8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
1/152
T.C.MARMARA NVERSTES
ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTSORTADOU SOSYOLOJS VE ANTROPOLOJS ANABLM DALI
TRKYE YAHUDLERNN SRALE ENTEGRASYONU(Yksek Lisans Tezi)
Erdem Gven
stanbul, 2006
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
2/152
T.C.MARMARA NVERSTES
ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTSORTADOU SOSYOLOJS VE ANTROPOLOJS ANABLM DALI
TRKYE YAHUDLERNN SRALE ENTEGRASYONU(Yksek Lisans Tezi)
Erdem Gven
Tez Danman: Yrd. Do. Dr. ebnem Glfidan
stanbul, 2006
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
3/152
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
4/152
ii
II. TEMEL KAVRAMLAR........................................................................................27
2.1. Diaspora.........................................................................................................27
2.2. G Kavram..................................................................................................28
2.3. Siyonizm........................................................................................................30
2.3.1. Vaat edilmi Topraklar Sylemi ve Dinin Etkisi...............................312.3.2. Theodor Herzl ve Siyonizm...................................................................312.3.3. Siyonizmin eitleri.............................................................................33
2.3.3.1. Siyasi Siyonizm...............................................................................332.3.3.2. Kltrel Siyonizm...........................................................................34
2.3.3.3. Dini Siyonizm.................................................................................342.3.3.4. Pratik Siyonizm...............................................................................342.3.3.5. Sentetik Siyonizm...........................................................................352.3.3.6. Sosyalist (Klasik) Siyonizm...........................................................352.3.3.7. Revizyonist Siyonizm.....................................................................35
2.4. Anti Semitizm.............................................................................................36
2.5. Entegrasyon Kavram....................................................................................38
2.5.1. Asimilasyon Modeli................................................................................392.5.2. Eritme Potas Modeli..............................................................................392.5.3. Kltrel oulculuk Modeli...................................................................40
III. GLERLE KURULAN BR DEVLET: SRAL............................................41
3.1. sraile G Dnemleri.................................................................................44
3.1.1. ekillendirici Dnem: 1882-1924 Dnemi.............................................453.1.2. 1925 1948 Dnemi..............................................................................463.1.3. Kitlesel G: 1948 1951 Dnemi........................................................47
3.1.4. Kuzey Afrika G................................................................................483.1.5. 1967 Sonras: Sovyetler Birlii ve Batdan Gelen G........................483.1.6. 1989 Sonras Dnem..............................................................................49
3.2. srailin Genel Demografik Yaps................................................................50
3.2.1. Yahudi Olmayan Nfus.........................................................................51
3.2.1.1. Araplar.............................................................................................513.2.1.2. Drziler............................................................................................523.2.1.3. erkezler..........................................................................................52
3.2.1.4. Bahailer............................................................................................52
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
5/152
iii
3.2.2. Yahudi Nfus..........................................................................................52
3.2.2.1. Akenaz Yahudiler.............................................................................533.2.2.2. Sefarad Yahudiler..............................................................................543.2.2.3. Oryantal (Mizrahim) Yahudiler.........................................................553.2.2.4. Etiyopya Yahudileri...........................................................................563.2.2.5. Sovyet Yahudileri..............................................................................56
3.3. srailde Akenaz Sefarad Ayrm............................................................56
3.4. sraile Gle lgili Baz Temel zellikler.................................................59
IV. TRKYE YAHUDLERNN SRALE G........................................61
4.1. Gn Temel Sebepleri...................................................................................61
4.1.1. Psikolojik Sebepler...................................................................................62
4.1.1.1. Aidiyet Hissi.......................................................................................624.1.1.2. Anti Semitizm Korkusu...................................................................64
4.1.2. Sosyolojik ve Siyasi Sebepler..................................................................67
4.1.2.1. Dinsel Faktr......................................................................................674.1.2.2. Siyonizm Faktr...............................................................................694.1.2.3. Toplumsal Hareketler........................................................................72
4.1.2.3.1. 1934 Trakya Olaylar..................................................................734.1.2.3.2. 6-7 Eyll Olaylar........................................................................74
4.1.2.4. Devlet Politikalar..............................................................................75
4.1.2.4.1. ktisadn Trkletirilmesi ve Varlk Vergisi...............................764.1.2.4.2. Dil, Kltr ve Eitim Kurumlarnn Trkletirilmesi.................79
4.1.3. Ekonomik Sebepler..................................................................................83
4.1.4. Tarihsel Sebepler......................................................................................86
4.1.5. Dier Sebepler..........................................................................................88
4.2. Gn Evreleri...............................................................................................88
4.2.1. 1948 ncesi Dnem...............................................................................894.2.2. 1948-1949 Dnemi: Ana G Dalgas...................................................90
4.2.3. 1950-1971 Dnemi.................................................................................924.2.4. 1971den Gnmze..............................................................................93
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
6/152
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
7/152
v
NSZ
Bu almann ortaya kmasnda, gstermi olduu yakn ilgi, destek ve bana olan
gveninden dolay, ncelikle deerli hocam Sayn Yrd. Do. Dr. ebnem Glfidana
teekkr bir bor bilirim.
sraildeki balantlar salayan ve grmelerimde beni ynlendiren aratrmac-
yazar Sayn Rfat N. Baliye; Hayfa niversitesinin ktphanesinden faydalanmam
ve bu almaya ilk admm atmam salayan, alma sresince deerli desteklerini
grdm Sayn Prof. Dr. Minna Rozene; alma sresince yol gsterici tavryla
bana destek veren r. Gr. Mimar Ltf Parlaka; vermi olduu fikirlerden dolay
Sayn Yrd. Do. Dr. Hale Okaya; bu konuda bana deerli vaktini ayran Sayn
Yrd. Do. Dr. ule Toktaa teekkrlerimi sunarm.
almann srail ayanda, ailesinin deerli yeleri ile grmemi salayan Sayn
Yaalom Boveteye, bana tm itenliiyle evini ve yreini aan Sayn Dr. Avram
Mizrahiye; gleryz ve samimiyeti iin Sayn Albert Arovasa; verdikleri deerli
bilgiler iin Trkiyeliler Birlii Bakan Sayn Momo Uzsinay ve Tantm
Komisyonu Bakan ve Szcs Sayn Rafael Sadiye teekkr ederim.
Bunun yansra, sraildeki almam mddetince beni hi yalnz brakmayan
dostlarm Yusuf Bardavid ve ei Rahel Bardavide; Trkiyedeki yorucu ktphane
aratrmalar esnasnda benimle ayn duygular paylaan yksek lisans snf
arkadalarm Ahmet Serdar nder, zge Koyun ve lkay Kanka; tez yazmaamasnda her an yanmda bulunan ve bana yardmc olan teyzeme teekkr
ederim.
Ayrca, beni her aamada destekleyen anne ve babama da sonsuz teekkrler.
Haziran, 2006 Erdem Gven
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
8/152
vi
ZET
sraile g eden Trkiye Yahudilerinin, srail toplumuna entegrasyonunun
incelendii bu alma be blmden olumaktadr.
Blm Ide; M. 4. yzyldan gnmze kadar, Trkiye Yahudilerinin tarihesi
anlatlmtr. Bu blm kendi ierisinde, Osmanlmparatorluundan nceki dnem,
Osmanl
mparatorluu dnemi ve Cumhuriyet dnemi olarak incelenmitir.
Blm IIde; Diaspora, g, Siyonizm, anti-semitizm ve entegrasyon gibi konunun
anlalabilmesi iin gerekli temel kavramlar anlatlmtr.
Blm IIIte; srail Devletinin glerle kurulmu bir devlet olmas gereinden
hareketle, eitli lkelerden sraile ana g dnemleri, srailin genel demografik
yaps, srailde Akenaz-Sefarad ayrm gibi konular incelenmi ve sraile gle
ilgili temel zellikler bu blmde anlatlmtr.
Blm IVte; Trkiye Yahudilerinin sraile g, gn sebepleri ve evreleri
balamnda anlatlmtr.
Blm Vte ise; Trkiye Yahudilerinin srail toplumuna entegrasyonu, Trkiye
gmenlerine ilikin veriler, dier gmen gruplaryla ilikiler ve srail Devleti ile
olan ilikiler balamnda anlatlmtr.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
9/152
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
10/152
1
GR
Bu almaya konu olan Trkiye Yahudileri, M.. 4. yzyldan beri Anadolu
corafyasnda yaayan bir topluluktur. 1492 ylnda spanyadan zorla g ettirilen
Sefarad Yahudilerinin Osmanlmparatorluuna gelileri ile beraber, halihazrda
bu corafyada varlklarn srdren Yahudi topluluunun nfusu artm ve
Osmanl Yahudileri de Sefarad olarak anlmaya balanmtr.
spanyol Yahudileri yani Sefaradlar, Osmanl mparatorluundaki kltrel,
ticari ve bilimsel hayata canllk kazandrmlardr. Osmanl Yahudileri millet
sistemi altnda yaamlarn srdrmler, dier gayrimslim tebaa gibi, vergi
demekartyla, askerlikten muaf tutulmu ve i ilerinde bamsz klnmlardr.
Bu durum Osmanl corafyasnda, hatta bakent stanbulda yaayan
Yahudilerin, kendi dillerini yani Ladinoyu kullanmalarn, belirli blgelerde
younlamalarn, toplumun dier kesimlerinden uzak kalmalarn beraberinde
getirmitir. Askerlik, kamu hizmetleri ve lke ynetimi gibi konulardan uzak
kalmalar, ticaret ve el sanatlar gibi konularda uzmanlamalarn ve sz sahibi
olmalarn salamtr.
Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde, Batl devletlerde, zellikle
Fransada yaayan Yahudi cemaati, tpk Batnn Osmanlya bak asnda
olduu gibi, Doudaki Sefarad cemaatini, geri kalm, medeniyet yoksunu ve
barbar olarak nitelendirmilerdir. Bunun neticesinde, hem Batl deerleri
Doudaki dindalarna retmek hem de ulus uurunu alamak amacyla
Alliance Israelite Universalleyi kurarak, Osmanl topraklarnda okullar
amlardr.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
11/152
2
Bu durum, Osmanl Yahudi cemaatinin, iinde yaad topluma ikinci kez
yabanclamasn beraberinde getirmitir. nk, daha nce belirtildii gibi,
Ladino dilinde konuan bu cemaat, Bat dillerinden Franszca, Kutsal Kitapn ve
ileride srailin dili olacak branice dillerinde eitim almlardr. Ancak bunun
yan sra, ait olduklar topraklarn dilini yani Trkeyi de bu okullar araclyla
renmilerdir.
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu ile beraber, tebaadan vatandaa gei
surecinin doal sanclarn eken Trkiye Yahudileri, 1948 ylnda srail
Devletinin kurulmasndan sonra bu lkeye nemli miktarda g vermitir.
Trkiye Yahudilerinin g sebepleri, Avrupa, Rusya ya da Kuzey Afrikadan g
eden cemaat yelerinden farkl zellikler gstermektedir. Trkiye Yahudileri, II.
Dnya Sava dnemi Almanyasnda yaanan Soykrm, Arap lkelerinde
yaanan ayrmclk ya da Rusyadaki Pogrom tecrbelerini yaamamlardr.
Ancak, Cumhuriyetin kurulmasndan sonra, zellikle gayrimslim vatandalara
1942 ylndaki Varlk Vergisi ile ekonomik yaptrmlar uygulanm, sermayenin
Trkletirilmesine allmtr. Bunun yan sra, dil ve kltrde de Trkletirme
politikas uygulanmtr. Fakat, Trkiye Cumhuriyetinde resmi politika olarak
Anti-Semitizmin var olduuna dair herhangi bir kant mevcut deildir.
Bu artlar altnda, yzyllar boyunca Anadolu topraklarnda yaayan ve 1948
ylnda yeni kurulan srail Devletine g eden Trkiye Yahudilerinin, g
sebepleri ve gmenlerin sraildeki durumlar incelenmesi gereken nemli bir
konudur.
Bu almann amac, Trkiyeden sraile g eden Trkiye Yahudilerinin,
gittikleri lkeye entegre olup olmadklarn incelemektir.
Gler yoluyla kurulan bir devlet olan srailde, dnyann birok lkesinden
gelen Yahudiler, Trkiye Yahudileri ile beraber yaamaktadrlar. Bunun yan sra,
ayn topraklar zerinde, Mslman-Hristiyan Arap, Drzi, erkez gibi farkl
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
12/152
3
toplumlarla da bir arada yaamak durumundadrlar. Tm bu toplumlarla ve her ne
kadar Musevi dinine mensup olsalar da, farkl kltrlerden gelen Yahudilerle
uyum iinde yaay p yaamadklar aratrlmas gereken bir durumdur. Bu
noktadan hareketle, yaplacak aratrmada, Trkiye Yahudilerinin hangi artlar
altnda sraile g ettiklerini, sraile entegrasyon srecinde, gmen grubu
olarak, ncelikle hangi konular zmlemek durumunda kaldklarn, dier
gmen gruplaryla ilikilerini ve gerek srail toplumunda, gerekse devlet
yapsnda var olan Akenaz-Sefarad farkllamas iindeki konumlarn gz nne
alarak, srail Devleti ile olan ilikilerini irdelemek gerekmektedir.
Trkiye Yahudileri, genellikle sraile tam entegre olmu, sorun karmayan bir
grup olarak grlmektedir. Bu almada bu savn ne derece doru olduu
irdelenecektir.
almann birinci blmnde, Trkiye Yahudilerinin Anadolu topraklarndaki
tariheleri Hristiyanlk ncesi dnemden, Trkiye Cumhuriyeti dnemine kadar
anlatlmtr. kinci blmde, konunun anlalmas iin gerekli, diaspora, g,
Siyonizm, anti-semitizm ve entegrasyon gibi temel kavramlar aklanmtr.
nc blmde, srail Devletine dnya Yahudilerince yaplan glerden,
srailin demografik yapsndan, Akenaz Sefarad ayrmndan bahsedilmitir.
Drdnc blmde, Trkiyeden sraile Yahudi g, gn sebepleri ve
dnemleri gz nne alnarak anlatlmtr. Beinci blmde ise, Trkiye
Yahudilerinin sraile entegrasyonu, Trkiye gmenlerine ilikin baz verilerin
yansra, bu gmenlerin dier gmen gruplarla ve srail Devleti ile olan ilikileri
ile aklanmtr.
Bu almada literatr tarama ynteminin kullanlmasnn yan sra, 05.03.2006 -
15.03.2006 tarihleri arasnda srailde yaayan 20 Trkiye gmeni ile birebir
mlakatlar yaplm ve alan aratrmas yntemi uygulanmtr.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
13/152
4
I. TRKYE YAHUDLERNN TARHES
Gnmz Trkiye Yahudilerinin kkenlerini ve Anadolu Yarmadasndaki
varlklarn anlamak asndan, bu cemaatin Anadoludaki tarihesine ksaca
deinmek gerekmektedir. Dnemleri; Osmanl mparatorluu ncesi, Osmanl
mparatorluu Dnemi ve Cumhuriyet Dnemi eklinde ay
rmak mmkndr.
1.1. Osmanlmparatorluundan nceki Dnemde Yahudi Cemaati
1.1.1. Milattan nce Anadoluda Yahudiler
Anadolu Yarmadasnda, Yahudilerin ne zamandan beri yaadklarna dair
kesin bir bilgi yoksa da, Filistindeki bir ksm halkn eitli nedenlerle, daha
kinci Tapnakn M.S. 70te yklmasndan nce, bu blgeye ve Balkanlara g
ederek Roma mparatorluunun byk kentlerine yerlemeye baladklar
bilinmektedir. zellikle Ege Blgesi eski kent kazlarnda bulunan baz
kalntlardan yrede M. 4. yzylda yaayan Yahudilere dair bilgi ve belgelere
rastlanmaktadr.1
nl tarihi Josephus Flavius, Aristonun (M.. 384-322) n Asyadaki
gezilerinde Yahudilere rastladn ve kendileriyle bilgi alveriinde
bulunduunu nl filozoftan naklen anlatr. Bu bilgiden, daha M.. 4. yzylda
Anadoluda Yahudilerin yaad sonucuna varlmaktadr.
Yahudilerin Karadeniz sahillerine ne zaman vard tam olarak bilinmemekle
beraber, Flavius, milat ncesi krallklarndan Pontusta yaadklarn, Byk
1
Naim Gleryz, Trk Yahudileri Tarihi I, (stanbul: Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.,1993), s. 17.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
14/152
5
Tapnaka gnderilmek zere topladklar altnlara Pontus kral Mitridatesin
(M.. 132-63) el koyduunu nakletmektedir. Pontus Yahudileri M.. 107de
Krma, Azak Denizi kylarndaki Bosphorus Krallna srlmlerdir.
Bunun yan sra filozof Philon bir eserinde, Bitinyann bir kenti olan Bursada
M.. 79da bir Yahudi cemaati bulunduunu zikretmektedir. Hatip Ciceronun
nl sylevinde ise Dinar, Edremit ve Bergamada Yahudi cemaatlerinin
varlna temas edilmitir.
ki Roma Lejyonu kurmak iin asker toplamak amac ile n Asyaya gelen
Roma Konsl Lentulus Krus, M.. 49da Roma vatanda olmalarna ramen,
dinlerinin zellii dolays ile Yahudileri mecburi askerlik hizmetinden muaf
tutmutur. Ayrca bir kararname ile Sard Yahudilerinin din ve vicdan zgrl
teminat altna alnmtr.
Roma mparatoru Augustus (M.. 63-14) dneminde Ankarada bir Yahudi
cemaatinin mevcut olduu bilinmektedir. Ayn ekilde Roma mparatorluu
dneminde Aydnda (Tralles) bir Yahudi cemaati mevcuttu. te yandan
Yohanan Horkanus dneminde (M.. 134) yazld tahmin edilen Bergama
halknn kararnamesinde, Yahudilerle olan ilikilere deinilmektedir.
Roma mparatorluunun Adramittus (Edremit) ve Laodise (Denizli) gibi
kentlerinden Byk Tapnaka katk paras yolland baz belgelerde
belirtilmektedir. Bylece M.S. 70ten daha nceki yllarda bu ehirlerde organize
Yahudi cemaatlerinin yaamakta olduu kesindir.2
1.1.2. Hristiyanlk Sonras Dnem
Anadoluda mevcut Yahudi cemaatleri, Kudsteki Byk Tapnakn
Romallar tarafndan yklmasndan sonra, kendi istekleri ile g eden veya
2 Ibid., ss. 18-19.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
15/152
6
srgne gnderilen veya esir pazarlarnda satl p, dindalar tarafndan satn
alnarak serbest braklan Yahudilerinde eklenmesiyle sayca oalmlar,
Anadolu ile Balkanlarn muhtelif yrelerine dalmlardr.
M.S. 1. yzylda Anadolunun hemen hemen her ehrinde Yahudilere
rastland bilinmektedir. Konya civarnda bulunan ve zerlerinde Yahudi
isimleri yazl mezar talar 1. yzylda blgede nemli bir Yahudi cemaatinin
varln belgelemektedir.
Efsaneye gre Hz. brahimin doum yeri olan Urfada da Yahudilerin yaad
bilinmektedir. 411 ylnda eski sinagogun bulunduu yerde bir manastr ina
edilmi, ancak Yahudiler Urfa ve yresinde yaamaya devam etmi ve 7.yzyln
banda Persler safnda Herakliusa kar savamlardr.
Dou Karadeniz blgesindeki Pontus Krallnda Yahudilerin milattan sonra
da yaamaya devam ettiinin en yaygn belgesi ncilde bulunan Petrusun
Birinci Mektubudur.
Fethiyede bulunan bir lahit zerindeki yazlardan 4-5. yzylda bu ehirde
Yahudilerin yaadna hkmedilmektedir. Bunun yansra, Tarsusta 5. yzylda
organize bir Yahudi cemaati ve sinagogu mevcut olduu bilinmekte ve Ankarada
5. yzylda birok Yahudinin Hristiyanl kabul etmesi o tarihe kadar kentte bir
cemaatin varlna iarettir.
Adana, Bodrum, Bursa ehirlerinde de Yahudi varln kantlayan belgeler
mevcuttur.3
3 Ibid., ss. 20-21.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
16/152
7
1.1.3. Bizans Dnemi
Henri Nahuma gre, Bizansllarn Yahudilere kar olan dmanl, temeli ok
eskiye dayanan bir gerekliktir. Dou Akdeniz Yahudilerinin
Yunanlatrlmalarna ramen, skenderiyedeki kalabalk Yahudi cemaatinin
iktisadi ve kltrel nemine ramen, ya da belki de bu dnem yznden, husumet
sonraki yzyllar boyunca hi bitmemitir. Roma mparatorluunun
Yunanlatrl p, Bizans mparatorluunun kurulmas bile durumu
dzeltememitir.4 Ancak Bizans tarihinde, Yahudilerin imparatorlarca korunduu
dnemlerde vardr. rnein, 395 ylnda mparator olan Arkadius, kard
Arkadius Yasalar ile Yahudilerin yaamlarn, ticaretlerini, sinagoglarn ve
Hristiyanlarla olan ilikilerini dzenlemitir.
Theodosius IInin dnemi ise Dou Roma Yahudileri iin tipik bir istikrarszlk
dnemidir. Mays 408de imparatorun ilk ii, ha yaklp Hristiyanlara hakaret
edildii bahanesi ile Purim Bayramnn kutlanmasnn yasaklanmas oldu. 415
ylnda ise, sinagog yapm yasakland, yaplm olanlarn yklmas emredildi ve
son Nasi (Bakan) Gamalielin grevinden uzaklatrlmasna karar verildi.
Bylece, 425 ylnda 350 yllk gelenei olan Nasilik (Cemaat Bakanl)
kurumunun tamamen kaldrlmasyla, Diasporadaki Yahudiler, Byk
Tapnakn yklmasndan beri kendilerine g veren ve dalm cemaatler
arasnda bir tr dini koordinasyon salayan tek badan yoksun kalmlardr.
423 ylnda Musevilii Hristiyanl rahatsz etmemek kayd ile taviz
verilebilir bir din olarak ilan eden Theodosius, sinagoglarn korunmas, yeniden
ina edilmesi ve abat kutsallna sayg gsterilmesi iin gerekli izni vermitir.
438 ylnda ise yeniden, sakncal bulunan sinagoglarn yklmasna ve yenilerinin
yaplmamasna karar verilip, ehir iinde oturan Yahudi halk, Haliin
kuzeyindeki blgeye yani bugnk Galata dolaylarna yerletirilmitir.
4 Henri Nahum, zmir Yahudileri:19. ve 20. Yzyl(stanbul: letiim Yaynlar, 1997) s. 87.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
17/152
8
6. yzyln ikinci yars ile 7. yzyln ilk yarsnda Yahudiler ile Hristiyanlar
arasndaki ilikiler bozulmu, mparatorluun zayf dt bu dnemde,
hkmdarlar Yahudilere kar halk hareketlerine izin vermi ve Yahudileri din
deitirmeye zorlamlardr. Ancak, ayn dnemde Papa Gregor, Yahudilere
hogr ile davranlmasn nermi ve orijinal Kutsal Metinin bekisi olan
Yahudilerin rahatsz edilmemesi gerektiini belirttikten sonra, Yahudi cemaatinin
yelerinin en alt dzeyde de olsa devlet memuru olmalarnn yasaklanmasn ve
bu cemaatin marlmamasn emretmitir.
Hal Seferleri, kutsal yerleri kurtarmak bahanesiyle Hristiyan olmayanlara,
yani Mslmanlarla Yahudilere kar almtr. Drdnc Hal Ordusu, Msra
kar bir sefere hazrlanrken, 1195de yolunu deitirip Bizans nlerine gelmitir.
Hallarehirde kan bir ayaklanmay bahane ederek, Bizansa girmiler ve 1203
ylnda bir Latin imparatorluu kurmulardr. Hallar ordusu gn boyunca
ehri yamalay p, birok sanat eserini yok etmilerdir. Bu arada Yahudilerle
kan bir tartma sonucu Bahekap Sinagogu nlerinde balayan yangn
Ayasofyaya kadar olan btn blgeyi yakp ykarken Hallar, Yahudilerin
oturduu Pera semtini yk p halkn kltan geirmilerdir. 1261de Hallar
kovulup Bizans ynetiminin tekrar kurulmasndan sonra ise mparator Miel
Paleolog VIII Yahudi liderlerini artarak hukuki durumlarn dzelteceini vaat
etmi ve dinlerini serbeste uygulamalarna izin vermitir.
te yandan, 1347 ylnda lkeyi saran veba salgn karsnda mparator Jean
Paleolog ve Jean Kantakuzen (1341-1391) durumu tanrnn bir gazab olarak
kabullenip bu beladan sorumlu tuttuklar Yahudileri ldrmeye baladlar.5
Yahudiler Bizans mparatorluu dneminde, zellikle 4. ve 5. yzyllarda
Halkopretia (Bakrclar), bunun yan sra Theodosus II zamannda srgn
edildikleri Haliin kuzey sahilinde, Galata srtlarnda Stenum veya Stanyere ad
verilen blgede ikamet etmilerdir. Yine ayn dnemde usta bakr ileme
5 Gleryz, a.g.e.,ss. 23,25.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
18/152
9
zenaatkar olan cemaat yelerinin, ekonomik ya da demografik sebeplerle
Tahtakale civarnda yerletikleri bilinmektedir.
9. yzyldan itibaren Yahudiler Haliin gney kysnda, zellikle bugnk
Bahekap ve Ayasofya arasnda kalan blgede oturmaktaydlar. 11. yzyln
ikinci yarsnda ise Yahudiler resmi makamlarca ehir dnda Galata-Peraya
nakledilirler. 1261den itibaren Pegai (Kasmpaa) semtinin de Yahudilerin
normal ikamet blgeleri arasna girdiini grmekteyiz. Yaklak ayn dnemlerde,
Haliin gneyinde Langa semtinde oturan ve dericilikle uraan Yahudilerin
olduu da bilinmektedir. Yahudilerin Langadaki ikameti 1453e kadar devam
etmitir.
Yahudiler Bizans dneminde armatrln yan sra ipek ticaretiyle de
uramakta idiler. eitli el sanatlar ile de uraan Yahudiler zellikle bakr eya
iiliinde, marangozlukta, iirme cam retiminde ve deri ilemede n plana
kmlardr.
6. yzylda kuma boyama sanayinin nderi olan Yahudiler, 11. ve 12.
yzyllarda da cellat olarak da grevlendirilmilerdi. Bir dnem kendilerine yasak
konmasna ramen avukatlk ve hekimlik yapmlardr.6
Diasporadaki Yahudiler genellikle braniceyi bilmediklerinden oturduklar
lkenin dilini konuuyorlard. Yahudiler sadece dini konularda braniceyi
kullanmlar, gnlk ilikilerinde, zellikle stanbulda Rumca konumulardr.7
1.2. Osmanlmparatorluu Dneminde Yahudi Cemaati
Naim Gleryze gre, tarihle yakndan ilgilenmeyen kimselerde genellikle iki
yanl yargya rastlanmaktadr. Bunlardan birincisi, Yahudilerin Trkiyeye
6
Ibid., s.32.7 Ibid., s.33.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
19/152
10
1492de spanyadan g ettikleri; ikincisi ise, Trklerle Yahudilerin ilk
temasnn 1453te stanbulun fethinden sonra olduu savdr.8 Bir nceki
blmde bahsedildii gibi, Anadoludaki Yahudi varl M.. 4. yzyldan
itibaren grlmektedir. 1453ten nce de Trkler ile Yahudilerin ilikileri
mevcuttur. Anadolu topraklarnda yaayan Yahudi nfusun saysn ise 1881-
1914 yllarnda yaplan nfus saymlarnda grebilmekteyiz. (Tablo 1)
Tablo 1- XX. Yzyl Balarnda Trkiyede Yahudi Nfusu9
Saym Yahudi Nfusu % Toplam Trkiye
Nfusu1881/82-1893
90.605 0.75 12.064.186
1906/7 121.378 0.81 15.099.738
1914 130.595 0.81 16.064.061
1.2.1. Osmanlmparatorluunun Yahudileri skan Politikas
nceleri Bizansn Anadolu snrlarnda bir u beylii olan Osmanllar, 14. ve
15. yzyllar boyunca srekli byyerek bir imparatorluk kurdular. Snr
beyliinden brokratik ve gelimi devlet konumuna geen, yasallnslama ve
slam ncesi Ortadou hkmdarlk trelerine dayandran mparatorluk, ynettii
topluluklarn dinamik kuvvetlerini asrlar boyunca ynlendirmeyi baarmtr.
mparatorluk ynetiminde din ve devlet ileri birbirinden ayrlmyordu.
mparatorluun tm topraklar ve halk onun tebaasyd.10
Yeni ve muzaffer bir g olarak gvenli snma haklar veren imparatorluk,
ber Yarmadas ve Avrupann dier blgelerinden snr dna srlme
olaylarndan nce de revatayd. Konstantiniyenin fethinden nce
8 Ibid., s. 41.9 Hakan Alkan, 500 Yllk Serven: Belgelerle Trkiye Yahudileri I (Ankara: Gnce Yaynlar,2000) , s. 330.
10
Esther Benbassa ve Aron Rodrigue, Trkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi (stanbul: letiimYaynlar, 2001) ,s. 75.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
20/152
11
mparatorluun bakenti olan Edirne, 1376da Macaristandan snr d edilen
Yahudilerin gt ehirdir. Ayrca, 1394 ylndan sonra Fransadan atlan
Yahudilerin de ayn kente geldikleri bilinmektedir.11
lk anlardan itibaren, Osmanllarn Yahudilere yaklamnda karlar belirleyici
olmutur. Osmanl Trk toplumunun temelini asker ve kyller olutururken,
zellikle ticaret gibi dier faaliyet alanlar aznlktaki Hristiyanlara ve
yabanclara braklmt. Becerileri ile yararl olaca kesin olan ve Osmanl
kart duygular beslemesinden ya da devletin tasarladnn dna kmasndan
pek de kukulanlmayan Yahudiler bu alanlara girebilir ve yararl bir g
oluturabilirlerdi.12
Osmanl mparatorluunun Rum Ortodoks ve Ermeni cemaat merkezlerini
bakentte gl klma ve idare etme politikas Yahudilere de uygulanmtr.
Ancak Yahudilerin dier cemaatlerden baz farklar mevcuttu. lk olarak, sayca
azdlar. Yahudiler, Hristiyanlardan farkl olarak daha ok kentli, sadakatleri
kantlanm, barl bir gruptu. Ortodoks ve Ermenileri kontrol altnda tutmak
iin cemaat merkezlerinin bakente tanmas uygulamasn Yahudilere
yaplmasna gerek yoktu. Ancak, Sultan II. Mehmetin stanbul ehrini byk bir
metropole evirme plan iin Yahudilere ihtiyac vard. Bu yzden Fatih Sultan
Mehmet, stanbula ok sayda Yahudinin gelmesini salamtr.13
Konstantiniyeyi fetheden Sultan II. Mehmet (1451-1481), Yunanllarn terk
ettii ehri yeniden nfuslandrmak ve eskiden Venedikliler ve Cenovallarn
elinde olan ticareti canlandrmak iin Yahudileri kullanmtr. Bakent olan ehrin
nfusu 50.000 60.000 dolaylarndayd. Gnll gmenlerin azl nedeniyle II.
Mehmet areyi srgn ileminde buldu. ncelikle ekonomik sebeplerle yaplan,
11 Ibid., s.79.12 Ibid., s.77.13
Avigdor Levy, The Structre of Jewish Community , Der: Avigdor Levy, Jews of the OttomanEmpire, (New Jersey: The Darwin Press, 1994), ss.44-45.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
21/152
12
topluluklarn transfer edilmesi ilemi, yani srgn, yerleim stratejisi iin de bir
ara oluturuyordu.14
stanbula gelen / getirilen Yahudilere arazi ve ev verilmesiyle Yahudi
younluu artmt. talyan Yahudileri, Romaniot, Akenaz, Karaim cemaatleri
hatr saylr bir nfus oluturmaya balamt. 40 yerleim yerinden gelen
Yahudiler iinde Selanikli, Aydnl, Antalyal, Tireli ve Sinoplular da
bulunuyordu.15
1.2.2. Osmanl Millet Sisteminde Yahudilerin Durumu
Osmanl mparatorluunda gayrimslim tebaann cemaat yaants millet
sistemi ad verilen bir ynetim tarz ile korunuyordu.16 Millet sistemi ierisinde,
Katolikler (1830) ve Protestanlar (1848) dahil edilinceye kadar, bu statye sahip
nemli gayrimslim grubu mevcuttu. Bunlar, Rumlar, Ermeniler ve
Yahudilerdir.17
Millet sisteminde korunanlarn (Zimniler) kendi dinlerini uygulamalar, toplum
hayatna katlm ve kiisel hukuk konularn kendi dini inanlarna gre
zmeleri kabul edilmi olup sadece, eriata dayanan ve slamiyetin stnln
simgeleyen kapsam zaman zaman deimi- baz snrlamalardr.18
Millet sisteminde Yahudiler de dier aznlklarla ayn kapsamda
dnlmlerse de, zellikle 15. ve 16. yzyllarda teorik stat ile Yahudilere
uygulamas farkl idi. Baz belgelerde ve ilk kadastro-tapu kaytlarnda rastlanan
stanbul ve Galata kafirlerinin bir ksm ile Yahudiler veya kfre (kafirler) ile
Yahudiler veya Yahudiler ve zimniler gibi szlerde bu farkllk aka belli
14 Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.82.15 Betl Gedik, Eski stanbul Hayat ve stanbul Yahudileri, (stanbul: Pera Orient Yaynclk,1996) s.13.16 Levy, a.g.e., s.42.17
Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde Yahudiler, (Ankara: Anda Yaynlar, 2003), s. 73.18 Gleryz, a.g.e., ss. 52-53.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
22/152
13
olmaktadr. Ksaca, millet sistemi altnda, aznlklar dini ve kltrel bir zgrlk
iinde yayorlar, bunun yan sra belli bir dzeyde mali, ynetimsel ve hukuki
otonomiye sahip oluyorlard.
Millet terimi hem bir dini inanc hem de bu inanca sahip cemaati ifade
etmekteydi. Sistem ok kat gibi grnyor olsa da aslnda yle deildi. Emperyal
bir g olarak Osmanllar, birbirinden ayr gruplar kontrol etmek iin esneklik ve
pragmatizmin nemli olduunu abuk kavramlard.19
Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethinden sonra millet sisteminin daha
dzenli birekilde uygulandna inanlmaktadr. Bu gre gre Sultan Mehmet,
Ortodoks, Ermeni ve Yahudi tebaas iin birbirinden ayr, birbirine paralel ve
otonom organizasyonlar kurulmasna n ayak olmutur. Bu kurumlar, birbirine
benzer, iyi tanmlanm hiyerarik yaplardr. stanbuldan, dini cemaat
liderlerince yani Rum ve Ermeni Patrikleri ve Hahambalk tarafndan kontrol
edilmekteydiler.20
1.2.3. 1492 G ve Cemaat i Deiimler
1492 ncesi Osmanl topraklarnda yerleik Yahudilerin ou, Elen dilinde
konuan Romanyotlard. 21stanbul Yahudi nfusunun kalabalkl, Sefaradlarn
gelmesinden ok nce bile burada Rabanit ve Karaylardan oluan kark bir
Romanyot cemaatinin yaadn kantlar. Romanyotlar esas olarak ticaretle
meguldler ve toprak vergilerinin, gmrk paylarnn ve hazineye ait paralarn
toplanmasnda nemli grevleri vard.22
19 Levy, a.g.e., s.42.20 Ibid., s.43.21 Steven Bowman, The Jews of Byzantium(1204-1453), (Tuscaloosa: University of Alabama Press,1985), s. 35.22
Mark Alan Epstein, The Ottoman Jewish Communities and Their Role in the Fifteenth andSixteenth Centuries, (Fribourg: Klaus Schwarz), ss. 105-112.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
23/152
14
Bata stanbul olmak zere Balkanlardaki dier illerde yaayan Yahudilerin
yksek ekonomik konumlar nedeniyle Osmanl Sultanlar, topraklarna Yahudi
gne scak bakyor ve destekliyorlard. Yahudiler zaten Sultanlarn demografik
ve ekonomik politikalarna uyum saladklarn gstermilerdi ve 1492 sonras
gmenlere ev sahiplii yapmakla da devlet karl kmtr. Bu gmenler en ufak
bir politik sorun yaratmadan lkenin refahna yararl olabilirdi. Bir baka deyile,
yalnzca gelmelerine izin verilmekle kalnmam, bu g cesaretlendirilmitir.23
II. Bayezit dnemi, Osmanl Yahudileri iin bir dnm noktas tekil etmitir.
Bu dnemde Yahudiler, Osmanl Devletine kalabalk topluluklar halinde
gelmiler ve burada yaayan Yahudi cemaatinin yeniden ekillenmesine sebep
olmulardr.1492de berya Yarmadasnda son Mslman kalesi olan
Granadann da dmesinden sonra spanya Kral Ferdinand ve Kraliesi zabel
lkelerindeki Yahudileri kovmaya karar vermi ve 1 Mays 1492de bir ferman
yaynlamtr. Bu ferman zerine yaklak 200.000 spanyol Yahudisi spanyay
terk etmitir. Bu Yahudilerden 40.000e yakn stanbul, Edirne ve zellikle de
Selanike yerlemitir.
spanya Yahudilerinin srgnn, 12 Ocak 1493te Sicilya Yahudilerinin
kovulmas izlemitir. Onlar da Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmitir.
Sicilyadan g edenler arasnda Don Samuel Benveniste, Yehuda Valensi, Don
sak Alaton gibi nl ve zengin kiiler de yer almtr. Ayrca, II. Bayezit
dneminde Osmanl Devletine daha nce spanyadan kovulup Portekizde
geici olarak barnan Yahudiler de g etmitir.24
1492 sonras mparatorlua gelen Yahudi aile says kabaca 12.000 olarak
tahmin edilir ki, bu da ortalama 60.000 kii demektir. Bazlar, 16. yzyln ilk
eyrei itibariyle mparatorluktaki Yahudilerin toplam saysn 50.000le snrl
23
Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.84.24 Erolu, a.g.e., s.125.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
24/152
15
tutarken bazlar da 150.000e vardrarak Osmanl Yahudi cemaatini Avrupann
en byk cemaati olarak nitelemektedir.25
Yzyllar boyunca bugnk Trkiye topraklarnda Yahudiler yaamaktayd
ancak asl ounluk 1492de Osmanlmparatorluunun spanya ve Portekizden
gelen Yahudileri kabul etmesiyle olumutur. Bu gten nce, bu corafyada
tahmini 100.000 kiilik, Romanyot Yahudileri ad verilen cemaat yaamaktayd.
Bu cemaatin %10u stanbulda yerleikti ve brani ve Yunan kltrlerinin
karmas bir kltre sahipti. Bunun yan sra kk bir miktar Karaim cemaati
mensubu mevcuttu. Tahminlere gre Osmanl-Trk corafyasna spanya ve
Portekizden gelen glerle Yahudi nfusu 140 -150 bine ulamtr. Bu kiiler
beraberlerinde zengin bir kltr, ticaret ve retim alannda birikimi ve genellikle
maddi bir zenginlii getirmilerdir. Tm bunlarn sonucunda g eden yeni kitle,
Romaniotlar tamamen glgede brakmlardr.26
1.2.4. Osmanlmparatorluunda Yahudi Cemaat Yaps
Osmanlmparatorluundaki Yahudi yaplanmasn anlamak ve zaman iindeki
geliimini kavrayabilmek iin Yahudi cemaatine yukardan deil, tabandan
bakmak gerekmektedir. Yahudi zerk yapsnn en temel kurumu ve gndelik
yaam iin en nemlisi cemaattir (branice kahal). Cemaat, aileler ve bireylerin
gnll olarak bir sinagogun etrafna toplanmasyla oluuyordu. Cemaatler,
birka yz aileden, bir dzineye hatta daha az kiiye kadar eitlenmekteydi.
15. ve 16. yzyllarda, Osmanlmparatorluunda Yahudi cemaatleri geldikleri
yrenin ismiyle anlmaktaydlar. rnein, stanbula 1453 ylnda getirilen
Yahudiler, Ohri, Tire, Dimetoka gibi ehirlerin isimleriyle anlrlarken, 1492
ylndan sonra gle gelen Sefarad Yahudileri, Portakal (Portekiz), Cordova
(Kordoba), Akenaz (Alman) gibi isimlerle anlmlardr.
25 Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.91.26
Walter Weiker, The Unseen Israelis: The Jews From Turkey in Israel, (Jerusalem: TheJerusalem Center For Public Affairs, 1988), s.9.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
25/152
16
Her cemaatin liderlii dini ve laik liderler arasnda paylatrlmt. Laik cemaat
liderleri, cemaatin vergi veren mensuplar arasndan seiliyor ve cemaatin idare
meclisini oluturuyorlard (Maamad).27 Baka bir deyile, hahamn ve laik
cemaat liderlerinin grevleri birbirinden farklyd. Haham, cemaatin tm ruhani
ve dinsel ileriyle ilgilenirken, laik liderler mali ve ynetimsel ilerle
ilgilenmekteydi. Ancak haham, dnyevi ilere de karmyor deildi. Hakim
sfatyla mali ve ticari anlamazlklar zmekteydi.28
Osmanl mparatorluu dneminde Yahudi cemaatinin bir merkezi otoriteye
balanmasna allmtr. Bu, hem kehillah ad verilen gl bteli, bireylerin
veremeyecei ya da zorlanaca hizmetleri verebilecek ehir merkezli cemaat
organizasyonlar, hem de Hahambalk kurumu sayesinde mmkn olabilirdi.
Kehillah ad verilen bu ehir tabanl organizasyonlar, tm Yahudi cemaatlerini
bir araya getirmesi bakmndan nemliydi. Ancak, Levyye gre; cemaatler aras
yakn ibirliine duyulan bu istee ramen, Osmanl ehir merkezlerindeki
Yahudiler, kendi gruplarna ait zerklii kehillaha brakmak konusunda
gnlszdler. Bunun tek sebebi, gl hiyerari geleneinden yoksunluk deil,
ayn zamanda Osmanl Yahudiliinin zellikle 15. ve 16. yzyllarda, geni ve
eitli lkelerden gelmi heterojen bir gmen toplumu olmasndan
kaynaklanmaktayd. Her grup (branice edah; tekili edot) kendi ritellerine,
geleneklerine, adetlerine ve hukuki uygulamalarna sahipti.29
Bu uygulamalar arasndaki farklar yznden Yahudi cemaatleri, iyi
tanmlanm merkezi bir liderlikten ziyade, genel konularda uzlama
salanabilmesi iin ad hoc st yaplar (ksa sreli birleik yaplar) kurmay tercih
etmilerdir. Bu durum 15. ve 16. yzyllarda Osmanlmparatorluunda Yahudi
z-ynetiminin izledii ana yol olarak karmza kmaktadr.30
27 Levy, a.g.e., s.47.28 Ibid., ss. 47-48.29
Ibid., s. 49.30 Ibid., s. 50.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
26/152
17
1.2.5. mparatorlukta Reform Hareketleri ve Yahudi Cemaati
Reform dnemi, III. Selim dneminde balay p, 1839 Glhane Hatt erifi,
1858 slahat Ferman ve 1876daki Anayasa ile dorua ulamtr. Reform
hareketi, Tanzimatn btnletirici ideolojisi, Osmanlclk, imparatorluk
halklarnn birbirinden farkl karlarn parlamenter bir sistem erevesinde
uzlatrmaya alan bir deneme olarak ele alnabilir. Bu reformlarla sultann tm
tebaas, ait olduklar din ya da etnik grup ne olursa olsun, bir ve tek Osmanl
devletinin yasalar nnde eit yurttalar olacakt.31 Minna Rozene gre,
imparatorluun Mslman olmayan kesimi iin bu reformlar politik, hukuki ve
sosyal statlerinde devletin verdii bir iyiletirme sz idi. Gerekte ise bu
reformlarn amac, Osmanl Devletinin Hristiyan Bat ile daha gl mcadele
edebilmesini ve kaybolan onurunun yeniden elde edilmesini salamakt.32
Bu reformlarn merkezinde, sivil brokrasinin profesyonelletirilmesi,
aznlklarn tannmas, ultra konservatif Yenierilerin yerine modern ordunun
getirilmesi ve eitimin modernletirilmesi konular vard. Baz alanlarda baarl
olmakla beraber reform hareketi muhafazakar glerin basksyla genel bir baar
yakalayamamtr. Yine de Batllama abalar devam etmitir.
Bu dnemde Yahudiler iin birtakm karklklar sz konusuydu. Bunlardan bir
tanesi cizyenin (kelle vergisi) kaldrlmas karlnda askerlik hizmetinden
muafiyetin kabul edilip edilmemesiyle ilgiliydi. Daha zor fark edilebilen bir dier
kayg ise, bu reformlar sayesinde, hakim, byk ve Yahudi olmayan bir toplumla
entegrasyonun balayabilecei endiesiydi.33
31 Dilek Gven, Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar Balamnda 6-7 Eyll Olaylar,(stanbul: TarihVakf Yurt Yaynlar, 2005), s.1.32 Minna Rozen, The Last Ottoman Century and Beyond: The Jews in Turkey and the Balkans
1808-1945, (Jerusalem: Graphit Press, 2005), c.1, s.53-54.33 Weiker, a.g.e., s.12.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
27/152
18
Reform dneminin ilk aamalarnda imparatorluk iindeki Yahudiler nemli bir
darbe yediler. Nesiller boyunca Yahudi cemaatinin siyasi stats, Yenieri
kumandanlar, bakent ve nemli byk ehirlerindeki yksek mevkideki
memurlarla, Yahudi iadamlarnn kar ilikisi sayesinde korunmaktayd.34 Fakat
1819 1828 yllar arasnda askerle ilikisi olan bu iadamlar grubundan be
nemli kii ldrld ya da infaz edildi. Rozene gre, bu bankerlerin
ldrlmesi sadece Osmanl Yahudileri tarihinde deil Trkiye Yahudilerinin
tarihinde de bir dnm noktas olmutur.35
Bu dnemde Yahudi iadamlar, Osmanlmparatorluu bnyesindeki dier iki
nemli etnik grup Ermeni ve Rum iadamlar ile saray zerinde etki sahibi
olmak adna rekabet etmekteydiler. Be nemli Yahudi iadamnn ldrlmesi
ile beraber Ermeniler boalan yeri doldurmu ve Yahudi cemaati obansz bir
sr gibi ortada kalm, dier etnik gruplarca kolaylkla saldrya urayabilecek
bir konuma dmtr.
mparatorluun iinde Yahudi cemaatini koruyan glerin yok olmasndan
sonra, Osmanl Yahudileri, Bat Avrupadaki gl Yahudi ailelerince destek
grmlerdir. Bu durum, hem Batllama srecini balatm hem de slam
lkelerindeki Yahudi cemaatleriyle, Hristiyan topraklarndaki cemaatler
arasndaki g dengesini deitirmitir.
1.2.6. Trkiye Yahudilerinin Batllamas Sreci
Batl gler, Osmanl Devletinin son dnemlerinde blgeyi nasl
grmekteyseler, bat devletlerinde yaayan Yahudiler de Osmanl corafyasnda
yaayan Yahudi cemaatine o gzle bakmaktaydlar. Bat Yahudilerine gre
34
Rozen, a.g.e., s.57.35 Ibid., s.58.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
28/152
19
doudakiler sefil, cahil, geri kalm, aydnlanma kart, uygarla yeniden
dahil olmak iin Batdaki kardelerinin yardmna ihtiya duyan insanlard. 36
Bu Batllatrma hareketi, bir Dou Yahudilii Sorununun yaratlmasyla
meru zemine oturtulmu ve Alliance Israelite Universelle adl kurumsal
rgtsel bir ereve gelitirilerek, bir yeniletirme ve medeniletirme
program olarak ortaya konmutur.
1.2.6.1. Dou Yahudilii Sorunu ve Doulu Yahudi maj
Yahudiler 19. yzyl sresince, ilk kez 1840 am olaynda, yeni bir uluslararas
eylem tr gerekletirmilerdir. am olay, Yahudilere isnat edilen bir kan
iftirasdr. Buna gre, Pere Thomas adndaki bir Kapuin rahip, amda 1840
yl banda ortadan kaybolur. Yahudiler, Hristiyan Arap nfusun belli bir kesimi
tarafndan, kann trensel amalarla kullanmak zere bu rahibi katletmekle
sulanrlar. Bu olayda, amdaki Fransz konsolosu Ratti Menton sulamalar
ciddiye alr. ehrin valisi de, cinayetle sulanan Yahudileri hapse attrr. Bunun
zerine korkuya kaplan aml Yahudiler, stanbuldaki Yahudi cemaatinden
yardm ister. stanbul cemaati de Avrupadaki Yahudi cemaatlerinin olaya
mdahale etmeleri iin hemen arda bulunur.37
amdaki din kardelerini bir an nce kurtarmak ve Hristiyan dnyasna
sulamalarn aslsz olduunu gstermek amacyla harekete geen Fransa
Yahudileri Merkez dare Meclisi ile ngiliz Yahudileri Temsil Heyeti (Board of
Deputies) mahkum edilenlerin temize kartlarak serbest braklmalarn
salamak iin ibirlii yapar. Bu gelime, Avrupa Yahudileri arasnda byk
sevin yaratt. nl ngiliz hayrsever Sir Moses Montefiore, Avrupa kamuoyunu
ikna etmek amacyla, daha sonra stanbula geerek kan iftirasnn mesnetsiz
olduuna dair Osmanl sultanndan bir ferman alr. Fransz Merkez dare
36
Aron Rodrigue, Trkiye Yahudilerinin Batllamas, (Ankara: Ayra Yaynevi, 1997), s. xvii.37 Ibid, s.1.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
29/152
20
Meclisinin (Consistoire Central) bakan yardmcs Adolphe Cremieux,
skenderiyeye gidip, bir sinagogda Avrupa tarz eitimin stn nitelikleri stne
bir vaaz verir. Montefiore ise, stanbulda bulunduu sre iinde Yahudi
ocuklarn eitimi zerine byk ilgi gsterir. Geleneksel usulde eitim veren bir
okulu ziyaret eder; burada rencilerin branice rendiklerini, Talmudu okuyup
kendi anadillerine, Ladinoya evirdiklerini grr. Montefiore, Yahudi
cemaatinin ileri gelenleriyle yapt bir toplantda, onlara yerli dile gereken nemi
vermeksizin btn enerjilerini aklsz bir ekilde branice retimi zerine
younlatrdklarndan dolay serte kr.38
Grld zere, Batl Yahudi cemaat liderleri, Osmanlmparatorluundaki
cemaat zerinde etkin bir konuma gelmilerdir. Bunun en nemli sebebi, Osmanl
mparatorluunun etkinliini yitirmi olmas ve buna bal olarak
imparatorluktaki Yahudi cemaatindeki gven problemidir. Maskiller snfnn
(Aydnlar snf) jargonunda yceltilmi bir ekilde sunulan Sefarad (spanyol
Yahudisi) imaj, 19. yzyln ortalarnda byk bir sarsnt geirdi. Ortadou ile
olan ticaretin artmas ve ulamn gelimesi doudaki Sefaradlarla youn bir iliki
kurulmasna yol am, bu kitleler yakndan tanndka hi de yceltilecek bir
yanlar olmad anlalmt. Basn, Dou Yahudisinin bu yeni imajnn -
banaz , aydnlanma kart ve geri kalm - btn Yahudi dnyasna
yaylmasnda ana etken olmutur.
Bu olumsuz imaj zellikle Bat Avrupadaki liberal Yahudi burjuvazisini
rahatsz ediyordu. Bunun en nemli sebebi, Ortadouyla ticaret yapan Batllarn,
Dou Yahudilerinin bu imajn grp, kendilerini de bu kefeye koymalarndan
korkmalaryd. nk Batnn bak asna gre, Avrupa sonu olmayan
ilerleme yolunda hzla yryorken Dou geri ve tembeldi. Avrupa, dzen ve
aklcl temsil ediyordu; Dou ise akl dl ve kargaal. Avrupa,
liberalizm ve demokrasinin beiiydi; Dou barbar ve despotluklarn
penesindeydi.
38 Ibid., ss. 3-6.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
30/152
21
Bat Avrupann liberal Yahudi burjuvazisine gre, Ortadou Yahudisine iinde
yaad toplumun btn olumsuz zellikleri bulamt. Dnya uygarlndaki
yerini tekrar kazanabilmesi iin Dou Yahudisinin eitim yoluyla tekrar bir
dnm yaamas salanmalyd.39
1.2.6.2. Alliance Israelite Universelle (Evrensel Yahudi Birlii)
1860 ylnda amdaki kan iftiralar yznden, temeli Pariste atlan Alliance
okullar kuruldu. Bu okullardaki temel ama, Bat Avrupadaki Yahudilerin
douda yaayan dindalarna eitim vermekti. nk batdaki Yahudiler, douda
yaayanlar baz konularda kendilerinden dk seviyede gryorlard.
Minna Rozene gre, Alliance okullarnn iki amac vard. Birincisi, Franszca
okuyan, yazan ve konuan modern bir Yahudi yaratmak ve bu eitim sayesinde
var olan sosyoekonomik elitlerin yapsn glendirmekti. Baka bir deyile,
Siyonizmin geliimine temel oluturacak yeni bir entelektel snf yaratmakt.
Alliance okullarnn ikinci amac ise; Osmanl mparatorluunda yaayan
Yahudilerin birer yabanc olduklar fikrinin eitli aralarla pekitirilmesidir.
Alliance okullar 1892-1893 yllarndan balayarak, branice ve Tevrat sonras
Yahudi tarihini retmeye balamtr ki, buradan mezun olanlar milliyetiliin
iki nemli aracna sahip olmulardr. Bunlardan birincisi dil, ikincisi ise
kendilerini bir millet olarak tanmlayabilecekleri bir tarih anlaydr.40
Bunlarn yansra Alliance okullar, Osmanl corafyasndaki Yahudilerin
ekonomik durumlarn ykseltmek zere almalarn srdrmekteydi. rgt,
gen kzlar bata diki nak olmak zere, yalklk ve tclk gibi alanlarda,
daha iyi yetitirmek grevini stlenmiti. rgt, raklk kurulular ile el
39
Ibid., s.19-20.40 Rozen, a.g.e., ss. 67-68.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
31/152
22
emeinin deerini ykseltip, Yahudi esnafnn gelir kayna arayna ve daha iyi
yaamasna yn ve hz kazandrmay n plana ald.
Alliance okullarnn gelirleri ya kentteki katlmc cemaat tarafndan ya da Paris
merkezinden salanyordu. rgt, ran temel masraflarn karlyor ve
iverene ayda 7-8 Franklk bir cret dyordu. ran mevcut aylnn te biri
veya yars kesilerek yedek kaynak salanyordu. Bu kesintiler, raklk sonunda
gencin i kurmas iin gerekli sermayeyi salayabilecek bir fon oluturuyordu.41
Bu okullardan mezun olanlar o gn iin laik olarak tanmlanamazlard. Ancak,
Yahudi toplumunun geleceini planlamak iin bir Mesihe ihtiyalar olmad da
bir gerekti. Yani Alliance okullar, Anadolu ve Balkanlarda yaayan Yahudilere
dindarlktan ok milliyetilik fikrini alayan bir unsur olmutur.
Bu okullarn kurulmasndan nce de Yahudi cemaatleri braniceyi eitli
kaynaklardan renmeye balamlard. 1852de, Amerikal William Gottlieb
Schufler, Yesodot Diqduq Leshon ha-Qodesh o La Gramatica de la Lingua
Sancta (Kutsal Dilin Temel Grameri) ad verilen branice kitab bast. yl
sonra ayn kii Ladinodan braniceye bir szlk yaynlad.42
1854 ylnda Abraham Camondo tarafndan, bat dillerinin yan sra branice ve
Trkenin de retildii modern eitim veren bir okul kuruldu. Bir Fransz
Yahudisi olan Albert Cohn da ayn trde bir okulu zmirde kurmu ancak daha
sonra kapatmak zorunda kalmtr.43
Dounun Rothschildi olarak tannan, Avusturya asll Abraham Camondo,
aydn fikirli bir insand. Ona gre, dindalarnn kendilerini iine hapsettikleri
tecrit ortamndan kurtulmalarnn en nemli yolu, yaadklar toplumun dilini
renip, anavatanlar Trkiye ile ilgili bilgilerini gelitirmeleriydi. Bu yzden
41 Ergun Hiylmaz ve Meral Altndal, Byk Snak: Trk Yahudilerinin 500 Yllk ServenindenSayfalar, (stanbul: Kurti Matbaas, 2000),ss.21-22.42
Rozen, a.g.e., s. 70.43 Ibid., s.71.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
32/152
23
kendilerini yaadklar toplumdan soyutlayan spanyolcadan ziyade, Trke
renmeleri gerektiini her frsatta belirtmitir.44
Alliance okullar, kz ve erkek rencilere mesleki eitim ve dil eitimi
vermekle beraber, gzel sanatlar, muhasebe, matematik ve geometri konusunda
da eitim vermekteydi. Rodrigueye gre, Fransa ile yakn ibirlii iinde olan
Alliance rgtnn okullar, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla beraber,
zellikle 1924-1925 yllar arasnda alnan etkin nlemlerle,
milliletirilmilerdir.45
1.3. Cumhuriyet Dneminde Trkiye Yahudileri
ok uluslu Osmanl mparatorluu dnemi, 29 Ekim 1923 tarihinde Trkiye
Cumhuriyetinin kurulmas ile beraber sona ermitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda,
Osmanl mparatorluundan modern bir ulus devlete dnm
gerekletirilmitir. Yine bu dnemde Atatrk Devrimlerinin ou yaplm ve
devletle vatandalar aras ilikilerin yaps ve zellikleri oluturulmutur. Ksaca
bu dnem, Misak- Milli snrlar iinde kalan halk iin tebaadan vatandaa
gei dnemidir. Bu dnemde snrlar belirlenen bir dier iliki tr de, devlet ve
aznlklar arasndaki ilikidir.
1.3.1. Kurtulu Sava Sonunda Yahudilerin Durumu
Avner Levi, sava dneminde Yahudilerin balca iki blgede toplandklarn
belirtmektedir. Bu blgeler, stanbul ve Trakya blgesi ile zmir ve Bat Anadolu
blgesiydi. Bu iki ana blgede Yahudi nfusun en youn olduu iller ise;
stanbul, zmir, Edirne, Bursa, Aydn ve anakkale idi. Bu iki blge, atekes
dneminde ve Kurtulu Sava boyunca Yunan igalinde kalmt. stanbul ise
tilaf Devletlerinin elindeydi. Leviye gre, bu blgeleri Yunanistana ilhak
44 Nora eni ve Sophie Le Tarnec, Camondolar: Bir Hanedann k, (stanbul: letiim
Yaynlar, 2005), s. 61.45 Rodrigue, a.g.e., s.262.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
33/152
24
etmek isteyen Rumlar, Yahudilere Yunan karlarna hizmet etmeleri iin bask
uygulamaktayd. Ancak Yahudiler, tm bu basklara ramen Trklere sadk
kalmlar, Yahudi kurumlar, resmi temsilci ve yneticileri, Trk karlarna gre
hareket etmilerdir.46
Rfat Baliye gre ise, Cumhuriyet rejimi altnda reaya olmaktan kp
vatanda olma srecinde, aznlklara gven gelmi, yeni Trkiyenin inasna
ellerinden geldiince katkda bulunmay tasarlamlardr. Aznlklar arasnda
zellikle Trkiye Yahudileri, gelecee gvenle bakmaktaydlar. nk, Osmanl
mparatorluunun k yllarnda ve Kurtulu Sava srasnda, Anadolu
insanyla ayn kaderi paylamlar, ayn eziyet ve aclar ekmilerdir. 1920 ylna
kadar Hahambalk yapm olan Haim Nahum ve Trkiye Yahudileri, Mustafa
Kemali ve Kurtulu Savan desteklemiler ve herhangi bir ayrlk lkleri de
olmamtr.47
Savatan sonra, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinde ekonomik artlarn
bozulmas, zellikle Bat Anadoludaki yangnlar sebebiyle birok kiinin evsiz
kalmas ve salgn hastalklar, Aydn, Manisa, Turgutlu ve Nazilli gibi birokehir
ve kasabadan zmire Yahudi gn arttrmtr. Ancak, zmirden de birok
Yahudi, zellikle Gney Amerikaya g etmi ve Buenos Aireste Aydn adn
verdikleri bir semt kurmulardr. Nahum, gn sadece zmire zg olmadn
ve bu olaanst artlar nedeniyle, 70.000 stanbul Yahudisinin 50.000inin
lkeyi terk ettiini yazmtr. 48
Geride kalanlar, gen ve yeniden yaplanan Trkiye Cumhuriyetinin, yeni
kurumlarna ve artlarna uyum salamaya almtr. Fakat, Trkiye
Cumhuriyeti bir ulus-devlet olarak ortaya kmtr ve bu durum, kltrel hayatn,
eitimin, dilin ve iktisadn Rfat Balinin tabiriyle Trkletirilmesini
46 Avner Levi, Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, (stanbul: letiim Yaynlar, 1992), s.14.47 Rfat N. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945),
(stanbul: letiim Yaynlar, 1999), ss. 33-34.48 Nahum, a.g.e., s.206.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
34/152
25
beraberinde getirmitir. Bu sre zarfnda, lkede yaayan tm aznlklara olduu
gibi Yahudi aznla da bir takm yaptrmlar uygulanmtr.49
1.3.2. Lozan Antlamas ve Trkiye Yahudileri
Batl lkelerle imzalanan Lozan Antlamasyla Trkiyede kimlerin aznlk
statsnde olduu belirtilmitir. Trkiyede aznlklar kapsamna gayrimslim
yurttalar, ya da tam tabiriyle, Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler girmektedir.
Mslman yurttalar, etnik kken asndan farkl olsalar da aznlk kapsamna
girmemektedirler.50 Ksaca, Lozan Antlamasnn 37. ila 45. maddeleri,
gayrimslim vatandalarn haklarn koruma altna almtr.
Cumhuriyetin kurulmasyla beraber millet sistemi tamamen ortadan kalkm
gibi grnmesine ramen, Lozan Antlamasnn zellikle 42. maddesiyle
devamllk arz etmekteydi. Baka bir deyile, Lozan Antlamasnn aznlklarn
haklarnn korunmasyla ilgili maddeleri arasnda yer alan 42. madde,
gayrimslimler arasnda meydana gelebilecek ve aile hukuku kapsamna girecek
olan ihtilaflarn bu cemaatlerin dini rf ve adetlerine gre Trk mahkemeleri
tarafndan zmlenmesini ngryordu.51 Bu durum da, beraberinde bir takm
sorunlar getirmitir. Her eyden nce, Yahudi eriatna gre hazrlanacak olan
yeni kanunun Trk mahkemelerinde, Trk hakimlerce uygulanmas olduka
zordu. Bunun yan sra, Trkiye Cumhuriyetinde laik esaslara dayal bir Medeni
Kanun vard ve devlet, herkesin bu kanuna tabi olmasn istemekteydi.
Ayrca, Yahudi cemaatiyle ilgili Karma Kanun Encmeni Komisyonunun iki
Yahudi encmen yesi, Prof. Mion Ventura ve Kalef Gabayda, Hahamba
49 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), s. 35.50 Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar: Kavramlar, Teori, Lozan, Mevzuat,tihat, Uygulama,
(stanbul: letiim Yaynlar, 2004), s. 47.51 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), s.60.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
35/152
26
Haim Becerano ile temasa geip Yahudi cemaati olarak 42. maddedeki haklardan
feragat edilmesi gerektii fikrini kendisine telkin etmeye altlar. 52
Avner Leviye gre, zellikle basnn saldrgan tavr, Yahudilere Lozan
haklarndan feragat etmeleri konusunda bask grevi grmtr. Sonuta,
hukuku imon Levi, hukuku Nissim Masliah, Profesr Avram Galanti ve Hanri
Soryanodan oluan bir heyet, Lozan haklarndan resmen ve kesinlikle feragat
etmitir. Ayrca, dini ve laik konular arasnda ayrm yapmay, yani
Hahambaln Yahudi kurumlar stndeki her yetkisinin iptalini kabul etmitir.
Her okul, yetimhane, ihtiyarlar evi hatta sinagog tamamen bamsz olduu iin
kurumlar arasnda ibirlii, uyum ve egdm salayacak bir merkezi ynetim
kalmamtr.53
52 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945),, s.
61.53 Levi, a.g.e., ss .68,73.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
36/152
27
II. TEMEL KAVRAMLAR
Bu blmde, bu almada karmza kacak olan, Diaspora, g, Siyonizm,
anti semitizm ve entegrasyon gibi temel baz kavramlar ele alnacak ve
aklanacaktr.
2.1. Diaspora
Diaspora terimi bir etnik evrenin genellikle zorla ya da travmatik koullar
altnda, kendi z vatanlarndan, yabanc lkelere dalmasna gndermede
bulunur.54lk kez Babil srgnnden sonra dalan Yahudiler iin kullanlan bu
terim, modern dnemde nce Filistinin, son olarak da srailin dnda yaayan
Yahudiler iin kullanlmtr. Gnmzde ise bu terim, deiik topraklara dalan
tm gmen topluluklar iin szkonusudur.55
Tanm itibariyle diasporann yeleri corafi olarak dalmlarsa da, ortak bir
tarih, anavatana ilikin ortak bir hafza ya da korunan mterek bir kimlik gibi
faktrlerle bir arada tutulmaktadrlar.
Robin Cohen, balangtaki g etme nedenlerine dayanarak, be farkl diaspora
kategorisi belirlemitir: kurban (Afrikal, Yahudi), smrgeci (ngiliz), emek
(Hintli), ticaret(inli) ve kltrel(Karayipli).56
Cohene gre, farkl biimlerine ramen btn diasporalar belli anahtar
zellikleri paylarlar. Cohen, btn diasporalarn aadaki ltlere uyduunu
ileri srmektedir:
54 Anthony Giddens, Sosyoloji, (Ankara: Ayra Yaynevi, 2005), s. 259.55
Gordon Marshall, Sosyoloji Szl, (Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 1999), s. 151.56 Giddens, a.g.e., s. 259.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
37/152
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
38/152
29
hareketini ierir.60 1945den beri gzlenen nemli g hareketlerini tanmlamak
zere, drt g modeli belirlenmitir. Bunlar; klasik g modeli, smrgeci g
modeli, misafir ii modeli ve yasad g modelidir.61
Glerin arkasnda yatan sebepler, genellikle itme ve ekme etmenleriyle
ilgilidir. tme etmenleri, sava, ktlk, siyasi bask ya da nfus basklar gibi
insanlar ge zorlayan, kaynak lke iindeki dinamiklere gnderme yapar.
Bunun tersine ekme etmenleri (gidilen lkelerin gmenleri eken
zellikleridir) gelien emek pazar, daha iyi yaama koullar ve dk nfus
younluu baka blgelerdeki gmenleri ekebilmektedir.62
G zmlemelerinde itici faktrler, ekici faktrlerden geleneksellemi
biimde ayrlr. tici faktrlerin (rnein, g edenin kkeninin bal olduu
blgedeki yksek isizlik oranlar) genellikle tutucu, gvenlii arttrmaya ynelik
bir ge neden olduu dnlmektedir. ekici faktrlerin ise; (rnein, gidilen
lke veya blgedeki iktisadi byme) risk aldrc ve geliri arttrmaya ynelik bir
g zendirdii grlmektedir.63
G, genellikle ekonomik, sosyal ya da politik terimlerle ilintilendirilmitir.
Ancak, psikolojik perspektiften de baklmaldr.64 rnegin Koranoy, g
anlayabilmek iin klasik Freudyen psikoseksel geliim terminolojisini kullanr.
1956 ylndan sonra Kanadaya gelen Macar gmenleri analiz ederken Koranoy,
gmenlerin kalknmann ilk aamalarna dndklerini iddia etmitir. Buna gre,
geldikleri andan itibaren oral safhaya (oral phase) girerler. Gmenler, bu
aamada, fori ve aknlk ierisindedirler. Bundan sonra anal safhaya (anal
phase) geilir. Bu safhada depresyon, halinden memnun olmama ve tatminsizlik
bagsterir. Yeni g edilen lke devaml surette aa grlr ve eletirilirken,
60 Marshall, a.g.e., s.685.61 Giddens, a.g.e., s.258.62 Ibid., s. 258.63 Marshall, a.g.e., s.685.64
Peter Braham, Adiel Doron, Shlomo Mendlovic, Gideon Ratzoni, Immigration, Anomie andPsychopathology,Journal for the Psychoanalysis of Culture, Vol:6, (2001), s.324.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
39/152
30
eskiden yaanlan lke idealize edilir. Bu skntl sreten sonra fallik safhaya
(phallic phase) geilir ki, gmenler bu safhada, artk iinde yaadklar toplumla
ilgili pozitif dnceler gelitirmeye balamtr.65
Arrendo ve Patriciann nerdii bir dier model ise, g aamal bir sre
olarak tanmlar. Birinci aamada gmenler, oktadrlar ve yaptklarna (g
hareketi) bir anlam verememektedirler. Bu halin hemen sonrasnda hzn,
depresyon ve kafa karkl aamasna geilir. Son aamada gmenler, yeni
lkelerini ve bu lkenin normlarn kabul ederler. lkeye entegre olurlar, yeni
kiileraras ilikiler gelitirirler ve gemi ile gelecei nostalji ba ile birbirine
balarlar.66
sraildeki duruma baktmzda, Yahudi gnn bir ok bakmdan yegane
olduunu grmekteyiz. G edilen lkelerin says olduka fazladr. Bunun
yansra gmenlerin sosyoekonomik durumlar da birbirinden olduka farkldr.
sraile g sebepleri de deiiklikler gsterir ve her zaman dinle ilintili deildir.
Baz gmenler kendi istekleriyle sraile gelirlerken, bazlar mlteci olarak
gelmektedirler. sraile g, doas gerei seici olmaktan uzaktr. srail
kanunlarna gre, her Yahudi, fiziksel, zihinsel ve ekonomik stats hesaba
katlmakszn sraile g edebilmektedir.67
2.3. Siyonizm
Siyonizm, en geni anlam ile, Arz- Mevud yani Filistin dndaki btn
Yahudileri yine orada toplamak ve sonra da Sleyman Mabedini Siyon Da
zerinde yeniden ina etmek idealidireklinde tanmlanabilir.68
65 E.K. Koranoy, Patterns of Acculturation in New Immigrants,Israeli Annals of Psychiatry andRelated Disciplines, No:11, (1973), s.129.66 D.Arrendo ve M. Patricia, Immigration as a Process of Loss and Grief,Personel Guidance
Journal, No:59, s. 375.67
Braham, Doron, Mendlovic, Ratzoni, a.g.m., s.322.68 Yaar Kutluay, Siyonizm ve Trkiye, (stanbul: at Kitaplar, 2004), s.17.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
40/152
31
2.3.1. Vaat edilmi Topraklar Sylemi ve Dinin Etkisi
Siyonist sylemde sk sk yinelenen sava gre Yahudiler, Filistin topraklar
stndeki haklarn Tevrattan almaktadrlar. Vaat edilmi toprak kavram,
meruiyetini Tanrnn brahime vermi olduu szden almaktadr. Ancak, bir
kitap veya Tanr tarafndan bir kavime verilmi olduu dnlen bir szn,
hangi hakka ne lde temel oluturabilecei konusu tartmaldr.
brahimin hikayesi, bir srgnle balar ve bir Tanrsal vaat ile devam eder.
Srgnn sebebi, Nuh tufanndan sonra insanlarn Allahn yolunu brakmasdr.
Sadece brahim Allahn yolunu terketmedii iin seilmitir.
brahim, Allahn Memleketinden ve akrabann yanndan ve babann evinden,
sana gstereceim memlekete git emri ile, domu olduu Mezopotamyadan
ayrlm ve yanna kars ve yeenini alarak, bugnk Filistin topraklarna yani o
dnemki Kenan lkesine g etmitir.69 Ancak oraya vardnda brahim,
Tanrnn ona vaadini duymutur: Bu memleketi senin zrriyetine vereceim.
Vaat edilmi toprak, henz sahiplenilmemi, sahiplenilecei de belli olmayan
topraktr. Uzamsal olmaktan ok, zamansal bir gerek, ok daha geni lde, bir
ailenin yerinden ok geleceini ifade etmektedir.70
2.3.2. Theodor Herzl ve Siyonizm
Siyonizmin alt yaps, Kutsal Kitaptaki vaat edilmi topraklar sylemiyle
atlmtr. Sleyman Seyfi ne gre; Yahudilik millilemesi en kolay dindir.
srailoullarna zg olan ve douu ile birlikte belirli bir kavimle zdeleen
69 Rabbi Nissim Behar,branilerin yks, (stanbul: Zvi-Geyik Yaynlar, 2001), s.16.70
Jean-Christophe Attias ve Esther Benbassa, Paylalamayan Kutsal Topraklar ve srail,(stanbul: letiim Yaynlar, 1998), s.24.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
41/152
32
Yahudilik, milliyetilik anda bu ilevini ok kolay bir ekilde yerine
getirebilmitir.71
Yahudilerin atalarnn yaad anavatana geri dnmeleri fikrinin kkleri, srail
topraklarna (Eretz Yisrael) olan derin balla dayanmaktadr ve bu duygular
yzyllar boyunca Diasporadaki Musevi mevcudiyetinin ayrlmaz bir paras
olmutur.72
Benedict Andersona gre, Siyonizmin ortaya knn ve srailin douunun
nemi, birincisinin (Siyonizm) eski dinsel cemaatin dier uluslarn yan sra bir
ulus olarak hayal edilmeye baladna, ikincisinin ise (srailin douu) simyevi
bir dnmle gezgin mminin yerel yurtsevere dntne iaret
etmesindedir.73
Siyasi Siyonizm hareketinin kurucusu Theodor Herzldir.74 Bu Viyanal
gazeteci, Fransz Aydnlanma hareketine gnl vermi birisi olmakla beraber,
Yahudi Yzba Dreyfusun rtbesinin indirilmesine ok ierlemi ve bir yl
sonra Yahudi Devleti: Yahudi Problemine Modern Bir zm adl kitabn
yaynlamtr.75
3 Eyll 1897 tarihinde, svirenin Basel ehrinde toplanan ilk kongrede
Siyonist organizasyonu oluturmutur. Herzl, bir takm diplomatik ataklarla,
ileride bamsz bir devlet halini alacak bir Yahudi anayurdu oluturmay,
Dnya zerinde kk bir para sloganyla amalamtr. Osmanl hkmdar
ve Alman Kayserine yapt bavurular baarszlkla sonuland.76
71 Sleyman Seyfi n, Mukayeseli Sosyal Teori ve Tarih Balamnda Millyetilik, (stanbul:Alfa Yaynlar, 2000), s.89.72 srailin Gereklerisrail Enformasyon Merkezi, (Kuds: Hamakor Press, 1997), s. 23.73 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler: Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, (stanbul: MetisYaynlar,1993), s.167.74 Kutluay, a.g.e., s.28.75 Francois Massoulie, Crisis In The Middle East: A Century In Focus, (Gloucestershire: The
Windrush Press, 1999), s.53.76 Ibid., s.53.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
42/152
33
Theodor Herzl, bir Yahudi devletinin gereklilii tezini ortaya attnda ok fazla
yanda bulamamtr. Hatta 1516dan beri Osmanlya tabi olan Filistindeki
kk Yahudi aznlk bile bu fikre kar km ve bunun Filistindeki
Yahudilerin hayatn ve dier halklarla kurduklar ilikileri kt ynde
etkileyeceini savunmulardr.77
Yahudi anayurdu olarak ilk nce Arjantin, daha sonra Kbrs dnlmtr.
1903 ylnda Londra, Siyonistlere Uganday nermitir. Bu durum, Siyonistler
asndan byk bir zaferdi nk ilk kez uluslar aras arenada tannm
oluyorlard. Ayn yl plan Siyonist kongrede onaylanm ancak Theodor Herzlin
lmnden sonra Siyonizm sadece Siyonda bir anlam ifade eder! teziyle
Uganda nerisi reddedilmitir.78
2.3.3. Siyonizmin eitleri
2.3.3.1. Siyasi Siyonizm
Siyasi Siyonizm, ilk olarak Rusyada 1881 Pogromlarndan sonra Leo Pinsker
tarafndan ortaya atld. Bu gre gre, Yahudiler anti semitist hareketlerden
kurtulmal ve bir yurt edinmelidir. Bu arada Hibbat Zion (Siyonun Sevenleri) adl
dindar bir grup 1882-1903 yllar arasnda Filistine Birinci G (Birinci
Aliya) balatp burada ilk tarmsal retim faaliyetine baladlar.
Siyasi Siyonizm, Theodor Herzlin adyla anlr. nk Herzl, bu konuyla ilgili
ilk gerek admlar atm ve Siyonistlerin davasn dnya kamuoyuna duyuran
kii olmutur.79
77 Koray alkan ve Mnir Fahreddin; Yeni intifada ve Filistin sorununun ksa tarihi, BirikimDergisi, No.140, (Aralk,2000), s.20.78 Massoulie, a.g.e., s.54.79
Selin alayan,srail Szl: Siyonistler, Muhalifler, Tarihiler, Eylemciler, Yerleimciler,srailliler,(stanbul: letiim Yaynlar, 2004), s.381.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
43/152
34
2.3.3.2. Kltrel Siyonizm
Kltrel Siyonizm, Hibbat Zionun liderlerinden Ahad Haam tarafndan
gelitirilmi bir fikir akmdr. Yahudi devletinin mutlaka gerekli olmadn,
hatta bunun yredeki Arap nfus nedeniyle mmkn de olmadn savunan
Haam, bu fikriyle Herzlin Siyasi Siyonizminden ayrlr. Bir takm kaynaklarda
Kltrel Siyonizmin aslnda Siyonizm kart bir akm olduu da iddia edilmitir.
Haama gre; sorun manevi zenginliini kaybeden Yahudiliktedir ve zm bir
devlet kurmak deil, Filistin topraklarnda, Diaspora Yahudilerine manevi bir g
verecek az sayda ve nitelikli merkezler kurmaktr.80
2.3.3.3. Dini Siyonizm
Dindar Yahudiler aslnda, Mesihin geliinden nce Kutsal Topraklarda bir
devlet kurmann Yahudilie aykr olduunu dnyorlard. Ancak, II. Dnya
Savandaki soykrm bu kanaati deitirmitir. Fakat, bir takm dindar
Yahudiler, soykrmdan nce de Siyonizmle uzlamlard. Siyonizm hareketine
dinsel bir meruiyet ve onay veren Haham Abraham saac Cook, milliyeti
Siyonist ruhun Yahudileri yeniden dine dndreceine inanyor ve Yahudiler iin
selametin srail toprana yerlemekle balayabileceini iddia ediyordu. Bu
amala Siyonistler ve Siyonizm fikri kullanlabilirdi. Ancak asl ama, kurulacak
srail devletini bir din devleti haline getirmekti.81
2.3.3.4. Pratik Siyonizm
Adndan da anlalaca zere, henz olumam siyasi koullara ramen, g
hzlandrmay, krsal yerleim merkezlerini kurmay, yani kurulmas dnlen
devlete n hazrlk yapmay amalayan bir fikirdir.
80
Ibid., s.382.81 Ibid., s.382.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
44/152
35
2.3.3.5. Sentetik Siyonizm
1907de 8. Siyonist Kongrede ortaya kmtr. srailin ilk Cumhurbakan
olan Haim Weizmann bu yaklamn en nde gelen savunucularndandr. Gr,
pratik ve politik (siyasi) Siyonizmi birletirmeyi ngrr. Bu amala,
Diasporada para toplanmas, Siyonizmle ilgili eitim verilmesi gibi Siyonist
faaliyetler yaplmas bu grn ana hatlarn oluturur.82
2.3.3.6. Sosyalist (Klasik) Siyonizm
Sosyalist Siyonizm, Yahudi ulusal ve sosyal kurtuluunun Siyonizm ve
sosyalizmin kaynatrlmas ile salanmasn ngrr. Yahudi varlnn
normallemesi sorununa zm iin Yahudilerin g ederek bir toprakta
toplanmalar gerektiini savunmutur. 20. yzyl banda kinci G (kinci
Aliya) ile Filistine gelen ve ou Rusyadaki devrim ateinden etkilenen gen
Yahudiler burada bir Yahudi ii devleti kurmay amalamlardr. Bunlar
arasnda srailin efsanevi lideri David Ben Gurion ve srailin
cumhurbakanlarndan zak Ben Zwide vardr. Bu siyasi grn biimlendirdii
siyasi hareketler bugnk i Partisinin de nvesini oluturmutur.83
2.3.3.7. Revizyonist Siyonizm
Theodor Herzlin Politik Siyonizminde bir takm reformlar yapmay dnen
Vladimir Jabotinsky tarafndan benimsendi. Bu amala Revizyonist Siyonist
ttifak Partisini kurdu.
Jabotinsky, Weizmannn ngilizlere kar benimsedii lml politikaya ve Ben
Gurionun sosyalist fikirlerine karyd. Ona gre, ngiltere zerinde kesin bir
bask kurulmal, Filistinde Yahudi nfusu arttrlmal ve en nemlisi genlere
82
Ibid., s.386.83 Ibid., s.387
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
45/152
36
youn silahl eitim verilmeliydi. Bu gr bugnk Likud Partisine temel
oluturan ana hareketlerden biridir.84
2.4. Anti Semitizm
Anti-Semitizm terimi ilk kez Wilhelm Marr tarafndan 1879 ylnda
kullanlmtr. Anti-Semitizm siyasi bir program olarak ilk kez, Habsburg
monarisinin bakenti, Siyonizmin ve dier birok milliyeti akmn doduu
yer ve geleneksel Dou ile sekler Bat Yahudilerinin buluma merkezi olan
Viyanada ortaya kt.85
Lewise gre; Yahudi dmanl bazen snrl, bazen iddetli, bazen salgn ama
daima bir gruba zg oldu. Yahudi nefretinin kkleri eskilere dayansa da anti-
semitizm terimi nemli bir deiimi bu nefretin hissedilme, alglanma ve ifade
edilme biiminde meydana gelen nemli deiimi ifade etmekteydi.86
Altnda yatan sosyal ya da psikolojik gdler ne olursa olsun, Ortaadaki
Yahudi dmanl birincil olarak dinsel kavramlarla tanmlanmt. nce tek
tanrya inanmayan topluluklarn dmanln eken Yahudiler zamanla,
Yahudiliin baz retilerini temel al p bazlarn reddederek doan dier tek
tanrl dinler olan Hristiyanlk ve slama inananlarn da tepkisini ekmilerdir.
Hristiyanlarn sa Mesihin Yahudiler tarafndan ldrldne inanmalar bir
tr kan davas balatmtr. Hal seferleri Mslmanlar olduu kadar Yahudileri
de hedef almtr.87
Dinsel dmanlk, ama lm ama srgn tehdidiyle, Yahudiler Hristiyanl
kabul etmek zorunda brakldklarnda rksal tonlar kazanmtr. Zorla din
84 Ibid., s.38785 Bernard Lewis, Semitizm ve Anti-Semitizm: atma ve nyargya Dair, (stanbul: EverestYaynlar, 1999), s. 80.86
Ibid., s. 81.87 alayan, a.g.e., s.297.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
46/152
37
deitirme, zellikle buna zorlayanlarda, geiin samimiyetsiz olabileceine
ilikin phe uyandryordu. spanyadan Osmanl topraklarna 1492de yaplan
byk gn sebebi de, Hristiyanla gei iin Yahudilere yaplan basklar ve
Kutsal Engizisyon Makamnn kfre ve inanszla sebep olarak Yahudileri
gstermesidir.
Rnesans, Yahudilerin durumunu greceli olarak iyiletirmitir. Avusturyada
1781de zel vergiler, sar bant takma uygulamas ve niversitelere gidememe
yasa kaldrld. Fransz Devrimi ise, Yahudilere de eit haklar verilmesini yani
emansipasyonu gndeme getirdi. Yahudiler, birey olarak eit haklara sahip
olabilecekler, ancak ulus olarak bir ayrcalk beklemeyeceklerdi. Napolyon,
Yahudilerden artk Musevi inanc tayan Fransz vatandalar olarak sz
edilmesine ynelik bir dzenleme getirdi. Ancak bu dzenlemeler devrimci
aydnlarn tepkisini ekti. Sonu olarak getto duvarlar ykldnda anti-semitizm
asndan fazla deien birey yoktu.88
18. yzyln sonuna gelindiinde, antropoloji biliminin gelimesiyle, bilim
adamlar, insanlar renklerine, vcut ekil ve llerine, kafatasnn ekil ve
llerine gre snflandrmaya balamlardr. Bu yeni bilgiler, Johann Gottfried
Herder ve Immanuel Kant da etkilemi, ancak bu bilim adamlar bir rksal
stnlk doktrini gelitirmemilerdir. Fakat on sekizinci yzyl sonlar ve on
dokuzuncu yzyl balarnda bireylere artk, tekinin sadece farkl deil ayn
zamanda aa olduu retiliyordu. Bu yeni tr rkln Yahudilere
uygulanmas on dokuzuncu yzyln balarna rastlar.89
18. yzyln ortalarna gelindiinde anti-semitizm, Yahudileri bela ve Avrupa
toplumuna szan tehlikeli istilaclar olarak sergileyen yeni bir kuramsal ve
tartmac bir literatrle glenmitir. Bu literatre gre, Avrupa toplumu eer
yaayacaksa Yahudilerin szmas ve tahribat durdurulmalyd. nk, Avrupa
88
Ibid., s. 299.89 Lewis, a.g.e., s. 90.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
47/152
38
rklar Ari kkenliydi, Yahudiler ise Sami. Bundan dolay onlar yabanc, aa ve
zararlydlar.90 Bu literatrden beslenen Adolf Hitler ve Nasyonal Sosyalist
hareket, anti-semitizmi ideolojisinin ana maddesi haline getirmi ve iktidara
gelmitir. Bu durum ise Yahudi soykrmna giden yolu amtr.
Lewise gre, kta Avrupasndaki en gl anti-semitizm Rusyada ortaya
kmtr. Britanya ve Kuzey Amerikada ise anti-semitizm, Fransa ve
Almanyadakine kyasla daha azdr. Bernard Lewis ayrca Marks, Engels ve
Bakuninin anti-semitik olduunu belirtmektedir.91
2.5. Entegrasyon Kavram
Entegrasyon terimi, bir yandan sistemin bozulmasn ve istikrarn korumasnn
olanakszlamasn kolektif biimde nleyen, br yandan sistemin bir birlik
halinde ilemesini beslemek iin ibirlii yapan bir sistemin birimlerinin iliki
tarzn karlar. Entegrasyon, daha esnek biimde, toplumsal konsenssn
eanlamls olarak kullanlmtr.92
Ulusal entegrasyon tm lkelerin idealidir. Bu durum ile ilgili bir ok tarif
mevcuttur ancak, merkez gre gre, birincil olarak siyasi sadakat ve kiisel
ynelim ulus denilen eye olmaldr. Bunun haricinde kalan kimlikler, ister
daha kk niteler (etnik ya da dini alt gruplar, blgecilik ya da akrabalk)
isterse daha geni lekli olanlar (uluslar aras ideolojiler, milliyet tesi dini
yaplar vs.) olsun, ikincil olarak grlr ve deerlendirilir.93
Gruplar aras blnmelerin (rksal, dinsel, corafi ve tarihsel) olmad
(Japonya ya da skandinav lkelerinin bazlar) lkelerde, bu durumun yerini
snfsal blnmeler almtr ve birok insan bu yzden toplumun geneline hizmet
90 Ibid., s. 96.91 Ibid., ss. 116-117.92
Marshall, a.g.e., s. 201.93 Weiker, a.g.e., s. 2.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
48/152
39
vermekte gnlsz davranmlardr. Gruplar aras blnmelerin olduu birok
lkede, ideal olan sistem, ou zaman erime potas terimiyle aklanr. Bu
idealin gerekleme midini en ok iinde tayan lkelerden biri olan Amerika
Birleik Devletleri, kendisi iin salata kasesi tanmlamasn daha uygun
grmtr.94
Etnik btnleme modellerine bakldnda, karmza model kmaktadr.
Bunlar; asimilasyon, erime potas ve kltrel oulculuk modelleridir.
2.5.1. Asimilasyon Modeli
Gmenlerin kendi zgl gelenek ve pratiklerini brakarak kendi davranlarn
ounluun deerlerine ve normlarna gre biimlendirmesine asimilasyon denir.
Asimilasyoncu yaklam, yeni toplumsal dzenle btnlemenin bir paras
olarak gmenlerin dillerini, giyim ve yaam tarzlarn ve kltrel grnmlerini
deitirmelerini talep eder.95
2.5.2. Erime Potas Modeli
Erime potas modeline gre, gmenlerin gelenekleri daha nceden varolduklar
topluluktaki baskn gelenekler iinde erimekten ok, yeni, evrilen kltrel
rntler oluturacakekilde birbirine karm hale gelirler. Bu modelde etnik
gruplar toplulua dardan farkl kltrel deerler ve normlar getirmekle
kalmazlar, kendilerini iinde bulduklar daha geni toplumsal evreye uyum
saladklar iin farkllkta yaratrlar.
Erime potas modelinde, gmen topluluklarn gelenek ve grenekleri
braklmaz, aksine srekli dnen toplumsal evreyi biimlendirir ve ona katkda
94
Ibid., s. 295 Giddens, a.g.e., s. 256.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
49/152
40
bulunur. Mutfak, moda ve mimarinin melez formlar erime potas yaklamnn
grnmleridir.96
2.5.3. Kltrel oulculuk Modeli
Bu yaklamda, ok sayda farkl alt kltrn eit geerlilii tannr ve oulcu
bir toplumun gelecei tevik edilir.
Anthony Giddense gre, oulcu yaklam, etnik aznl toplumdaki eit pay
sahipleri olarak kabul eder; bu da insanlarn toplumdaki ounluun haklarna
sahip olmas anlamna gelir. Kltrel oulculuk modelinde, etnik farkllklara,
daha geni bir ulusal yaamn vazgeilmez bir unsuru olarak sayg duyulup kabul
gsterilir.97
96
Ibid., s. 256.97 Ibid.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
50/152
41
III. GLERLE KURULAN BR DEVLET: SRAL
srail Devleti, II. Dnya Sava sonrasnda olumutur. Kkleri, Tevrat
dneminden beri Hristiyan ve Mslman gruplarnn iinde yaadklar aznlk
stats ve anti-semitizm tecrubelerine dayaldr. Soykrm yznden yklm
Avrupa Yahudilii, 19. yzyl Osmanlmparatorluu topraklarnda, Avrupann
milliyetilik ve etnik politikalar zerine srail Devletini inaa etmitir. Dnya
Yahudileri iin bir lke olarak tasarlanmtr ancak 40 yllk bir g srecinden
sonra, dnya Yahudilerinin sadece 1/3n bnyesinde barndrabilmitir.98
Tablo 2 sraile Ana G Dalgalar99
G Dnemleri Gmen Says Kken Gn zellii
1882-1903(1. Aliya)
20-30.000 Rus Siyonun Sevenleri
1904-1923(2./3. Aliya)
35-40.000 Rus, D.A nc sosyalistler
1932-1938
(5. Aliya)
217.000 Alm. Pol. Entelektel,Ynetici
1939-1948(6. Aliya)
153.000 ToplamaKamplar
Kaak gmenler
1948-1951 687.000 A.., O.A1952-1960 54.000
165.00075.000
MagripMsr(1956)O.A
1961-1964 228.000 Fas1965-1971 81.000
116.000ABD, B.A.L.A.
1972-1974 143.000 SSCB
1975-1989 230.000 ABD, B.A, L.Aran(1979), Eti
1989-... 500.000 Eski SSCBRus: Rusya; Alm: Almanya; Pol: Polonya; Eti: Etiyopya; L.A: Latin Amerika;B.A: Bat Avrupa; D.A: Dou Avrupa; O.A: Orta Avrupa; A.: Arap lkeleri
98 Calvin Goldscheider, Israels Changing Society: Population, Ethnicity and Development, (San
Francisco: Westview Press, 1996), s. 3.99 Massoulie, a.g.e., s. 68.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
51/152
42
srail toplumu ok eitli lkelerden milyonlarca Yahudi gmenin
entegrasyonu ile meydana gelmi, modern iletiimde ok eski bir dilin (branice)
kullanm ile zengin bir edebiyat, tiyatro, film endstrisi ve eitim-kltr
olumutur. ehirlemi olmasna ramen tarmsal geliimde lider konuma
gelmi, krsal komnal deneyim sahibi bir lkedir. srail, teknolojik geliimi ile
birok nc dnya lkesine rnek tekil etmekle beraber, dnya Yahudilerine
de bir kimlik salamtr.100
srail, kendisini bir Yahudi Devleti olarak grmektedir. Bu durum hem
hukuksal alanda, hem de ou srail Yahudisi iin byledir. srailde yaayan
insanlar, Yahudi toplumunun ayrlmaz bir paras mdr yoksa ayr bir toplum
mudur? sorusuna cevap olarak, %85 orannda kii birinci kk cevap olarak
vermitir.101
sraildeki Yahudilerin ok byk bir kesimi, kendilerini hem Yahudi hem
srailli olarak tanmlamaktadrlar. Asher ariann tespitlerine gre, 1996 ylnda
Yahudilerin ounluu kendilerini Yahudi ve srailli olarak tanmlamlardr.
Etnik yap ve dini inanla ilgili kimlik tanmlamalar daha geri planda kalmtr.
Katlmclar, srasyla drt kimlik ortaya koymulardr. Yahudilik, sraillilik,
etnik kken (Sefarad, Akenaz vb.) ve dini inanla (laik ya da tutucu) ilgili kimlik
bilgilerini vermilerdir. Katlmclarn %40ndan fazlas, Yahudi ve srailli
kimliklerini birinci ve ikinci sraya koymulardr.
Ancak, sraildeki birok Yahudi iin srailli olmak ile Yahudi olmak arasnda
bir fark yoktur. nk srail; lisannn branice olmas, okullarnda Tevrat ve
Yahudi tarihiyle ilgili derslerin okutulmas ve tatillerinin Yahudi dini bayramlar
olmas dolaysyla Yahudidir.
100 Goldscheider, a.g.e., s. 3.101
Asher Arien, The Second Republic: Politics In Israel, (NJ: Chatnam House Publishers,1998),s.7.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
52/152
43
srailin eitim sisteminde, Yahudilik ve sraillilik kimliinin retilmesi iin
nemli abalar sarf edilmitir.102 Tm bu verilerden yola karak, srail
Devletinin bir Yahudi Devleti olarak kurulduunu varsayabiliriz.
Zaten, srailin raison detrei (varolu nedeni) olan srgndekilerin bir araya
getirilmesi kavram dorultusunda lkenin kaplar lkeye gelmek ve gelince
srail vatandal edinmek isteyen her Museviye sonuna kadar almtr.103
srail toplumu, dier tm lkelerden daha fazla, gler yoluyla kurulmu bir
lkedir. G, srail devletinde ulus inas iin ana strateji olmutur. 19. yzyldan
beri Siyonist ideoloji ve kuruluundan beri srail Devleti, kendilerini soy ya da
din ba ile Yahudi olarak gren herkesi bir lkeye toplamak gayesini gtmtr.
sraile gn artlar, evreleri ve yollar kendine hastr. sraile g ncelikle
Avrupadaki II. Dnya Sava ve Soykrm, Yahudiler arasnda milliyetilik
bilincinin uyanm olmas, devlet-ncesi Filistin topraklarnda hali hazrda sayca
artan bir Yahudi cemaatinin yayor olmas ve 1990larda SSCB ve Dou
Avrupadaki radikal deiimler, Arap lkelerinde yaayan Yahudilerin durumu
gibi sebepler ge neden olmutur.104
10 Temmuz 2003 tarihinde Washington Post gazetesinde yaynlanan bir
haberde, dnemin srail Babakan Ariel aronun ve Amerika Bykelisi
Daniel Ayalonun sraile g edecek 330 kiilik Amerikan ve Kanadal
Yahudilerle ilgili szlerine yer verilmitir. Daniel Ayalon grubu Amerikadan
uurlarken, bu 330 gmenin Tm Yahudilerin sraile dnmek hayalinin bir
paras olduunu belirtmitir. Babakan aron ise grubu karlarken, gn
102 Ibid., s. 7.103 srailin Gereklerisrail Enformasyon Merkezi , (Kuds: Hamakor Press, 1997), s. 33.104 Calvin Goldscheider, Demographic Transformations in Israel: Emerging Themes in
Comparative Context, Der. Calvin Goldscheider, Population and Social Change in Israel,(SanFrancisco: Westview Press, 1992), s. 5.
8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel
53/152
44
srailin birincil ncelii olduunu, hatta bar ve gvenlikten bile daha nemli
olduunu sylemitir.105
Grld gibi sraile g, blgenin ideolojik merkez olmas ve bu durumun
srail toplumunun oluumu ve geliimini etkilemesi yznden zel ve nemlidir.
Bu g, yeni bir vatana gitmekten ziyade, 2000 yldr uzak kaldklar bir topraa
dn olarak grlr.106
3.1. sraile G Dnemleri
Yahudi geleneine gre sraile ge Aliya ad verilir. Aliya, Mesihin
gelecei gn iin tm Yahudilerin