issN !41{},?,3{,4
rAi{IJL'T&S IL[4U SCSIAL SAB* ILTdU P*LITIKLI ru :VTRS iTA$ SF iWEJAYA
+l!t; ; &;.i d{ f di f:
.i*#::
;?, ir=*-4S**:*--.: rE3 _fe. l}s dl-fl. Y 6:- f Sz 6"--"Cn'H t i Iq z-.* i:-;sl t i \: &' Eiitsrr,o
1 cllrmr: X, ,*irl'*cr trittt'l{r
t I r Si) R(iA ii IS.t S I t' ER KA w t ti.i^ l-i F: !l l- i, A RGA M ( -l t-r ERNRtgaiyait
PEl.dlNGIT.r-N l\[E]!BERI]AYA]i4.N PEREI\{PUAN lYONG PAI-L}itsAiicNeng.vanti
t,ROI-ii- P[L*lI(t' US,ATI,T MIKIIO DI FALEMBAI-ICYusnaini
I,liTElt:':1i, \i't,!: | ^ '- '." ' :'' l-.lll\i'lyllT : St iA'I'U KLIIARLISAH AT.^-LI 'iUi'i1't.lTAN
,tnriries Lionardo
PE,MANITAA'I'AN INTNRNEI' 'I
KALANGAN NI AHASISIT'A FISIP UNSTdI (Sl'Uiii P,A-DA
M* iiiis i Si,T'A J UITUSAN SOSTOLOGI DA N A[}R{INISTRAS}I Ii EGARA)
.' Yunindyawati
AN.4. T,I Si S KiI{ CE JA PE I,AYANAN PUBLi K INSTANSI Pf,tsI ERINTA1I(s'I'uDI KAst!S nI K,4NTOR I'ERTAi{AITAN KOTA SliMAi(ANG)
Nurrah Semil
MASA Dl! PAi{ PO Ll TIK PEI\IERINTA HAN OTONOIV{I t}AER{}i DALAMIIEMBER.ANTAS KKN (KOR{_IPSI, KOLUSI DAN NEPOTISF{E) rrt INI)ONESTA (SUATU
KA.IIAN'i'EORT PRINSIP REINVENTINC COVERNMENT DAN PRINSIP GOODGOVERNANCE)
Raniasa Putra
KON,I UN IKASI PEIvI BELA,IARA NHoirun Nisvak
PIrLA'l-tIIAN SUI\f BER DAYA \tANtjSIAMartina
Mu-iuloh Empirik.a, Volumc X Nonorl. 2006
F"nanggung Jarvab. :. ': i I: lP Irnsri
F'enr unting PelaksanaF rLanol ida
F'enr unting Ahli
-. lruzia Asyiek\1fitri
-- i"gus Susanto1 -: ) i;r Saptawan
:.:-:.lq A LOeneto3:.i;a Perizade
Sening/EditingR.aniasa Putra
t,i ministrasi tlan Distrihrrsi\ndrie s l.ionardo
Alamat Redaksi,,:.,:ratotrium Sosial Politik
; : _1 (iedur_-:{ Dekarrat' ., f, L nsri Karr',pus Inderalaya
:'.. :i l)rat.rttntulilr Krn. ]2 OKI.30662
Telp.071 1-580572
',ltiolah Enam Bulanan
trirhh EmpirikaDicrbi&an oleh Fakultas IlmuScial dan Ilmu Politik Unsri
5ng menyajikan tulisan ilmiahulang masalah-masalah sosial.trya dan Politik, baik tulisan- r:r. ringkasan hasil
:r-; ::ian, survai, hipotesis dan
;--3:1 orisinil lainnya yang
' . : : dan aktual. Ernpirika- -- i:.ia forunr staf pengajar: a. P. tetapi tidak menutup, . - -:gkinan sumbangan tulisan
-lt.;.::.ui dapat menyingkat dan-.-::rbaikj tulisan yarre akan
-l: tanpa 5nengubah rnaksud
rzlng mengutip atau
=. :;rbanyak sebagian atau
----, isi tulisan tanpa izin*-.': redaksi.
ISSN : l4l0-8164
T-T ma.iulult
"81*pirikaVolunrc X, N,omor l, 2006
Du.f'tar Isi
t)I S()RCiANI SA S I PI-]ITKAWINNNK Irl.il n R(; A N4 OI)Ir. ItN
Rogaiyah...... .......... I
l'}l,N4 lN(illn N MlrN4 lll:ltl)n Yz\KANt,l.: lt t,: i\4 t,t Jn N \\/ ( ) N ( i t"\ t, tr ty-l lt n N ( i
Ncngyanti,..... ..,,.... l.)
I'I{Ot.'II, I'IiI,AKIi (]SAIIA MIKiI ()I)l I'nl,lrMIlAN(i
Yusn:rini...
Il N l'lrlt l' lt I')N l; (l I{ I /\1.(lOV lr. t{N I\4 l'lN'f . S I.i A'l'[.]K IlllA I{ tr SAN AT'r\ tJ 1'tl N'T'iJTAN
Andrics l.,ionnrtlo... ..........412
I'}lrfvlANI:nA'I'AN INI'[]ltNU'l' t)l KAI-ANGAN\,I A I I ;\ S I S W A I: TS I [' I ] N S tT I ( S'I' I I I) I PN I) ANl r\ II AS ISWn .l tJ I( tl :iANSOSIOI,()GI DAN AI)N4INIS I'RASI NL(JN RA)
Y u n i n d y :r rv a t i . . . . , . . . . . . . . . . . . . . S 0
AN r\ L I S I S K I N Ir I(.1 r\ I' l: 1.,\ \' nN A N I, tl I] L I KINS I'ANSI I'llN,llil{lN I'r\ll (S l'tl I)t Kn StJS t)lKNN'I.OI{ PIiR,I.AN.\II;\N K()I.A. SI.] Mr\, I{AN(;)
Nurrnah Senri1......... .........,.. (r5
MASA DI]PAN I'OI-I I'IK PT]1\,IEI{IN'I',\]IAN() l' O N O M I D A I-l lt A I l l) A l. n l,.1 M It N4 B fi I{ A r -N'f A SKKN (KOItUpSI. KOLUST IlnN NEIIOI'I.iN4ti)Dl INI)()NljSIn (Stl,,\'l't) Knj IAI\l l'[]OItll'l{lNSII'} R. IIINVLN I'lN(i (;OVIlltNN,{EN-f f),\NI'tllNSIP (iOOl) (i OVIrlLNr\NCI:1 )
R.aniasa Putra... .....,..g2
I(O lvl ti N I KA S I P trlvl B L.i. A.t,\ ti ANl.lnirun Nisyak......... ............93
PIiLA.l'I[iAN StJM I]l'It I)AYr\ lvlAr"\IISiAMartina........ ... I00
-
ffi" , -i 1c-6364
27
Ma.ialah [:lrnpiril<rr, Vrrlrrnrc X, Norr or 1.20i](r
KOMUNIKASI PEMBELAJ ARANOIeh : Hoirun Nisyak
A bstrac
This writing is on lcarrtin{I rorrltr}rrnir:atir;rr. It is atlrr.!r'c,:;srd iaIectureres who tlo not have educational backgrorurrl. As i'a profcssicir;ri"a lecture llas, at least, three esscrrtial abilifies. -l-lrc.,.
ane: tlrr::,,iiilitic:; c;r
learning planning,, learning itnplcrnentafion; ;rnd creatirrg pril-iiingcommunica(ion atlttosphere. 'l'lrc tlrrcc atlilitir,s lrre callcrl ricnei.iccsentifll (['-](.]: 1984:93). I{ is ftrunrl tlr:rt rro{ rio:rll Iccturr,rs huve tlrecsentifll (['-](.]: 1984:93). I{ is ftrunrl tlr:rt rro{ rio:rll lccturt.rs lurrc tlrethree allilities, especially of crcatilrg lear.ning cotrtrllrrnicutionattnospltcl'c. In fact, this ability is vcry inrportatrf in ,rrdc,r' optilri".,ll-/accomplish the purpose of learning.
Key word: Lcarning Conrnrunicatiom, csscn{ial ahriitics"
PcndahuluanDalarn kcgialan tre laiar li,rntli I
sebagzii prr"il'csionalis, srJoranspembelajar halus rncnriliki minimal tig,rkernarnpuan )'ang esensial y.akni. l)kenrarnpuanpembela.f ararr,
nrerencanakarr2) kcmanrprran
lnellksanakan pembela.iaran, j)kemanrpuan rnerrciptakan iklinrkorrrun ikasi irernbelajaran. Ketieakemampuan ini disebut "gcrrer.icessensial" (P3C, 1984:93). Sclarrra ini.
,\1ang sanlrirt diperhatikan irrliilalrke mamprran nrercrrcarrakan kcgiallrnperrrbela.jararr dan kcrnanrpuarinrelals.sanakan renciinit perntrela.jaran.senrcntara kcrnampuan rrrenc iplakarriklirn kornrrnikasi gtcrnbci;riur rrrr
scrirrgka Ii tcrirrpukarr.Kcccrrdcrurrgan yang adrr
sekarang ini acJalah. dosen (pornbciafar)rncrupakan aklor utir.rna, yang t!.lgilsrrre nyaiikan dan nrerrje laskan.rnenganalisis sc!-,_a
{nenlpertanil,gultgjarvabkan, "body ol'niaterial" yang lritrr-rs dibela.iarkan.L)osr:rr (pembela.iar) mr:nuntrrt poia
pcrilal';i 1.'r'trrr)lu clcrrgzrrt siliirn 1rt11c11111,
schinr.r,ga rn:rrsaki[]utkalr pcrrri;,.:liriardrlnrinan ptl;i1'. Llenilrrllgarkiln. tnc_'rntrrraicalalan tcltfaltg []r-:ni6'1uru,, doscn rj:tlatitrnensikirli kuliairnva. selairirrin-r,anrengikLrti ev'aluasi d:in rrierrdai:all<frl.irrillri \irrts l.aik :.csrrai iilllutanpernbela.iar. Sccara i,.,gis tcriiluiperntrelujiil tirlak k,rntLririkulil' ilurr t"irlakrircrniliiii l;..tcrarriltiilrr nrerlr,rtl!.;rir cliri.Patlahal lrirmpurr cllrri i)elrtiicl i'.:;rn 'i irrlsiliLrkarr lrilr plnt bc ! lr jril' ntot 11 rLtt rrre irr in lir.lrr
i'r,-'ttrlr<:lr, ii.i \,;tilg I rit;:. ;.('!l,j:lr'l1rJi ',!t!iberani,-rrr:rrrilii,i 1rr:n<.la1ta.l ytln{t bcnirinan)urr rnungiiin herbctla varili scDcrtinyakontrarliLl{if' rian original, :cliji }l,ngminat tirrrr ruotivr,si i;ellriar.trva ilnc,qi(('ltlnlr1'. I?.S: I
(,9q:2r)).
IJrlirk niuu,'rririt]i,trn ill';tlraltporrrlitlikrrrr linggr torscltur. 1;rrirrirtlajlr.satritat bc.r1.rcr: n peltli,tg lciratai rrrctli-pcrtgl{clal< pc - thcluiunilr. ii;1:,:ri i .1tr:ltdalaru kcutlalrrr lnli.:inal s!:st!irtit nlrksrrdtlan luirrirri li.lak llislr tclclrlrli ric;rl;lr;opl irnal altahila iklirr, l<or',ruitillrrsi vanEtercipta kuraltr{ i.ark. begitr.t .j'.rga ilrrl.,rrnponrbeir,laran. Fi.cnr:;irrr i-.r:lnlr:laiarait
i#,I!t
["r
; '\<Dyz
si
7'\ !t-:
t;N
sA./
e
C
v ,6
ac
oI
L
ov 6
=Ec
0.g
oo
o
@
O
ISSN 1410-8:r64 93
-._.-'----.-
vrng sen.rpunra tidak lrisa terlaksaltadcngart ueik tiati ticlak lrisa tr.rt:tlcapai
l,i]irari r1.1r1,rl^ oi)Iirtral apabila illlinrittrurilril'a:;i gr:*tbciuiirriin kLtratlg
r.rrr,rtdiikuit;:. l-lrrtui. illt tLi{isittt itri r,ikiltl
rn(rrlrbaira-(, 1rj-ntiurg, a) kornttnikasi, b)
ir-,:nur,ii.-l:,i pertttrr:la.jaran tlan c,)
l.r:rcii:urpilar trerkomunikasi tlalamIielri aian pel n tre laj arirn.
Konlu n!i.:asiSeringl<ali terjadi tiua orattg --vang
bcrkcrnunikasi, kernudiati ttiereka berdLta
rueirSaciari utcrekrt beriitta salltil-salttA
tiiak mcngcrli apa yang nrltsillgr,-rnlsing
ilr"ik:iudkon. z\11irt1'a t;ttlcklt tttltsittg'"
ntasirrg ticlitk rtrcrrgcrti lkltt poittt-1'rttiltt
_var]:1 nrcrrjadi sils,rrnrl -\'ttngtlil'iirrrutii.asil;lrrt olclt irilr;rk :iiililtya.ivlcl'eka nlut)gliir) iticrtggtitutkali kiitit-katlt
vanii sart.Ia. :liln tttapi nirtsirtg-itttisitignreulpuny,ai trti sr:rtdiri i:karr l,uta-liatalor:eLrut atiiu tilereka sai.l.tiit-:;iltttit
rnerrrpur*'ai peug<:rtian \tt\g br.:rt-.,cda,
:clrirlr.i,ir tiilul. terialin koilrrrrrilirrsi ;,anghail... i-)al:rrrr kcliiilrrpiirr sclriri'i-.!rariLornir:riii:.isi sclaiir t'ngrijudi sasarnn rrrrluk:lrerl-:;ili:'l llul)(!i)':littl srttilr . ttl":t!t t,;tlpiii<liili surtLril {iranq rlcrtgt'tzrlrLri iillir itirk,.rniirrrikasi.
Kai;-r li,-rrnur,ikil:,i bcl'u,lili darih.iira:.lr iutiri .\3ilt; ( {r//i/.'/1/r/i( r'd. !:rlgirt;i'ar1i .\tltttlt. Ini ht:rat ti ei:iibila:iescorilr)g liiart rrrcrllkul:irrt koltrtrrtillasirier;gl r.i p,ihak lairr traik itLr pcr,.)riinsar)
atill kclornirok, lcrlcirih tlaiiLiirr liarirs,
nlencrr i ri lil n ..;a-qilr':in y ang rl i tu j Lr. scba ga i
illr'lin'ri)alr!:rirr unirrk rneirt1rel'oli;li
l.)(-r] gi::l'ii Itii ilait g siil}la I I tilla i.:t ri lt r rt: i klrio
J*n3:iii i irtrttitli ikun.iir-';ltllr Irtirrrologis tor't,irrtiii.rtsi
i:..t.,.r-rl ,.1:tt' ltr:.1 [,.r . ')! irtr'r]!i,,"tlci"iciiLr: 11L i,ogrirart i)ictir.rrirrrr of(,-l{)il1{)Iporitl1,' i,,nglislr. d,:il;iir;i kata
ooilrllr:r'ricai{l 3dalfll't ril-111',:l utttr-tk
rnenrbuat peurjapai. nlcnvatakarl
t)frrtsii;!r'1" 111q']111;i:;11.11iL.iip i1fitri:rlsi rjirl
h{ni:rlah Ilmpirika, \./olume X, l{omor l.lL}l-t
sebagainrva agal diketalrtti al,au
oleh orang lain (to make opinii':s-feelings. infbrrnation etc, knou n . -
trrrrlcrstood lry othcrs).Arti laiLrrrya ntenttrttt Lt"':r --
diclionar; of coulclnpontry e:.- i.acialah berbagi (tc share) atau bc-rtur;-(to exchange), pendapat, peras3.;:
inlbrmasi dan. sebagainya. Sedart"L-conrnrunicatiort diartikan set,a:".tindakan atau proses berkomunikaSi t.','.( i L' I (, r I ) r t )L' t: S.S ( )f L', ( ) ll I tt I U t' iCLl t i n g ).
Harwood ( 1953:74) mengataL:-.conrmunication is lrlore technica,.'.dcflned as a process for conduction the
rncrnorics (sccara lckrtis kornunikasid idcllnisikan scbagai pr'ose s turttrk
nrcrrrbangkitkart perltatian orarlg lain
)'iull-,, lrcrluj tran urttuk ttte rtgttrrrtril
licrnbali ingatarr (lirrdang l,estari,200.i:6).
Masih bariyali lagi Celinisi yarrg
lain selain yang dikenrukal'latr di atas.
Dari sekian banyak definisi vang ada.
clapat disirrpulkan. padir clasanrvakonrrrniktrsi adalah suatu kata yangrrrcrrcakrrp interal<si dengarr orang lain
-r'ang bet'upit percakapalt biasa. sentittar.kurrrpairyc, rrrcrrga.iar clln ncgosiasi.Sclun jirtrr,r,a L')ndarrg Lcsturi (200l:7)rncnyalaliiln bahrva dalaut kornunikasin;ilingr ticlak ada tiga aspek yang perlLr
ciipcrhatikan l,aitu:
l. Korntrnikasi han-rs dipandang sebagai
pr(]scs2. iMcnl'angkut aspe k n:anusia dan
biriian rnarrusiir (rnedia kourunikasi)-3. Mcuvirrigkut aspek ittfonnasi
K,lrrrrrrrikrt:i rttcluJltk:rtt sultu
i)r(rs('s. rrrirku tcrdlrlxrt lig.u ullsur' \llrtgrrrLrthk irarus clipcnLrlti. Ketiga uttsurkorriunikrisi tersebut rnerupakan kesatuttnvang utuh dan bulat. Bila salalr satu
Lrrrstrr lidak dipenuhi, rnaka komunikasitirl.rk ai..air terjadi. Artinl,a keberhasilan
-
1
t
rssN 1410-836{
komunikasi ditentukan oleh scrnua trnsrrr
tersebut. Ketiga unsr!r tersebut adalah:1. Komunikator/Sender/Pengirinr
I..omunikator bisa be rLr pa
perorallgan. kclontpok rtturr
organisasi. [)alarn rucnl,arnpaikarrlrrrilrr krrrtrrtrrilinlor lurt'rts
n)cillpcrl)iltikal) clcngan sirrlrit tl;rrr
kcpada siapa inlirrnrasi/pcsarr ittrakan disarnpaikan. [)an -iuga varrup(rnlin9. rlipcrltrlikrrrt ug.llr lrr.irr:rrr
krrrrrrrrrik.rl,,r' tc|cir1t;ri- pcrrr trrrrprri.ilr
irrlbrrtrirsi/pcsan lrarus scsruri tlcnglrntinqkat pcrrgctalrrran pilurk viurqmcncrirnu jarturtrt sarrtpai \ rlrlldibicarakarr di ltrnr kernarn;nranrnr:rerka. rlisalnva dalanr pcngs,rullrlr)i,rtillrlr c,lrtggilr tlcrtr"ltr krrrnrrrtif.trradalalr rata-rata tamatan sckolalrdasar, rnrtka rrtornatisirrlornrasi/pesan yang disarnpaikarrkornunikalor lidak sanr;xri lxrtlrrkonrun ikan.
2. Chanel/Saluran/MediirChane I arlalalr saluran vangtligtrnakan olch pcrtgiriln pcsilr\.
Majalair Empirik:. Volurne X. i\iorrror I.ztlC6
l. K(,rrtil)ifi 1lj/l{r:eciVC!', I)t'nt.'rittrrKornun ik rr: ar!;rlah pihak ),all:;.rnencrin'ra pe:;an. Dalam prakt:'"nylperan tlr.iri p,:ngirir:r rian uencrirr-rii
sclalrr befuarrlian. Aclairun tanggilllg
.jau'ith rcuerinra p';sill) a'"1llaitIrr.:rl'.r,r,sr. itlr;t:li Jr;r<l:r l)(.sir) t iln:lrliierirnrr rllrrr rrrerrrirr,'r'ikrrr ir:ilililnhalikiltcii [rack prrtiir pe:rgr:'irr,
[)cngarr ililcrinurrir a riiri];rirbrrlrk,li'crJ lrrrck ,i;tr i ilil,rtll\()t rrun ikil il. rllltliir irk;trr ti:r'llrr l,
[iorrrrrrrik:r:li rlrut anrlr (lrvtl rr,ln' r:lrri'{lorv cortt lrrrrrt ir-'ati,rrr).
Salalr satu irrtlikatoi' ]'.lngrne nrrrtiukkln korriunikl si l-crialii;rdcrtr'.urt hrrik irputrila lcr,llrii korrrulrillutidrut urrlr {7rr r; rlrrl'). lVlr'ri,.:l se Pr-'ri, irtirncnttttittkkuri aclirrrvlr anls (jari :jatit ()rar't!l
ataLr kclorrrpt',k kep:rila oi'arii'. i.laukclorrrpt;,li llirrrrva rnclrlrri irr.rilt.rn h;riiLitiittr lceri b;ri:ii. kcrrrhir ii l;.c t',rarr1 :i..'llrr lli.rttcltiirlirl lnLrlt iiltl.t l;lliliril,/t-riitrrrllrl)enLitup. r,)i lrii'.r,alr ini riitLrir-itri.:ktlr,ir:lriL.lttroilci l)r'( ):ics 1.,,rrrrLrn iill,:ri til;lrlrut.
Ralikani Fce rl Back
-==E=:=::ffi ;;.;i:;ffi Gffi rn6il;=!-s;=il4;;fi ;;;F-&nEtr;6;;;-'"ffi
{\.1
lsSN l{10-83(r'1
{)ci ttrt i;tt:r
_l
merpeB
prokensec
"Psmedap
kan
kurdalisifame1
darmesaryatmeper
ekr
ber
ke!
kelket
dilya
inlm(pem(
rel
p€
p€
reke
mmpK
AC
siln
-).
Ada i-,anlait lrcrrtuk f.oirittnikasi atttiualairr:l" i'.ornLrniklsi persr;nitl: ir'rriiri
i..i,'rruiii'oa:;i ittlt;r 1iu;'sr;:taikri in un iliasi itn tar pi:r-s,.rn nl
/. i(crnurtil:asi kelcr:rpok, tei'r.iiri ates
,ke Ir:nrpoli ].'.ccii <i;;rr liclotnpok l:,esar(r;irruriillasi tatai] muka dan
liorirr:rt ika:i bennedia4, Ki:ilLrriil;as;i vt:rtrai (lisan rliaripun
'rtii:i*tt) dlrtt r)oll vcrbll gxiitktitt
.uhuiliir-\,erat dan lrerganrbat.Scbagai [(omurlil(iltor' itarus
rlli':rlr:talttri i,yraLah proi;tis kot;tlitlik.asite jri, bcrlai:in r:lengiu: baik. Acla[;tri.icrili-l;,r irrriikalor -vanii nl'JI)urtjukliart
biiirrva pluses kotnunik.asi t,-rla!-i [lrlrjalart
di:ngau baili. Ljrtri Dasu r n.tciir,alakan
ada br:!.-rci'apa kritcria kctrcrltasilatrkcrrrunikasi rli lrrlarurt., ir:
f. i.r*;:cri:a1'aart kotrt,,ttiikirtr icriradapi:onranikator. s;crta kcli.'rairipilanli-r:nrurr ik alor Lrerkoirrui, ikasi.
2. l)it'r,;t tarili pcsan tilitt k,csesuailut
i)L si.li:
Iicliinir-rtnva tuli: irn ini trltant: ir', r r i r..rii: r - Itlru.l i I ilr, t r. r l)i tr:r,'s
l,rirrrr:rrikusi rii:irtnr licqiutattllcilrtrt:lrtl;'i";rti tlalt l'ritirlrittt;.rtltt
Lc'-[itlrili,uir i:r:trbtlaj;rr rialat:rnr;nc'ii;i;i['-;ur ikiint k,:tr.ri;trikitsipeilh.,l::ii,ran .\'ang l.:ttnriLtsii' 1'angnierr.gii;is:i,kan ili:rlt.tttikilsi tiua aralt(i i1'u ',i'r.r.1,) sr-1ling5ia pcsui'l/ill ii)rlrlasi
)'ir;-3 iii:nntpltikl,;t rlrrpal ttteltarilipcri.r;rli::r Jrrurl"rcl;rlltr rll,tt dlplrtrlit,:riirilr pL:tlbclitiltr' :;csuui t!,:liullttI rii ii:ttl I'l:llr [-',]litiiil'i]i].
Kr.r;ra rs rl i k$-si lle nl trr:t*j it ii'it xr
I'il tii.:i t thit tr i,.lt tt iii'iirirrl i
h{t.i*l:rh linrpirika, Yolunre X, Nontor l,2006
drrn sentral laktor tenaga kependidikanbrgi pembangunar pendidikan. Iraktor
tcnaga pelaksana inilah akhirnya yangakan rnenentukan berhasil tidaknya suatupernbangunan pendidikan dari sLtdut
riranapun hendak diternpuh. t{al ini jugaiiiilukr"rng oleh Yasir ( 19t10: I 28) y'ang
nrcnyatakan harus diakui bahwa fakt..rpernbclajar merupakan kunc i
kcbr:rhasilan usaha perningkatan nrlilt:pcrr(lidikiln.
Dari kcdua pcltdapat ah lr
icrscbut .ielas bahwa posisi seorangpcrrtbelajar sartgat trtent:tttukan
keberlrzrsilan pendidikan secara optimal.Drrlirrn kcgiatan pcrnbclaiaran scorangpcnrbelaiar dapat dipandang sebagai
rnarager )/ang harus dapat rnetnatrc'i
pcnrbcla.iar scbagai SI)M sehirrgga tuittarr
dari pernbela"iararr dapat tercapai clettgatt
optinral. [ielarrjutnya se bagai seorangpeurirnpin pe nrirelajar harus nrenganutsikap persuasil' clan partisipatif bukartotokratil'. Penrbela.lar harus rnaurpu dau
rr:la rnengajar pembela.iar, bertukarpikiran dan pengalanran, nrzltnpLt tlan re'la
rrcrnircrikan kcpcrcirl,:ran rlan l:rrtggung
.ilnvub kcpacla pcrnLrclaiar, scsuai clerrgittrkcrtr:trtr puatr n1:r. Scnarttiasarrrerrrtirtarrtakan tlaya gutta dan rrtarnptlrrre ngentt:angkau rlotivasi internalpe rnbelajar.
Sebagai profesionalis,pcrnbelajar harus rnerniliki tigake:rnanrprran esensial, yakni kerttarllpuanr rte lettclttta.kart penrbela iaran,kcnurnrlxrtrarr nrclaksartakatt ciatt
[.crrr;rrrrprrarr rnctrciptakatr iklirnkorrrrrnikasi yang korrdtrsil. Ketiglkcrrrarnprrarr ini saling tcrgantunp,. saltr
srrnu lairrny'n. Kertritrttpuart utettcilttakattiLlirrr lionrrrnikusi yattg kotttlusil' ticllkrl irrriliki olch scliap pcttthclitjar. l'.aretxr
licurarupuan ini rneuyangkut kenrantpuanotak kanan. Bahkan pernbelajar yanglattrr belakang pendiclikannya berasal dari
ke pe ndidikan pLln sangat sttsalt
dalidail
i;r rrri:,-' li; I iii',,jii lltt ti r rtr.'r"r, !.r1 rrtlkar t ri i r i rrl'a
sarru.:rt dipcnganthi trlch siliiil; yiillgil i perl i h atkan ;-)railll-(' :an-t ) a n !l pr:llti ttg( r,g;;ilic i,r'lr) [-'irg.iny'a. ] larnrjart ( I triiO:91 )ilr"rr,tl,iiriikiin. :iurAia le bih sadar akart r it-al
dia(
dr
;E;;i.fr Fi;Fs.;ii;ii&;iii; ;AffiT*ufr ffi &; A6iffi ;iiliii;;e,ffi ;;d&nn6&;t!iEffi ia.r!. ISSN 1410-836,1 -IS!
menrpraktekkannya dalam kegiatanpemiela.iaran. Akan tetapi sebagaiprofesional is, pembelajar harus rnemi I ikikemampuan ini dan terus melatihnvasecara inovatif.
Stanley Wcath dalarn l,rrkrrrrva"l)sikologi yang Sctrcnarrr_va"rnengenrukakan. kreativitas seseorang itudapat rnuncul bilarnana nrelatilr otakkanan. Otak scbclalr kanan unluntnyakurarrg tcrlatih padahal sanrat dipcrlukarrdalanr budaya kerja. karena nrcnrpunvaisifat cepat bertindak, langsunu.nrerupakan surtber kreativitas. obyektifdan intuitif. yang mampu melihat danmerekam ruang dan krealivitas sebagaisarana untuk mencapai tingkat sinergiyanq sangat dipcrlukan dalarn upavanrenycsuaikan diri terhadallperubahan/tantangarr lirrgkunuanekstcrr.ral, karena pernbelajar harusberperan aktif bersanra pebelajar clalarrrkegiatan pembela.f aran, maka selainkemarnpuan otak kiri yang terus dilatilr.kenrampuan otak kanan purr harus terusdilatih agar terjadi iklirn pembelajaranyang kondusif.
Pembelajaran merupakan stratrrinlcraksi, Karti Socharto (lt)i)5:10)lncnl,atakan, pt:lttillgnva interaksipembelajaran, Dia menyatakan kualitasmengajar yang baik terletak pada kualitasrespon yang diberikan penrbela.jar kepadirpcbclaiar dalarn konrtrn iklrsipcnrtrclajaran. Rcspon itu rrrcliputi.respon ruttuk mengembangkankernarnpuan pebclajar agar dapatnrandiri, berprakarsa, percaya diri-membantu pebela.iar berinteraksi secal.apositip dengan Iingkungannya, mengakuiadanva perbedaan, mengentbangkansikap bcrtanggung .iawab terhadaplingkungan sosial.
Dari uraian di atas dapatdisimpulkan perrnbelajaran secara Lrmulrladalah proses komunikasi yang tcr-iadidalam kegiatan pembela-iaran, dimana
Ma.ialah Empirika, Volurnc X, Nomor t.2006
pembelajar scbagai komunikator atausebasai nranager di dalarn kegiatanpcmbe laiaran agar tercipta sllasanabela.far yang menyenangkan baik bagrpembela.lar rnauprrn bagi pebcliriar,sclringua 1err.:apai tujuan pcrnhe.laiaransccai';r o1.lirrrirl.
Keteranrpilan BerkomuniliasiI
ditlilm Kegiatan []cmbclaj:lranKcterllripilan be rkornrririkix.,i
dalarn kcsiatan penrbelaiaran arjalalrkemampuan pembela-iirr dali:nrnrenciptakan ikiinr komunikatil', drrrtJrnaantara penibeia.jar lan pohe la.iar ,*ebragiri
Subyck tcrlibar sccarii aktii' rj::!airrkcgiatal penbelajararr bair scceravcrbal. norr r,,r:rbal. denl:an rnenggtrniiLar,ch..r'rcl/ltrcclia/sumtrer belajar lainriva.Dengan kala Inin iklim konrunikatii. iniscbagai w.ahana agar pclrkslnaaripembelajararr scsuai ricngaiirarlcangan.ircncana dan rnerrclo:ri tuf urnpembela-iaran.
Dalarn kegi.,tan ;;ernbelaiaran.mengcrrali pr:belzrjar nlcnlp;:kan saiahsatu kunci terciptanya itontLrnikasipenrbr:.faiararl yang cf*ktif. peurl:r:l;ijarl)cil,Jirl\1,\ii nrcrrrpcrlakukan pcliclaiarsebagai rn,Civiclu vang berbeda-beda yarrgmerncrlukan pelayanan )itn.ql hcrbe<ia-bcria, ka;'cna pehela.iar _<ebar1ai Sribyei.:.tncttrltunr.'li karaktcristik vanrg lrt:rircCr,nriuirl villll lrcrbcrll. rncrircrirrkarrkebcbasatr lnr.,rnililr yang sctsuai dcngar-rdirinya y,ang mcrupakarr pribadi yangaktif. Memperlakukan pebelajar sehagaiOb.ie k. yang hanya berker.vajibarrrnenerinra apa saja yang diberikan olehpenrbelajar at:ru derrgan kata iain nreniadipcbe Ia-j ar )/i'r n g pLrllu rut nreru pa.i.lan si kapdarr tindakrn ).anq tidali inanusiirrvi.Olch karena i1,r perlu diciptakan iklinrvang kontunikatif agar setiap pebelajarmempunyai kesen patan rrntrrkberkerrrltanq s(:cara opti rnirl.
ISSN I4r0-8364 rl?
l(eterarnpilan komunikasior:rnlrelajai dalarn kegiatan pembelajarantatap nruk;r baik secara ind ividualnlaupuil kelompok. secara verbal, non
dan rncnggunakan charrcl/rnedia-isurnbcr bclajar laiunya untukmengoptimalkan iklirn pernbelajaranyang komunikatif.
Kctc:mmpilzrn herkonruuikasiclalarn kcgialan pcmbelajaran tatap rnukalrarus dikuasai oleh setiap pemhelajar.kar'ena keteranrpilan in i rnerupakanlvahan;r atau sasarirn bagi lercapainyatuj uan pcnrbela.iaran opti rnrtl.
Llcrikrrt ini trutir-brrtir alat ukuraierr irrdiLaior apaka h seseorangpeinbelajar telah terampil clalarntler"liomur:ikilsi berdaszrliarr AIrKG iAlatPtnguliur ii.crnampuan Guru):i. a. Nlenrbantrr pe-.belairrr nienyadari
kri<rratan dan kclcnralran dirib. Nlenrbanlu pebelajar
rurc"nur nbuhkau kellercayaan padtrdiri
c. Mr:rnbantu rlerrrl;r,rjt:las pikirandan pcrasaan pel-.el ajar
d. Me mbantu pebel;.jar nrcmbuatkei:trtusan yang sestrui bagidirinva
:. a. 1\4cntilrjrrkkan sikalt tcrbukaterlradap pendapat pebcla.jar danorirrrg lain.
b. iVI r:nurrj ukkan sikap luwes didaiarn kelas nraupun di luar kelas
c. Mi:rre rirna pe bclalarschagainrarra adani,a
. d. klerrurrjukkan sikap sirnparik dan:;ernsitip tcrharlap pcrasil;rrr darrkcsukararr pclicla.jar
e. Mcnrrnjuklian sikap rarnah dan
;renulr lrcrrgerliarr dan salxrr.:i. a. Mclitrniukkair gairah ,..lalanr
tllCngaJarb. Merangsang rrrnal pebelajar
untLrk be lajar
Majalah Empirika, Volume X, Nomor 1,2006
c. Menrberi kesan pada pebelajarbahwa pembelajar menguasaiapa yang diajarkan, danmen guasai cara mengajarkannya.
4. il. Mengentbangkarr hubunganalltara pribadi yang sehat danserasi
b. Mernberikan tuntunan agarinteraksi pebela.jar clc nganpebelajar dan pembelajarterpelihara dengan baik.
c. Mcnangani perilaku pebelajaryang tidak diinginkan.
Komentar PenulisRaka Joni (198a:2) menyatakan
ada 4 kemampuan pokok dalambcrkomunikasi izakni:l. Kcmarnpuan mengembangkarr sikap
pos itil- dalanr kegiatan pembela.i aran2. Kernampuan untuk bersikap luwes
dan terbuka dalam kegiatanpcrnhelajaran
3. Kemampuan untuk tampil secarabergairah dan bersungguh-sungguhdalam kegiatan pernbelajaran.
4. Kenrampuan nrengolah interaksipebela.iar dalanr kegiatanpe rnbela.iaran
Kernarnpuar) yang diharapkan diatas rnerupakan suatu indikator apakahscol'ang pembelajar telah melnpurlcnciptakan iklirn komunikasi yangkondusil dalarn kegiatan pernbela-iaran.Akan tetapi pernyataan di atas bukanberarti rnemposisi kan seorang pen:belajarItanrs menjadikan pebelajar yangntenrrrrrt terhadap aturan yangclikehcnclakinya.
Dari uraian di atas terlihat -ielashalrwa se bagai prol'esionalis, nrenga.iarclan rrrerrdidik itu bukanlah suatupckerjaan yang rnudah, apalagi yangdihadapi adalah kumpulan indiviCu yang
pefkee
darkes
maitubcrper
n.le
Le
M,
Se
berbeda, yang masing-masingrnempunyai latar belal<ang yang berbedasefta rninat yang berbeda, sebagai
ii#;';fr .;e;iEffi ;;6.ia;iffi iE :----::==----.---------J.....-:e8 IS.SN14I()-8361 -IS!
-
pernbelajar harus bcrupa.ya rnengidealkankeadaan sedernikian hingga setiap anakdapat ma.iu hersanra.sema ntcnlrrutkesanggupan nrasing-rnasirrg scrtflmam[)u mengekspresikan dirinyir. IJntukitu rJnlanr rncngriar pcrlrr persiapan yilng,
hcnar-bcrtar nrapan. rnulai dariperencanaan pcrnbclalaran,melaksanakan pernbela.iaran dan
DAFTAR
Lestari, Endang, S[{, MM. Komtrnikct.siYang Efekrif, LAN Rl, 2003
MA. Nasutirrn. Prof. Dr, Didaktik Asa.s-
.Asa.s Mengajcn, Bumi Aksara.2000
Scrniawan, Conny, PcningkalunKemumpuun lvlurttt.siu,Saltrttr.jungl{ayot Seoptioral lt4trngkin. DIKT'1.1999
i\4a,ialah Flrnr.,rrikx. !'olurylc X, lionrcr I. 208(r
mencipl;ikan iklinr ki--munikas: \.:rlrIkoriclrrsi!'- scirinlli,a tercapai iLrir.iair
perrrbclaiaran iccara oplirna!. :r':laiir li,rdengan kcinarr.rpuaii rnr:ricipl.,lkln il.;linikontuniklsi )'flng kondusii pr;rri, rl:rirr'tlilraranl<alr rl;ipat rncrrglrairits 1lrirr.,;1;pcndidikan r rcriilili pcirclajar pcnurLri
\litrtcutionui priuciplc tf th,: ohitlimtlcurncr).
PUSTAKA
Supriyadi. Cic,rirrs. L)rs^ Buduia Ka$a( )rgon i.stt,ti P c rnt: ririlq li" I-;\1.{ Idl"2003
Soclrarlo. Kan i. Kotrruttiktt.tiPt:mbelof urun dan Keterotnpilo,t!4ut't:-gt/ r'u dulani .iitrgr,:r1,1,,;
P t: inh ci t tj orur. StC. I 9ti5
ISSN l4l0-8364 9!)