal korumacla geri dnn, kendi kurallarna gre ileyen piyasamekanizmasnn zndeki tehlikeleri nedeniyle ortaya ktn belirtmektedir.
Polanyi, ortaya kan korumalar birka yoldan aklamakta, ncelikle nlem alnan
alanlarn eitliliine vurgu yapmaktadr. nlemlere bakldnda ise, genelde
yasalarla salanmakta ve modern sanayi koullarndan kaynaklanan sorunlar ele
almaktadr69. kinci olarak ise, liberal zmlerden kolektivist zmlere geiin
bazen aniden gerekletiini belirtmektedir. Polanyi, nc ve en nemli zellik
69 Polanyi, bu balamda alnan nlemlere, Herbert Spencern oluturduu listeden yararlanarak eitlirnekler vermektedir. Bu uzun liste iin bnz. Byk Dnm, s. 209210.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
38/74
31
olarak da, birbirlerinden birok nedenden farkl olan lkelerin, gelimelerinin paralel
olmas durumuna dikkat ekmektedir. Polanyi, Viktorya Devri ngilteresi, Bismark
Prusyas, nc Cumhuriyet Fransas ve Habsburg mparatorluunun birbirinden
farkl olduunu fakat bu lkelerin her birinin nce bir serbest ticaret ve laissez-faire
dneminden, sonra bunu izleyen kamu sal, alma koullar, belediye
yatrmlar, sosyal sigorta, nakliyat desteklemeleri, belediye hizmetleri, ticaret
birlikleri ve dier alanlar kapsayan bir anti-liberal yasama dneminden getiini
belirtmektedir. Polanyi son olarak, liberallerin sistemi koruyabilme adna devletin
mdahalesi talebinde bulunmalarn, kstlamalarn liberaller tarafndan da
gerekletirildiini vurgulamaktadr70.
Korumac
l
k eitli s
n
flar
n desteinden yararlanmas
na kar
n, Polanyiye greyalnzca snf karlar sreci tam olarak aklamakta kullanlamaz. Ona gre asl
vurgulanmas gereken husus, bu snflarn neden korumaclk yoluyla kendi
taleplerini dile getirdikleri deil, neden bu yolda baarya ulatklardr. Bu da bizi
daha nce aklanmaya allan, kendi kurallarna gre ileyen piyasann, toplumun
doal ve insani zn ypratt, bu durumun da toplumun tepkisini ekmeden, uzun
sre devam edemeyecei hususuna gtrmektedir. Genelde snf karlarnn
ekonomik olarak incelenmesine karn, Polanyi temelde bu karlarn ekonomik
deil, sosyal olduunu belirtmektedir. Zaten snflar ya da gruplar asndan
toplumun tepkisi, piyasa tarafndan tehdit edilen sosyal karlarn korunmas
ynnde gereklemektedir. Snflar ve gruplar korumaclk ile mevki ve
mertebelerini, sosyal konum ve gvenliklerini salamaya almaktadrlar. Konuyu
Polanyinin cmleleri ile zetleyebiliriz71:
Kolektivist hareketin kaynanda tek tek gruplar veya snflar yer almyordu, ama gene de
ilgili snf karlar sonu zerinde belirleyici bir etki yapmlard. Sonuta, olaylar toplumun
tmnn karlarna bal olarak gerekleiyordu; bu karlarn korunmas arlkl olarak
toplumun belirli bir kesimine dse bile, durum byleydi.
Aklamaya altmz ift ynl hareket, yirminci yzyln balarna, I. Dnya
Savana kadar etkisini arttrarak srdrmtr. ift ynl hareketin sosyal
korumaclk ayanda, toplumlarn yok olmamak iin kendilerini koruma abalar yer
almaktadr. Yirminci yzyln toplumsal tarihini biimlendiren, ekonomik
liberalizme kar ortaya kan gelimeleri u ekilde sralayabiliriz: Yeni Uzla
70 Polanyi, 2005, 209215.71 a.g.e, 229.
8/2/2019 Karl Polanyi Ve Joseph a Schumpeter de Kapitalist Sistem Ve Surdurulemezligi Capitalist System and Its Unsustainabi
39/74
32
(New Deal), sosyalizm ve faizm. Bu gelimelerden, Yeni Uzla politikalar, 1929
Dnya Ekonomik Buhranndan sonra ortaya kan korumaclk kkenli bir
uygulamadr. Bilindii zere Dnya Ekonomik Buhran zellikle sanayilemi
kapitalist ekonomilerde ykc etkiler dourmu, ayn zamanda dnya ekonomisinin
geneli iin de tehditler oluturmutur. Buhran sonucunda, isizlik, retim ve ticaret
hacmi daralmas, talep d, fiyatlardaki d, tarm sektrnn k gibi
olumsuzluklar yaanm, toplumlar maddi ve manevi kayplar yaamtr. Byle bir
ortamda, Amerikada ortaya km Yeni Uzla adl korumaclk politikalar
anlamldr. Yeni Uzla, buhrann hemen akabinde 1930 ylnda ortaya kmtr.
Yeni Uzla ile ncelikle bir Merkez Bankas kurulmutur. Merkez Bankasnn
kurulmas ile beraber, Polanyinin belirttii gibi retim dzeninde bir dzenleme,
korumaclk salanmaya allmtr. Bunun dnda yine devlet mdahaleleri ve
yasama yoluyla, istihdam, alma koullar, retim, reel sektrler gibi birok alanda
dzenlemeye gidilmitir. Polanyi, Yeni Uzla uygulamalaryla, parasal korumackla
beraber, emek ve toprak evresinde de geni nlemler alndn belirtmektedir.
Yirminci yzyln toplumsal tarihini belirleyen bir dier etken de sosyalizmdir.
Polanyi, sosyalizmin znde sanayi uygarlnn doasnda bulunan bir eilim, kendi
kurallarna gre ileyen piyasay demokratik topluma bilinli olarak baml klarak
ama eilimi olarak nitelemekte ve Dnya Savandan beri sosyalizmin konumunu
etkileyen iki deiiklik olduunu belirtmektedir. Bunlardan biri piyasa ekonomisinin
srdrlemez olduunun ortaya kmas, bir dieri ise Rusyada sosyalist bir
ekonominin olumasdr72. Polanyiye gre yirminci yzyln ilk yarsnda, kendi
kurallarna gre ileyiin toplumu ypratmas, ii snfnn, zellikle sosyalist ii
snfnn da konumunu deitirmi, geni kitlelere yaylan snfn yasama yoluyla
temsili salanmtr Emein yasa ile temsiline karlk, kapitalistlerin, sanayiyi
ellerinde bulundurmalarndan kaynaklanan, ynetimde sz sahibi olma konumlar