BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ
İLAHİYYAT
FAKÜL TaSİNİN
ELMİ M8CMU8Sİ .
N!:~ 22 • DEKABR (ARALIK) 2014
Fazlur Rahmanın hayatı va asar/ari 47
FaZLUR RaBMANIN HaYATI va asaRLaRİ
i.f.d., dose11t M.M.Cama/ov BDU llahiyyat fakültasi
Açar söz/ar: Fazlur Rahman, islam e/m/ari, yenilik Keywords: Fazlur Rahman, Islamic sciences, innovation Klıroııeabıe cnoaa: l/>a3nyp PaxMaH, ucna.McK.ue HayK.u, UHHOBatJUU
Fnlur R~lımanın ~sı adı F~zlurr~hman Malikdir. Acnaq F~zlur R:;}h.man kimi
m:;}şhur olmuşdur. Öz :;}S:;}rl:;}rind:;} d:;} bu adı işl:;}tmişdir. F:;)zlur R:;}lıman 21 sentyabr
1919-cu ild:;} indiki ~ak:istanın Hnar:;} bölg:;}sind~ dünyaya g:;}lmuşdir. Özünün
avtobioqrafiyasında da qeyd etdiyi kimi Üf:;}kd:;}n dindar olan bir ail:;}d:;} dünyaya
g:;}lmişdir. Ail:;}si münt:;)z:;}m Ş:;}kild~ ibad~t ed:;}n v~ islami d:;}y:;}rl~ri çox diqq:;}tla
yaşayan bir yuva olmuşdur.
Fazlur Ralıman ilk tahsilini "d:;}rsi-nizami" adlanan madras:;}da atasından
alm.ışdır. Atası öz dövrünün maşhur islam alimlarind:;}n dars almış, ananavi İslam
elmlari il:;} yanaşı müasir elml:;}rin da öyranilmasinin t:;}rafdarı olan bir müallim idi.
F:;)zlur Ralımanın yetişmasiDda atasının bu xüsusiyYatinin böyük rolu olmuşdur.
Bela ki, Fazlur Rabman 10 yaşına qadar :;}nanavi madrasa tahsili aldıqdan va Qur'anı
azbarladikdan sonra atası onu müasir dünyavi tahsil alınağa istiqamatlandirdi.
Bununla birlikda onun atası ila birlikda olan dini tahsili davam etmişdir.
1940-cı ild:;} Pakistanın Pancab Universitetinda 8rab dili bölümündan mazun
olan Fazlur Ralıman harnin universitetda tadqiqatçı kimi işa başladı. Fazlur Ralıman
burada eyni zamanda doktorluq işina başladı, bu işini daha sonra İngiltaranin Oksford Universitetinda tamamladı va 1950-ci ilda İngiltar:;}nin Durham
Universitetinda işa başladı. O, İngiltar:;}da yaşadığı bu müdd:;}t :;)rzinda uzun fals:;}fa
çalışmalan apardı va bunun naticasinda darin şüphalar yaşamağa başladı. Digar
tarafdan klassik tahsili ila müasir tahsili arasında da uçurumlar yaranınağa
başlamışdı. Bütüiı bunlar Fazlur R:;}h.manın ananavi inanclannı alt-üst etdi. Yeni
arayışlar da ma hz bu dövrdan sonra başladı ı.
1 Rabman F. İslami yenilenme. tarcüma: Adil Çiftçi, Ankara: Ankara yayınlan, 2010, s. 9.
48 if d., doseni MM Camalev
Fazlur Ralıman 1958-ci ilda Kanadaya gerlarak McGill Universitetinin İslam
araşdırınalan institunda yeni işa başladı. Bu tarixdan etibaran Fazlur Ralımanın tadqiqatlanrun istiqamati dayişdi va İslam falsafasi sahasindaki tadqiqatlanna fasila verarak İslam dünyasının o günkü masalalarini araşdırınağa başladı. McGill
Universitetindaki işina 1961-ci ilda son verarak, Pakistan dövlatinin davati ila
ölbsina qayıdaraq Karaçİdaki İslam Araşdırınalan İnstitunda bir il dars verdi. Bir il sonra harnin institutun direktoru vazifasina tayin edildi va 1968-ci ila qadar bu
vazifada qaldı. Burada apardığı tadqiqatlann naticasi kimi iki mühüm asar naşr etdirdi. Bunlardan biri Islamic Methodology in Hist01y, digari isa Islam adlı asari idi. İslam elmlari va xüsusila İslam düşünca tarixi haqqındakı tanqidi yanaşmalan va
yenilik çağnlan Pakistanda böyük aks-sada yaratdı. Fazlur Ralıman bu asnada o dövrün dövlat başçısı olan Byyub Xanın müşaviri idi. Bu vazifa onun İslam · dünyasının real problemiari ila yaxından tanış olmasına imkan yaratdı. Onun fikrina
göra İslam dünyasının an böyük nöqsanlanndan biri elmi faaliyyatlada fikri faaliyyatlarin barabar olmaması idi. Çünki islami oyaınş faaliyyatlarinin ham.işa axlaqi va ictimai problemlada bağlı olmuşdur. Belalikla bir tarafdan elmi
masalalarla maşğııl olarkan digar tarafdan axlaqi va ictimai problemiari hall etmak
üçün praktik faaliyyat göstarmak lazımdır. Fazlur Ralımanın sahib olduğıı bu düşüncalarİn asas manbayi onun klassik islam elmlarini darindan bilmasi, Pakistandakı vazifasi asoasında praktik masalalada yaxından maşğııl olması va
müasir sosial elmlara yiyalanmasi idi. Fazlur Ralımanın qövlat başçısı Byyub Xanla yaxınlığından narahat olan bazi siyasatçilar bundan istifada edarak onun Islam adlı
asacindaki bir cümlani babana gatirarak qatlina pul mükafatı qoydular. Bundan sonra
Fazlur Ralıman Pakistandan aynlıb Arnerikaya getdi. Bvvalca Kaliforniya Universitetinda bir müddat dars verdi, sonra isa Çikaqo Universitetinda İslam
düşüneasi Professoru kimi işa başladı va 26 iyul 1988-ci ilda vafat edana qadar burada qald{ Fazlur Ralıman Çikaqo Universitetina getdikda~ sonra yenidan ~slam falsafasi ila maşğııl olmağa başladı. Bu tadqiqatlan asoasında onu diqqatini çakan
filosoflardan biri Molla Sadra olmuşdur. Alparslan Açıkgencin fikrina göra bunun bir neça sahabi ola bilardi. XII asrdan sonra İslam düşünca tarixinda bazilarİ xaric özünamaxsus düşüncalari olan mütafakkir yetişmam.işdi .. Mahz buna göra qarbli
tadqiqatçılara göra İslam düşüneasi Qazzalidan sonra durğunluq dövrüna keçmişdir. Fazlur Ralıman bu düşüncanİn yanlış olduğunu göstarmak istayirdi: Digar tarafdan
2 Çiftçi A. Fazlur Ralıman ile islamı yeniden düşünmek. Ankara: Kitabiyat, 2001, s. 38-52.
Fazlur Rahmamn hayatı va asar/ari 49
F~zlur R;;}hmanın ~sas arzulanndan biri müasir dövrd~ d~ Molla Sacira kimi
müt~f~kkirl~rin yetişm~si idi. Çünki Molla Sacira düşünc~l~ri müasir dövrl~
glaq~l~mdiril~ bil~c~k az sayda müt~f~kkird~n biri idi. F~zlur R~hman bununla
kifay~tl~nm~yib öz~n~m~xsus düşüncgl~ri olan İslam müt~f~kkirl~rini araşdırmaq
üçün uzun t~dqiqatlar . apardı v~ n~yah~t 1975-ci ild~ n~şr etdiyi The Philosophy of Mu/la Sadra adlı ~s~ri il~ bu t~dqiqatlarını sonlandırdı.
Bu tarixd~n soma F~zlur R~hmanın tgdqiqatlarında ~saslı dgyişikşik baş
yermişdir. O, İslamın müasir dövrd~ki probleml~ri v~ bu probleml~rin h~ll yollan
istiqamgtind~ tgdqiqatlar aparmağa başladı. Bu t~dqiqatların n~tic~sini kimi üç
böyük ~s~rini qal~ma aldı. Bunlardan birincisi Qur'anın ~sas mövzusunun
araşdınldığı Major Themes of the Qur 'an (Chicago 1980) kitabı oldu. F~zlur
R~lımanın bu kitabdakı ~sas iddiası ondan ibar~tdi ki, İslamın müasir dövrdaki
problemlarinin h~Ui ÜÇÜO ~SaS m~nb~ Qur'an olmalıdır. 8slind~ bu, ÇOX m~lum V~
h~r k~sin ifadg etdiyi bir fikir olsa da, F~zlur R~hmana gör~ bu baxımdan Qur'ana
sistemli yanaşma tarix boyunca yet~rsiz olmuşdur. F~zlur Ralımanın ikinci asari
Islam and Modernity: Transfonnation of an Inte/leetual Tradition (Chicago 1982)
kitabıdır. O, bu asarinda tarix boyunca islam ölkalarinda tahsilin keçirdiyi marhal~ri
va müasir dövrda bu sahada atılan addımlan araşdırdı. Nahay~t bu iki ~sgrd~ n~~riyygsini ortaya qoyduğu islami reformu tgtbiq etmak ist~diyi Revival and Reform in Islam: A Study of Islamic Fundamentalism adlı ~s~rini naşr etmadan vafat
etdi3.
Fazlur Rabman sistemli düşünc~ sistemina sahib . olmuşdur. O, İslam dünyasının XX asrda düşdüyü ç~tin vaziyyati islami elmlarin yenilik anlayışından uzaq olmağa
bağlayır. Belalikla onun düşünca sisteminin ~sasını islami elmlard~ yenilik
axtarışlan taşkil edir. Burada Fazlur Ralımanın yenilk anlayışının qısa mnmununu
taqdim edacayik. ı
Fazlut Ralımana göra tafsir elminin va buna bağlı olaraq Qur'an anlayışının
yemianmasina ehtiyac var. Bela ki, ilk n~sillarda olduğu kimi bugün da Qur'an'aiad
bir şak:ilda yozumlanmalıdır. Bunun üçün tafsir elmi yeni metodologiya il~ yenidan
ala alınmalıdır. Bu isa onun ikili har~kat hermenevtikası adlandırdığı metodologiya
il~ hayata keçirila bilar. Fazlur R~lımana göra ikili harakat hermenevtikasının ilk harakati Qur'anın nazil olduğu zamana getm~kdir. Bu, Qur'anın doğru anlaşılması
3 Açıkgenç A. Fazlur Ralıman // TDV DİA, İstanbul: Diyanet vakfı yayınları, 1995, C. 12, s. 280-286.
50 ijd., doseni MMCamalov
üçün z~ruridir. Çünki Qur'an nüzul dövrünün axlaqi v~ ictimai masalalarina ilahi
münasibat olmuşdur. Qur'anın nazil olduğu dövrün an ciddi problemlan şirk,
adalatsizlik, axlaqsızhq v~ ictimai masuliyy~tsizlikdir. İlk nazil olan ayal~r da mabz
bu masalal~rla bağlı olub, tak olan Allaba ibadata çağırır va ictimai adalatsizliyi
aradan qaldınnağa çalışır. Xüsusila aqaid, büquq va axlaqa dair talimlar
~akkalilarin inkarı va yahudilada olan anlaşmazlıqlar mülıitinda formalaşmışdır. Bu
da göst~rir ki, Qur'anın nazil olması va islami talimlarin formalaşması tarixi bir
mülıitd~ va ictimai badisal~ra paralel olaraq inkişaf etmişdir. Bu zaman ayalar baz~n
müayyan hadisalara yaxud suallara cavab olaraq nazil olduğu kimi, bazan da ümumi
qaydalar da qoymuşdur. Belalikla Fazlur Ralıman ilk har~bti meydana gatiran iki marhalani qeyd edir. Bunlardan birincisi bir ayanin nazil olduğu tarixi mülıiti va lı~ll
etdiyi masalani tadqiq etmakdir. Bu şakilda ayanin manası tam olaraq anlaşılacaqclır.
İkinci marhalada bumana genişlabdirilarak ümumi qaydalar alda olunacaq. Burada
diqqat edilmali olan nöqta har bir ayanin m~nası müayy~nl~şdirilarkan va ümumi
prinsiplar çıxarılarkan Qur'anın bütünlüyünün gözdan qaçırılmamasıdır. Çünki Quran t~limlan bir bütündür va bu bütünlük bütün ayalarin bir-biri ila tutarlılığında
yatır4. İkili harabtin ikinci harakati Qur'andan çıxarılan ümumi prinsiplarin
günümüz masalalan ila bütünlaşdirilmasidir. Bunun üçün isa yaşadığımız dövriin
şartlari diqqatla araşdırılmalıdır. Belalikla müasir dövrün doğru t~hlil edilmasi ilk lı~rakatin naticalarini ölçmak üçün bir meyar taşkil edacakdir. aslinda bu iş anan~da
mövcud olan ictihad mexanizmidir. Malum olduğu kimi ictihad nassin alıata
da irasini genişiand irarak yeni masalalara tatbiq etma cahdidir5•
Fazlur Ralımana göra fiqh elminda da yeniliya ehtiyac vardır. Bu yenilik asasan
ehkamın dayişınasi ila bağlı olmaqla yanaşı fiqh üsulunda da bazi mafhumlann
yenidan dayarlandirilsamisini zaruri edir. alıkamın dayişınasi ila bağlı fikirlarini
asaslandırarkan bazrat Ömarin dövrün şartlarina göra bazi lıökmlan, masalan, fath
edilan torpaqların bölüşdürülmasi hökmünü tatbiq etmadiyini va hatta qıtlıq
dövründa oğruluq cinayatinin hadd cazasının uyqulamadığını nümuna göstarir.
Fazlur Ralımana göra fiqh üsulunun an mühüm problemi ictihad va icma
mexanizmalannın işlamamasidir. İctihadla bağlı masala bir faqihin ictihad edark•m
bir nassa, eyni masalada ictihad edan başqa bir faqihin isa başqa bir nassa
4 Ralıman F. İslam ve Çağdaşlık Fikri Bir Geleneğin Değişimi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002, s. 55-57. ·
5 Ralıman F. İslam ve Çağdaşlık: Fikri Bir Geleneğin Değişimi. s. 58-59.
Fazlur &hmanm hayah va asar/ari 51
cısaslanması idi. Halbuki Qur'an vcı Sünncınin ümumi prinsiplcıri çıxanJaraq, yeni
mcıscılcılcıra bu prinsiplcır cısasında hökın axtanlsaydı, fcırqli bir manzara meydana
çıxardı.
İcmaya gcılinca, Fazlur Ralıman icmanı sünnanin yozumlanmış forması olaraq
qcıbul edir vcı ictihad faaliyyatini da bu ikisi arasında görür. ananada isa dalillar
Qur'an, Sünna, İcma va Qiyas şaklinda sıralandığı üçün ham ictihad iyerarxiya
olaraq icmadan sonraya gerilamiş, ham da aralarındakı üzvi cılaqa qınlmışdır.
Belalikla müstaqil ictihaddan sonra taşcıkkül etmeısİ lazım ?lan icma ictihadın önüncı
keçmiş va sistem donuqlaşmışdır.
Fazlur · Ralıman hadis elminda yeni bir metodologiya axtanşına başlarkan
avvalca hadis va sünna mafhumlarını yenidan qiymcıtlandirir. Ona görcı hadisla
sünncı eyni mathum deyil; hcıdis sünncınin tcışcıkkülündan sonra meydana çıxmışdrr.
Bela ki, İslamın ilk dövrlcırinda sünncı deyildiyi zaman sadaca Peyğambarin hal
harabtlcıri deyil, eyni . zamanda onun ashabı va tabiunun hayat tarzi da nazardcı
tutulurdu. Sonrakı asrlarda isa bu sünna isnadın da ortaya çıxması ila hcıdis olaraq
külliyatlarda qeyd edildi. Belalikla, hadis hür düşüncanin qarşını alan dayişmaz
manzuma olaraq meydana çıxmışdır6 • Fazlur Ralımanın bu düşüncalari islam elmlarini asasından sarsırlan fikirlardir.
Şübhasiz bunlann qabul edilacak taraflcıri olduğu kimi tanqid da edila ~ilar. Burada
Fazlur Rcıhmanın islam elmlarinin yenilanınasi ila bağlı fikirlarinin bu qısa xülasasi
ila kifayatlancırak, masalanin tafsilatlı tahlilini başqa bir zaman~ buraxınq.
Il. 8sarlari
Fazlur Ralıman qalama aldığı kitab, maqala, ansiklopediya maddcısi va kitab
taqdimatlan bax.ımından çox mahsuldar bir elm adamıdır. Burada onun asarlarini
ki tab, maqala, ansiklopediya maddasi va ki tab taqdimatlan şaklinda tasnif edacayik.
A. Kitabiarı 1. Avicenna's Psychology (Oksford 1952). Bu asar Fazlur Ralımanın doktorluq .
dissertasiyasıdır. Dissertasiyanın mövzusu İbn Sinanın Kitabun-nacat adlı ascırinin "an-Nafs" bölümünün tanqidli ncışiindan ibaratdir.
2. Prophecy in Islam: Philosophy and Orthodoxy (London 1958; Çikaqo 1979).
Bu asar İslam tarixinda bir çox filosof va kalamçının peyğambarlik anlayışlarını tadqiq edir.
6 Karataş M. Fazlur Ralımanın islami ilimlerde metodoloji arayışı ll İstanbul Üniversitesi İlahiyyat falmitesi dergisi, 2005, N2 ll, s. 96.
52 ifd., doseni MMCama/ov
3. Avicenna's De Anima (London 1959). İbn Sinaya aid ~ş-Şifa adlı ~s~rin
Kitabun-n~fs bölümünün t~nqidli n~şridir
4. · Islamic methodology in History (Karaçi 1965; islamabad 1976, 1984). Daha
~vv~l Islamic Studes adlı jumalda n~şr olunan beş m~qal~nin kitablaşdırılmasıd.ır.
8s~rd~ SÜDD~, İctihad, İcma, h~dis V~ İctimai d~yişm~ kimi mövzular ~~~ alınır.
es~rin üçüncü f~slind~ İslam düşünc~ tarixind~ f~ls~fi düşünc~nin yaranması, ~hlisünn~nin meydana g~lm~si, k~lam v~ t~s~vvüfUn nec~ ink.işaf etdiyi araştırılmışdrr.
5. Islam (London 1966; Çikaqo 1979). On dörd f~sld~n meydana g~l~n ~s~rin
birinci f~slind~ h~:z-rnt Peyğ~mb~rin h~yatı, ikinci f~slind~ Quran ~1~ alınır. Dig~r
f~sill~rd~ is~ sünn~ va h~dis, fiqh, islam f~ls~f~si, t~s~vvüf, islam t~drisi v~ İslamın
günümüzdaki v~ziyy~ti araşdınlır.
6. Lerters of Shaikh Ahmad Sirbindi (Karaçi 1968). Kitab İmam Rabhaninin
M~ktubat adlı ~s~rind~n seçmal~ri ~hat~ edir.
7. The Philosophy of Mulla Sadra (İqbal akademiyası 1968). Molla Sadranın
f~lsafi sistemini t~dqiq edan bir as~rdir.
8. Major Themes of the Qur'an (Minneapolis 1980, 1989, 1994). 8s::>rda
Qur'ana göra Allah, insan, camiyy~t, yaxşı v~ pis, v~hy, peyğ~mb~rlik va ilk
müs~lman c~miyy~ti kimi mövzular yalnız Qur'an baxımından t~hlil edilir.
9. Islam and Moder:nity: Transformatian of an lntellectual Tradition (Çikaqo
1982). Kitab İslam tadris tarixini araşdırır 10. Health and Medicine in Islamic Tradition (Nyu York 1987). İslam
s~hiyy~sindan b~hs ed~n bu ~s~r tibbi-n~b~vi haqqında m~lurnatlan da ~hat~ edir v~
müs~lmanlann tibb elmin~ tövh~l~rini ~1~ alır.
1 1. Revival and Reform in Islam: A Sudy in Islamic Fundamentalizm. F~zlur
R~hman bu çalışmasını tamamlamadan vafat etmişdir.
B. Maqa/alari I. 'lntellectus Acquisitus in Alfarabi', Giomale Critica della Filosofia Italiana,
1953, N2 7, s. 351-357.
2. 'Modem Thought in Islam', Colloquiurn on Islami c Cultı.ıre in i ts Re la tion
to the Contemporary World, Princeton University Press, 1953, s. 91-92.
3. 'Modem Mus~ Thoughf, Muslim World, 1955, N2 45, s. 16-25.
4. 'International Religious Developments in the Present Century Islam',
Journal ofWorl~ History, 1954-1955, N2 2, s. 862-879.
5. 'The Thinker of Crisis: Shah Waliy Ulah' Pakistan Quarterly, 1956, C. 6, N2 2, s. 44-48.
FcJz/ur Rahmanın hayatı va asar/ari 53
6. 'Essence and Existence in Avicenna' Medieval and Renaissance Studies,
1958, N2 4, s. ı-16 .
7. 'Muslim Modernism in the Indo-Pakistan Sub-Continenf, Bulletin of the
School of Oriental and African Studies, 1958, C. 2ı, s. 82-99.
8. 'Challenge of Modem Ideas and Social Values to Muslim Society',
International Islamic Colloquium, University ofPunjab, 1957-1958, s. 94-96.
9. 'Ibn Sina' A History ofMuslim Philosophy', ı963, s. 480-506.
10. 'Iqbal's Idea ofthe Muslim', Islamic Studies, ı963, C. 2, N2 4, s. 439-445.
ı 1. 'Riba and Interesf, Islamic Studies, ı964, C. 3, N2 ı, s. ı-43.
ı2. 'Dream, Imagination andAlam al-Mithal', Islamic Studies, ı964, C. 3, N2 2,
s. ı67-ı80.
13. 'The Concept ofHadd in Islamic Law', Islamic Studies, 1965, C. 4, N2 3, s.
237-251.
14. 'Avicenna and .Orthodox Islam: An Interpretive Note on the Composition of
his System', Harry Austryn Wolfson, Jubilee Volume on the Occasion of his
Seventy-Fifth Birthday, C. 2, American Academy for Jewish Research, Jerusalem,
ı965, s. 667-676.
ı5 . 'Controversy over Muslim Family laws' South Asian Politics and Religion,
1966, c. 5, s. 414-427.
ı6. 'The Impact of Modernity on Islam', Islamic Studies, ı966, C. 5, N2 2, s.
ı 13-ı28.
ı7. 'The Status of the Individual in Islam', Islamic Studies, 1966, C. 5, N2 4, s.
3ı9-330.
18. 'Implementation of the Islamic Concept of State in the Pakistani Milieu',
Islamic Studies, ~967, C. 6, N2 1, s. 205-224.
ı9. 'The Qur'anic Concept of God, the Universe and Man', Islamic Studies,
ı967, C. 6, N2 1, s. 1-ı9.
20. 'The Qur'anic Solution ofPakistan's Educational Problem', Islamic Studies,
ı967, C. 6, N2 4, s. 3ı5-326. 21. 'Some Retleetion on the Reconstruction of Muslim Society in Pakistan',
Islamic Studies, 1967, C. 6, N2 2, s. ı03-120.
22. 'Currents of Religious Thought in Pakistan', Islamic Studies, ı 968, C. 7, N2 ı, s. ı-7.
23. 'Economic Principles oflslam', Islamic Studies, 1969, C. 8, N2 1, s. 1-8.
54 if d., dosent MM Camalov
24. 'Islam and the Constitutional Problem of Pakistan', Studia Islaınica, 1970,
c. 32, s. 275-287. 25. 'Islaınic Modemism: Its Scope, Method and Altemative', Intematiqnal
Journal ofMiddle Eastem Studies, 1970, C. ı, s. 3ı7-333. 26. 'Revival and Reform in Islam', Cambridge History of Islam, 1970, s. 632-
656. 27. 'Functional Interdependence of Law and Theology', Theology and Law;
Second Giorgio Levi Della Vida Conference, 1971, s. 89-97. 28. 'The Ideological Experience of Pakistan', Islam and the Modem Age, 1970,
C.2, N2 4, s. 1-20. 29. 'Mulla Sadra's Theoıy ofK.nowıedge', Philosophical Forum, ı972, C. 4, s.
ı4ı-ı52.
30. 'Islam and the New Constitution of Pakistan', Journal of Asian and African
Studies, ı973, C. 8, s. 190-204. 31. 'Islam and the Problem of Econoınic Justice', The Pakistan Econoınics,
1974, c. 24, s. 14-39. 32. 'The Eternity of the World and the Heavenly Bodies', Essays on Islamic
Philosophy and Science, 1975, s. 222-237. 33. 'The God-World Relationship in Mulla Sadra', Essays on Islaınic
Philosophy and Science, 1975, s. 238-253. 34. 'Pre-foundations of the Muslim Coınmunity in Mecca', Studia Islaınica,
1976, c. 43, s. 5-24. 35. 'Some Islaınic Issues in the Ayyub Khan Era', Essays on Islaınic
Civilization: Presented to Niyazi Berkes, 1976, s. 284-302. 36. 'The Religious Situation of Mecca from the Eve of Islam up to the Hijra',
Islaınic Studies, 1977, C. 6, N2 4, s. 289-301. 37. 'Devine Revelation and the Prophef, Hamdard Islaınicus, ı978, C. ı, N2· 2,
s. 66-72. 38. 'A Muslim Response to Christian Particularity and the Faith of Islam',
Christian Faith ina Religiously Plural World, 1978, s. 69-79. 39. 'Evolution of Soviet Policy toward Muslims in Russia: 19ı 7-80, C. 1-2. s.
28-46. 40. 'Iqbal, the Visionaıy; Jinnah, the Technician; Pakistan, the Reality', Iqbal,
Jinnah and Pakistan: The Vision and the Reality, 1979, s. 1-9.
Fazlur Rahmanın hayatı va asai·lari 55
41. 'Islam: Challenges and Opportunities', Islam: Past Influence and Present Challenge in Honour ofW.M.Watt, 1979, s. 3l5-330.
42. 'Towards a Reformulation of the Theory oflslamic Law: Sheikh Yamanion Public Interesf, New York University Journal of International Law and Politics, 1979, C. 12, N2 2, s. 219-224.
43. 'Islam: Legacy and Contemporary Challenge', Islamic Studies, 1980, C. 19, N2 4, s. 235-246.
44. 'Islami c Studies and the Future of Islam', Islamic Studies: A Tradition and its Problems, Seventh Giorgio Della Vida Conference, 1980, s. 125-133 . .
45. 'Mir Damad's Concept ofHuduth Dehri: A Contribution to the Study of the
God-World Relationship Theories in Safavid Iran', Journal ofNear Eastern Studies, 1980, c. 39, s. 139-151.
46. 'A Survey ofModernization of Muslim Family Law', International Journal ofMiddle Eastern Studies, 1980, C. ll, s. 451-465.
47. 'Essence and Existence in Ibn Sina: The Myth and the Reality', Hambard Islamicus, 1981, C. 4, N2 1, s. 3-14.
48. 'Roots of Islamic Neo-fundamentalism', Change in the Muslim World, 1981, s. 23-35.
49. 'Islam and Health: Some Theological, Histoncal and Sociological Perspectives' , Hambard Islamicus, 1982, C. 5, N2 5, s. 75-88.
50. 'Islam's Attitude Toward Judaism', The Muslim World, 1982, C. 72, s. 1-13.
51. 'The Law ofRebellion in Islam', Islam in the Modern World, 1983, s. 1-10. 52. 'The Message and the Messenger', Islam: The Religious and Political Life
of a World Community, 1984, s. 29-54.
53. 'The Principle ofShura and the Role ofthe Ummah in Islam', Journal of the University ofBaluchistan, 1982; American Journal oflslamic Studies, 1984, C. 1, s. 1-9.
54. 'The Status of Women in Islam: A Modernist Interpretation', Seperate Wolds: Studies ofPurdah in South Asia, 1982, s. 285-310.
55. 'Status of Women in the Qur'an', Women and Revolution in Iran, 1983, s. 37-54.
56. 'Some Key Ethlcal Concepts of the Qur'an', Journal of Religious Ethics, 1983, C. 2, s. 170-185.
57. 'Islam and Medicine; A General Overview', Perspectives in Biology and Medicine, 1984, C. 27, N2 4, s. 585-597.
56 ifd., doseni MMCamalov
58. 'Muhammed Iqbal and Ataturk's Reform', Journal ofNear Eastern Studies, 1984,C.43,s. ı57-ı62.
59. 'Some Recent Books on t?e Qur'an by Western Authors', Journal of Religion, 1984, C. 64, N2 ı, s. 73-95.
60. 'Approaches to Islam in Religious Studies: A Review', Approaches to Islam
in Religious Studies, 1985, s. 189-202.
61. 'Law and Ethics in Islam', Ethics in Islam: Ninth Giorgio Levi Deta Vida Conference, ı983, in Honour of Fazlur Rahman, ı985, s. 3-ı5.
62. 'Islam in Pakistan', Journal of South Asian and Middle Eastern Studies, ı985, C. 3, N!! 4, s. 34-61.
63. 'Palestine and My Experience with the Young Faruqi', Islamic Horizons, 1986, s. 39-42.
64. 'Translating the Qur'an', Religion and Literature, ı988, C. 20, s. 23-30.
65. 'Islamization of Knowledge'; American Journal oflslamic Social Sciences, 1988, c. 5, s. 3-ı ı.
66. 'Muslim Identity in the American Environment: The Turkish case', İslami Araştırmalar, 1990, C. 4. N2 4.
67. 'Development of the Doctrine of S ama' in Islam up to Nizarn al-Din (d. ı 325)', Ehtimal ki, tamamlanmamış m~qal~dir.
C. A nsiklop edia maqalalfJr i
1. 'Islamic Philosophy', Encyclopedia ofPhilosophy, 1967.
2. 'The Legacy ofMubarıı_mad, Encyclopedia Britannica, 1974. 3. 'Sources of Islami c Doctrine and Social Views', Encyclopedia Britannica,
1974.
4. 'Doctrines of the Qur'an', Encyclopedia Britannica, ı974. 5. 'Fundamental Practices and Institutions of Islam', Encyclopedia Britannica,
1974.
6. 'Theology and Sectarianism', Encyclopedia Britannica, 1974. 7. 'Religion and the Arts', Encyclopedia Britannica, ı974.
8. 'A.k.l', Encyclopedia oflsl~m, 1979. 9. 'Andjuman', Encyclopedia oflslam, 1979. ıo. 'Arad', Encyclopedia oflslam, 1979. ll. 'Bahmanyar', Encyclopedia oflslam, 1979. 12. 'Baka wa Fana', Encyclopedia oflslam, ı979.
13. 'Barahima', Encyclopedia of islam, 1979.
Fazlur &!ımanın hayatı va asar/ari
14. 'Basit wa Murakkab', Encyclopedia oflslam, 1979.
15. 'Dhaf, Encyclopedia ofislam, ı979.
16. 'Dhawk', Encyclopedia ofislam, 1979.
17. 'Islam', Encyclopedia ofReligion, 1987.
18. 'Iqbal, Muhammed', Encyclopedia ofReligion, ı987.
19. 'Mulla Sadra', Encyclopedia ofReligion, ı987.
D. Kitab t;Jqdimatları
57
1. Review of A vicenna: Scientist and Philosopher, A Milennary Symposium,
Bibliotheca Orientalis, 1956, s. 73-74.
2. Review of Averroes' Tahafut-al-Tahafut, Bibliotheca Orientalis, 1957, s.
ıo5-106.
3. Review of Psychologie d'lbn Sina (Avicenne) d'apres son Oeuvre as-Sifa,
Bulletin ofthe School ofOriental and Amcan Studies, 1958, s. 407-409.
4. Review of La Nation Creatrice de la ma 'rife chez Ghazali, Bulletin of the
School of Oriental and African Studies, 1959, s. 362-364 ..
5. Review oflbn Abbad de Randa (1333-1390): Letters de Directian Spintuelle
(al-Rasail as-Suqra), Texte Arabe, Bulletin of the School of Oriental and African
Studies, 1959, s. 584-585.
6. Review of L' imagination Creatrice dans le Soufisme d'lbn Ara bi,
Bibliotheca Orientalis, ı960, s. 271-273.
7. Review of Islamic Jurisprudence: Shafi'i's Risalah, Islaı::ri.ic Studies, 1962,
.N'!! 3, s. 128-131.
8. Review of Materials on Muslim Education in the Middle Ages, Bibliotheca
Orientalis, 1962, s. ı8t-ı82.
9. Review of Ash-Shafi'i's Risalah: Basic Ideas, Islamic Studies, 1962, .N'!! 3, s.
128-131.
ı O. Review oflslamic Jurisprudence, Islarnic Studies, 1963, .N'!!. 2, s. 287-290.
ı 1. Review of Inha al-Sakan ila man yutaliu l'la al-Sanan, Islamic Studies,
1964, .N'!! 4, s. 538-539.
12. Review of L'Islam dans de Mirrair de l'Occident, Islamic Studies, 1966, .N'!!. 3, s. 3·ı5-3 1 6.
13. Review of Go d and Man in the Koran: Semantics of the Korani c
Weltaı:ıschaung, Islamic Studies, 1966, .N'!! 2, s. 221-224.
14. Review of Friends not Masters: A Political Autobiography, Islami c Studies,
1967, .N'!! 2, s. 197-199.
58 if d., dosent MM Camalov
15. Review ofFaith and Belief, Muslim World, 1981, s. 146-147.
16. Review of The Wisdom of the Throne, Muslim World, 1983, N!! ı, s. 677•
iSTiFADa OLUNMUŞ aDaBİYYAT
Açıkgenç A. Fazlur Rabman // TDV DİA, İstanbul: Diyanet vakfı yayınlan,
ı995.
Açıkgenç A. İslami uyanış ve yenilikçilik düşünürü: Fazlur Ralımanın hayatı ve
eserleri (1919-1988) //İslami araştırmalar, 1990, N!! 4.
Çiftçi A. Fazlur Rabman ile islamı yeniden düşünmek. Ankara: Ki ta b iyat, 200 ı.
Karataş M. Fazlur Ralımanın islami ilimlerde metodoloji arayışı // İstanbul Üniversitesi İlahiyyat fakultesi dergisi, 2005, N!! l l .
Rabman F. İslam ve Çağdaşlık ~ikri Bir Geleneğin Değişimi. Ankara: Ankara Okulu Y ayınlan, 2002.
Rabman F. İslami yenilenme. t~rcüm~: Adil Çiftçi, Ankara: Ankara yayınlan, 2010.
Rabman F. Tarih Boyunca İslami Metodoloji Sorunu, Ankara: Ankara Okulu Y ayınlan, 200 ı.
7 Açıkgenç A. İslami uyanış ve yenilikçilik düşünürü: Fazlur Ralımanın hayatı ve eserleri (1919-1988) //İslami araştırmalar, 1990, N2 4, s. 232-252.
Fazlur Rahmanm hayatı va asar/ari 59
XÜLASa
Bu m~qal~ F~zlur R~hmanın h~yatı, qısa mnmunda düşünc~l~ri v~ ~s~rl~rini ~hat~ edir. F~zlur R~hman Pakistanda dünyaya g~lmiş, ali t~hsilini tamamlayana q~d~r burada yaşamış v~ t~hsilini avropada davam etdirdikd~n sonra v~t~nin~ qayıtmışdır. Bundan sonra Pakistanın sosial, siyasi v~ dini probleml~ri il~ yaxından maraqlanan F~zlur R~hman ümurnilidk~ dünya müs~lmanlarının XX ~srd~ düşdüyü v~ziyy~ti v~ s~b~bl~rini araşdırmağa başlamışdır. Bu t~dqiqatlan n~tic~sind~ g~ldiyi n~tic~l~r v~ siyasi h~yatdakı mövqeyi onun ölbni t~rk etm~sin~ g~tirib çıxarmışdır. Bel~likl~ o, Arnerikaya ged~r~k t~dqiqatlanna orada davam etmişdir. Onun m~hsuldar elmi f~aliyy~ti ÇOXsaylı kitab V~ m~qal~l::>rinin n~şrin~~ özünü göst~rmişdir.
RESUM.E
This article includes Fazlur Rahman's life, briefly his thoughts and works. Fazlur Rabman was bom in Pakistan and lived there until he returned to his homeland after completing his higher education and continuing education in Europe. Fazlur Ralıman closely involved with Pa}9stan's social, political and religious issues. As a result of his studies and his position in the political life has I ed to him leaving the country. Thus he has continued his research in America. Its efficient scientific activity has manifested itselfin numerous publications ofbooks and articles.
PE3IOME 3Ta CTaTı.R sKJIIOqaeT B ce6R )KH3Heırm.ı::H II}'TI> <l>a3nyp PaXMaHa H ıq>aTKIDl:
o63op ero Hayımoü ~enen:ı.HoCTH. <l>a3nyp PaXMaH po,ZJ,HJicsı: B IlaKHCTaHe H nonyqırn 3~ecı. Bı.ıcmee o6pa3oBaHHe. Ilocııe 3asepmemuı cBoeü yqe6:&ı B Espone oH B03BpaTHııcsı: Ha Po~. Ilocııe 3Toro <l>a3nyp PaXMaH npHIDm aKTHBeyıo pon:ı. B col.(Han:ı.Hoi:i:, noJIHTHlieCKOH H pe.ırnrH03HOH )KH3HH IlaKHcTaHa. <l>a3nyp PaxMaH B o6UU{X qepTax Haqaıı Hccııe~oaaHHe He6ııaronpHHTHoro cocTOSIHHSI MYCYJII:ıMaH
MHpa XX. seKa H ero DpJi1IHIII:ıi. Pe3yJJI>TaT 3TIIX Hccııe~oaamı:ü H ero no3Hl.(Hj! B no.JIHTI{tieCKOH )KH3HH npımeııo K ero B:&Ie3.zzy H3 CTpaBI>ı. Tai<HM o6pa30M, oH npO~OIDKHJI CBOH HayqBI>Ie HCCJie,noBaHHSI B AMepHKe. Ero 3qıqıeKTHBHM HayqHM ~eHTeJibHOCTb DpOHBJIHeTCH B MHOrOTiHCJieHHI:ıiX ny6JIHKa~HRX I<HHr H CTaTeH.
Çapa tövsiya etdi: i.f.d. Q.F.Salimli
