Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel

8/7/2019 Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel

1/152

T.C.MARMARA NVERSTES

ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTSORTADOU SOSYOLOJS VE ANTROPOLOJS ANABLM DALI

TRKYE YAHUDLERNN SRALE ENTEGRASYONU(Yksek Lisans Tezi)

Erdem Gven

stanbul, 2006


2/152

T.C.MARMARA NVERSTES

ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTSORTADOU SOSYOLOJS VE ANTROPOLOJS ANABLM DALI

TRKYE YAHUDLERNN SRALE ENTEGRASYONU(Yksek Lisans Tezi)

Erdem Gven

Tez Danman: Yrd. Do. Dr. ebnem Glfidan

stanbul, 2006


3/152


4/152

ii

II. TEMEL KAVRAMLAR........................................................................................27

2.1. Diaspora.........................................................................................................27

2.2. G Kavram..................................................................................................28

2.3. Siyonizm........................................................................................................30

2.3.1. Vaat edilmi Topraklar Sylemi ve Dinin Etkisi...............................312.3.2. Theodor Herzl ve Siyonizm...................................................................312.3.3. Siyonizmin eitleri.............................................................................33

2.3.3.1. Siyasi Siyonizm...............................................................................332.3.3.2. Kltrel Siyonizm...........................................................................34

2.3.3.3. Dini Siyonizm.................................................................................342.3.3.4. Pratik Siyonizm...............................................................................342.3.3.5. Sentetik Siyonizm...........................................................................352.3.3.6. Sosyalist (Klasik) Siyonizm...........................................................352.3.3.7. Revizyonist Siyonizm.....................................................................35

2.4. Anti Semitizm.............................................................................................36

2.5. Entegrasyon Kavram....................................................................................38

2.5.1. Asimilasyon Modeli................................................................................392.5.2. Eritme Potas Modeli..............................................................................392.5.3. Kltrel oulculuk Modeli...................................................................40

III. GLERLE KURULAN BR DEVLET: SRAL............................................41

3.1. sraile G Dnemleri.................................................................................44

3.1.1. ekillendirici Dnem: 1882-1924 Dnemi.............................................453.1.2. 1925 1948 Dnemi..............................................................................463.1.3. Kitlesel G: 1948 1951 Dnemi........................................................47

3.1.4. Kuzey Afrika G................................................................................483.1.5. 1967 Sonras: Sovyetler Birlii ve Batdan Gelen G........................483.1.6. 1989 Sonras Dnem..............................................................................49

3.2. srailin Genel Demografik Yaps................................................................50

3.2.1. Yahudi Olmayan Nfus.........................................................................51

3.2.1.1. Araplar.............................................................................................513.2.1.2. Drziler............................................................................................523.2.1.3. erkezler..........................................................................................52

3.2.1.4. Bahailer............................................................................................52


5/152

iii

3.2.2. Yahudi Nfus..........................................................................................52

3.2.2.1. Akenaz Yahudiler.............................................................................533.2.2.2. Sefarad Yahudiler..............................................................................543.2.2.3. Oryantal (Mizrahim) Yahudiler.........................................................553.2.2.4. Etiyopya Yahudileri...........................................................................563.2.2.5. Sovyet Yahudileri..............................................................................56

3.3. srailde Akenaz Sefarad Ayrm............................................................56

3.4. sraile Gle lgili Baz Temel zellikler.................................................59

IV. TRKYE YAHUDLERNN SRALE G........................................61

4.1. Gn Temel Sebepleri...................................................................................61

4.1.1. Psikolojik Sebepler...................................................................................62

4.1.1.1. Aidiyet Hissi.......................................................................................624.1.1.2. Anti Semitizm Korkusu...................................................................64

4.1.2. Sosyolojik ve Siyasi Sebepler..................................................................67

4.1.2.1. Dinsel Faktr......................................................................................674.1.2.2. Siyonizm Faktr...............................................................................694.1.2.3. Toplumsal Hareketler........................................................................72

4.1.2.3.1. 1934 Trakya Olaylar..................................................................734.1.2.3.2. 6-7 Eyll Olaylar........................................................................74

4.1.2.4. Devlet Politikalar..............................................................................75

4.1.2.4.1. ktisadn Trkletirilmesi ve Varlk Vergisi...............................764.1.2.4.2. Dil, Kltr ve Eitim Kurumlarnn Trkletirilmesi.................79

4.1.3. Ekonomik Sebepler..................................................................................83

4.1.4. Tarihsel Sebepler......................................................................................86

4.1.5. Dier Sebepler..........................................................................................88

4.2. Gn Evreleri...............................................................................................88

4.2.1. 1948 ncesi Dnem...............................................................................894.2.2. 1948-1949 Dnemi: Ana G Dalgas...................................................90

4.2.3. 1950-1971 Dnemi.................................................................................924.2.4. 1971den Gnmze..............................................................................93


6/152


7/152

v

NSZ

Bu almann ortaya kmasnda, gstermi olduu yakn ilgi, destek ve bana olan

gveninden dolay, ncelikle deerli hocam Sayn Yrd. Do. Dr. ebnem Glfidana

teekkr bir bor bilirim.

sraildeki balantlar salayan ve grmelerimde beni ynlendiren aratrmac-

yazar Sayn Rfat N. Baliye; Hayfa niversitesinin ktphanesinden faydalanmam

ve bu almaya ilk admm atmam salayan, alma sresince deerli desteklerini

grdm Sayn Prof. Dr. Minna Rozene; alma sresince yol gsterici tavryla

bana destek veren r. Gr. Mimar Ltf Parlaka; vermi olduu fikirlerden dolay

Sayn Yrd. Do. Dr. Hale Okaya; bu konuda bana deerli vaktini ayran Sayn

Yrd. Do. Dr. ule Toktaa teekkrlerimi sunarm.

almann srail ayanda, ailesinin deerli yeleri ile grmemi salayan Sayn

Yaalom Boveteye, bana tm itenliiyle evini ve yreini aan Sayn Dr. Avram

Mizrahiye; gleryz ve samimiyeti iin Sayn Albert Arovasa; verdikleri deerli

bilgiler iin Trkiyeliler Birlii Bakan Sayn Momo Uzsinay ve Tantm

Komisyonu Bakan ve Szcs Sayn Rafael Sadiye teekkr ederim.

Bunun yansra, sraildeki almam mddetince beni hi yalnz brakmayan

dostlarm Yusuf Bardavid ve ei Rahel Bardavide; Trkiyedeki yorucu ktphane

aratrmalar esnasnda benimle ayn duygular paylaan yksek lisans snf

arkadalarm Ahmet Serdar nder, zge Koyun ve lkay Kanka; tez yazmaamasnda her an yanmda bulunan ve bana yardmc olan teyzeme teekkr

ederim.

Ayrca, beni her aamada destekleyen anne ve babama da sonsuz teekkrler.

Haziran, 2006 Erdem Gven


8/152

vi

ZET

sraile g eden Trkiye Yahudilerinin, srail toplumuna entegrasyonunun

incelendii bu alma be blmden olumaktadr.

Blm Ide; M. 4. yzyldan gnmze kadar, Trkiye Yahudilerinin tarihesi

anlatlmtr. Bu blm kendi ierisinde, Osmanlmparatorluundan nceki dnem,

Osmanl

mparatorluu dnemi ve Cumhuriyet dnemi olarak incelenmitir.

Blm IIde; Diaspora, g, Siyonizm, anti-semitizm ve entegrasyon gibi konunun

anlalabilmesi iin gerekli temel kavramlar anlatlmtr.

Blm IIIte; srail Devletinin glerle kurulmu bir devlet olmas gereinden

hareketle, eitli lkelerden sraile ana g dnemleri, srailin genel demografik

yaps, srailde Akenaz-Sefarad ayrm gibi konular incelenmi ve sraile gle

ilgili temel zellikler bu blmde anlatlmtr.

Blm IVte; Trkiye Yahudilerinin sraile g, gn sebepleri ve evreleri

balamnda anlatlmtr.

Blm Vte ise; Trkiye Yahudilerinin srail toplumuna entegrasyonu, Trkiye

gmenlerine ilikin veriler, dier gmen gruplaryla ilikiler ve srail Devleti ile

olan ilikiler balamnda anlatlmtr.


9/152


10/152

1

GR

Bu almaya konu olan Trkiye Yahudileri, M.. 4. yzyldan beri Anadolu

corafyasnda yaayan bir topluluktur. 1492 ylnda spanyadan zorla g ettirilen

Sefarad Yahudilerinin Osmanlmparatorluuna gelileri ile beraber, halihazrda

bu corafyada varlklarn srdren Yahudi topluluunun nfusu artm ve

Osmanl Yahudileri de Sefarad olarak anlmaya balanmtr.

spanyol Yahudileri yani Sefaradlar, Osmanl mparatorluundaki kltrel,

ticari ve bilimsel hayata canllk kazandrmlardr. Osmanl Yahudileri millet

sistemi altnda yaamlarn srdrmler, dier gayrimslim tebaa gibi, vergi

demekartyla, askerlikten muaf tutulmu ve i ilerinde bamsz klnmlardr.

Bu durum Osmanl corafyasnda, hatta bakent stanbulda yaayan

Yahudilerin, kendi dillerini yani Ladinoyu kullanmalarn, belirli blgelerde

younlamalarn, toplumun dier kesimlerinden uzak kalmalarn beraberinde

getirmitir. Askerlik, kamu hizmetleri ve lke ynetimi gibi konulardan uzak

kalmalar, ticaret ve el sanatlar gibi konularda uzmanlamalarn ve sz sahibi

olmalarn salamtr.

Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde, Batl devletlerde, zellikle

Fransada yaayan Yahudi cemaati, tpk Batnn Osmanlya bak asnda

olduu gibi, Doudaki Sefarad cemaatini, geri kalm, medeniyet yoksunu ve

barbar olarak nitelendirmilerdir. Bunun neticesinde, hem Batl deerleri

Doudaki dindalarna retmek hem de ulus uurunu alamak amacyla

Alliance Israelite Universalleyi kurarak, Osmanl topraklarnda okullar

amlardr.


11/152

2

Bu durum, Osmanl Yahudi cemaatinin, iinde yaad topluma ikinci kez

yabanclamasn beraberinde getirmitir. nk, daha nce belirtildii gibi,

Ladino dilinde konuan bu cemaat, Bat dillerinden Franszca, Kutsal Kitapn ve

ileride srailin dili olacak branice dillerinde eitim almlardr. Ancak bunun

yan sra, ait olduklar topraklarn dilini yani Trkeyi de bu okullar araclyla

renmilerdir.

Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu ile beraber, tebaadan vatandaa gei

surecinin doal sanclarn eken Trkiye Yahudileri, 1948 ylnda srail

Devletinin kurulmasndan sonra bu lkeye nemli miktarda g vermitir.

Trkiye Yahudilerinin g sebepleri, Avrupa, Rusya ya da Kuzey Afrikadan g

eden cemaat yelerinden farkl zellikler gstermektedir. Trkiye Yahudileri, II.

Dnya Sava dnemi Almanyasnda yaanan Soykrm, Arap lkelerinde

yaanan ayrmclk ya da Rusyadaki Pogrom tecrbelerini yaamamlardr.

Ancak, Cumhuriyetin kurulmasndan sonra, zellikle gayrimslim vatandalara

1942 ylndaki Varlk Vergisi ile ekonomik yaptrmlar uygulanm, sermayenin

Trkletirilmesine allmtr. Bunun yan sra, dil ve kltrde de Trkletirme

politikas uygulanmtr. Fakat, Trkiye Cumhuriyetinde resmi politika olarak

Anti-Semitizmin var olduuna dair herhangi bir kant mevcut deildir.

Bu artlar altnda, yzyllar boyunca Anadolu topraklarnda yaayan ve 1948

ylnda yeni kurulan srail Devletine g eden Trkiye Yahudilerinin, g

sebepleri ve gmenlerin sraildeki durumlar incelenmesi gereken nemli bir

konudur.

Bu almann amac, Trkiyeden sraile g eden Trkiye Yahudilerinin,

gittikleri lkeye entegre olup olmadklarn incelemektir.

Gler yoluyla kurulan bir devlet olan srailde, dnyann birok lkesinden

gelen Yahudiler, Trkiye Yahudileri ile beraber yaamaktadrlar. Bunun yan sra,

ayn topraklar zerinde, Mslman-Hristiyan Arap, Drzi, erkez gibi farkl


12/152

3

toplumlarla da bir arada yaamak durumundadrlar. Tm bu toplumlarla ve her ne

kadar Musevi dinine mensup olsalar da, farkl kltrlerden gelen Yahudilerle

uyum iinde yaay p yaamadklar aratrlmas gereken bir durumdur. Bu

noktadan hareketle, yaplacak aratrmada, Trkiye Yahudilerinin hangi artlar

altnda sraile g ettiklerini, sraile entegrasyon srecinde, gmen grubu

olarak, ncelikle hangi konular zmlemek durumunda kaldklarn, dier

gmen gruplaryla ilikilerini ve gerek srail toplumunda, gerekse devlet

yapsnda var olan Akenaz-Sefarad farkllamas iindeki konumlarn gz nne

alarak, srail Devleti ile olan ilikilerini irdelemek gerekmektedir.

Trkiye Yahudileri, genellikle sraile tam entegre olmu, sorun karmayan bir

grup olarak grlmektedir. Bu almada bu savn ne derece doru olduu

irdelenecektir.

almann birinci blmnde, Trkiye Yahudilerinin Anadolu topraklarndaki

tariheleri Hristiyanlk ncesi dnemden, Trkiye Cumhuriyeti dnemine kadar

anlatlmtr. kinci blmde, konunun anlalmas iin gerekli, diaspora, g,

Siyonizm, anti-semitizm ve entegrasyon gibi temel kavramlar aklanmtr.

nc blmde, srail Devletine dnya Yahudilerince yaplan glerden,

srailin demografik yapsndan, Akenaz Sefarad ayrmndan bahsedilmitir.

Drdnc blmde, Trkiyeden sraile Yahudi g, gn sebepleri ve

dnemleri gz nne alnarak anlatlmtr. Beinci blmde ise, Trkiye

Yahudilerinin sraile entegrasyonu, Trkiye gmenlerine ilikin baz verilerin

yansra, bu gmenlerin dier gmen gruplarla ve srail Devleti ile olan ilikileri

ile aklanmtr.

Bu almada literatr tarama ynteminin kullanlmasnn yan sra, 05.03.2006 -

15.03.2006 tarihleri arasnda srailde yaayan 20 Trkiye gmeni ile birebir

mlakatlar yaplm ve alan aratrmas yntemi uygulanmtr.


13/152

4

I. TRKYE YAHUDLERNN TARHES

Gnmz Trkiye Yahudilerinin kkenlerini ve Anadolu Yarmadasndaki

varlklarn anlamak asndan, bu cemaatin Anadoludaki tarihesine ksaca

deinmek gerekmektedir. Dnemleri; Osmanl mparatorluu ncesi, Osmanl

mparatorluu Dnemi ve Cumhuriyet Dnemi eklinde ay

rmak mmkndr.

1.1. Osmanlmparatorluundan nceki Dnemde Yahudi Cemaati

1.1.1. Milattan nce Anadoluda Yahudiler

Anadolu Yarmadasnda, Yahudilerin ne zamandan beri yaadklarna dair

kesin bir bilgi yoksa da, Filistindeki bir ksm halkn eitli nedenlerle, daha

kinci Tapnakn M.S. 70te yklmasndan nce, bu blgeye ve Balkanlara g

ederek Roma mparatorluunun byk kentlerine yerlemeye baladklar

bilinmektedir. zellikle Ege Blgesi eski kent kazlarnda bulunan baz

kalntlardan yrede M. 4. yzylda yaayan Yahudilere dair bilgi ve belgelere

rastlanmaktadr.1

nl tarihi Josephus Flavius, Aristonun (M.. 384-322) n Asyadaki

gezilerinde Yahudilere rastladn ve kendileriyle bilgi alveriinde

bulunduunu nl filozoftan naklen anlatr. Bu bilgiden, daha M.. 4. yzylda

Anadoluda Yahudilerin yaad sonucuna varlmaktadr.

Yahudilerin Karadeniz sahillerine ne zaman vard tam olarak bilinmemekle

beraber, Flavius, milat ncesi krallklarndan Pontusta yaadklarn, Byk

1

Naim Gleryz, Trk Yahudileri Tarihi I, (stanbul: Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.,1993), s. 17.


14/152

5

Tapnaka gnderilmek zere topladklar altnlara Pontus kral Mitridatesin

(M.. 132-63) el koyduunu nakletmektedir. Pontus Yahudileri M.. 107de

Krma, Azak Denizi kylarndaki Bosphorus Krallna srlmlerdir.

Bunun yan sra filozof Philon bir eserinde, Bitinyann bir kenti olan Bursada

M.. 79da bir Yahudi cemaati bulunduunu zikretmektedir. Hatip Ciceronun

nl sylevinde ise Dinar, Edremit ve Bergamada Yahudi cemaatlerinin

varlna temas edilmitir.

ki Roma Lejyonu kurmak iin asker toplamak amac ile n Asyaya gelen

Roma Konsl Lentulus Krus, M.. 49da Roma vatanda olmalarna ramen,

dinlerinin zellii dolays ile Yahudileri mecburi askerlik hizmetinden muaf

tutmutur. Ayrca bir kararname ile Sard Yahudilerinin din ve vicdan zgrl

teminat altna alnmtr.

Roma mparatoru Augustus (M.. 63-14) dneminde Ankarada bir Yahudi

cemaatinin mevcut olduu bilinmektedir. Ayn ekilde Roma mparatorluu

dneminde Aydnda (Tralles) bir Yahudi cemaati mevcuttu. te yandan

Yohanan Horkanus dneminde (M.. 134) yazld tahmin edilen Bergama

halknn kararnamesinde, Yahudilerle olan ilikilere deinilmektedir.

Roma mparatorluunun Adramittus (Edremit) ve Laodise (Denizli) gibi

kentlerinden Byk Tapnaka katk paras yolland baz belgelerde

belirtilmektedir. Bylece M.S. 70ten daha nceki yllarda bu ehirlerde organize

Yahudi cemaatlerinin yaamakta olduu kesindir.2

1.1.2. Hristiyanlk Sonras Dnem

Anadoluda mevcut Yahudi cemaatleri, Kudsteki Byk Tapnakn

Romallar tarafndan yklmasndan sonra, kendi istekleri ile g eden veya

2 Ibid., ss. 18-19.


15/152

6

srgne gnderilen veya esir pazarlarnda satl p, dindalar tarafndan satn

alnarak serbest braklan Yahudilerinde eklenmesiyle sayca oalmlar,

Anadolu ile Balkanlarn muhtelif yrelerine dalmlardr.

M.S. 1. yzylda Anadolunun hemen hemen her ehrinde Yahudilere

rastland bilinmektedir. Konya civarnda bulunan ve zerlerinde Yahudi

isimleri yazl mezar talar 1. yzylda blgede nemli bir Yahudi cemaatinin

varln belgelemektedir.

Efsaneye gre Hz. brahimin doum yeri olan Urfada da Yahudilerin yaad

bilinmektedir. 411 ylnda eski sinagogun bulunduu yerde bir manastr ina

edilmi, ancak Yahudiler Urfa ve yresinde yaamaya devam etmi ve 7.yzyln

banda Persler safnda Herakliusa kar savamlardr.

Dou Karadeniz blgesindeki Pontus Krallnda Yahudilerin milattan sonra

da yaamaya devam ettiinin en yaygn belgesi ncilde bulunan Petrusun

Birinci Mektubudur.

Fethiyede bulunan bir lahit zerindeki yazlardan 4-5. yzylda bu ehirde

Yahudilerin yaadna hkmedilmektedir. Bunun yansra, Tarsusta 5. yzylda

organize bir Yahudi cemaati ve sinagogu mevcut olduu bilinmekte ve Ankarada

5. yzylda birok Yahudinin Hristiyanl kabul etmesi o tarihe kadar kentte bir

cemaatin varlna iarettir.

Adana, Bodrum, Bursa ehirlerinde de Yahudi varln kantlayan belgeler

mevcuttur.3

3 Ibid., ss. 20-21.


16/152

7

1.1.3. Bizans Dnemi

Henri Nahuma gre, Bizansllarn Yahudilere kar olan dmanl, temeli ok

eskiye dayanan bir gerekliktir. Dou Akdeniz Yahudilerinin

Yunanlatrlmalarna ramen, skenderiyedeki kalabalk Yahudi cemaatinin

iktisadi ve kltrel nemine ramen, ya da belki de bu dnem yznden, husumet

sonraki yzyllar boyunca hi bitmemitir. Roma mparatorluunun

Yunanlatrl p, Bizans mparatorluunun kurulmas bile durumu

dzeltememitir.4 Ancak Bizans tarihinde, Yahudilerin imparatorlarca korunduu

dnemlerde vardr. rnein, 395 ylnda mparator olan Arkadius, kard

Arkadius Yasalar ile Yahudilerin yaamlarn, ticaretlerini, sinagoglarn ve

Hristiyanlarla olan ilikilerini dzenlemitir.

Theodosius IInin dnemi ise Dou Roma Yahudileri iin tipik bir istikrarszlk

dnemidir. Mays 408de imparatorun ilk ii, ha yaklp Hristiyanlara hakaret

edildii bahanesi ile Purim Bayramnn kutlanmasnn yasaklanmas oldu. 415

ylnda ise, sinagog yapm yasakland, yaplm olanlarn yklmas emredildi ve

son Nasi (Bakan) Gamalielin grevinden uzaklatrlmasna karar verildi.

Bylece, 425 ylnda 350 yllk gelenei olan Nasilik (Cemaat Bakanl)

kurumunun tamamen kaldrlmasyla, Diasporadaki Yahudiler, Byk

Tapnakn yklmasndan beri kendilerine g veren ve dalm cemaatler

arasnda bir tr dini koordinasyon salayan tek badan yoksun kalmlardr.

423 ylnda Musevilii Hristiyanl rahatsz etmemek kayd ile taviz

verilebilir bir din olarak ilan eden Theodosius, sinagoglarn korunmas, yeniden

ina edilmesi ve abat kutsallna sayg gsterilmesi iin gerekli izni vermitir.

438 ylnda ise yeniden, sakncal bulunan sinagoglarn yklmasna ve yenilerinin

yaplmamasna karar verilip, ehir iinde oturan Yahudi halk, Haliin

kuzeyindeki blgeye yani bugnk Galata dolaylarna yerletirilmitir.

4 Henri Nahum, zmir Yahudileri:19. ve 20. Yzyl(stanbul: letiim Yaynlar, 1997) s. 87.


17/152

8

6. yzyln ikinci yars ile 7. yzyln ilk yarsnda Yahudiler ile Hristiyanlar

arasndaki ilikiler bozulmu, mparatorluun zayf dt bu dnemde,

hkmdarlar Yahudilere kar halk hareketlerine izin vermi ve Yahudileri din

deitirmeye zorlamlardr. Ancak, ayn dnemde Papa Gregor, Yahudilere

hogr ile davranlmasn nermi ve orijinal Kutsal Metinin bekisi olan

Yahudilerin rahatsz edilmemesi gerektiini belirttikten sonra, Yahudi cemaatinin

yelerinin en alt dzeyde de olsa devlet memuru olmalarnn yasaklanmasn ve

bu cemaatin marlmamasn emretmitir.

Hal Seferleri, kutsal yerleri kurtarmak bahanesiyle Hristiyan olmayanlara,

yani Mslmanlarla Yahudilere kar almtr. Drdnc Hal Ordusu, Msra

kar bir sefere hazrlanrken, 1195de yolunu deitirip Bizans nlerine gelmitir.

Hallarehirde kan bir ayaklanmay bahane ederek, Bizansa girmiler ve 1203

ylnda bir Latin imparatorluu kurmulardr. Hallar ordusu gn boyunca

ehri yamalay p, birok sanat eserini yok etmilerdir. Bu arada Yahudilerle

kan bir tartma sonucu Bahekap Sinagogu nlerinde balayan yangn

Ayasofyaya kadar olan btn blgeyi yakp ykarken Hallar, Yahudilerin

oturduu Pera semtini yk p halkn kltan geirmilerdir. 1261de Hallar

kovulup Bizans ynetiminin tekrar kurulmasndan sonra ise mparator Miel

Paleolog VIII Yahudi liderlerini artarak hukuki durumlarn dzelteceini vaat

etmi ve dinlerini serbeste uygulamalarna izin vermitir.

te yandan, 1347 ylnda lkeyi saran veba salgn karsnda mparator Jean

Paleolog ve Jean Kantakuzen (1341-1391) durumu tanrnn bir gazab olarak

kabullenip bu beladan sorumlu tuttuklar Yahudileri ldrmeye baladlar.5

Yahudiler Bizans mparatorluu dneminde, zellikle 4. ve 5. yzyllarda

Halkopretia (Bakrclar), bunun yan sra Theodosus II zamannda srgn

edildikleri Haliin kuzey sahilinde, Galata srtlarnda Stenum veya Stanyere ad

verilen blgede ikamet etmilerdir. Yine ayn dnemde usta bakr ileme

5 Gleryz, a.g.e.,ss. 23,25.


18/152

9

zenaatkar olan cemaat yelerinin, ekonomik ya da demografik sebeplerle

Tahtakale civarnda yerletikleri bilinmektedir.

9. yzyldan itibaren Yahudiler Haliin gney kysnda, zellikle bugnk

Bahekap ve Ayasofya arasnda kalan blgede oturmaktaydlar. 11. yzyln

ikinci yarsnda ise Yahudiler resmi makamlarca ehir dnda Galata-Peraya

nakledilirler. 1261den itibaren Pegai (Kasmpaa) semtinin de Yahudilerin

normal ikamet blgeleri arasna girdiini grmekteyiz. Yaklak ayn dnemlerde,

Haliin gneyinde Langa semtinde oturan ve dericilikle uraan Yahudilerin

olduu da bilinmektedir. Yahudilerin Langadaki ikameti 1453e kadar devam

etmitir.

Yahudiler Bizans dneminde armatrln yan sra ipek ticaretiyle de

uramakta idiler. eitli el sanatlar ile de uraan Yahudiler zellikle bakr eya

iiliinde, marangozlukta, iirme cam retiminde ve deri ilemede n plana

kmlardr.

6. yzylda kuma boyama sanayinin nderi olan Yahudiler, 11. ve 12.

yzyllarda da cellat olarak da grevlendirilmilerdi. Bir dnem kendilerine yasak

konmasna ramen avukatlk ve hekimlik yapmlardr.6

Diasporadaki Yahudiler genellikle braniceyi bilmediklerinden oturduklar

lkenin dilini konuuyorlard. Yahudiler sadece dini konularda braniceyi

kullanmlar, gnlk ilikilerinde, zellikle stanbulda Rumca konumulardr.7

1.2. Osmanlmparatorluu Dneminde Yahudi Cemaati

Naim Gleryze gre, tarihle yakndan ilgilenmeyen kimselerde genellikle iki

yanl yargya rastlanmaktadr. Bunlardan birincisi, Yahudilerin Trkiyeye

6

Ibid., s.32.7 Ibid., s.33.


19/152

10

1492de spanyadan g ettikleri; ikincisi ise, Trklerle Yahudilerin ilk

temasnn 1453te stanbulun fethinden sonra olduu savdr.8 Bir nceki

blmde bahsedildii gibi, Anadoludaki Yahudi varl M.. 4. yzyldan

itibaren grlmektedir. 1453ten nce de Trkler ile Yahudilerin ilikileri

mevcuttur. Anadolu topraklarnda yaayan Yahudi nfusun saysn ise 1881-

1914 yllarnda yaplan nfus saymlarnda grebilmekteyiz. (Tablo 1)

Tablo 1- XX. Yzyl Balarnda Trkiyede Yahudi Nfusu9

Saym Yahudi Nfusu % Toplam Trkiye

Nfusu1881/82-1893

90.605 0.75 12.064.186

1906/7 121.378 0.81 15.099.738

1914 130.595 0.81 16.064.061

1.2.1. Osmanlmparatorluunun Yahudileri skan Politikas

nceleri Bizansn Anadolu snrlarnda bir u beylii olan Osmanllar, 14. ve

15. yzyllar boyunca srekli byyerek bir imparatorluk kurdular. Snr

beyliinden brokratik ve gelimi devlet konumuna geen, yasallnslama ve

slam ncesi Ortadou hkmdarlk trelerine dayandran mparatorluk, ynettii

topluluklarn dinamik kuvvetlerini asrlar boyunca ynlendirmeyi baarmtr.

mparatorluk ynetiminde din ve devlet ileri birbirinden ayrlmyordu.

mparatorluun tm topraklar ve halk onun tebaasyd.10

Yeni ve muzaffer bir g olarak gvenli snma haklar veren imparatorluk,

ber Yarmadas ve Avrupann dier blgelerinden snr dna srlme

olaylarndan nce de revatayd. Konstantiniyenin fethinden nce

8 Ibid., s. 41.9 Hakan Alkan, 500 Yllk Serven: Belgelerle Trkiye Yahudileri I (Ankara: Gnce Yaynlar,2000) , s. 330.

10

Esther Benbassa ve Aron Rodrigue, Trkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi (stanbul: letiimYaynlar, 2001) ,s. 75.


20/152

11

mparatorluun bakenti olan Edirne, 1376da Macaristandan snr d edilen

Yahudilerin gt ehirdir. Ayrca, 1394 ylndan sonra Fransadan atlan

Yahudilerin de ayn kente geldikleri bilinmektedir.11

lk anlardan itibaren, Osmanllarn Yahudilere yaklamnda karlar belirleyici

olmutur. Osmanl Trk toplumunun temelini asker ve kyller olutururken,

zellikle ticaret gibi dier faaliyet alanlar aznlktaki Hristiyanlara ve

yabanclara braklmt. Becerileri ile yararl olaca kesin olan ve Osmanl

kart duygular beslemesinden ya da devletin tasarladnn dna kmasndan

pek de kukulanlmayan Yahudiler bu alanlara girebilir ve yararl bir g

oluturabilirlerdi.12

Osmanl mparatorluunun Rum Ortodoks ve Ermeni cemaat merkezlerini

bakentte gl klma ve idare etme politikas Yahudilere de uygulanmtr.

Ancak Yahudilerin dier cemaatlerden baz farklar mevcuttu. lk olarak, sayca

azdlar. Yahudiler, Hristiyanlardan farkl olarak daha ok kentli, sadakatleri

kantlanm, barl bir gruptu. Ortodoks ve Ermenileri kontrol altnda tutmak

iin cemaat merkezlerinin bakente tanmas uygulamasn Yahudilere

yaplmasna gerek yoktu. Ancak, Sultan II. Mehmetin stanbul ehrini byk bir

metropole evirme plan iin Yahudilere ihtiyac vard. Bu yzden Fatih Sultan

Mehmet, stanbula ok sayda Yahudinin gelmesini salamtr.13

Konstantiniyeyi fetheden Sultan II. Mehmet (1451-1481), Yunanllarn terk

ettii ehri yeniden nfuslandrmak ve eskiden Venedikliler ve Cenovallarn

elinde olan ticareti canlandrmak iin Yahudileri kullanmtr. Bakent olan ehrin

nfusu 50.000 60.000 dolaylarndayd. Gnll gmenlerin azl nedeniyle II.

Mehmet areyi srgn ileminde buldu. ncelikle ekonomik sebeplerle yaplan,

11 Ibid., s.79.12 Ibid., s.77.13

Avigdor Levy, The Structre of Jewish Community , Der: Avigdor Levy, Jews of the OttomanEmpire, (New Jersey: The Darwin Press, 1994), ss.44-45.


21/152

12

topluluklarn transfer edilmesi ilemi, yani srgn, yerleim stratejisi iin de bir

ara oluturuyordu.14

stanbula gelen / getirilen Yahudilere arazi ve ev verilmesiyle Yahudi

younluu artmt. talyan Yahudileri, Romaniot, Akenaz, Karaim cemaatleri

hatr saylr bir nfus oluturmaya balamt. 40 yerleim yerinden gelen

Yahudiler iinde Selanikli, Aydnl, Antalyal, Tireli ve Sinoplular da

bulunuyordu.15

1.2.2. Osmanl Millet Sisteminde Yahudilerin Durumu

Osmanl mparatorluunda gayrimslim tebaann cemaat yaants millet

sistemi ad verilen bir ynetim tarz ile korunuyordu.16 Millet sistemi ierisinde,

Katolikler (1830) ve Protestanlar (1848) dahil edilinceye kadar, bu statye sahip

nemli gayrimslim grubu mevcuttu. Bunlar, Rumlar, Ermeniler ve

Yahudilerdir.17

Millet sisteminde korunanlarn (Zimniler) kendi dinlerini uygulamalar, toplum

hayatna katlm ve kiisel hukuk konularn kendi dini inanlarna gre

zmeleri kabul edilmi olup sadece, eriata dayanan ve slamiyetin stnln

simgeleyen kapsam zaman zaman deimi- baz snrlamalardr.18

Millet sisteminde Yahudiler de dier aznlklarla ayn kapsamda

dnlmlerse de, zellikle 15. ve 16. yzyllarda teorik stat ile Yahudilere

uygulamas farkl idi. Baz belgelerde ve ilk kadastro-tapu kaytlarnda rastlanan

stanbul ve Galata kafirlerinin bir ksm ile Yahudiler veya kfre (kafirler) ile

Yahudiler veya Yahudiler ve zimniler gibi szlerde bu farkllk aka belli

14 Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.82.15 Betl Gedik, Eski stanbul Hayat ve stanbul Yahudileri, (stanbul: Pera Orient Yaynclk,1996) s.13.16 Levy, a.g.e., s.42.17

Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde Yahudiler, (Ankara: Anda Yaynlar, 2003), s. 73.18 Gleryz, a.g.e., ss. 52-53.


22/152

13

olmaktadr. Ksaca, millet sistemi altnda, aznlklar dini ve kltrel bir zgrlk

iinde yayorlar, bunun yan sra belli bir dzeyde mali, ynetimsel ve hukuki

otonomiye sahip oluyorlard.

Millet terimi hem bir dini inanc hem de bu inanca sahip cemaati ifade

etmekteydi. Sistem ok kat gibi grnyor olsa da aslnda yle deildi. Emperyal

bir g olarak Osmanllar, birbirinden ayr gruplar kontrol etmek iin esneklik ve

pragmatizmin nemli olduunu abuk kavramlard.19

Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethinden sonra millet sisteminin daha

dzenli birekilde uygulandna inanlmaktadr. Bu gre gre Sultan Mehmet,

Ortodoks, Ermeni ve Yahudi tebaas iin birbirinden ayr, birbirine paralel ve

otonom organizasyonlar kurulmasna n ayak olmutur. Bu kurumlar, birbirine

benzer, iyi tanmlanm hiyerarik yaplardr. stanbuldan, dini cemaat

liderlerince yani Rum ve Ermeni Patrikleri ve Hahambalk tarafndan kontrol

edilmekteydiler.20

1.2.3. 1492 G ve Cemaat i Deiimler

1492 ncesi Osmanl topraklarnda yerleik Yahudilerin ou, Elen dilinde

konuan Romanyotlard. 21stanbul Yahudi nfusunun kalabalkl, Sefaradlarn

gelmesinden ok nce bile burada Rabanit ve Karaylardan oluan kark bir

Romanyot cemaatinin yaadn kantlar. Romanyotlar esas olarak ticaretle

meguldler ve toprak vergilerinin, gmrk paylarnn ve hazineye ait paralarn

toplanmasnda nemli grevleri vard.22

19 Levy, a.g.e., s.42.20 Ibid., s.43.21 Steven Bowman, The Jews of Byzantium(1204-1453), (Tuscaloosa: University of Alabama Press,1985), s. 35.22

Mark Alan Epstein, The Ottoman Jewish Communities and Their Role in the Fifteenth andSixteenth Centuries, (Fribourg: Klaus Schwarz), ss. 105-112.


23/152

14

Bata stanbul olmak zere Balkanlardaki dier illerde yaayan Yahudilerin

yksek ekonomik konumlar nedeniyle Osmanl Sultanlar, topraklarna Yahudi

gne scak bakyor ve destekliyorlard. Yahudiler zaten Sultanlarn demografik

ve ekonomik politikalarna uyum saladklarn gstermilerdi ve 1492 sonras

gmenlere ev sahiplii yapmakla da devlet karl kmtr. Bu gmenler en ufak

bir politik sorun yaratmadan lkenin refahna yararl olabilirdi. Bir baka deyile,

yalnzca gelmelerine izin verilmekle kalnmam, bu g cesaretlendirilmitir.23

II. Bayezit dnemi, Osmanl Yahudileri iin bir dnm noktas tekil etmitir.

Bu dnemde Yahudiler, Osmanl Devletine kalabalk topluluklar halinde

gelmiler ve burada yaayan Yahudi cemaatinin yeniden ekillenmesine sebep

olmulardr.1492de berya Yarmadasnda son Mslman kalesi olan

Granadann da dmesinden sonra spanya Kral Ferdinand ve Kraliesi zabel

lkelerindeki Yahudileri kovmaya karar vermi ve 1 Mays 1492de bir ferman

yaynlamtr. Bu ferman zerine yaklak 200.000 spanyol Yahudisi spanyay

terk etmitir. Bu Yahudilerden 40.000e yakn stanbul, Edirne ve zellikle de

Selanike yerlemitir.

spanya Yahudilerinin srgnn, 12 Ocak 1493te Sicilya Yahudilerinin

kovulmas izlemitir. Onlar da Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmitir.

Sicilyadan g edenler arasnda Don Samuel Benveniste, Yehuda Valensi, Don

sak Alaton gibi nl ve zengin kiiler de yer almtr. Ayrca, II. Bayezit

dneminde Osmanl Devletine daha nce spanyadan kovulup Portekizde

geici olarak barnan Yahudiler de g etmitir.24

1492 sonras mparatorlua gelen Yahudi aile says kabaca 12.000 olarak

tahmin edilir ki, bu da ortalama 60.000 kii demektir. Bazlar, 16. yzyln ilk

eyrei itibariyle mparatorluktaki Yahudilerin toplam saysn 50.000le snrl

23

Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.84.24 Erolu, a.g.e., s.125.


24/152

15

tutarken bazlar da 150.000e vardrarak Osmanl Yahudi cemaatini Avrupann

en byk cemaati olarak nitelemektedir.25

Yzyllar boyunca bugnk Trkiye topraklarnda Yahudiler yaamaktayd

ancak asl ounluk 1492de Osmanlmparatorluunun spanya ve Portekizden

gelen Yahudileri kabul etmesiyle olumutur. Bu gten nce, bu corafyada

tahmini 100.000 kiilik, Romanyot Yahudileri ad verilen cemaat yaamaktayd.

Bu cemaatin %10u stanbulda yerleikti ve brani ve Yunan kltrlerinin

karmas bir kltre sahipti. Bunun yan sra kk bir miktar Karaim cemaati

mensubu mevcuttu. Tahminlere gre Osmanl-Trk corafyasna spanya ve

Portekizden gelen glerle Yahudi nfusu 140 -150 bine ulamtr. Bu kiiler

beraberlerinde zengin bir kltr, ticaret ve retim alannda birikimi ve genellikle

maddi bir zenginlii getirmilerdir. Tm bunlarn sonucunda g eden yeni kitle,

Romaniotlar tamamen glgede brakmlardr.26

1.2.4. Osmanlmparatorluunda Yahudi Cemaat Yaps

Osmanlmparatorluundaki Yahudi yaplanmasn anlamak ve zaman iindeki

geliimini kavrayabilmek iin Yahudi cemaatine yukardan deil, tabandan

bakmak gerekmektedir. Yahudi zerk yapsnn en temel kurumu ve gndelik

yaam iin en nemlisi cemaattir (branice kahal). Cemaat, aileler ve bireylerin

gnll olarak bir sinagogun etrafna toplanmasyla oluuyordu. Cemaatler,

birka yz aileden, bir dzineye hatta daha az kiiye kadar eitlenmekteydi.

15. ve 16. yzyllarda, Osmanlmparatorluunda Yahudi cemaatleri geldikleri

yrenin ismiyle anlmaktaydlar. rnein, stanbula 1453 ylnda getirilen

Yahudiler, Ohri, Tire, Dimetoka gibi ehirlerin isimleriyle anlrlarken, 1492

ylndan sonra gle gelen Sefarad Yahudileri, Portakal (Portekiz), Cordova

(Kordoba), Akenaz (Alman) gibi isimlerle anlmlardr.

25 Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.91.26

Walter Weiker, The Unseen Israelis: The Jews From Turkey in Israel, (Jerusalem: TheJerusalem Center For Public Affairs, 1988), s.9.


25/152

16

Her cemaatin liderlii dini ve laik liderler arasnda paylatrlmt. Laik cemaat

liderleri, cemaatin vergi veren mensuplar arasndan seiliyor ve cemaatin idare

meclisini oluturuyorlard (Maamad).27 Baka bir deyile, hahamn ve laik

cemaat liderlerinin grevleri birbirinden farklyd. Haham, cemaatin tm ruhani

ve dinsel ileriyle ilgilenirken, laik liderler mali ve ynetimsel ilerle

ilgilenmekteydi. Ancak haham, dnyevi ilere de karmyor deildi. Hakim

sfatyla mali ve ticari anlamazlklar zmekteydi.28

Osmanl mparatorluu dneminde Yahudi cemaatinin bir merkezi otoriteye

balanmasna allmtr. Bu, hem kehillah ad verilen gl bteli, bireylerin

veremeyecei ya da zorlanaca hizmetleri verebilecek ehir merkezli cemaat

organizasyonlar, hem de Hahambalk kurumu sayesinde mmkn olabilirdi.

Kehillah ad verilen bu ehir tabanl organizasyonlar, tm Yahudi cemaatlerini

bir araya getirmesi bakmndan nemliydi. Ancak, Levyye gre; cemaatler aras

yakn ibirliine duyulan bu istee ramen, Osmanl ehir merkezlerindeki

Yahudiler, kendi gruplarna ait zerklii kehillaha brakmak konusunda

gnlszdler. Bunun tek sebebi, gl hiyerari geleneinden yoksunluk deil,

ayn zamanda Osmanl Yahudiliinin zellikle 15. ve 16. yzyllarda, geni ve

eitli lkelerden gelmi heterojen bir gmen toplumu olmasndan

kaynaklanmaktayd. Her grup (branice edah; tekili edot) kendi ritellerine,

geleneklerine, adetlerine ve hukuki uygulamalarna sahipti.29

Bu uygulamalar arasndaki farklar yznden Yahudi cemaatleri, iyi

tanmlanm merkezi bir liderlikten ziyade, genel konularda uzlama

salanabilmesi iin ad hoc st yaplar (ksa sreli birleik yaplar) kurmay tercih

etmilerdir. Bu durum 15. ve 16. yzyllarda Osmanlmparatorluunda Yahudi

z-ynetiminin izledii ana yol olarak karmza kmaktadr.30

27 Levy, a.g.e., s.47.28 Ibid., ss. 47-48.29

Ibid., s. 49.30 Ibid., s. 50.


26/152

17

1.2.5. mparatorlukta Reform Hareketleri ve Yahudi Cemaati

Reform dnemi, III. Selim dneminde balay p, 1839 Glhane Hatt erifi,

1858 slahat Ferman ve 1876daki Anayasa ile dorua ulamtr. Reform

hareketi, Tanzimatn btnletirici ideolojisi, Osmanlclk, imparatorluk

halklarnn birbirinden farkl karlarn parlamenter bir sistem erevesinde

uzlatrmaya alan bir deneme olarak ele alnabilir. Bu reformlarla sultann tm

tebaas, ait olduklar din ya da etnik grup ne olursa olsun, bir ve tek Osmanl

devletinin yasalar nnde eit yurttalar olacakt.31 Minna Rozene gre,

imparatorluun Mslman olmayan kesimi iin bu reformlar politik, hukuki ve

sosyal statlerinde devletin verdii bir iyiletirme sz idi. Gerekte ise bu

reformlarn amac, Osmanl Devletinin Hristiyan Bat ile daha gl mcadele

edebilmesini ve kaybolan onurunun yeniden elde edilmesini salamakt.32

Bu reformlarn merkezinde, sivil brokrasinin profesyonelletirilmesi,

aznlklarn tannmas, ultra konservatif Yenierilerin yerine modern ordunun

getirilmesi ve eitimin modernletirilmesi konular vard. Baz alanlarda baarl

olmakla beraber reform hareketi muhafazakar glerin basksyla genel bir baar

yakalayamamtr. Yine de Batllama abalar devam etmitir.

Bu dnemde Yahudiler iin birtakm karklklar sz konusuydu. Bunlardan bir

tanesi cizyenin (kelle vergisi) kaldrlmas karlnda askerlik hizmetinden

muafiyetin kabul edilip edilmemesiyle ilgiliydi. Daha zor fark edilebilen bir dier

kayg ise, bu reformlar sayesinde, hakim, byk ve Yahudi olmayan bir toplumla

entegrasyonun balayabilecei endiesiydi.33

31 Dilek Gven, Cumhuriyet Dnemi Aznlk Politikalar Balamnda 6-7 Eyll Olaylar,(stanbul: TarihVakf Yurt Yaynlar, 2005), s.1.32 Minna Rozen, The Last Ottoman Century and Beyond: The Jews in Turkey and the Balkans

1808-1945, (Jerusalem: Graphit Press, 2005), c.1, s.53-54.33 Weiker, a.g.e., s.12.


27/152

18

Reform dneminin ilk aamalarnda imparatorluk iindeki Yahudiler nemli bir

darbe yediler. Nesiller boyunca Yahudi cemaatinin siyasi stats, Yenieri

kumandanlar, bakent ve nemli byk ehirlerindeki yksek mevkideki

memurlarla, Yahudi iadamlarnn kar ilikisi sayesinde korunmaktayd.34 Fakat

1819 1828 yllar arasnda askerle ilikisi olan bu iadamlar grubundan be

nemli kii ldrld ya da infaz edildi. Rozene gre, bu bankerlerin

ldrlmesi sadece Osmanl Yahudileri tarihinde deil Trkiye Yahudilerinin

tarihinde de bir dnm noktas olmutur.35

Bu dnemde Yahudi iadamlar, Osmanlmparatorluu bnyesindeki dier iki

nemli etnik grup Ermeni ve Rum iadamlar ile saray zerinde etki sahibi

olmak adna rekabet etmekteydiler. Be nemli Yahudi iadamnn ldrlmesi

ile beraber Ermeniler boalan yeri doldurmu ve Yahudi cemaati obansz bir

sr gibi ortada kalm, dier etnik gruplarca kolaylkla saldrya urayabilecek

bir konuma dmtr.

mparatorluun iinde Yahudi cemaatini koruyan glerin yok olmasndan

sonra, Osmanl Yahudileri, Bat Avrupadaki gl Yahudi ailelerince destek

grmlerdir. Bu durum, hem Batllama srecini balatm hem de slam

lkelerindeki Yahudi cemaatleriyle, Hristiyan topraklarndaki cemaatler

arasndaki g dengesini deitirmitir.

1.2.6. Trkiye Yahudilerinin Batllamas Sreci

Batl gler, Osmanl Devletinin son dnemlerinde blgeyi nasl

grmekteyseler, bat devletlerinde yaayan Yahudiler de Osmanl corafyasnda

yaayan Yahudi cemaatine o gzle bakmaktaydlar. Bat Yahudilerine gre

34

Rozen, a.g.e., s.57.35 Ibid., s.58.


28/152

19

doudakiler sefil, cahil, geri kalm, aydnlanma kart, uygarla yeniden

dahil olmak iin Batdaki kardelerinin yardmna ihtiya duyan insanlard. 36

Bu Batllatrma hareketi, bir Dou Yahudilii Sorununun yaratlmasyla

meru zemine oturtulmu ve Alliance Israelite Universelle adl kurumsal

rgtsel bir ereve gelitirilerek, bir yeniletirme ve medeniletirme

program olarak ortaya konmutur.

1.2.6.1. Dou Yahudilii Sorunu ve Doulu Yahudi maj

Yahudiler 19. yzyl sresince, ilk kez 1840 am olaynda, yeni bir uluslararas

eylem tr gerekletirmilerdir. am olay, Yahudilere isnat edilen bir kan

iftirasdr. Buna gre, Pere Thomas adndaki bir Kapuin rahip, amda 1840

yl banda ortadan kaybolur. Yahudiler, Hristiyan Arap nfusun belli bir kesimi

tarafndan, kann trensel amalarla kullanmak zere bu rahibi katletmekle

sulanrlar. Bu olayda, amdaki Fransz konsolosu Ratti Menton sulamalar

ciddiye alr. ehrin valisi de, cinayetle sulanan Yahudileri hapse attrr. Bunun

zerine korkuya kaplan aml Yahudiler, stanbuldaki Yahudi cemaatinden

yardm ister. stanbul cemaati de Avrupadaki Yahudi cemaatlerinin olaya

mdahale etmeleri iin hemen arda bulunur.37

amdaki din kardelerini bir an nce kurtarmak ve Hristiyan dnyasna

sulamalarn aslsz olduunu gstermek amacyla harekete geen Fransa

Yahudileri Merkez dare Meclisi ile ngiliz Yahudileri Temsil Heyeti (Board of

Deputies) mahkum edilenlerin temize kartlarak serbest braklmalarn

salamak iin ibirlii yapar. Bu gelime, Avrupa Yahudileri arasnda byk

sevin yaratt. nl ngiliz hayrsever Sir Moses Montefiore, Avrupa kamuoyunu

ikna etmek amacyla, daha sonra stanbula geerek kan iftirasnn mesnetsiz

olduuna dair Osmanl sultanndan bir ferman alr. Fransz Merkez dare

36

Aron Rodrigue, Trkiye Yahudilerinin Batllamas, (Ankara: Ayra Yaynevi, 1997), s. xvii.37 Ibid, s.1.


29/152

20

Meclisinin (Consistoire Central) bakan yardmcs Adolphe Cremieux,

skenderiyeye gidip, bir sinagogda Avrupa tarz eitimin stn nitelikleri stne

bir vaaz verir. Montefiore ise, stanbulda bulunduu sre iinde Yahudi

ocuklarn eitimi zerine byk ilgi gsterir. Geleneksel usulde eitim veren bir

okulu ziyaret eder; burada rencilerin branice rendiklerini, Talmudu okuyup

kendi anadillerine, Ladinoya evirdiklerini grr. Montefiore, Yahudi

cemaatinin ileri gelenleriyle yapt bir toplantda, onlara yerli dile gereken nemi

vermeksizin btn enerjilerini aklsz bir ekilde branice retimi zerine

younlatrdklarndan dolay serte kr.38

Grld zere, Batl Yahudi cemaat liderleri, Osmanlmparatorluundaki

cemaat zerinde etkin bir konuma gelmilerdir. Bunun en nemli sebebi, Osmanl

mparatorluunun etkinliini yitirmi olmas ve buna bal olarak

imparatorluktaki Yahudi cemaatindeki gven problemidir. Maskiller snfnn

(Aydnlar snf) jargonunda yceltilmi bir ekilde sunulan Sefarad (spanyol

Yahudisi) imaj, 19. yzyln ortalarnda byk bir sarsnt geirdi. Ortadou ile

olan ticaretin artmas ve ulamn gelimesi doudaki Sefaradlarla youn bir iliki

kurulmasna yol am, bu kitleler yakndan tanndka hi de yceltilecek bir

yanlar olmad anlalmt. Basn, Dou Yahudisinin bu yeni imajnn -

banaz , aydnlanma kart ve geri kalm - btn Yahudi dnyasna

yaylmasnda ana etken olmutur.

Bu olumsuz imaj zellikle Bat Avrupadaki liberal Yahudi burjuvazisini

rahatsz ediyordu. Bunun en nemli sebebi, Ortadouyla ticaret yapan Batllarn,

Dou Yahudilerinin bu imajn grp, kendilerini de bu kefeye koymalarndan

korkmalaryd. nk Batnn bak asna gre, Avrupa sonu olmayan

ilerleme yolunda hzla yryorken Dou geri ve tembeldi. Avrupa, dzen ve

aklcl temsil ediyordu; Dou ise akl dl ve kargaal. Avrupa,

liberalizm ve demokrasinin beiiydi; Dou barbar ve despotluklarn

penesindeydi.

38 Ibid., ss. 3-6.


30/152

21

Bat Avrupann liberal Yahudi burjuvazisine gre, Ortadou Yahudisine iinde

yaad toplumun btn olumsuz zellikleri bulamt. Dnya uygarlndaki

yerini tekrar kazanabilmesi iin Dou Yahudisinin eitim yoluyla tekrar bir

dnm yaamas salanmalyd.39

1.2.6.2. Alliance Israelite Universelle (Evrensel Yahudi Birlii)

1860 ylnda amdaki kan iftiralar yznden, temeli Pariste atlan Alliance

okullar kuruldu. Bu okullardaki temel ama, Bat Avrupadaki Yahudilerin

douda yaayan dindalarna eitim vermekti. nk batdaki Yahudiler, douda

yaayanlar baz konularda kendilerinden dk seviyede gryorlard.

Minna Rozene gre, Alliance okullarnn iki amac vard. Birincisi, Franszca

okuyan, yazan ve konuan modern bir Yahudi yaratmak ve bu eitim sayesinde

var olan sosyoekonomik elitlerin yapsn glendirmekti. Baka bir deyile,

Siyonizmin geliimine temel oluturacak yeni bir entelektel snf yaratmakt.

Alliance okullarnn ikinci amac ise; Osmanl mparatorluunda yaayan

Yahudilerin birer yabanc olduklar fikrinin eitli aralarla pekitirilmesidir.

Alliance okullar 1892-1893 yllarndan balayarak, branice ve Tevrat sonras

Yahudi tarihini retmeye balamtr ki, buradan mezun olanlar milliyetiliin

iki nemli aracna sahip olmulardr. Bunlardan birincisi dil, ikincisi ise

kendilerini bir millet olarak tanmlayabilecekleri bir tarih anlaydr.40

Bunlarn yansra Alliance okullar, Osmanl corafyasndaki Yahudilerin

ekonomik durumlarn ykseltmek zere almalarn srdrmekteydi. rgt,

gen kzlar bata diki nak olmak zere, yalklk ve tclk gibi alanlarda,

daha iyi yetitirmek grevini stlenmiti. rgt, raklk kurulular ile el

39

Ibid., s.19-20.40 Rozen, a.g.e., ss. 67-68.


31/152

22

emeinin deerini ykseltip, Yahudi esnafnn gelir kayna arayna ve daha iyi

yaamasna yn ve hz kazandrmay n plana ald.

Alliance okullarnn gelirleri ya kentteki katlmc cemaat tarafndan ya da Paris

merkezinden salanyordu. rgt, ran temel masraflarn karlyor ve

iverene ayda 7-8 Franklk bir cret dyordu. ran mevcut aylnn te biri

veya yars kesilerek yedek kaynak salanyordu. Bu kesintiler, raklk sonunda

gencin i kurmas iin gerekli sermayeyi salayabilecek bir fon oluturuyordu.41

Bu okullardan mezun olanlar o gn iin laik olarak tanmlanamazlard. Ancak,

Yahudi toplumunun geleceini planlamak iin bir Mesihe ihtiyalar olmad da

bir gerekti. Yani Alliance okullar, Anadolu ve Balkanlarda yaayan Yahudilere

dindarlktan ok milliyetilik fikrini alayan bir unsur olmutur.

Bu okullarn kurulmasndan nce de Yahudi cemaatleri braniceyi eitli

kaynaklardan renmeye balamlard. 1852de, Amerikal William Gottlieb

Schufler, Yesodot Diqduq Leshon ha-Qodesh o La Gramatica de la Lingua

Sancta (Kutsal Dilin Temel Grameri) ad verilen branice kitab bast. yl

sonra ayn kii Ladinodan braniceye bir szlk yaynlad.42

1854 ylnda Abraham Camondo tarafndan, bat dillerinin yan sra branice ve

Trkenin de retildii modern eitim veren bir okul kuruldu. Bir Fransz

Yahudisi olan Albert Cohn da ayn trde bir okulu zmirde kurmu ancak daha

sonra kapatmak zorunda kalmtr.43

Dounun Rothschildi olarak tannan, Avusturya asll Abraham Camondo,

aydn fikirli bir insand. Ona gre, dindalarnn kendilerini iine hapsettikleri

tecrit ortamndan kurtulmalarnn en nemli yolu, yaadklar toplumun dilini

renip, anavatanlar Trkiye ile ilgili bilgilerini gelitirmeleriydi. Bu yzden

41 Ergun Hiylmaz ve Meral Altndal, Byk Snak: Trk Yahudilerinin 500 Yllk ServenindenSayfalar, (stanbul: Kurti Matbaas, 2000),ss.21-22.42

Rozen, a.g.e., s. 70.43 Ibid., s.71.


32/152

23

kendilerini yaadklar toplumdan soyutlayan spanyolcadan ziyade, Trke

renmeleri gerektiini her frsatta belirtmitir.44

Alliance okullar, kz ve erkek rencilere mesleki eitim ve dil eitimi

vermekle beraber, gzel sanatlar, muhasebe, matematik ve geometri konusunda

da eitim vermekteydi. Rodrigueye gre, Fransa ile yakn ibirlii iinde olan

Alliance rgtnn okullar, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla beraber,

zellikle 1924-1925 yllar arasnda alnan etkin nlemlerle,

milliletirilmilerdir.45

1.3. Cumhuriyet Dneminde Trkiye Yahudileri

ok uluslu Osmanl mparatorluu dnemi, 29 Ekim 1923 tarihinde Trkiye

Cumhuriyetinin kurulmas ile beraber sona ermitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda,

Osmanl mparatorluundan modern bir ulus devlete dnm

gerekletirilmitir. Yine bu dnemde Atatrk Devrimlerinin ou yaplm ve

devletle vatandalar aras ilikilerin yaps ve zellikleri oluturulmutur. Ksaca

bu dnem, Misak- Milli snrlar iinde kalan halk iin tebaadan vatandaa

gei dnemidir. Bu dnemde snrlar belirlenen bir dier iliki tr de, devlet ve

aznlklar arasndaki ilikidir.

1.3.1. Kurtulu Sava Sonunda Yahudilerin Durumu

Avner Levi, sava dneminde Yahudilerin balca iki blgede toplandklarn

belirtmektedir. Bu blgeler, stanbul ve Trakya blgesi ile zmir ve Bat Anadolu

blgesiydi. Bu iki ana blgede Yahudi nfusun en youn olduu iller ise;

stanbul, zmir, Edirne, Bursa, Aydn ve anakkale idi. Bu iki blge, atekes

dneminde ve Kurtulu Sava boyunca Yunan igalinde kalmt. stanbul ise

tilaf Devletlerinin elindeydi. Leviye gre, bu blgeleri Yunanistana ilhak

44 Nora eni ve Sophie Le Tarnec, Camondolar: Bir Hanedann k, (stanbul: letiim

Yaynlar, 2005), s. 61.45 Rodrigue, a.g.e., s.262.


33/152

24

etmek isteyen Rumlar, Yahudilere Yunan karlarna hizmet etmeleri iin bask

uygulamaktayd. Ancak Yahudiler, tm bu basklara ramen Trklere sadk

kalmlar, Yahudi kurumlar, resmi temsilci ve yneticileri, Trk karlarna gre

hareket etmilerdir.46

Rfat Baliye gre ise, Cumhuriyet rejimi altnda reaya olmaktan kp

vatanda olma srecinde, aznlklara gven gelmi, yeni Trkiyenin inasna

ellerinden geldiince katkda bulunmay tasarlamlardr. Aznlklar arasnda

zellikle Trkiye Yahudileri, gelecee gvenle bakmaktaydlar. nk, Osmanl

mparatorluunun k yllarnda ve Kurtulu Sava srasnda, Anadolu

insanyla ayn kaderi paylamlar, ayn eziyet ve aclar ekmilerdir. 1920 ylna

kadar Hahambalk yapm olan Haim Nahum ve Trkiye Yahudileri, Mustafa

Kemali ve Kurtulu Savan desteklemiler ve herhangi bir ayrlk lkleri de

olmamtr.47

Savatan sonra, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinde ekonomik artlarn

bozulmas, zellikle Bat Anadoludaki yangnlar sebebiyle birok kiinin evsiz

kalmas ve salgn hastalklar, Aydn, Manisa, Turgutlu ve Nazilli gibi birokehir

ve kasabadan zmire Yahudi gn arttrmtr. Ancak, zmirden de birok

Yahudi, zellikle Gney Amerikaya g etmi ve Buenos Aireste Aydn adn

verdikleri bir semt kurmulardr. Nahum, gn sadece zmire zg olmadn

ve bu olaanst artlar nedeniyle, 70.000 stanbul Yahudisinin 50.000inin

lkeyi terk ettiini yazmtr. 48

Geride kalanlar, gen ve yeniden yaplanan Trkiye Cumhuriyetinin, yeni

kurumlarna ve artlarna uyum salamaya almtr. Fakat, Trkiye

Cumhuriyeti bir ulus-devlet olarak ortaya kmtr ve bu durum, kltrel hayatn,

eitimin, dilin ve iktisadn Rfat Balinin tabiriyle Trkletirilmesini

46 Avner Levi, Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, (stanbul: letiim Yaynlar, 1992), s.14.47 Rfat N. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945),

(stanbul: letiim Yaynlar, 1999), ss. 33-34.48 Nahum, a.g.e., s.206.


34/152

25

beraberinde getirmitir. Bu sre zarfnda, lkede yaayan tm aznlklara olduu

gibi Yahudi aznla da bir takm yaptrmlar uygulanmtr.49

1.3.2. Lozan Antlamas ve Trkiye Yahudileri

Batl lkelerle imzalanan Lozan Antlamasyla Trkiyede kimlerin aznlk

statsnde olduu belirtilmitir. Trkiyede aznlklar kapsamna gayrimslim

yurttalar, ya da tam tabiriyle, Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler girmektedir.

Mslman yurttalar, etnik kken asndan farkl olsalar da aznlk kapsamna

girmemektedirler.50 Ksaca, Lozan Antlamasnn 37. ila 45. maddeleri,

gayrimslim vatandalarn haklarn koruma altna almtr.

Cumhuriyetin kurulmasyla beraber millet sistemi tamamen ortadan kalkm

gibi grnmesine ramen, Lozan Antlamasnn zellikle 42. maddesiyle

devamllk arz etmekteydi. Baka bir deyile, Lozan Antlamasnn aznlklarn

haklarnn korunmasyla ilgili maddeleri arasnda yer alan 42. madde,

gayrimslimler arasnda meydana gelebilecek ve aile hukuku kapsamna girecek

olan ihtilaflarn bu cemaatlerin dini rf ve adetlerine gre Trk mahkemeleri

tarafndan zmlenmesini ngryordu.51 Bu durum da, beraberinde bir takm

sorunlar getirmitir. Her eyden nce, Yahudi eriatna gre hazrlanacak olan

yeni kanunun Trk mahkemelerinde, Trk hakimlerce uygulanmas olduka

zordu. Bunun yan sra, Trkiye Cumhuriyetinde laik esaslara dayal bir Medeni

Kanun vard ve devlet, herkesin bu kanuna tabi olmasn istemekteydi.

Ayrca, Yahudi cemaatiyle ilgili Karma Kanun Encmeni Komisyonunun iki

Yahudi encmen yesi, Prof. Mion Ventura ve Kalef Gabayda, Hahamba

49 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), s. 35.50 Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar: Kavramlar, Teori, Lozan, Mevzuat,tihat, Uygulama,

(stanbul: letiim Yaynlar, 2004), s. 47.51 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), s.60.


35/152

26

Haim Becerano ile temasa geip Yahudi cemaati olarak 42. maddedeki haklardan

feragat edilmesi gerektii fikrini kendisine telkin etmeye altlar. 52

Avner Leviye gre, zellikle basnn saldrgan tavr, Yahudilere Lozan

haklarndan feragat etmeleri konusunda bask grevi grmtr. Sonuta,

hukuku imon Levi, hukuku Nissim Masliah, Profesr Avram Galanti ve Hanri

Soryanodan oluan bir heyet, Lozan haklarndan resmen ve kesinlikle feragat

etmitir. Ayrca, dini ve laik konular arasnda ayrm yapmay, yani

Hahambaln Yahudi kurumlar stndeki her yetkisinin iptalini kabul etmitir.

Her okul, yetimhane, ihtiyarlar evi hatta sinagog tamamen bamsz olduu iin

kurumlar arasnda ibirlii, uyum ve egdm salayacak bir merkezi ynetim

kalmamtr.53

52 Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri: Bir Trkletirme Serveni (1923-1945),, s.

61.53 Levi, a.g.e., ss .68,73.


36/152

27

II. TEMEL KAVRAMLAR

Bu blmde, bu almada karmza kacak olan, Diaspora, g, Siyonizm,

anti semitizm ve entegrasyon gibi temel baz kavramlar ele alnacak ve

aklanacaktr.

2.1. Diaspora

Diaspora terimi bir etnik evrenin genellikle zorla ya da travmatik koullar

altnda, kendi z vatanlarndan, yabanc lkelere dalmasna gndermede

bulunur.54lk kez Babil srgnnden sonra dalan Yahudiler iin kullanlan bu

terim, modern dnemde nce Filistinin, son olarak da srailin dnda yaayan

Yahudiler iin kullanlmtr. Gnmzde ise bu terim, deiik topraklara dalan

tm gmen topluluklar iin szkonusudur.55

Tanm itibariyle diasporann yeleri corafi olarak dalmlarsa da, ortak bir

tarih, anavatana ilikin ortak bir hafza ya da korunan mterek bir kimlik gibi

faktrlerle bir arada tutulmaktadrlar.

Robin Cohen, balangtaki g etme nedenlerine dayanarak, be farkl diaspora

kategorisi belirlemitir: kurban (Afrikal, Yahudi), smrgeci (ngiliz), emek

(Hintli), ticaret(inli) ve kltrel(Karayipli).56

Cohene gre, farkl biimlerine ramen btn diasporalar belli anahtar

zellikleri paylarlar. Cohen, btn diasporalarn aadaki ltlere uyduunu

ileri srmektedir:

54 Anthony Giddens, Sosyoloji, (Ankara: Ayra Yaynevi, 2005), s. 259.55

Gordon Marshall, Sosyoloji Szl, (Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 1999), s. 151.56 Giddens, a.g.e., s. 259.


37/152


38/152

29

hareketini ierir.60 1945den beri gzlenen nemli g hareketlerini tanmlamak

zere, drt g modeli belirlenmitir. Bunlar; klasik g modeli, smrgeci g

modeli, misafir ii modeli ve yasad g modelidir.61

Glerin arkasnda yatan sebepler, genellikle itme ve ekme etmenleriyle

ilgilidir. tme etmenleri, sava, ktlk, siyasi bask ya da nfus basklar gibi

insanlar ge zorlayan, kaynak lke iindeki dinamiklere gnderme yapar.

Bunun tersine ekme etmenleri (gidilen lkelerin gmenleri eken

zellikleridir) gelien emek pazar, daha iyi yaama koullar ve dk nfus

younluu baka blgelerdeki gmenleri ekebilmektedir.62

G zmlemelerinde itici faktrler, ekici faktrlerden geleneksellemi

biimde ayrlr. tici faktrlerin (rnein, g edenin kkeninin bal olduu

blgedeki yksek isizlik oranlar) genellikle tutucu, gvenlii arttrmaya ynelik

bir ge neden olduu dnlmektedir. ekici faktrlerin ise; (rnein, gidilen

lke veya blgedeki iktisadi byme) risk aldrc ve geliri arttrmaya ynelik bir

g zendirdii grlmektedir.63

G, genellikle ekonomik, sosyal ya da politik terimlerle ilintilendirilmitir.

Ancak, psikolojik perspektiften de baklmaldr.64 rnegin Koranoy, g

anlayabilmek iin klasik Freudyen psikoseksel geliim terminolojisini kullanr.

1956 ylndan sonra Kanadaya gelen Macar gmenleri analiz ederken Koranoy,

gmenlerin kalknmann ilk aamalarna dndklerini iddia etmitir. Buna gre,

geldikleri andan itibaren oral safhaya (oral phase) girerler. Gmenler, bu

aamada, fori ve aknlk ierisindedirler. Bundan sonra anal safhaya (anal

phase) geilir. Bu safhada depresyon, halinden memnun olmama ve tatminsizlik

bagsterir. Yeni g edilen lke devaml surette aa grlr ve eletirilirken,

60 Marshall, a.g.e., s.685.61 Giddens, a.g.e., s.258.62 Ibid., s. 258.63 Marshall, a.g.e., s.685.64

Peter Braham, Adiel Doron, Shlomo Mendlovic, Gideon Ratzoni, Immigration, Anomie andPsychopathology,Journal for the Psychoanalysis of Culture, Vol:6, (2001), s.324.


39/152

30

eskiden yaanlan lke idealize edilir. Bu skntl sreten sonra fallik safhaya

(phallic phase) geilir ki, gmenler bu safhada, artk iinde yaadklar toplumla

ilgili pozitif dnceler gelitirmeye balamtr.65

Arrendo ve Patriciann nerdii bir dier model ise, g aamal bir sre

olarak tanmlar. Birinci aamada gmenler, oktadrlar ve yaptklarna (g

hareketi) bir anlam verememektedirler. Bu halin hemen sonrasnda hzn,

depresyon ve kafa karkl aamasna geilir. Son aamada gmenler, yeni

lkelerini ve bu lkenin normlarn kabul ederler. lkeye entegre olurlar, yeni

kiileraras ilikiler gelitirirler ve gemi ile gelecei nostalji ba ile birbirine

balarlar.66

sraildeki duruma baktmzda, Yahudi gnn bir ok bakmdan yegane

olduunu grmekteyiz. G edilen lkelerin says olduka fazladr. Bunun

yansra gmenlerin sosyoekonomik durumlar da birbirinden olduka farkldr.

sraile g sebepleri de deiiklikler gsterir ve her zaman dinle ilintili deildir.

Baz gmenler kendi istekleriyle sraile gelirlerken, bazlar mlteci olarak

gelmektedirler. sraile g, doas gerei seici olmaktan uzaktr. srail

kanunlarna gre, her Yahudi, fiziksel, zihinsel ve ekonomik stats hesaba

katlmakszn sraile g edebilmektedir.67

2.3. Siyonizm

Siyonizm, en geni anlam ile, Arz- Mevud yani Filistin dndaki btn

Yahudileri yine orada toplamak ve sonra da Sleyman Mabedini Siyon Da

zerinde yeniden ina etmek idealidireklinde tanmlanabilir.68

65 E.K. Koranoy, Patterns of Acculturation in New Immigrants,Israeli Annals of Psychiatry andRelated Disciplines, No:11, (1973), s.129.66 D.Arrendo ve M. Patricia, Immigration as a Process of Loss and Grief,Personel Guidance

Journal, No:59, s. 375.67

Braham, Doron, Mendlovic, Ratzoni, a.g.m., s.322.68 Yaar Kutluay, Siyonizm ve Trkiye, (stanbul: at Kitaplar, 2004), s.17.


40/152

31

2.3.1. Vaat edilmi Topraklar Sylemi ve Dinin Etkisi

Siyonist sylemde sk sk yinelenen sava gre Yahudiler, Filistin topraklar

stndeki haklarn Tevrattan almaktadrlar. Vaat edilmi toprak kavram,

meruiyetini Tanrnn brahime vermi olduu szden almaktadr. Ancak, bir

kitap veya Tanr tarafndan bir kavime verilmi olduu dnlen bir szn,

hangi hakka ne lde temel oluturabilecei konusu tartmaldr.

brahimin hikayesi, bir srgnle balar ve bir Tanrsal vaat ile devam eder.

Srgnn sebebi, Nuh tufanndan sonra insanlarn Allahn yolunu brakmasdr.

Sadece brahim Allahn yolunu terketmedii iin seilmitir.

brahim, Allahn Memleketinden ve akrabann yanndan ve babann evinden,

sana gstereceim memlekete git emri ile, domu olduu Mezopotamyadan

ayrlm ve yanna kars ve yeenini alarak, bugnk Filistin topraklarna yani o

dnemki Kenan lkesine g etmitir.69 Ancak oraya vardnda brahim,

Tanrnn ona vaadini duymutur: Bu memleketi senin zrriyetine vereceim.

Vaat edilmi toprak, henz sahiplenilmemi, sahiplenilecei de belli olmayan

topraktr. Uzamsal olmaktan ok, zamansal bir gerek, ok daha geni lde, bir

ailenin yerinden ok geleceini ifade etmektedir.70

2.3.2. Theodor Herzl ve Siyonizm

Siyonizmin alt yaps, Kutsal Kitaptaki vaat edilmi topraklar sylemiyle

atlmtr. Sleyman Seyfi ne gre; Yahudilik millilemesi en kolay dindir.

srailoullarna zg olan ve douu ile birlikte belirli bir kavimle zdeleen

69 Rabbi Nissim Behar,branilerin yks, (stanbul: Zvi-Geyik Yaynlar, 2001), s.16.70

Jean-Christophe Attias ve Esther Benbassa, Paylalamayan Kutsal Topraklar ve srail,(stanbul: letiim Yaynlar, 1998), s.24.


41/152

32

Yahudilik, milliyetilik anda bu ilevini ok kolay bir ekilde yerine

getirebilmitir.71

Yahudilerin atalarnn yaad anavatana geri dnmeleri fikrinin kkleri, srail

topraklarna (Eretz Yisrael) olan derin balla dayanmaktadr ve bu duygular

yzyllar boyunca Diasporadaki Musevi mevcudiyetinin ayrlmaz bir paras

olmutur.72

Benedict Andersona gre, Siyonizmin ortaya knn ve srailin douunun

nemi, birincisinin (Siyonizm) eski dinsel cemaatin dier uluslarn yan sra bir

ulus olarak hayal edilmeye baladna, ikincisinin ise (srailin douu) simyevi

bir dnmle gezgin mminin yerel yurtsevere dntne iaret

etmesindedir.73

Siyasi Siyonizm hareketinin kurucusu Theodor Herzldir.74 Bu Viyanal

gazeteci, Fransz Aydnlanma hareketine gnl vermi birisi olmakla beraber,

Yahudi Yzba Dreyfusun rtbesinin indirilmesine ok ierlemi ve bir yl

sonra Yahudi Devleti: Yahudi Problemine Modern Bir zm adl kitabn

yaynlamtr.75

3 Eyll 1897 tarihinde, svirenin Basel ehrinde toplanan ilk kongrede

Siyonist organizasyonu oluturmutur. Herzl, bir takm diplomatik ataklarla,

ileride bamsz bir devlet halini alacak bir Yahudi anayurdu oluturmay,

Dnya zerinde kk bir para sloganyla amalamtr. Osmanl hkmdar

ve Alman Kayserine yapt bavurular baarszlkla sonuland.76

71 Sleyman Seyfi n, Mukayeseli Sosyal Teori ve Tarih Balamnda Millyetilik, (stanbul:Alfa Yaynlar, 2000), s.89.72 srailin Gereklerisrail Enformasyon Merkezi, (Kuds: Hamakor Press, 1997), s. 23.73 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler: Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, (stanbul: MetisYaynlar,1993), s.167.74 Kutluay, a.g.e., s.28.75 Francois Massoulie, Crisis In The Middle East: A Century In Focus, (Gloucestershire: The

Windrush Press, 1999), s.53.76 Ibid., s.53.


42/152

33

Theodor Herzl, bir Yahudi devletinin gereklilii tezini ortaya attnda ok fazla

yanda bulamamtr. Hatta 1516dan beri Osmanlya tabi olan Filistindeki

kk Yahudi aznlk bile bu fikre kar km ve bunun Filistindeki

Yahudilerin hayatn ve dier halklarla kurduklar ilikileri kt ynde

etkileyeceini savunmulardr.77

Yahudi anayurdu olarak ilk nce Arjantin, daha sonra Kbrs dnlmtr.

1903 ylnda Londra, Siyonistlere Uganday nermitir. Bu durum, Siyonistler

asndan byk bir zaferdi nk ilk kez uluslar aras arenada tannm

oluyorlard. Ayn yl plan Siyonist kongrede onaylanm ancak Theodor Herzlin

lmnden sonra Siyonizm sadece Siyonda bir anlam ifade eder! teziyle

Uganda nerisi reddedilmitir.78

2.3.3. Siyonizmin eitleri

2.3.3.1. Siyasi Siyonizm

Siyasi Siyonizm, ilk olarak Rusyada 1881 Pogromlarndan sonra Leo Pinsker

tarafndan ortaya atld. Bu gre gre, Yahudiler anti semitist hareketlerden

kurtulmal ve bir yurt edinmelidir. Bu arada Hibbat Zion (Siyonun Sevenleri) adl

dindar bir grup 1882-1903 yllar arasnda Filistine Birinci G (Birinci

Aliya) balatp burada ilk tarmsal retim faaliyetine baladlar.

Siyasi Siyonizm, Theodor Herzlin adyla anlr. nk Herzl, bu konuyla ilgili

ilk gerek admlar atm ve Siyonistlerin davasn dnya kamuoyuna duyuran

kii olmutur.79

77 Koray alkan ve Mnir Fahreddin; Yeni intifada ve Filistin sorununun ksa tarihi, BirikimDergisi, No.140, (Aralk,2000), s.20.78 Massoulie, a.g.e., s.54.79

Selin alayan,srail Szl: Siyonistler, Muhalifler, Tarihiler, Eylemciler, Yerleimciler,srailliler,(stanbul: letiim Yaynlar, 2004), s.381.


43/152

34

2.3.3.2. Kltrel Siyonizm

Kltrel Siyonizm, Hibbat Zionun liderlerinden Ahad Haam tarafndan

gelitirilmi bir fikir akmdr. Yahudi devletinin mutlaka gerekli olmadn,

hatta bunun yredeki Arap nfus nedeniyle mmkn de olmadn savunan

Haam, bu fikriyle Herzlin Siyasi Siyonizminden ayrlr. Bir takm kaynaklarda

Kltrel Siyonizmin aslnda Siyonizm kart bir akm olduu da iddia edilmitir.

Haama gre; sorun manevi zenginliini kaybeden Yahudiliktedir ve zm bir

devlet kurmak deil, Filistin topraklarnda, Diaspora Yahudilerine manevi bir g

verecek az sayda ve nitelikli merkezler kurmaktr.80

2.3.3.3. Dini Siyonizm

Dindar Yahudiler aslnda, Mesihin geliinden nce Kutsal Topraklarda bir

devlet kurmann Yahudilie aykr olduunu dnyorlard. Ancak, II. Dnya

Savandaki soykrm bu kanaati deitirmitir. Fakat, bir takm dindar

Yahudiler, soykrmdan nce de Siyonizmle uzlamlard. Siyonizm hareketine

dinsel bir meruiyet ve onay veren Haham Abraham saac Cook, milliyeti

Siyonist ruhun Yahudileri yeniden dine dndreceine inanyor ve Yahudiler iin

selametin srail toprana yerlemekle balayabileceini iddia ediyordu. Bu

amala Siyonistler ve Siyonizm fikri kullanlabilirdi. Ancak asl ama, kurulacak

srail devletini bir din devleti haline getirmekti.81

2.3.3.4. Pratik Siyonizm

Adndan da anlalaca zere, henz olumam siyasi koullara ramen, g

hzlandrmay, krsal yerleim merkezlerini kurmay, yani kurulmas dnlen

devlete n hazrlk yapmay amalayan bir fikirdir.

80

Ibid., s.382.81 Ibid., s.382.


44/152

35

2.3.3.5. Sentetik Siyonizm

1907de 8. Siyonist Kongrede ortaya kmtr. srailin ilk Cumhurbakan

olan Haim Weizmann bu yaklamn en nde gelen savunucularndandr. Gr,

pratik ve politik (siyasi) Siyonizmi birletirmeyi ngrr. Bu amala,

Diasporada para toplanmas, Siyonizmle ilgili eitim verilmesi gibi Siyonist

faaliyetler yaplmas bu grn ana hatlarn oluturur.82

2.3.3.6. Sosyalist (Klasik) Siyonizm

Sosyalist Siyonizm, Yahudi ulusal ve sosyal kurtuluunun Siyonizm ve

sosyalizmin kaynatrlmas ile salanmasn ngrr. Yahudi varlnn

normallemesi sorununa zm iin Yahudilerin g ederek bir toprakta

toplanmalar gerektiini savunmutur. 20. yzyl banda kinci G (kinci

Aliya) ile Filistine gelen ve ou Rusyadaki devrim ateinden etkilenen gen

Yahudiler burada bir Yahudi ii devleti kurmay amalamlardr. Bunlar

arasnda srailin efsanevi lideri David Ben Gurion ve srailin

cumhurbakanlarndan zak Ben Zwide vardr. Bu siyasi grn biimlendirdii

siyasi hareketler bugnk i Partisinin de nvesini oluturmutur.83

2.3.3.7. Revizyonist Siyonizm

Theodor Herzlin Politik Siyonizminde bir takm reformlar yapmay dnen

Vladimir Jabotinsky tarafndan benimsendi. Bu amala Revizyonist Siyonist

ttifak Partisini kurdu.

Jabotinsky, Weizmannn ngilizlere kar benimsedii lml politikaya ve Ben

Gurionun sosyalist fikirlerine karyd. Ona gre, ngiltere zerinde kesin bir

bask kurulmal, Filistinde Yahudi nfusu arttrlmal ve en nemlisi genlere

82

Ibid., s.386.83 Ibid., s.387


45/152

36

youn silahl eitim verilmeliydi. Bu gr bugnk Likud Partisine temel

oluturan ana hareketlerden biridir.84

2.4. Anti Semitizm

Anti-Semitizm terimi ilk kez Wilhelm Marr tarafndan 1879 ylnda

kullanlmtr. Anti-Semitizm siyasi bir program olarak ilk kez, Habsburg

monarisinin bakenti, Siyonizmin ve dier birok milliyeti akmn doduu

yer ve geleneksel Dou ile sekler Bat Yahudilerinin buluma merkezi olan

Viyanada ortaya kt.85

Lewise gre; Yahudi dmanl bazen snrl, bazen iddetli, bazen salgn ama

daima bir gruba zg oldu. Yahudi nefretinin kkleri eskilere dayansa da anti-

semitizm terimi nemli bir deiimi bu nefretin hissedilme, alglanma ve ifade

edilme biiminde meydana gelen nemli deiimi ifade etmekteydi.86

Altnda yatan sosyal ya da psikolojik gdler ne olursa olsun, Ortaadaki

Yahudi dmanl birincil olarak dinsel kavramlarla tanmlanmt. nce tek

tanrya inanmayan topluluklarn dmanln eken Yahudiler zamanla,

Yahudiliin baz retilerini temel al p bazlarn reddederek doan dier tek

tanrl dinler olan Hristiyanlk ve slama inananlarn da tepkisini ekmilerdir.

Hristiyanlarn sa Mesihin Yahudiler tarafndan ldrldne inanmalar bir

tr kan davas balatmtr. Hal seferleri Mslmanlar olduu kadar Yahudileri

de hedef almtr.87

Dinsel dmanlk, ama lm ama srgn tehdidiyle, Yahudiler Hristiyanl

kabul etmek zorunda brakldklarnda rksal tonlar kazanmtr. Zorla din

84 Ibid., s.38785 Bernard Lewis, Semitizm ve Anti-Semitizm: atma ve nyargya Dair, (stanbul: EverestYaynlar, 1999), s. 80.86

Ibid., s. 81.87 alayan, a.g.e., s.297.


46/152

37

deitirme, zellikle buna zorlayanlarda, geiin samimiyetsiz olabileceine

ilikin phe uyandryordu. spanyadan Osmanl topraklarna 1492de yaplan

byk gn sebebi de, Hristiyanla gei iin Yahudilere yaplan basklar ve

Kutsal Engizisyon Makamnn kfre ve inanszla sebep olarak Yahudileri

gstermesidir.

Rnesans, Yahudilerin durumunu greceli olarak iyiletirmitir. Avusturyada

1781de zel vergiler, sar bant takma uygulamas ve niversitelere gidememe

yasa kaldrld. Fransz Devrimi ise, Yahudilere de eit haklar verilmesini yani

emansipasyonu gndeme getirdi. Yahudiler, birey olarak eit haklara sahip

olabilecekler, ancak ulus olarak bir ayrcalk beklemeyeceklerdi. Napolyon,

Yahudilerden artk Musevi inanc tayan Fransz vatandalar olarak sz

edilmesine ynelik bir dzenleme getirdi. Ancak bu dzenlemeler devrimci

aydnlarn tepkisini ekti. Sonu olarak getto duvarlar ykldnda anti-semitizm

asndan fazla deien birey yoktu.88

18. yzyln sonuna gelindiinde, antropoloji biliminin gelimesiyle, bilim

adamlar, insanlar renklerine, vcut ekil ve llerine, kafatasnn ekil ve

llerine gre snflandrmaya balamlardr. Bu yeni bilgiler, Johann Gottfried

Herder ve Immanuel Kant da etkilemi, ancak bu bilim adamlar bir rksal

stnlk doktrini gelitirmemilerdir. Fakat on sekizinci yzyl sonlar ve on

dokuzuncu yzyl balarnda bireylere artk, tekinin sadece farkl deil ayn

zamanda aa olduu retiliyordu. Bu yeni tr rkln Yahudilere

uygulanmas on dokuzuncu yzyln balarna rastlar.89

18. yzyln ortalarna gelindiinde anti-semitizm, Yahudileri bela ve Avrupa

toplumuna szan tehlikeli istilaclar olarak sergileyen yeni bir kuramsal ve

tartmac bir literatrle glenmitir. Bu literatre gre, Avrupa toplumu eer

yaayacaksa Yahudilerin szmas ve tahribat durdurulmalyd. nk, Avrupa

88

Ibid., s. 299.89 Lewis, a.g.e., s. 90.


47/152

38

rklar Ari kkenliydi, Yahudiler ise Sami. Bundan dolay onlar yabanc, aa ve

zararlydlar.90 Bu literatrden beslenen Adolf Hitler ve Nasyonal Sosyalist

hareket, anti-semitizmi ideolojisinin ana maddesi haline getirmi ve iktidara

gelmitir. Bu durum ise Yahudi soykrmna giden yolu amtr.

Lewise gre, kta Avrupasndaki en gl anti-semitizm Rusyada ortaya

kmtr. Britanya ve Kuzey Amerikada ise anti-semitizm, Fransa ve

Almanyadakine kyasla daha azdr. Bernard Lewis ayrca Marks, Engels ve

Bakuninin anti-semitik olduunu belirtmektedir.91

2.5. Entegrasyon Kavram

Entegrasyon terimi, bir yandan sistemin bozulmasn ve istikrarn korumasnn

olanakszlamasn kolektif biimde nleyen, br yandan sistemin bir birlik

halinde ilemesini beslemek iin ibirlii yapan bir sistemin birimlerinin iliki

tarzn karlar. Entegrasyon, daha esnek biimde, toplumsal konsenssn

eanlamls olarak kullanlmtr.92

Ulusal entegrasyon tm lkelerin idealidir. Bu durum ile ilgili bir ok tarif

mevcuttur ancak, merkez gre gre, birincil olarak siyasi sadakat ve kiisel

ynelim ulus denilen eye olmaldr. Bunun haricinde kalan kimlikler, ister

daha kk niteler (etnik ya da dini alt gruplar, blgecilik ya da akrabalk)

isterse daha geni lekli olanlar (uluslar aras ideolojiler, milliyet tesi dini

yaplar vs.) olsun, ikincil olarak grlr ve deerlendirilir.93

Gruplar aras blnmelerin (rksal, dinsel, corafi ve tarihsel) olmad

(Japonya ya da skandinav lkelerinin bazlar) lkelerde, bu durumun yerini

snfsal blnmeler almtr ve birok insan bu yzden toplumun geneline hizmet

90 Ibid., s. 96.91 Ibid., ss. 116-117.92

Marshall, a.g.e., s. 201.93 Weiker, a.g.e., s. 2.


48/152

39

vermekte gnlsz davranmlardr. Gruplar aras blnmelerin olduu birok

lkede, ideal olan sistem, ou zaman erime potas terimiyle aklanr. Bu

idealin gerekleme midini en ok iinde tayan lkelerden biri olan Amerika

Birleik Devletleri, kendisi iin salata kasesi tanmlamasn daha uygun

grmtr.94

Etnik btnleme modellerine bakldnda, karmza model kmaktadr.

Bunlar; asimilasyon, erime potas ve kltrel oulculuk modelleridir.

2.5.1. Asimilasyon Modeli

Gmenlerin kendi zgl gelenek ve pratiklerini brakarak kendi davranlarn

ounluun deerlerine ve normlarna gre biimlendirmesine asimilasyon denir.

Asimilasyoncu yaklam, yeni toplumsal dzenle btnlemenin bir paras

olarak gmenlerin dillerini, giyim ve yaam tarzlarn ve kltrel grnmlerini

deitirmelerini talep eder.95

2.5.2. Erime Potas Modeli

Erime potas modeline gre, gmenlerin gelenekleri daha nceden varolduklar

topluluktaki baskn gelenekler iinde erimekten ok, yeni, evrilen kltrel

rntler oluturacakekilde birbirine karm hale gelirler. Bu modelde etnik

gruplar toplulua dardan farkl kltrel deerler ve normlar getirmekle

kalmazlar, kendilerini iinde bulduklar daha geni toplumsal evreye uyum

saladklar iin farkllkta yaratrlar.

Erime potas modelinde, gmen topluluklarn gelenek ve grenekleri

braklmaz, aksine srekli dnen toplumsal evreyi biimlendirir ve ona katkda

94

Ibid., s. 295 Giddens, a.g.e., s. 256.


49/152

40

bulunur. Mutfak, moda ve mimarinin melez formlar erime potas yaklamnn

grnmleridir.96

2.5.3. Kltrel oulculuk Modeli

Bu yaklamda, ok sayda farkl alt kltrn eit geerlilii tannr ve oulcu

bir toplumun gelecei tevik edilir.

Anthony Giddense gre, oulcu yaklam, etnik aznl toplumdaki eit pay

sahipleri olarak kabul eder; bu da insanlarn toplumdaki ounluun haklarna

sahip olmas anlamna gelir. Kltrel oulculuk modelinde, etnik farkllklara,

daha geni bir ulusal yaamn vazgeilmez bir unsuru olarak sayg duyulup kabul

gsterilir.97

96

Ibid., s. 256.97 Ibid.


50/152

41

III. GLERLE KURULAN BR DEVLET: SRAL

srail Devleti, II. Dnya Sava sonrasnda olumutur. Kkleri, Tevrat

dneminden beri Hristiyan ve Mslman gruplarnn iinde yaadklar aznlk

stats ve anti-semitizm tecrubelerine dayaldr. Soykrm yznden yklm

Avrupa Yahudilii, 19. yzyl Osmanlmparatorluu topraklarnda, Avrupann

milliyetilik ve etnik politikalar zerine srail Devletini inaa etmitir. Dnya

Yahudileri iin bir lke olarak tasarlanmtr ancak 40 yllk bir g srecinden

sonra, dnya Yahudilerinin sadece 1/3n bnyesinde barndrabilmitir.98

Tablo 2 sraile Ana G Dalgalar99

G Dnemleri Gmen Says Kken Gn zellii

1882-1903(1. Aliya)

20-30.000 Rus Siyonun Sevenleri

1904-1923(2./3. Aliya)

35-40.000 Rus, D.A nc sosyalistler

1932-1938

(5. Aliya)

217.000 Alm. Pol. Entelektel,Ynetici

1939-1948(6. Aliya)

153.000 ToplamaKamplar

Kaak gmenler

1948-1951 687.000 A.., O.A1952-1960 54.000

165.00075.000

MagripMsr(1956)O.A

1961-1964 228.000 Fas1965-1971 81.000

116.000ABD, B.A.L.A.

1972-1974 143.000 SSCB

1975-1989 230.000 ABD, B.A, L.Aran(1979), Eti

1989-... 500.000 Eski SSCBRus: Rusya; Alm: Almanya; Pol: Polonya; Eti: Etiyopya; L.A: Latin Amerika;B.A: Bat Avrupa; D.A: Dou Avrupa; O.A: Orta Avrupa; A.: Arap lkeleri

98 Calvin Goldscheider, Israels Changing Society: Population, Ethnicity and Development, (San

Francisco: Westview Press, 1996), s. 3.99 Massoulie, a.g.e., s. 68.


51/152

42

srail toplumu ok eitli lkelerden milyonlarca Yahudi gmenin

entegrasyonu ile meydana gelmi, modern iletiimde ok eski bir dilin (branice)

kullanm ile zengin bir edebiyat, tiyatro, film endstrisi ve eitim-kltr

olumutur. ehirlemi olmasna ramen tarmsal geliimde lider konuma

gelmi, krsal komnal deneyim sahibi bir lkedir. srail, teknolojik geliimi ile

birok nc dnya lkesine rnek tekil etmekle beraber, dnya Yahudilerine

de bir kimlik salamtr.100

srail, kendisini bir Yahudi Devleti olarak grmektedir. Bu durum hem

hukuksal alanda, hem de ou srail Yahudisi iin byledir. srailde yaayan

insanlar, Yahudi toplumunun ayrlmaz bir paras mdr yoksa ayr bir toplum

mudur? sorusuna cevap olarak, %85 orannda kii birinci kk cevap olarak

vermitir.101

sraildeki Yahudilerin ok byk bir kesimi, kendilerini hem Yahudi hem

srailli olarak tanmlamaktadrlar. Asher ariann tespitlerine gre, 1996 ylnda

Yahudilerin ounluu kendilerini Yahudi ve srailli olarak tanmlamlardr.

Etnik yap ve dini inanla ilgili kimlik tanmlamalar daha geri planda kalmtr.

Katlmclar, srasyla drt kimlik ortaya koymulardr. Yahudilik, sraillilik,

etnik kken (Sefarad, Akenaz vb.) ve dini inanla (laik ya da tutucu) ilgili kimlik

bilgilerini vermilerdir. Katlmclarn %40ndan fazlas, Yahudi ve srailli

kimliklerini birinci ve ikinci sraya koymulardr.

Ancak, sraildeki birok Yahudi iin srailli olmak ile Yahudi olmak arasnda

bir fark yoktur. nk srail; lisannn branice olmas, okullarnda Tevrat ve

Yahudi tarihiyle ilgili derslerin okutulmas ve tatillerinin Yahudi dini bayramlar

olmas dolaysyla Yahudidir.

100 Goldscheider, a.g.e., s. 3.101

Asher Arien, The Second Republic: Politics In Israel, (NJ: Chatnam House Publishers,1998),s.7.


52/152

43

srailin eitim sisteminde, Yahudilik ve sraillilik kimliinin retilmesi iin

nemli abalar sarf edilmitir.102 Tm bu verilerden yola karak, srail

Devletinin bir Yahudi Devleti olarak kurulduunu varsayabiliriz.

Zaten, srailin raison detrei (varolu nedeni) olan srgndekilerin bir araya

getirilmesi kavram dorultusunda lkenin kaplar lkeye gelmek ve gelince

srail vatandal edinmek isteyen her Museviye sonuna kadar almtr.103

srail toplumu, dier tm lkelerden daha fazla, gler yoluyla kurulmu bir

lkedir. G, srail devletinde ulus inas iin ana strateji olmutur. 19. yzyldan

beri Siyonist ideoloji ve kuruluundan beri srail Devleti, kendilerini soy ya da

din ba ile Yahudi olarak gren herkesi bir lkeye toplamak gayesini gtmtr.

sraile gn artlar, evreleri ve yollar kendine hastr. sraile g ncelikle

Avrupadaki II. Dnya Sava ve Soykrm, Yahudiler arasnda milliyetilik

bilincinin uyanm olmas, devlet-ncesi Filistin topraklarnda hali hazrda sayca

artan bir Yahudi cemaatinin yayor olmas ve 1990larda SSCB ve Dou

Avrupadaki radikal deiimler, Arap lkelerinde yaayan Yahudilerin durumu

gibi sebepler ge neden olmutur.104

10 Temmuz 2003 tarihinde Washington Post gazetesinde yaynlanan bir

haberde, dnemin srail Babakan Ariel aronun ve Amerika Bykelisi

Daniel Ayalonun sraile g edecek 330 kiilik Amerikan ve Kanadal

Yahudilerle ilgili szlerine yer verilmitir. Daniel Ayalon grubu Amerikadan

uurlarken, bu 330 gmenin Tm Yahudilerin sraile dnmek hayalinin bir

paras olduunu belirtmitir. Babakan aron ise grubu karlarken, gn

102 Ibid., s. 7.103 srailin Gereklerisrail Enformasyon Merkezi , (Kuds: Hamakor Press, 1997), s. 33.104 Calvin Goldscheider, Demographic Transformations in Israel: Emerging Themes in

Comparative Context, Der. Calvin Goldscheider, Population and Social Change in Israel,(SanFrancisco: Westview Press, 1992), s. 5.


53/152

44

srailin birincil ncelii olduunu, hatta bar ve gvenlikten bile daha nemli

olduunu sylemitir.105

Grld gibi sraile g, blgenin ideolojik merkez olmas ve bu durumun

srail toplumunun oluumu ve geliimini etkilemesi yznden zel ve nemlidir.

Bu g, yeni bir vatana gitmekten ziyade, 2000 yldr uzak kaldklar bir topraa

dn olarak grlr.106

3.1. sraile G Dnemleri

Yahudi geleneine gre sraile ge Aliya ad verilir. Aliya, Mesihin

gelecei gn iin tm Yahudilerin

Date post:	08-Apr-2018
Category:	Documents
Upload:	gercekh
View:	224 times
Download:	0 times

Turkiye Yahudileri Nin Israil e Entegrasyonu Integration of Turkish Jewish Society to Israel

Documents