8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
1/23
19. YZYLDA OSMANL SAGLIKTEKLATLANMASI
Prof. Dr Erdem AYDIN""
OTTOMAN HEALTH ORGANIZATION IN 19TH
CENTURY
SUMMARY
The establishment of a health organization in a particularcountry is sign of that country's interest in providing solutions to its
people's health problems. A flash-back reveals efforts made by theGttoman Empire during the second half of 19th century to establishhealth institutions. During the said period, the extension of healthservices from the centre to the rural areas was a primar1y objective.
However, the lack of health personel (doctors) put the
realization of the above objective at a risk. The opening of the firstmedical school was a step in the right direction in terms of thetraining/education of medical doctors. The main aim of establishingthe military medical school (1827), which later became a modernmedical school in 1839, was to train doctors for the army.
In 1866, the Ottoman administration established a civilianmedical school in order to train doctors to meet the need of healthinstitutions. For a better organization, the state began its first
registration of doctors and their qualifications in 1861. Later, in1871 the posting of doctors, as civil servants, to rural are as by thestate started. The duties of these doctors were to treatment and
, Hacettepe Oni. Tp Fak. Deontoloji. Tp Etii ve Tarihi AD.
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
2/23
186 ERDEM AYDIN
disease prevention (public health). Health directorates were
established in provincial headquarters. Although healthorganizations were given importance during the Ottoman Empire,reasonable improvements were not recorded until the formation of
the Turkish Republic.
Key Words: Ottoman Empire, Health Organization duringOttoman Empire, Heal th Organization in Turkey, Medical History.
ZET
Bir lkede devletin salk tekilat kurmas o devletin halknsalk sorunlarna sahip kmaya baladnn bir gstergesidir. 19.Yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl mparatorluu'nun birsalk tekilat kurmaya giritii gzlemlenmektedir. Bu dnemdemerkezden taraya doru bir hizmet a kurmak ncelikli bir ama
haline gelmitir.
Ancak bunu yerine getirmek iin bata hekim olmak zere
salk personeli says son derece yetersizdir. lk tp okulununal, bilindii gibi lkemizdeki hekim yetitirme konusunda oknemli bir admdr. 1827 ylndaki giriimden sonra 1839'da gerekanlamda bir tp okuluna dnen Askeri Tp Okulununkurulmasndaki asl ama ise ordu iin hekim yetitirmektir.
Osmanl idaresi kurmak istedii salk tekilatna hekim teminetmek iin 1866'da Sivil Tp Okulunu kurar. Tekilatlanma yolunda
Devlet ilk olarak 1861 'de, lkedeki hekimlerin niteliklerini vesaylarn kayt altna almaya balamtr. Daha sonra 1871 ylndataraya hekim gnderilmeye balanr. Bu hekimler hem koruyucu(halk sal) hem de tedavi edici salk hizmetlerini yerinegetirmekle grevlidir. l merkezlerinde ilin tm salkilemlerinden sorumlu Salk Mdrlkleri kurulur. Osmanldneminde salk tekilatlanmas konusunda sz konusuilerlemeler kaydedilmi olsa da tekilat ve sunulan hizmet
Cumhuriyete kadar istenildii lde gelitirilememitir.Anahtar Kelimeler: Osmanl mparatorluu, Osmanl
mparatorluu'nda Salk Tekilatlanmas, Trkiye'de SalkTekilatlanmas, Tp Tarihi.
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
3/23
---19. YZYLDA OSMANl SAGLlK TEKiLATLANMAS 187
Bir lkede yaayan insanlarn hastalk-sakatlk durumlarnda
gerekli tedavi ve bakmnn salanmasnn yansra koruyucu salknlemlerinin de alnmas yneticilerin idari, politik grevlerindenbiridir. Her ne kadar uygulamada, bugn birok lkedemkemmellemi bir hizmet sunumu gzlemlenemese de ilkeselolarak devletler halkn salk sorunlarna zm getirebilmekamacyla kaynak ayrmakta, hizmet tekilatlanmasna gitmekte ve
bu alanda eitli hizmetleri retmektedirler. Tm bunlarn yaamageirilmesi her bir lkenin kendi benimsedii sosyo-ekonomik
mekanizmalar erevesinde gerekletirilmektedir. Bu nedenlesalk hizmetinin retim ve sunumu lkeden lkeye kendine zgnitelikler gstermektedir.
Aslna bakldnda devletlerin halkn salk sorunlarnsahiplenmesi olgusunun gemii ok eskilere dayanmaz. 19. yzylve zellikle bu yzyln ikinci yarsna kadar devlet ynetimlerininsalk alannda ciddi, sistemli, gnmzde anlald ekildeki birhizmet politikas ve uygulamalarna sahip olduklarndan fazla sz
edilemez. 19. yzyln ikinci yarsndan sonradr ki, bata Batlkelerinde olmak zere sistemli salk politikalar ve hizmetuygulamalarndan sz edebiliriz. (1)
Salk hizmeti konusunda 19. Yzylda Bat dnyasndagelimeye balayan anlay devlet yneticilerini salkhizmetlerinden sorumlu tutma ve bu alanda gerekli nlem vehizmetlerin yerine getirilmesini onlardan bekleme anlay
biimindedir. zellikle 19. yzyln ikinci yarsndan itibarenMikrobiyoloji alanndaki gelimeler sonucu koruyucu salkhizmetlerinin nemi anlalm ve Bat'daki devletler salktakilatlar kurmaya balamlardr.
Ksaca zetlediimiz Bat'daki bu gelimeler srasnda Osmanltoplumunda neler olup bittiine gelmeden nce yine birka cmleile Osmanl'daki 19. yzyl ncesindeki duruma deinelim:Deindiimiz gibi J 9. yzyla gelene dek deilOsmanl'da,dnyann hemen hibir yerinde devlet ynetimleri tarafndanstlenilmi sistemli, planl ve bilinli bir salk hizmet politikasnnvarlndan sz etmek zaten imkanszdr. Ayn ekilde Osmanldneminde de salk alannda devlete ait sistemli bir hizmet
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
4/23
188 ERDEMAYDIN
politikasnn olup olmadn aratrmak; rnein, olmadn
grerek eletirme anlamsz bir giriimdir. Buna ramen, salkhizmetine ilikin Osmanl dnemine ait baz tespitler de yapmak
mmkndr. Osmanl mparatorluu'nun kurulduu 13. yzyln
sonlarnda, Anadolu topraklarnda dnemi iin bir hayli zengin
dikkat ekici nitelikte bir salk hizmeti yaplanmas
bulunmaktadr. Anadolu'nun birok byk ehrinde hastaneler (Dar
-ifa, Dar s-shha, Bimaristan, Maristan) mevcuttur ve bu
yerlerde salk hizmeti verilmektedir. Seluklu dneminden kalan
bu hastaneler varlklarn srdrrlerken Osmanl bakent vepayitaht ehirlerinde bunlara yenileri eklenmitir. Sz konusu
hastane hizmetleri vakflar araclyla salanmaktadr. Vakflarn
hastane kurarak yerine getirdii salk hizmeti ile bu hizmetin
ama, ilev ve ynteminin devletin ne lde dorudan ya da
dolayl etkisi altnda olduunu; daha dorusu bu hizmetin Osmanl
ynetiminin ne kadar bilinli bir politik yaklamn sonucu olduu
bilemiyoruz.
Bu balamda 19. yzyla gelene dek kuruluundan sonraki
yzyllar ierisinde Osmanl'nn salk alanndaki yneliminde
dikkat eker tarihsel bir nokta ya da dnemece rastlayamayz.
Dier yandan da yaklak 700 yl gibi bir sreye ait tarihsel
bilgilerimizin kapsaml ve sonulanm bilgiler olduunu sylemek
de fazla doru olmaz. u anda saylar ok fazla olmayan yazma
eserler, baz hekimlere ait ksa bilgiler; hekimbala, hastanelere
ait tpla ilgili bilgiler gibi snrl tbbi bilgiler dnda, Osmanl'nnhalkn salk sorunlarna ne trde bir yaklam gsterdiini
ayrntl biimde aklayabilecek almalar ile verilere sahip
olduumuz sylenemez. Osmanl kaynaklar zerinde bundan sonra
yaplacak ileri dzeydeki aratrmalar belki bizleri yeni
deerlendirmelere gtrebilecektir.
Osmanl tbbnn klasik slam tbb niteliinde olduu sylenir.
(2) 12. yzyldan sonra slam Tbb'ndaki duraklamann ardndan,
Bat dnyasnda yzyllar ierisinde adm adm gelien "bilimseltp" anlaynn Osmanl toplumuna yansmas ok yava ve ge
olmutur. 17. ve 18. yzyla ait yazma eserlerden yava biimde de
olsa Bat tbbnn farkna varld izlenmektedir. Bununla birlikte
Osmanl tbbnn modern tp anlayna ynelmesinin ardnda
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
5/23
19. YZYLDA OSMANL SAGLlK TEKLATLANMASI 189
l827'de alan ve i839'da tam anlamyle modern nitelie brnen
Askeri Tp Okulu'nun varl yadsnamaz. Yine l866'de alanSivil Tp Okulu'nun da ayn ekilde tbbn modernlemesinde oknemli katklar olmutur. Aada da greceimiz gibiOsmanl'nn salk hizmetine ynelik giriimleri dnyada 19.yzylda gelien bireylerin salk sorunlar konusunda devletynetimlerinin sorumluluk almalar ve salk hizmeti retmeleriolgusuna tarihsel ynden paralellik arzetmektedir.
Osmanl ynetimi Askeri Tp Okulu'nu kurarken ordu iin
hekim yetitirmeyi amalamtr. Sivil Tp Okulunun kuruluundahedeflenen ise lke apnda hekim grevlendirmek abasdr. Buokullarn idaresi ile eitim-retimde grevalmas iin Batlkelerinden hekim ve bilim adamlar lkeye davet edilmitir.Davet edilen bu yabanc hekim ve eitimcilerin Trk tbbnnBat'ya ayak uydurma abalarnn gerek balatlmasnda gerekse demodern eitim usullerinin ve modern tp uygulamalarnnrenilmesinde ok nemli katklar olmutur.
lke genelinde salk tekilatlanmas konusuna, belki de,Osmanl'da l840'larda kurulan Karantina rgt ile balamamzgerekebilir. Bu rgt Dou'dan Bat'ya salgn ve bulachastalklarn yaylmasn nlemek amacyla, nemli lde Batlkelerinin insiyatifiyle kurulmutur. Bu rgt kapsamnda lkenineitli yerlerine salk birim ve elemanlar yerletirilmi olsa daanlalabilecei gibi bu tekilatlanma uluslararas niteliktedir ve
Karantina rgt'nn lke ii hizmet retmek kaygs ancakdolayl biimdedir. Yaplanmas ulusal ve kalc deildir. Bununla
birlikte Karantina rgt'nn salk tekilatlanmas asndaneitli ynlerden katklarnn bulunabilecei en azndantekilatlanma hakknda fikirler vermi olabilecei sylenebilir.
Osmanl'nn salk sorunlarna ynelmesi ve bu konudakiaraylara girmesi Tanzimat sonrasnda dikkat eker biimde
younluk kazanr. Tanzimat'tan sonra eitli alanlarda kendinigsteren devlet yaplanmasndaki yenilenme almalarnn birrneini de salk tekilatlanmas giriiminde grmekmmkndr. Osmanl devlet sistemini gnn gereksinimlerineuygun hale getirmek iin giriilen srete, salk hizmeti amal bir
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
6/23
190 ERD EM A Y D IN
tekil atlandrmamn devlet tarafndan kurulmaya balanmas bu
dnemde aka gzlemlenebilir bir giriimdir. Devletin, bu
konuda ilk yapmak istedii lkedeki salk personelinin (o
zamanlar iin yalnz hekimler ile ebeler sz konusudur) says ve
kimlii hakknda bilgi edinmek olmutur. Hekim ve ebelerin eitim
ve almalarn kayda geirerek; devlet, lkedeki salk elemanlar
hakknda haberdar olmak istemitir. Bylece yllarca mesleki
ehliyet ve nitelikleri belirsiz olarak alanlar, belli bir denetim
altna alnm ve en azndan elindeki olanaklar devletin bilmesi
anlamnda ve tekilatlanma ynnde ilk adm atlmtr. Sz
konusu bu ama ve istek 1861 ylnda "Tababeti Belediyecrasna Dair Nizamname" (3) ile yasal bir dayanaa balanr.
Tababeti Belediye crasna Dair Nizamname
1- Mektebi Tbbiyei ahane'den (Askeri Tp Okulu) veyahud
ecnebi mektep tbbiyesinden ellerinde diplomas olmayan kimseler
fen tababeti yahud bir baka fen dalnda mesleini icra
edemeyecektir. .
2- Gerek fen tababetinde ve gerek fen cerrahi de icazetnamesi
(diplomas) olmayan kimseler doktor unvan alamayacaktr.
3- bu nizamnamenin yaym ve ilanndan sonra ecnebi
lkesinden gelen doktorun Osmanl lkesinde tababet icra
edebilmesi iin ellerinde olan icazetnamelerini Mektebi Tbbiyei
ahaneye'ye gtrp kaydettirecekler; fakat daha nce kendi lke
temsilciklerinde pasoportlarm tasdik ettireceklerdir. Bu kiilerfen sanatndan imtihan edileceklerdir. Kabul edildikleri takdirde
be yz kuru karlnda ruhsatname verilecektir.
4- bu nizamnamenin yaymndan evvel stanbul'da sanat icra
etmekte olan doktor ve cerrahI ar icazetnamalerini Mektebi Tbbiyei
ahane'ye gtrp kaydettireceklerdir.
5- Fen tababetinde yahud cerrahi sanatnda doktor olup
taralarda mesleklerini icra edenler ellerindeki icazetnamelerini
Osmanl tabiiyetinden ise yetkili devlet dairesine, ecnebi ise
mensup olduu konsoloslua tasdik ettirerek valilik araclyla
Mektebi Tbbye ahane Nezaretine gnderecektir.
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
7/23
19. YZYLDA OSMANL SAGLIK TEKiLATLANMAS 191
6 -- Fen tababetinde yahud cerrahi sanatnda doktor olanlarkendi leri ila veremeyeceklerdir. Fakat resmi alm eczacdkkan bulunan mahallerde verebileceklerdir.
7- Ecnebi ehirlerde fen tahsili etmi olan ebeler Osmanllkes.inde meslek icra edecek olurlarsa 3. Maddeye tabiolacaklardr. Ancak ruhsatname iin yz kuru vereceklerdir.Bunlardan taralarda ebelik yapanlar 5. Maddede beyan olunankurallara uygun hareket etmek zorundadrlar.
8- Ebe kadnlarn aletle douma mdahalesi ve doumuhzlandrmak iin mahmuzlu avdar gibi ilalar kullanmalaryasaktr.
kinci fas l
9- Mektebi Tbbiye ahane'de Officier de Sante* olarak kabul
olunan kimseler ile Hekimba veyahud Mektebi Tbbiye Nazrolan zevatn birinden ellerinde ruhsatnamesi olanlar ve Mektebi
Tbbiye ahane'de hastanelerde ve taralarda hekimlik memuriyetiiin istihdam olunmu olan kimseler ellerinde bulunanruhsatnamelerini Mektebi Tbbiye ahane'ye kaydettirerek tababeticrasna izinli olacaklardr.
10- bu mertebede bulunan etibba ve cerrahI ar bykameliyatlar yapamayacaklardr.
11- Nezaret makamndan kendilerine kk cerrahlk ruhsat-
namesi verilenler veyahud orduyu hmayunlarda cerrahlkmemuriyetiyle istihdam olunanlarn kk cerrahlk yapmalarnaizin verilecekdir. Ancak Mektebi Tbbiyei ahaneiye gelipkaytlarn yeniden yaptracaklardr.
nc Fasl
Ceza Hkmleri
12- ster Osmanl tabiiyetinden ister ecnebi olsun her kimse 1.ve 2. Maddelere aksine hareket eder ise 2 ile 7 mecidiye aras altn
" Officier de Sante: Bu unvan Franszca'da hekim yardncs subay an/ammda
ku//wJllirdl; Osmanlt'da ise. bir dnem, doktor/rk derecesine varamayp ikinci derecedentabalJet icrasw yetkili o/a/ara veri/mitir.
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
8/23
192 ERDEM AYDIN
aras nakti ile cezalandrlacaktr. Aksine hareket tekrarlanrsa ceza
miktar 2 kat olacak ve 2-6 ayaras hapis cezas verilecektir.13- 3,4,5 ve 6. Maddelerin aksine hareket edenler 1 ile 5
mecidiye aras altnla cezalandrlacaktr
14- 8, 10 ve 11. Maddelerin aksine hareket edenler 3 ile 7
mecidiye aras altnla cezalandrlacaklardr.
Drdnc Fasl
Son hkmler
15- Mektebi Tbbiye Nezareti, yaym ve ilanndan itibaren
stanbul'da 3 ay taralarda 1 sene ierisinde Nizamnamenin
uygulanmasnn yansra icazetnameli hekim bulunmayan yerlere
hekim temininden sorumludur.
16- stanbul'da, Mektebi Tbbiyei ahane'de kaytl bulunan
etibbann isimleri bir isim defteri halinde gazetelerde yaymlanarak,
birer nshas eczac dkkanlarna gnderilecektir.
17- Bir sene dahilinde Mektebi Tbbiyei ahane'ye kayt olan
doktorlarn isimleri sene sonunda doktor isim defterine ilave
edilecektir. Bir doktorun Mektebi Tbbiyei ahane'ye yeni kayt
olduu, Meclisi Tbbiye tarafndan eczaclara bildirilecektir.
Tababeti Belediye crasna Dair Nizamname hkmleri gerei
ama bata hekimler olmak zere salk alanlarn belli bir
denetim altna almaktr. Bunun da yannda Nizamnamenin 15.
Maddesi uyarnca da o zaman iin bir tr Salk Bakanl ilevini
gren Mektebi Tbbiye Nezareti'nin taradaki yerlerde hekim
bulundurulmasn salamak gibi ilev stlendii grlmektedir.
Bunun uygulamadaki neticesi belediyelerin hekim istihdam etmesi
anlamna gelmitir, ki o zaman iin kurulular daha ok yeni olan
belediyelerden ka tanesinin bu ii baardn bilemiyoruz. Zaten
bundan da nce asl sorun olan, hekim talebini karlayacak hekim
saysnn olmaydr.
Bu yllar ierisinde anlyoruz ki devlet salk tekilat kurmak
yolunda kararldr. Bu suretle byk merkezler dnda birok tara
ehir ve kasabas devletin salk hizmetinden yararlanma ansn
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
9/23
19. YZYLDA OSMANL SAGLIK TEKiLATLANMAS 193
elde edebilecektir. lkemizdeki salk hizmetlerinintekilatlanmas asndan bu giriim tarihsel ynden son derecenemlidir. Bu dnemde devletin taraya gtrmek istedii salkhizmetinin ne tr ve biimde olabilecei konusunda sylenebilecekolan, devletin salk hizmetini henz kurumsal bir olgu olmaktanok, bireysel, daha ak bir ifade ile bir "hekimlik" olgusu olarakgrddr. Devlet salk hizmeti gtrmeyi yalnzca "hekimtayini" olarak alglamaktadr. Taraya salk elemanlar veyaplanmasyla bir "hizmet birimini" ulatrma dcesi henz
ortada yoktur; belki de salk hizmeti retmek iin byle birgiriime gidilmesinin gereklilii bilinmemektedir.
Salk hizmetinin hekim tayini eklinde deerlendirilmesikukusuz arkasndan bunun gereini yerine getirmek eklinde birhamleyi getirecektir. Yani hekim saysn oaltarak ehir vekasabalara hekim grevlendirmek: yleyse Osmanl'nn nceliklehekim ihtiyacn karlar sayda hekim yetitirmesi gerekmektedir.O dnemde kamudaki en nemli hekim grubu ordu mensubu
hekimlerdir. Bunun dnda yine saylarnn ok fazla olduklarsylenemeyecek serbest ve dier kamu hekimleri araclylataraya salk hizmeti gtrmek gibi bir politikay yerine getirmekimkanszdr. Serbest alan hekimlerin byk ounluu daecnebidir. te bu ortam ierisinde ilk nce hekim yetitirmek,
bunun iin de bu hekimlerin yetiecei askeri tp okulu dndaaskeri olmayan, sivil nitelikte yeni bir tp okulunu amakgerekmitir.
Bylelikle ehir ve kasabalarda grevlendirilmek zere hekimyetitirecak 1866 ylnda sivil nitelikteki ilk tp okulununalmasna karar verilir. Bu okulunun almasna ilikin resmi birdevlet belgesi, okulun alma amac ve devletin stlendii yeni
politik misyonun gstergesi olmas asndan son derece nemlitarihsel bir belgedir.
Sadrazamlk tezkeresi olarak, okulun almasyla ilgili gerekesz konusu devlet belgesinde ak biimde dile getirilmitir.Tezkerede yer alan ifadelerden bir blm yledir: "Padiahhazretlerinin yksek himayeleriyle taralar iin hekimler
yetitirmek zere Mektebi Tbbiyei Mlkiye adyla bir
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
10/23
194 ERDEMAYDIN
dershane kurulmasnn lzumu hakknda Mektebi Fnunu
Tbbiye-i ahane Nezareti 'nin tezkeresiyle iliik tasar zerine
Yce Meclis'ten kaleme alnan kararname etraflca grlmek
zere zel bakanlar komisyonuna arzedildi. eriinden
anlalaca gibi, faydal tp ilimIerinin eitiminin
kolaylatrlmas ile eitim usullerine nem verilmesi son
derece gerekli olup, Mektebi Tbbye-i ahane'nin askeri hekim
yetitirmesi nedeniyle sivil halk iin zorunlu olarak ecnebi
hekimlerden istifade edilmektedir. Ne var ki, bunlarn yetenek
ve maharetleri genellikle halkn shhatini koruyacak derecedebulunmadndan, Allah'n ltfettii bu byk devletin
genilii lsnde ehir ve kasabalarda birer, ikier tabibe
ihtiya duyulduu ve halkn da bunlara memnuniyetle deiik
derecelerde maa vermeyi kabul ettii halde, pek ok yerde
doktor bulunmamaktadr. Bundan baka ecnebilerden tayin
edilen doktorlar da arasra askeri idareye alndklarndan
taralarda doktor says ok azalmaktadr. Pekok ehir ve
kasabalar olan byle muazzam bir devletin ehirlerindedoktorlarn ok yetersiz oluu ve sanat dalnda yetitirilen
talebelerin azl memleket ve milletin varlnn teminat olan
padiah hazretlerinin yce himmetine nisbetle asla uygun
grlmeyeceinden byle bir Mektebi Tbbiye-i Mlkiye'nin
kurulmas uygun olacaktr. Sunulan tasarnn temel esaslar
gznnde bulundurularak bu gibi mektebler iin kolayca
imdiki Mektebi Tbbiye-i ahane rencilerinin saysn
artrmakla amaca ulalabilirse de, bu yolla say ne kadarartrlrsa masraflar da birlikte artacak ve bunu devlet btesi
kaldramayacaktr. Ayrca Mektebi Tbbiye-i ahane'ye alnan
rencilerin mezun olduklarnda askeri hizmete atanarak bu
yolla ilerleyecekleri amacyla okula girdiklerinden, sivil alanda
kullanlmak istenenler askeri alandaki rtbe ilerlemesini
gznnde tutarak bu hizmeti istemeyeceklerinden, belediye
hekimleri iin ayr bir dershane almas, gnn artlarna gre
masraf ksmak iin bu rencilerin geceleri okulda kalmaypdier okullar gibi maasz olarak gndzleri devam etmeleri,
ayrca askeri hekimlikteki rtbe ilerlemesine karlk olarak
bunlara baz ayrcalklarn tannmas uygun olacaktr. (..)
daresi Mektebi Tbbiye-i ahane'ye braklmak ve kacak
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
11/23
19. YZYLDA OSMANLl SAGLIK TEKLATLANMASI 195
doktorlarn grevlendirme ekli sonradan kararlatrlmakzere bu okulun derhal kurulmasyla arzedilen tasarhkmlerinin tatbik mevkiine konulmas ve gereklirencilerin alnmasnn sratle yerine getirilmesi.." (4,5)
Sadrazamlk tezkeresinde Mektebi Tbbiye-i Mlkiye'nin yanisivil tp okulunun kurulu gerekesi ak biimde dile getirilmitir.Devlet, kasaba ve ehirler olarak tm taraya hitap edecek ekildehekim grevlendirerek salk alannda bir hizmet ata ngerekletirmek istemektedir. Metinde yer ald ekilde taraya
gnderilmek istenen hekimler "Belediye"lik messesi ierindeistihdam edilecek olsa gerek. Devlet yeni okul al ve eitimiiin ekonomik olanakszlktan szetmektedir. Bunun iin zmyolu ararken, grevlendirecei hekimlerin maan demeyi o andahenz planlamamaktadr. Tezkerede, "Halkn da bunlaramemnuniyetle deiik derecelerde maa vermeyi kabulettii "ne deinilmektedir. Buradaki gibi, hekim maalarnn halktarafndan stlenileceini sylemek; gerekte, sz konusu parann
belediyeler tarafndan karlanacan atfta bulunmak demektir.Metnin daha ilerisinde grevlendirilecek hekimler iin "belediyehekimleri" tabiri kullanlmtr. Yukarda da Tababeti Belediyecrasna Dair Nizamname'de de yer alan hkmdeki gibi devlettaradaki hekimlik hizmetini belediyeler araclyla salamaydnmektedir .
1866'da alp, 1867 Trke olarak eitime balanmasndan
sonra Mektebi Tbbiye-i Mlkiye ilk mezunlarn 1874'de verir.Okuldan ilk olarak 25 hekim mezun olur. 1909'a kadar bu oku1'danmezun olan toplam hekim says 725 olacakdr, ki bu rakamn bilene kadar kk olduu ortadadr (6). Dier yandan okul dahamezunlarn vermeden nce, 1871'de, Tezkere belirtilmi olduugibi bu hekimlerin grevlendirilme biimini belirler. "MemleketTabibi" ad altnda grevlendirilecek olan bu hekimler araclylalkemizde salk tekilatlanmasnn ilk adm atlr.
Memleket Tabiplii
Osmanl idaresi, 1871'de, bir nizamname 'araclyla tarayahekim tayin iini ve bu hekimlerin grevlerini belirler. Ad dare-iUmumiye-i Tbbiye Nizamnarnesi (7) olan bu ynetmelie gre
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
12/23
196 ERDEM AYDIN
L
devlet "Memleket Tabibi" ad altnda il ve ilelerde hekim
grevlendirecektir. Tp Tarihimiz asndan bu olay ne kadar
nemli ise ayn ekilde Memleket Tabiplii anlay da o ekilde
nemlidir. Aada ynetmeliin tm metninde grlecei gibi
devlet hekim tayin etmekle birlikte salk hizmetinde yeni bir
anlay da gerekletirmektedir. Memleket tabiplerinden beklenen
hizmet ve grev klasik tedavi edici hekimlik anlayndan te bir
anlaytr. Bu anlay yukarda deindiimiz dnya gelimelerine
bir hayli paralel bir tp ve salk hizmeti anlaydr. Bunu,
bugnk yaklammzia halk sal anlay olarak
deerlendirebiliriz. Devlet memleket tabiplerini grevlendirirken
onlardan yalnzca tedavi edici hizmet beklememektedir. Onlardan
beklenen dnemi koullarnda ayn zamanda bir halk sal ya da
koruyucu salk hizmet anlaydr. Hatta denebilir ki hekim
tayininde asl ama budur ve tedavi edici hekimlik hizmeti devlet
iin ikincil bir hizmettir.
dare-i Umumiye-i Tbbiye Nizamnamesi
1- stanbul'da belediye, illerde valiler tarafndan Umuru
Tbbiye Mlkiye Nezareti ile grlerek snrlar belirlenen her bir
mahalde bir memleket tabibi bulunacak ve gerektii mahallerde
memleket tabiplerinin refakatine birer tabip muavini de tayin
olunacaktr.
2- Memleket tabiplerinin ve muavinierinin maalar
memuriyetlerinin bal olduu blgedeki belediye tarafndan
denecektir.
3- stanbul'da belediye ve illerde hkmet yetkilisi tarafndan
snr belirlenmi olan blgelerde belediyeler tarafndan, Belediye
Eczahanesi adyla birer eczahane alacak ve belediyeye ait olduu,
bir tabela ile giri kapsnn zerinde belirtilecektir.
4- Memleket tabiplerinin seilme usul ve koullar ile
eczahanelerin tahsisat zel nizamnamelerle belirlenecektir.
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
13/23
19. YZYLDA OSMANL SALlK TEKiLATLANMAS 197
!vlemleket tahiplerinin grevleri
5- Memleket tabipleri belediye tarafndan tayin ve ilan olunanyerde haftada iki gn parasz olarak hastalar muayene edecek ve
bu srede zengin-fakir hi kimseden para almayacaktr.
6- Parasz muayene gnlerinde tabip veya yannda muavinibulunur ise onun tarafndan cret alnmadan a yaplacaktr.
7- Tabip, ister zengin ister fakir olsun bulunduu ye~egelemeyecek kadar hasta olanlarn evlerine gitmek zorundadr.
8- Tabibi evine aran kimseler fakir ve aciz deil ise mahallibelediye tarafndan tespit edilen ve Umuru Tbbiyeyi Mlkiyetarafndan tasdik olunan tarife dorultusunda tabibin cretinidemek durumundadrlar.
9- Hakl bir gerekesi olmadan memleket tabibinin mevcutyasalara uymamas grevden uzaklatrlmasna neden olur.
10- Memleket tabibi blgesinde yaylmakta olan bir has-talhemen mahalli hkmet yetkilisine ve gerekli mahallere telgrafla,telgraf bulunmayan yerlerde mmkn olan en hzl ekilde
bilgilendirmekle; salgn hastaln tabiatn ve tbbi kaidelerdorultusunda gerekli tedbirleri hkmet yetkilisinin onay ileyerine getirmeye mecbur olduu gibi baka blgeye yaylma ya dagrev blgesi dndaki salgn hastalklarda yine hkmetyetkilisinin emri zerine, salgn blgesine gidip salgnn nedeni ve
nne geilmesiyle ilgili gerekli tedbirleri derhal mahalli hkmetyetkilisine bildirmek ve Nezareti Tbbiyeyi Mlkiye'ye bilgivermekle de ykmldr.
11- Salgn hastaln ortaya kt ve devam ettii blgeleregidecek olan memleket tabibinin grevinin nem ve sresine gredenmesi gereken harcamalar, grevlendiren hkmet yetkilisinin
bulunduu mahaldeki belediye tarafndan karlanacaktr.
12- Memleket tabibi grev yapaca blgenin toporafyasnrenmeye ve bir salgnn varlnda bunun neden meydanageldiini ve devam ettiini tespit etmekle grevlidir.
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
14/23
198 E R D EM A Y D IN
13- Memleket tabibi grev blgesine vardktan dokuz ay sonra
blgesi hakkndaki incelemeleri ve dncelerini bir rapor halindeve Nezareti Tbbiyeyi Mlkiye'ye bildirmeye mecbur olduu gibi
ayda bir kez blgesiyle ilgili tbbi tespitlerini en yksek Nezaret
grevlisine bildirmekle grevlidir.
14- Memleket tabibinin Nezaret'ten kendisine gnderilen
emirlere itiraz etmeye yetkisi olsa da, yeni emir gelene kadar
mevcut emri deitirme veya erteleme hakkna sahip
olamayacaktr.
15- Memleket tabibinin, Nezaret'ten alaca emirler
dorultusunda grev blgesi ierisinde gerekli tbbi tedbirlerin
alnmas konusunda yerel hkmet yetkilisini uyarmaya hakk
olacaktr.
16- eri hakim ve kanunlarn talep ve emri dorultusunda
memleket tabibinin cinayet olaylarnda yapaca incelernelerin usul
ve grevi zel bir talimat ile yaplacaktr.
Belediye Eczahanesinin dare ekli
17- Belediye eczaneleri, diplomas olan bir eczacnn
idaresinde ve memleket tabiplerinin denetimi altnda bulunacaktr.
18- Belediye eczahanelerine gereken ila ile malzemeler, tab ip
ve eczacnn bildirimiyle bedelleri mahalli belediye tarafndan
karlanarak ve Tbbiyeyi Mlkiyeyi Nezareti'yle grlerekstanbul'daki merkezi eczahaneden temin edilecektir. Alnan ila ve
malzemeler belediyenin kontrol altnda olacak ve ilgili idare alt
ayda bir eczahanenin muhasebesini inceleyecektir.
19- Fakirlere verilen reeteler tabip tarafndan onayland
takdirde ilalar, eczahane tarafndan cretsiz verilecek ve bu
reeteler her hafta eczac tarafndan belediye bakanlna venahiyelerde nahiye mdrlne gsterilip, tasdik ettirilecektir.
20- Ekonomik durumu yerinde olan hastalarn reetedeki
ilalar creti alnarak verilecek.
Nizamnamenin hkmlerinde de izlendii gibi memleket
tabipleri hem koruyucu, hem tedavi edici salk hizmetlerini
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
15/23
19. YZYLDA OSMANL SAGLlK TEKiLATLANMAS 199
birarada yrtmekle grevlidirler. Halk sal ya da koruyucusalk hizmetleri bylelikle sistemli bir tbb uygulama halinegelmesi arzu edilmektedir. Bylelikle, devletin, memlekettabipliini -nemli lde- koruyucu salk hizmeti anlayerevesinde ekillendirmesi salk tekilatnn kurulmas ile halksal hizmetleri arasnda lkemizde ciddi bir paralellik ortayakt sylenebilir.
Kukusuz memleket tabiplii kurulmasnn sonucu hekimlikmeslei ile devlet arasndaki ilikide ortaya kan nemli bir olgu
da hekimliin sistemli olarak, artk bir devlet memuriyeti eklini dealyor olmasdr. Yine idari anlamda karmza kan bir bakatarihsel tespit memleket tabiplerinin yerel mlki amirden ok,merkezden emir alyor olmalar ve mlki amirinin danmanniteliinde olmalardr. lkemizde salk tekilatlanmasnnyerlemesiyle karmza kan bir baka nemli unsur hekimlere,yine sistemli biimde Adli Tabiplik grevinin de verilmesidir.Tm bunlar ileriki yllarda lkemizdeki salk hizmetlerinin tara
ve krsal kesimdeki tekilatlanmasnda devaml yer alan birer ilkuygulamalardr.
Dier yandan Devlet, lke genelinde resmi olarak hekimgrevlendirmesine ramen nemli maddi bir ykn altnagirmemektedir. Memleket tabiplerinin maa ve gerekli baka bazharcamalarn bedellerini demekle belediyeler ykml klnmtr.Dier taraftan memleket tabiplerinin ilerini yrtecekleri mekan
belli deildir. Olasdr ki, hizmet verilecek mekanlarn temini debelediyelere braklmtr. Anlalyor ki, memleket tabipliiaraclyla gerekletirilen salk tekilatlanmasnda Devlet halknsalk sorunlarn zmlemeye giderken sanki bir organizasyongrevi stlenmekte, maddi harcamalara karmamaktadr. Ancaksalk sorunlar karsnda sorumluluk alma sreci balamtr vezamanla devlet bu konudaki varln belirginletirecektir. 1888'denitibaren memleket tabiplerinin maalar dorudan devlet tarafndan
denmeye balanr. Bu arada, grevdeki hekimlerin devletmemuriyeti sicilleri tutulur ve bu hekimler kaza, liva, vilayet tabibive mfetti snf olmak zere drt snfa ayrlr (8).
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
16/23
200 E R DE M A Y D IN
Osmanl idaresi salk tekilatlanmasna gitmesi bir defada
kolayca ekillenmi deildir. Uygulamada istenilen sonular
istenilen dzeyde alnamam ve yeni giriimlere gereksinim
duyulmutur. Tekilatn de v ve yetkileri, yaplanmas yansra
adlandrma ve tanmlamalar da deiimler geirmitir. 1882 ylnda
dare-i Shhiye Hakknda Rumeli arkyeye Mahsusu KanunVelayet (9) adn tayan dzenlemenin bir blm "Kaza Tabib veCerrahIarna Dair" altbaln tamakta ve salk
tekilatlanmasnda kazalarda hekimlerin grevlendirilmesine ilikin
kkmleri iermektedir. Bu hkmler yledir:1- Her bir kazada bir tabip veya cerrah bulunur.
2- Gerektii durumda dahiliye mdr shhiye meclisiyle bir-
likte livalarda mevcut olan kazalarn shhi taksimatn tesbit
edebilir.
3- Kaza hekimleri shhiye meclisinin reyiyle dahiliye mdri-
yetinin teklifi zerine vali tarafndan tayin olunur.
4- Kaza cerrahIar ad geen meclisin teklifi zerine dahiliye
mdriyeti tarafndan tayin olunur.
5- Cerrahlar dorudan doruya kaza hekimlerinin gzetimi
altnda sanatlarn icra ederler.
6- Kaza tabibleri shhiye meclisinden almakta olduklar emir
ve talimat icra ile bulunduklar kazalarn ahvali shhiyesini 3 ayda
bir rapor dzenleyip bunu takip eden ayn sonundaki l5'incigne kadar gnderirler. bu rapora bir de kaza dahilinde ad geen
ay zarfnda doanlar, salgn-bulac hastalklara yakalananlarn
ve lenlerin istatistiki cetvelleri eklenir.
7- Kaza tabibi mahalli hkmetin genel salk denetimi
grevinde yardm eder.
8- Kaza tabibi a usulnn icrasna nezaretle evine gelerek
kendine muayene ettirilen fakir hastalara parasz bakar ve gerekli
acil ihtiyalarn yerine getirir. Gerektiinde bunlarn evlerine de
gidip parasz tedavi etmeye mecburdur. Maddi durumlar yerinde
olanlardan zel nizamnameye uygun olarak cret alnr.
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
17/23
19. YZYLDA OSMANL SAGLlK TEKiLATLANMAS 201
9- Kaza tabibi grevli olduu kazann ky says 30-50 kadarise 3 ayda bir, daha fazla ise 4 ayda bir tmn dolap muayeneeder ve genel salk kurallarna uygun olunup olunmadn teftieder. Bir salgn hastaln ortaya ktn grnce hemen shhiyemeclisini bilgilendirir ve yayld yere hi olmazsa 5 gnde birgidip hastalara tbbi yardm yapar. Sa olanlara gerekli shhitalimatlarn verir. Bunun yannda salgnn nne geilmesiamacyla gerektiinde belediyeyi baz nlemlerin alnmasna daveteder.
10- Kaza dahilinde kaza tabibi, belediye ve mlk amirtarafndan yaplacak davet zerine gerekli muayene ve teftileriyapar. ibu vazife kaza tabibi bulunmad durumda belediyedoktoru ya da serbest alan bir hekime yaptrlr.
11- Kaza cerrahIar kaza dahilinde a yapmaya mecburolduklar gibi kaza tabibleri tarafndan kendilerine verilen emri deyerine getirmek zorundadr.
Hkmet Tabiplii
Osmanl dneminde, Devletin salk alannda lke apndargtlenmesi ve tara-krsal kesime hizmet gtrmesi olgusu yllargetike daha iyi ekillenmeye balar. Yaklak 40 yl kadar sonraDevlet salk tekilatlanmas iin Vilayeti dare-i ShhiyeNizamnarnesi (lO) adn tayan yeni bir nizamname dahayrrle sokar. 1913 ylndaki bu nizamname memleket
tabipliini ya da genel ifade ile salk tekilatlanmasnn daha iyiorganize etmeyi hedefler. Sz konusu yeni nizamname hizmetanlay ynnden ok fazla deiiklik yoktur. ilk dikkati eken"Memleket Tabiplii" unvanndan vazgeilip yerine "HkmetTabiplii" adnn kullanlmasdr. Bir ikincisi il merkezinde "SalkMdrl"nn kurulmasdr. Bir dier nemli yeni ge ise ilekasabalardaki salk sorunlarnn grlp, gerekli giriimlerininyaplmasn salayc ve bir tr toplum katlmn salayan "Shhiye
Meclisleri"nin kurulmasdr. Bu nizamname dorultusunda 1913ylndan itibaren il merkezlerinde salk mdrlkleri kurulur.Bylelikle, bata koruyucu ve evre sal hizmetleri olmak zereil genelinin tm salk ilerinden idari ynden Salk Mdrlerisorumludur. Salk Mdrleri ildeki fabrika vb. iyerlerinde alan
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
18/23
202 ERDEMAYDIN
iilerin salk durumlaryla ilgili denetlerneler yapmakla da
ykmldrler.Vilayeti dare-i Shhiye Niza11l11anesi
1- Her ilde bir shhiye mdr, hkmet tabipleri ve meclisi
shhiye bulunur.
Shhiye Mdrleri
2- Shhiye Mdr ildeki salk ilerinin sorumlusudur.
Shhiye Mdr Genel Shhiye Mdriyetine bal olmaklaberaber, valiler ildeki salk ilerini kanun ve nizamlara uygun
olarak shhiye mdrlerini istihdam ederler ve herhangi bir salk
sorunu karsnda shhiye mdrnn grn alrlar.
3- Shhiye mdrnn Dahiliye Nezaretine bal Shhiye
Mdriyeti Umumiyesi ile olan ilikisi idari olarak vilayet
kanununun yirmibirinci maddesi hkmleri dorultusundadr. Liva
ve kazalardaki hkmet etibbas ildeki shhiye mdrne balolup, zel durumlar dnda Shhiye Mdriyeti Umumiyesi ile
gremezler.
4- Hkmet tabibi olmayan mahallerde, belediye tabibi
hkmet tabiplii vazifesiyle ykmldr.
5- Shhiye mdr senede iki defa grevli bulundu ili tefti
eder; tespitlerini Shhiye Mdriyeti Umumiyesi'ne bildirir ve her
sene ubat ayndan evvel ilin salk durumu ve bununla ilgilibilgileri gnderir.
6- A nizamnamesi ve talimatnamesine bal olarak il
dahilinde genel iek asnn yaplmas, fenni temizlik ve
arndrmalarn yaplmas, salgn hastal! klarn nlenmesi,
tecrithanelerin kurulmas, doumlar oalp-azalmas nn
nedenlerinin tetkiki, okul-hastane-darlaceze-han, otel vb., eczane-
sthane, gda imalathaneleri-fabrikalar ile belediyenin temizlik
hizmetlerinin ilgili yasa hkmlerine gre olmas ve hkmet
etibbasna verilen her trl malzemenin fennen uygun olarak
korunmasnn salanmas shhiye mdrnn grevlerindendir.
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
19/23
19. YZYLDA OSMANL SAGLlK TEKiLATLANMAS 203
7 - Shhiye mdr amele salnn temini iin ildeki fabrikave tezgahlardaki salk koullarn tefti ve bu gibi sanayimesseselerinin yeri ve biimi konusunda salk kanun venizamlanna uygun olmasna dikkat eder.
8- Yiyecek ve ieceklerin bozuk ve saf olmayanlar hakkndashhiye mdr tarafndan yaplacak mracaat mahalli hkmetyetkilisi ve belediyece derhal dikkate alnr gerekli yasal ilemyerine getirilir.
9- Shhiye mdr il ierisinde tababet ve uabatyla ilgilikanun ve nizamlara tamamiyle uyulmasn denetlemekleykmldr.
10- lmerkezinde, sancak veya kazalarda bulunan hkmetetibbas bulunduklar liva veya kazann genel salk durumundansorumludur.
11- Hkmet tabipleri grevli olduklar blgede genel salk
durumunun tetkiki, tababat ile ilgili kanun ve nizamnamelereuyulup uyulmadna dikkat, a nizamnamesi gerei alarndzenli yaplmasnn salanmas, halkn ve amelenin salkkoullarn aratrma ve gereini yapmak, okul ve snaimesseselerin yer ve ina tarznn salk nizamlarna uygun olupolmadnn kontrol, yiyecek-ieceklerin sala uygun olupolmadnn teftii ve bu konuda tebligatlar yerine getirme ve yerelshhiye meclisi kararlarn uygulama, adli vazife ile belediye tabibi
olmayan yerde bu grevi yerine getirmekle ykmldr.12- Hkmet etibbas grevli bulunduklar blgede salkla
ilgili grlenleri, doum ve lm saylarn her ayda bir ayrntlbir rapor ile tanzim edip shhiye mdrlne gndermekleykmldr.
13- Hkmet etibbas grev blgesinde eczaneleri teftiyannda dipIomasz tabip, eczac, ebe, dii ile kanunlara kar
gelerek ila yapanlar aratrp takip ederek cezalandrlmas iinyerel hkmet yetkiliIerine/shhiye mdrlerine ihbar ve takibinikeyfiyet ederler.
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
20/23
204 ERDEM AYDIN
14- Hkmet etibbas grev blgesinde salgn hastalklarn
nne gemekle ykml olup askeri etibbann olmad yerlerdeaskeriyeye ait muayeneleri de yaparlar.
Vilayet Slliye Meclisi
15- Vilayet Shhiye Meclisi: Vilayet shhiye mdr, merkez
vilayet belediye reisi, maarif mdr, nafa bamhendisi, baytar
mfettii, karantina tabibi, en byk rtbeye sahip askeri tabip,
hkmet tabibi, belediye tabibi, hastane batabibi, serbest alan
iki veya tabip, serbest alan eczac ve belediye eczacsndanoluur. Bu meclise vali veya vekil olarak shhiye mdr bakanlk
eder.
16- Liva Shhiye Meclisi: Mutasarrf, belediye reisi, hkmet
tabibi, liva mhendisi, idadi mdr, maarif mfettii, askeri tabip,
hastane batabibi, karantina tabibi, belediye tabibi, serbest alan
bir veya iki veteriner hekim, serbest alan bir eczac ve belediye
eczacsndan oluur.17- Kaza Shhiye Meclisi: Kaymakam, belediye bakan,
hkmet tabibi, hastane tabibi, karantina tabibi, belediye tabibi,
serbest alan bir tabip, veteriner hekim, serbest alan eczae ve
bir belediye eezasndan oluur. Liva ve kazalarda mutasarrf ve
kaymakam meclise bakanlk eder.
18- Ad geen Shhiye Meclisi vilayette vali veya shhiye
mdrleri, sancakta mutasarrf, kazalarda kaymakam tarafndanyaplan davet zerine haftada bir, lzumunda daha sk toplanr.
19- Shhiye Meclislerine gr ve reyi alnmak zere
gerektiinde baka kiiler de davet edilebilir.
20- Shhiye Meclisinin balca grevleri: Bulunulan mahallin
salk durumunu grmek, halkn zellikle de kyllerin salk
durumlarn tetkik ve olumsuz salk koullarnn ortadan
kaldrlmas iin gereinin tesbiti, nfusun artrlmas konusuylailgilenme, salgn hastalklarn nne geilmesi ve bunun iin
gerekli salk messeselerinin kurulmas, frengi, stma ve verem
salgn hastalklarn yok edilmesi iin gereinin tesbitidir. Vilayet
shhiye meclisinin kararlar vilayete, liva ve kaza shhiye
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
21/23
19. YZYLDA OSMANL SAGLlK TEKiLATLANMAS 205
meclisinin kararlarndan izne gerek olmayanlar mutasarrf ve
kaymakam, izne gerekli olanlar vilayete bildirilerek icra edilir.lave Maddeler
Salgn hastalklarn onune geilmesi ancak temizlik vetebhirata fevkalade dikkat ve uyularak salanabileceinden vilayetve sancak belediyeleri mkemmel bir "Etv" bulunmak zere hertrl tebhiriye vastasyla donatlm bir tebhirhane inasna vekazalarda nfusa gre form ol cihaz ve plvelizatrler ve antiseptik
ilalar temini ile tefrithane tesisine alacaklardr.21- Belediyeleri msait ve fenni heyeti bulunan byk
ehirlerde han, otel, hamam, apartman gibi mesken/umumi yerlerininaat eklinin salk ile o erevedeki talimatname kurallarnauygun olup olmad belediye ve hkmet etibbasnca tetkikettirilir. Bilhassa uzak kasabalarla karinelerde meskenlerin hava veziyaca ihtiyacn temin edecek surette inaasna ve su yolununkapal kalmasna ve aptesthane ve su yolunun kapal bulunmasnadikkat ve su yolu bulunmayan kasabalarda bunlar tesis ettirmeyegayret shhiye mdr ve hkmet ve belediye etibbasnnvazifelerindendir.
21- Vilayetler ierisinde yeniden inaa olunacak hastahane,bimarhane, telkinhane, darlaceze, eytamhane vesair bu gibimahallerin shhiye planlar mahalli shhiye meclisince tanzimolunduktan sonra mmkn olduunda bir kere de vilayet
makamnca fenni koullar ve shhiye asndan tetkik ettirilir.
22- Bir ehre yeni su getirtilip, datm yaplmadan ncesuyun muayenesiyle tahliline ve kaynak civarndaki arazinintesbitine dair tanzim edilen raporlar bir kere de vilayet makamncafenni koullar ve shhiye asndan tetkik ettirilir.
Grld gibi 1913 ylnda yaplan yeni dzenlernede de yenifarkl bir unsur yoktur. Memleket tabipleri gibi hkmet tabiplerine
de biilen grev ve sorumluluk hem tedavi ci edici hekimlik hem dekoruyucu hekimlik hizmetleridir. Hkmet tabiplii eklindekiatamalarn yapld dnemde dikkat eken yeni bir kurumlamada Shhiye Meclisleridir. Shhiye Meclisleri Cumhuriyetdneminde, nce "Umum Hfzsshha Meclisi" (l I) daha sonra
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
22/23
206 ERDEM AYDIN
Sosyalletirmede L ISalk Kurullar L I (Salk Ocaklarnn bulunduu
kylere kadar) olarak yer alr (12).SONU
Osmanl dneminde tara salk tekilatlanmasna ilikinolarak sonuta unlar syleyebiliriz: Bu dnemde salk hizmetive tekilatlanmasndan anlalan daha ok, tarada hekimgrevlendirilmesidir. Devlet, hekim temininiyle vatandalarnsalk sorunlarna zm getirme aray ierisindedir.
Grevlendirilen hekimler bata salgn ve bul ac hastalklar olmakzere salkla ilgili gelimeler konusunda devletin taradaki gzkula, resmi grevlileridir. Bu suretle tara salk hizmeti iingerekli temel unsurlardan biri olan -en azndan hekimlere mahsus-salk personeli ihtiyacn giderme yolunda admlar atlm olur.Buna karn Osmanl salk tekilatlanmasnda hizmet binas, tbbimalzemesi, ara-gereci, yardmc salk personeli ile btnlemi
bir salk nitesini kurmas koruyucu ve tedavi edici hizmetlerin
belli bir program dahilinde yrtlmesi gibi unsurlar henz yoktur.Gnmze k tutmas asndan tekrar vurgulanmas gereken,lkemizdeki bu salk tekilatlanmasnn temel zelliklerinden
birinin koruyucu (halk sal) ve tedavi edici hizmetleri tara-krsal kesimde birarada sunma niteliinde olmasdr.
KAYNAKLAR
1- Brockington F. The History of public health. In: The Theory and Practice of Public
Health. Ed. Hobson W. 4th ed. Oxford Uni. Press London 1975. 1-7.
2- ehsuvarolu BN. Demirhan AE, Gresever Ge. Trk Tp Tarihi. Ta kitaplk-
yay. ltd. ti. Bursa 1984, s. 21-3.
3- Tababet- Belediye crasna Dair Nizamname. Dstur Tertip I, C. 2. 814-6.
4- Ergin O. Trkiye Maarif Tarihi. e.2. Osmanbey Matbaas stanbul 1940. s. 364-5.
5- Unat EK, Samast M. Mekteb-j Tbbiye-i Mlkiye. .. Cerrahpaa Tp fak. Yay.
stanbul 1990, s. 8-9.
6- Unat EK. Samast M. a.e. s. 45.
7- dare-i Umuniye-i Tbbiye Nizannanesi. Dstur Tertip ll, e. 2. 800-3.
8/13/2019 Osmanli-Saglik-Teskilati
23/23
19. YZYLDA OSMAN LI SAGLIK TEKiLATLANMAS 207
8- Memleket etibbas ve eczaclar hakknda nizamname. Sicilli Kavanin i935; ll: 304-
5.
9- dare-i Shhiye Hakknda Rumeli arkyeye Mahsusu Kanun Vejayel. Dstur Tertip i.
Zeyl3. 210-221.
10- Vilayet-i dare-i Shhiye Nizamnamesi. Dstur Tertip r , C. 5. 362-6.
i1- Umumi Hfzsshha Kanunu. TBMM Kavanin Mecmuas 1930;8:239.
12- Sosyalletirilmi Salk Hizmetlerinin Salk Kurullar Ynetmelii. RG.
i5.3.1 969/] 3 149.