JOURQIAN :W NRA QRISTON|A OQRAMASNOUJ|OUNN:RE BAUM.pdf · 5:rkou .osq f;[inaki ;u grqi masin...

1

JOURQIAN :W NRA QRISTON|A

"OQRAMASNOUJ|OUNN:RE

Jerewaner StaatSuniverSität

WILHELM BAUM

DIE TÜRKEI UND IHRE CHRISTLICHEN

MINDERHEITEN

Geschichte - Völkermord - GegenwartEin Beitrag zur EU-Erweiterungs-Debatte

Aus der Deutschen übersetzt von

Dora Sakayanund

Evelina Makarian

VErlAG DEr StAAtSUniVErSität JErEwAn____________________________________________JErEwAn – 2010

:R:WANI P:TAKAN FAMALSARAN

WILF:LM BAOUM

JOURQIAN :W NRA QRISTON|A

"OQRAMASNOUJ|OUNN:RE

Anz\ale - Z;[aspanouj\ounn;re - N;rkan

Nwirwa‘ :M-i endar]akman banaw;yin

G;rman;r;niz jargman;zin^

Dora Saqa\an

;u

Hw;lina Makar\an

:R:WANI P:TAKAN FAMALSARANI FRATARAKCOUJ|OUN____________________________________________________________________:R:WAN – 2010

4

Խմբագիր` Արշակ ՄադոյանԿազմի տեխնիկական ձեւավորումը` Մարօ Մանավեան

© ԵՊՀ հրատ., 2010© Դորա Սաքայան եւ Էվելինա Մակարյան

5

:rkou .osq

f;[inaki ;u grqi masin

Սույն գրքի առաջին իսկ էջերում կարդում ենք, որ նրա ստեղծման բուն

շար ժառիթը եղել են վերջին տասնա մյակում Թուրքիայի` Եվրո պային որպես

լիիրավ անդամ միանալու եռանդուն ջան քերը: §Թուրքիան եւ նրա քրիստոնյա

փոքրամասնությունները¦ գրքով նրա հեղինակ` պատմա գի տության եւ աստ -

վածաբանության դոկտորի գիտական աստիճաններին արժանացած Վիլհելմ

Բա ումը ձգտում է բաց անել Եվրոպայի հասա րա կայնության եւ նրանց առաջ-

նորդ ների աչքերը` բացահայտելով Թուրքիայի պատմության բազմաթիվ մութ

եւ ամոթալի էջերը: Կարեւոր մի խնդիր, որը դժվար թե կարողանար նույն

հաջո ղությամբ իրագործել որեւէ այլ գիտնական, նկատի ունենալով, որ Վիլ -

հելմ Բաումը` Մերձավոր Արեւելքի պատմությանն ու մշակույթին վերա բերող

իր բազ մաթիվ արժեքավոր մենագրություններով իրա վամբ համարվում է իր

բնագավառի մեծ փորձագետը: Բաումը բազմիցս ուղեւորվել է Թուրքիա եւ

ամեն անգամ այնտեղ որոշ ժամանակ անցկացնելով` մոտիկից ծանոթացել

է երկրին, նրա ժողովրդի բարք ու վարքին, ինչպես նաեւ քրիս տո նյա փոքրա -

մաս նությունների հեռավոր եւ մոտ անցյալին:

Վիլհելմ Բաումը իր §Թուրքիան եւ նրա քրիստոնյա փոքրամաս նու թյուն -

ները¦ գրքի գերմաներեն բնագիրը հրատարակել է 2005 թ. իր իսկ հիմնած`

Ավստրիայի Քլագենֆուրթ (Klagenfurt) քաղաքի հայտնի Քիթաբ (Kitab) հրա -

տարակչությունում: Ընթերցողների է? լ ավելի մեծ շրջանակ ընդգրկելու նպա -

տակով, 2006-ին նա լույս է ընծայել գրքի անգլերեն թարգմանու թյունը: Ներկա

հատորը Բաումի գրքի երրորդ հրատարակությունն է` այս անգամ հայերեն

թարգմանությամբ:

Ընթերցողի ուշադրությու նից չի կարող վրիպել, որ այս գրքում թեեւ առան -

ձին-առանձին քննարկվում է Թուրքիայի քրիստոնյա բնակչու թյան բոլոր հատ -

վածների ողբերգական պատմությունը, հայոց ցեղասպանությանը տըր վում է

հատուկ տեղ: Եվ դա պատահական չէ, քանի որ ա) հայերը Թուրքիա յում

բնաջնջման դատապարտված քրիստոնյա բնակչության առա ջին զոհերն էին,

բ) հայերի հալածանքներն ավելի զանգվածային բնույթ են կրել, եւ նրանց

նկատմամբ թուրքերն օգտագոր ծել են բնաջնջ ման ամենա դաժան միջոցները,

որոնք կիրառվել են անարգել կերպով, քանի որ հայերն իրենց թիկունքում չեն

ունեցել պետություն` ինչպես, օրինակ, հույները, գ) հայերի` իրենց պապե նա -

կան հողերից տեղահանումն ու նրանց ոչնչա ցումը թուրքերի համար մեծա -

պես շահեկան է եղել: Դրանով թուրքերը ոչ միայն ազատվեցին քրիստո նյա -

ների մի մեծ հատվածից, բայց եւ վերջնականապես ու դյուրությամբ տիրա -

ցան պատմական Հայաս տանի, այժմ արդեն բնիկ ներից ազատ ված տարածք -

ներին, դ) թուր քերը հայերին օգտագործեցին որ պես փոր ձա դաշտ` իրենց

երկրում քրիստո նյա ների բնաջնջման եւ համա տարած թրքաց ման ծրա գիրն

իրա գործելու նպա տակով: Տես նելով, որ համաշ խարհային հանրու թյունը

վճռա կանորեն չի ար ձագան քում հայերի կո տո րած- ներին եւ Թուրքիային

թողնում է անպատիժ, թուրքերն անցան մյուս փոքրա մասնու թյունների`

հույների, ասորիների եւ այլ քրիստո նյաների բնա ջնջմանը: Գրքում Հայկական

հարցի ավելի լայն քննարկմանն է նպաստել նաեւ հայոց ցեղաս պանության

մասին գոյու թյուն ունեցող հարուստ օտարա լեզու գրականու թյունը:

Այստեղ հարկ եմ համարում իմ եւ աշխատակցուհուս` Էվելինա Մակա րյա -

նի կողմից, խո րին շնորհակալություն հայտ նե լու պարոն Վիլհելմ Բաու մին`

գրքի հայե րեն թարգմանության երկրորդ եւ ավար տական փուլում` նրա

ակտիվ համա գործակցության համար: Նա գո հու նակությամբ ընդունեց իր

գիրքը հայե րենի թարգմանելու մեր որոշման լուրը եւ համբերությամբ սպա -

սեց նրա հրատարակմանը Երեւանի պետական համալսարանի հրա տա -

րակչությու նում: Գրքի թարգմանության ավարտին նախորդող մի քանի ամիս-

ների ընթացքում հեղինակը միշտ կապի մեջ է եղել ինձ հետ եւ պատրաստ`

ամեն կերպ օժանդակելու, պատաս խա նելով բոլոր հարցերիս եւ առաքելով

բոլոր անհրաժեշտ նյու թերը, ինչպես լուսանկարներ, գրականություն եւ այլն:

Պետք է ասել, որ գրքի հայերեն հրատարակությունը տեղ-տեղ շեղ վում է

գերմաներեն բնագրից: Դա պայմանավորված է նախ` պարոն Բա ումի ցան -

կու թյամբ` հայերեն տարբերակը տեսնելու ավելի ամբողջական: Այդ նպա -

տակով նա ժամանակ առ ժամանակ էլեկ տրո նային փոստով ուղար կում էր

ցեղասպանությանը վերաբերող գրականությունից քաղված լրացուցիչ տեղե -

կություններ պա րու նակող պար բե րություններ, երբեմն նույնիսկ ամբողջ էջեր,

խնդրելով, որ դրանք գեր մա նե րենից թարգմանվեն հայերենի եւ ընդգր կվեն

ներկա գրքի այս կամ այն գլխում: Հայերեն թարգմանության` գերմաներեն

բնա գրից տար բերվելու մյուս պատճառն էլ այն է, որ սույն գրքի թարգ մա նու -

թյան վերջ նա կան փուլում հարկ է եղել օգտվել նաեւ անգլերեն տար բերակից,

որը` որպես ավե լի ուշ հրա տա րա կություն, պարունակում է որոշ բարե փո -

խում ներ: Ու թեեւ հայկա կան հա տո րում գերմաներեն բնագրից շեղվող հատ -

վածները այնքան էլ բազ մաթիվ չեն, հայկական տարբերակը գերմա ներեն

բնագրի ճշգրիտ վերար տա դրու թյունը չի կարող համարվել: Ուրախալի է նշել,

որ Վիլհհելմ Բաումի §Թուր քիան եւ նրա քրիստոնյա փոքրամասնու թյուն ները¦

աշխատության հայերեն հրա տարակությունը գերմաներեն բնա գրի վերանայ -

ված եւ ավելի կատարյալ տարբերակն է:

Դորա Սաքայան

6

7

NA>ABAN

Եվրամիության ու Թուրքիայի միջեւ առաջիկա բանակցու թյուն ները` գե -

րա զանցապես Եվրոպայի մաս չկազմող երկրի լիիրավ անդամակ ցու թյան

շուրջ, բավարար հիմք են տալիս պատմական հայացք նետելու աշխարհիկ

սահմանա դրու թյուն ունե ցող միակ մուսուլ մա նական երկրի` Եվրոպայի հետ

առն չու թյան վրա: Թուր քիան ստեղծվել է բյու զանդական ու հայկական մշա -

կու թային աշխարհների ավերումով, որոնք միշտ էլ պատկանել են Եվրո պա -

յին եւ պատմա կա նո րեն քրիս տո նեական մշակույթ կրող տարա ծա շրջանին:

Ես տաս նա մյակ ներ շարունակ ճանապարհորդել եմ Թուր քիա յում, խոսել

Թուր քիայի քրիստոնյա փոքրամաս նություններին պատկա նող ան հատ ների

հետ, սկսած պատրիարք Դիմիտրիոս Առաջինից (Dimitrios I.) ու Բար դու -

ղիմեոս Առաջինից (Bartholomaios I.) մինչեւ եպիսկո պոս նե րը, աբբա հայ րե րը

եւ առանձին քահա նաներն ու հա վա տա ցյալները: Իմ մեջ շա րունակ հարց է

առաջացել, թե արդյո±ք Թուր քիան պիտանի է ըն դունվելու §արեւմտյան¦

մշա կույ թի ըն կե րակցության մեջ, որը պատմա կա նորեն քրիս տո նեական

դրոշմ է կրում եւ հենվում է լու սավորության դարաշրջանում նվաճ ված

արժեք ների վրա, ինչպիսին են ժողովրդավարությունը, կարծիքի ազա -

տությունը, հան դուր ժո ղականությունը, իրա վա կան կանո նակար գե րի ու

ժողովուրդների իրավուն քների մասին միջազգային համաձայնագրե րի պահ -

պանումը:

Այս գրքում տեղ են գտնում քննադատական խորհրդա ծություններ մինչեւ

օրս չլուսաբանված` պայքարի, ստրկացման, մար դագողու թյան եւ տե ղա -

հանու թյան արյունոտ պատ մու թյան մա սին: Եվրոպայի պատ մության մեջ

նույնպես եղել են կրո նա կան հետապնդումներ, ճնշում, կո տորածներ, մինչեւ

իսկ ողջա կիզում (Holocaust): Սակայն Եվրո պա յում ան ց յալի այս հանցագոր -

ծու թյուն ներին անդրադարձել ու այսօր էլ անդրադառնում են բազ մա թիվ

հաս տա տություններ, ինչպես նաեւ ինքը` քննադատական պատ մա գրու թյու -

նը: Այստեղ նվազ չեն եղել նաեւ վերագնա հա տում ները, ինչպես օրինակ դա

տեղի ունե ցավ կաթոլիկ եկեղեցու` Վատի կանի երկրորդ ժողովում, քրիս տո -

նյաների տիե զերական, դեռեւս թե րի, երկխո սու թյան ընթացքում, եւ կամ

տարբեր կող մերից հրեակա նու թյանը ուղղված հայտարարու թյուն նե րում:

Այս գիրքը Թուրքիայում ապրող քրիստոնյաների ընդարձակ պատ մու -

թյու նը չէ: Þատ աղբյուրներ կորել են, հետազո տու թյան համար անմատ չելի

դար ձել եւ կամ արեւմտյան լեզուներով թարգ մանված չեն: Այդ իսկ պատ -

ճառով հնարավոր չի եղել ամբողջությամբ ներկայացնել անցյալի ցա վոտ

8

առնչությունները: Ուստի պետք է բավարարվել պատ մու թյան` հալա ծան քի

ու ցեղասպանության մասին քիչ հայտ նի գլուխների քննարկումով, որոնց

մասին անհրաժեշտ է հասու դարձնել Եվրոպայի միավորման գործ ընթացի

բոլոր մասնակիցներին: Այդ պետք է առիթ տա խորհրդածելու, թե ապագա

Եվրո պան ինչպես է վերաբերվելու անցյալին եւ թե պատմության որ հատ -

ված ներն են, որոնք դեռեւս վերանայված չեն:

öոքր Ասիայի քրիստոնեության ոչնչացումը թուր քե րին հաջողվել է նաեւ

այն պատճառով, որ քրիստոնյաները իրար հետ համերաշխ չեն եղել: Կա -

թոլիկ թե ուղ ղափառ, հայ թե ասորի քրիստո նյա ներից յուրաքանչյուրը իր սե -

փա կան շահերն է հետապնդել` որոշ դեպ քերում նույնիսկ պատ րաստ լինելով

համագոր ծակ ցելու մուսուլմանների հետ` ընդ դեմ մյուս քրիստոնյաների: Եղել

են նաեւ թուրք քաղաքագետներ, որոնք փորձել են դիմագրավել անցյալը,

ինչպես օրի նակ Դամադ üերիդ (Damad Ferid) փաշան, որը 1919-ին կար գա -

դրեց Թուր քիայում պա տե րազմի հան ցա գործ ների առա ջին դատավարու -

թյունները:

Մանրա կրկիտ վերանայման կարոտ է նաեւ ազգային հերոս Քեմալ փաշա

Աթաթուրքի դերը, քանի որ նա, ճիշտ է` չնայած բռնապետի իր քաղա կա նու -

թյան` հիմնեց առաջին աշխարհիկ մուսուլմանական պետու թյունը, սա կայն

ի±նչ գնով: öոքր Ասիայի քրիստոնյա բնիկ բնակ չության ոչնչացումը պետք է

բո լորի` եւ մանավանդ Թուրքիայի կողմից ընկալվի որպես հսկայական կո -

րուստ: Եվրո պական պետությունները չպետք է երբեք մոռանան, որ քրիս տո -

նյա Բյուզանդիան որպես §Նոր Հռոմ¦, Հա յաս տանի ու Վրաս տա նի հետ, միշտ

էլ պատ կանել է մշակութային նույն տարածաշրջանին եւ որ Եվրո պան

շարունակում է սնվել վերջիններիս մշակութային ժառան գու թյունից:

Այսպիսով գրքի նպատակն է` վեր հանել մինչ օրս անպատասխան

մնացած հարցադրումներ, որպեսզի ավելի լավ ճանաչ վի հավակ նորդ այն

երկիրը, որը ձգտում է անդամակցել եվրոպական արժեքներ ունեցող մի հա -

սա րա կու թյա ն, որին ինքը մինչ այժմ չի պատկանել:

Վիլհելմ Բաում

1& "oqr Asia\i grawoume mousoulmann;ri ko[miz

Պարսիկների դեմ Հերակլ կայսրի (610-641) հաղթական արշավանքից քիչ

տարիներ անց միայն` 634-ից արաբներն սկսեցին ներխուժել öոքր Ասիա` այ -

սօրվա Թուր քիայի տարածքը: Նախ նրանք գրավեցին Եփրատի ու Տիգ րիսի

վերին հո սան քի շրջանները, որոնք կազմում են այժմյան Թուր քիայի արեւել -

յան մասը: Յարմուքի մոտ (610-641) Բյուզանդիայի դեմ արաբների հաղ թա -

նա կից հետո Սիրիան` Անտիոք մայրաքաղաքի հետ միասին, ան ցավ

արաբ նե րին, 638-ին` նաեւ Պաղեստինը Սիրիայի հետ, 639/40-ին` Մի ջա գետքն

ու Հայաս տա նը, իսկ 642-ին` Եգիպտոսը: Մինչեւ Հերակլի մահը Բյուզանդա -

ցիները կորցրեցին իրենց տիրույթների գրեթե երկու եր րոր դը: Կիլի կիա յում

Տավրոս լեռնաշղթան միայն կարողացավ կանգնեցնել արաբների ռազ -

մական առաջխաղացումը: Բյուզանդիան իր տիրա պե տության տակ ուներ

միայն öոքր Ասիայի մի ջուկը, այսօրվա Հունաս տա նը ու Իտա լիայի մի մասը,

եւ ստիպված էր սահմա նա փակվել միայն դիմադրելով հետագա հարձակում -

նե րին:

Իսլամի առաջին հարյուրամյակում քրիստոնեական երկրների վրա մու -

սուլ մանների ընդարձակումը չպետք է վերագրել միայն արագ առաջխա -

ղացող արա բա կան ռազմական ուժին: Արեւելքի քրիստոնյաների երկպա -

ռակությունն էր, որ խան գարում էր համախմբված պաշտ պա նական ճակատի

ստեղծմանը: Բյու զանդա կան կայսրությունն իրեն տեսնում էր որ պես

քրիստոնեական պե տութ յուն, որպես §Նոր Հռոմ¦ ուղղափառ պետական

կրոնով: 1054 թ. Բյու զան դիա յի պետական եկեղեցին վերջնակա նա պես բա -

ժան վեց պապա կանությու նից եւ լատինական Արեւմուտքից (§կաթոլիկու թյու -

նից¦): §Կայսերա պա պա կանու թյան¦ շնորհիվ կայսրը (§Բա սիլեուս¦) իշխում

էր նաեւ պե տա կան եկեղեցու վրա: Կոստանդնու պոլսի պատրիար քն իր հե -

ղինակությամբ եր բեք չի հասել Հռոմի պա պին: Երրորդ դարում Սասա նյան -

ների պարս կական նոր կայս րության սկզբնավորումից ի վեր պարսկական

տա րածք ներում որ պես ինք նու րույն ուժ Տիզբոն (Ktesiphon) մայրա քա ղաքում

ձեւա վորվեց §Արեւելքի առաքե լա կան եկեղեցին¦ (այսպես կոչված §նեստո -

րական¦ եկե ղեցին) իր կաթողիկո ս հետ, որի վրա ազդեցություն չէր կարող

ունե նալ ո? չ Հռոմի պապը, ո? չ էլ Կոս տանդ նու պոլ սի կայսրը: Êնդիրներ էին

ծագում, երբ Բյու զան դիայի ու Պարսկաս տա նի մշտական պատերազմների

հետեւան քով տե ղա շարժվում էին պետություն ների սահմանները, եւ Բյու զան -

դիայի քրիս տո նյաներն ընկնում էին պարսկական լծի տակ, կամ Պարսկաս -

տանի քրիստո նյա նե րը բյուզան դականի: Նման իրավիճակներում հաղթողը

9

մշտապես փոր ձում էր նոր նվաճած հպա տակներին անդամագրել սեփական

պետու թյան եկեղեցուն: Այսպես, պարսից մեծ արքա Êոսրով Երկրորդը 609

թվականից բյու զանդական գրավյալ տա րածք ներում նախ եւ առաջ նշանակել

տվեց նես տորական եպիս կոպոսներ, որոնք բնականաբար 628 թ. Բյու զան -

դիայի հա կա գրոհից հետո վտարվեցին: Հետագայում այս երեւույթը բազմիցս

կրկնվե լու էր:

Նոր իրավիճակ ստեղծվեց, երբ 451 թ. Քաղքեդոնի եկեղեցական ժողո -

վում պետական եկեղեցու կողմից հունարեն եզրութաբանության մեջ նորովի

սահ մանվեց Քրիստոսի բնույթը, մի բան, որ կտրուկ կերպով մերժվեց ասորա -

խոս, հայա խոս եւ ղպտիախոս տարածքներում: 5-րդ եւ 6-րդ դարերի ըն թաց -

քում այսպես կոչ ված §միաբնակ¦ եկեղեցիները հակառակ բյուզան դական

կողմի բոլոր ճնշում ներին ու միավորման փորձերի, վերաճեցին եկեղեցական

ուժեղ կազմա կերպությունների, որոնք մասամբ գործում էին ընդհատակում

եւ կարո ղացան դիմանալ մինչեւ օրերս: Հունարենի կիրառու թյունն այդ տա -

րածք ներում զգալիորեն հետադիմեց: Դավանաբանական վեճերը, որոնք մի

կողմից ծավալվում էին բառերի կամ սահմանումների շուրջ, մյուս կողմից

սակայն երեւան էին հա նում տարբեր մտածելակերպեր, այստեղ քննու թյան

առարկա չեն կարող դառնալ: Չնայած հանդուրժողականության եւ միա վոր -

ման մասին խոսակցություն ների որոշ փուլերին, նկատելիորեն սրվեց հակա -

դրությունը §քաղքեդոնականների¦ (ինչպես այս պես կոչ ված §միաբնակները¦

անվանում էին պետական եկեղեցու անդամ ներին) եւ ասորի, հայ ու ղպտի

քրիստոնյա ների միջեւ: Այսօր էլ, չնայած տիե զերական քրիստոնյաների բոլոր

ձգտում ներին, հիմնական տեսակետները քիչ են փոփոխվել: Դավանանքների

միջեւ խոր տարաձայնությունները նույն իսկ հաս ցրել էին դրան, որ §միաբը -

նակ ները¦ արաբների ու թուրքերի կող մից որեւէ տա րածաշրջանի նվաճումը

երբեմն ընկալում էին որպես §ազա տագրում¦, մինչեւ որ կյանքն իրենց, ցավոք

շատ հաճախ, խելքի էր բերում: Իսլամի հան դուր ժողականությունը միշտ էլ

տեւում էր այնքան ժամա նակ, որքան որ գոյություն ուներ քրիստոնյա մեծա -

մաս նությամբ բնակեցված մի տարածք, որի վրա իշխում էր արա բական կամ

թուրքական թեկուզ փոքրաթիվ մի վերնախավ: Հենց որ իս լամը ձեռք էր բերում

գերազանցություն, արագ փոխվում էր իրավիճակը քրիս տոնյա փոք րա -

մասնության համար, որը շատ տարածքներում կատարյալ անհե տացման էր

հասցվում` ջարդերի, ճնշման եւ իրավական համա կար գում խտրա կա նության

միջոցով:

Մուսուլմանական տիրապետության ոլորտում կային նաեւ §ուղղա փառ¦

քրիստոնյաներ, որոնք ամուր կառչած էին բյուզանդական պետա կան եկե ղե -

ցուց, հունարենից եւ հունական մշակույթից: Մուսուլմանները նրանց ան վա -

նում էին §մելքիտներ¦ եւ ենթարկում տարբեր ձեւերի ճնշման: Պատ րի արք -

ների հինգ նստավայրերից (Հռոմ, Կոստանդ նու պոլիս, Անտիոք, Ալեքսանդրիա

եւ Երուսաղեմ) Կոստանդնուպոլ սի հետ մշտապես կապի մեջ մնաց Երուսա -

10

11

ղեմի §մելքիտ¦ պատրիարքը: Սիրիայում եւս շատ քրիստո նյաներ §մելքիտ¦

մնացին: Այսօր էլ Սիրիայում մելքիտ քրիստոնյաների թիվն ավելի մեծ է քան

§միաբնակներինը¦: Ասորի §միաբնակ¦ եկեղեցին իր հիմնադիր Հակոբ Բա -

րա դեոսի (Jacob Baradeos) անունով կոչվել է նաեւ §հակոբիկյան¦: Թեեւ մար -

դիկ §նեստորական¦ կամ §միաբնակ¦ (մոնոֆիզիտ) օտար անվա նում ները

որպես հայհոյանք էին ընկալում եւ աշխատում էին չգործածել, արեւ մտ յան

ասորի քրիստոնյաներն իրենց կոչեցին §հակոբիկներ¦: Այսօր նրանք իրենց

կոչում են (փոքր-ինչ թյուրըմբռմամբ) §Սիրիայի ուղղափառ եկեղեցի¦` Անտիո -

քի պատ րիարքության ավանդույթով:

Երբ 969 թ. Բյուզանդիան արաբներից ետ նվաճեց Անտիոքը (այժմ` Անթա -

քիա), այն կրկին դարձավ բյուզանդական պետական եկեղեցու ամրոցը: Ան -

տիոքի §հակոբիկ¦ պատրիարքները թեեւ կրում էին այդ տիտղոսը (ինչպես

մինչ օրս), սակայն որպես կանոն իրավունք չունեին մնալու Անտիոքում եւ

ապ րում էին լեռներում գտնվող վանքերում: §Արեւելքի առաքելական եկե -

ղեցու¦ կաթո ղի կոսները (պատրիարքները) նույնպես համարվում էին Անտիո -

քի հետ նորդները: Հռոմի պապականությունը մին չեւ մեր օրերն էլ փորձում է

§հա կոբիկների¦, §ուղղափառների¦, §նեստո րա կանների¦, հայերի ու ղպտի -

ների որոշ մասից կազ մել այսպես կոչված §միություններ¦ եւ դրանք իրեն

կցել, որի հե տեւան քը եղան լրացուցիչ պառակտումներ: Արեւելյան հին

եկեղեցիների եւ ուղղափառ ների համար §միա վորման հարցը¦ մինչ օրս

Հռոմի հետ վատ հա րա բե րություն ների է հան գեցնում: Այս պառակ տումները

շահեկան եղան միայն իսլամի համար: Եգիպ տոսում այս օր էլ մնացել է միայն

մեկ` փոքր թվով համախոհներ ունեցող ուղ ղա փառ պատ րիար քարան, ինչպես

ղպտի ներինը Կահիրեում` որպես §Ալեք սանդ րի այի պատրիարքա րանի¦ օրի -

նական հետ նորդը: Թուրքի այում քրիս տոնյա փոքրամաս նու թյունների ավելի

խորը ուսում նա սիրման համար Կոս տանդ նուպոլսի պատրիարքարանի գլխա -

վորությամբ հույն ու ղղա փառ եւ հայ եկեղեցիների կողքին ամենից առաջ

կարեւոր է ասորի հակո բիկյան եկեղեցին: Այդ երեք եկեղեցիները ուշ անտիկ

շրջանից մինչ օրս որոշիչ եղան քրիստոնյա öոքր Ասիայի համար: Թուրքիայի

արեւելյան շրջան ներում քրդերենի կողքին իշխում է նաեւ արաբերենը, օրինակ

Մար դինում, որը դարեր ի վեր եղել է ասորի հակոբիկյան պատ րի արքների

նստա վայրը: Մելքիտ ների եկե ղեցին եւս` սկզբնապես լինելով ուղղափառ

եկեղեցի Բյու զանդական կայսրու թյունից դուրս, այսօր մեծ մասամբ ընդունել

է արա բերենը:

Արաբական նվաճումների առաջին ալիքը 636-ից սկսած դեռեւս անխա -

թար թողեց ժողովրդական կառույցները: Ուղղափառ հույները դարեր շարու -

նակ գերակշռում էին արեւմուտքում, հոնիական ափերում եւ Պոնտոսում,

մինչ դեռ ասորի հակոբիկյան եկեղեցու ծանրության կենտ րոնն էր Եփրատ ու

Տիգրիս գետերի վերին հոսանքի շրջանները Ամիդ (այժմ` Դիարբեքիր) եւ

12

Եդեսիա (այսօր` Սանլի-Ուրֆա) նստավայրերով, ինչպես նաեւ արեւելյան

լեռ նաշխարհը, որտեղ գտնվում էին մեծ թվով ասորի վանքեր: Հայերը նախ

բնակություն հաստատեցին արեւելքում, Վանա լճի եւ ներկայիս Հայաս -

տանի շրջակայքում, հետագայում սակայն Տավրոս լեռներում, որտեղ

ստեղծ վելու էր §öոքր Հայք¦ պետությունը, ինչպես նաեւ կայսրության

մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսում եւ Սեւ ծովի հարավում:

13

1 Claude Cahen: Der Islam I, (=Fischer weltgeschichte 14), Frankfurt 1968, 25f. u. 139f, AlainDucellier: Chrétiens d’ Orient et Islam au Moyen Age Vlle-XVe siècle, Paris 1996, 89f u.rudolf Grulich: Konstantinopel. Ein Reiseführer für Christen, Ulm 1998, 93.

2& Dfimi famakarge ;u =ifade

Իսլամի եւ մյուս կրոնների միջեւ ամենահիմնական տարակարծությունն

այն է, որ իսլամը երբեք չի ընդունել ուրիշ կրոնների հետ խաղաղ գոյակ -

ցության գաղափարը, եւ որ նրան կատարյալ օտար են §գահը եկեղեցուց¦

կամ §եկեղեցին պետությունից¦ տարանջատելու կամ այլ կրոնների նկատ -

մամբ հանդուր ժո ղականություն հանդես բերելու` արեւմուտքի աշխարհիկ

պետու թյան այնքան հիմնարար գաղափարները: Ըստ ղուրանի (սուրահ 2,62

եւ 105, ինչպես նաեւ` 5,68-69) քրիստոնյաները, ինչպես նաեւ հրեաները §գրքի

ժողո վուրդ (§ahl al-kitab§) են, որոնց թեեւ երաշխավորված է ազատությունն

ու սեփա կանությունը, սակայն նրանց վրա դրված են նաեւ որոշ պարտակա -

նու թյուններ ու սահմա նափակումներ: Այսպես, úմար Երկրորդ (Omar ii.) խա -

լի ֆի (717-720) §úմարի համաձայ նագրում¦ սահմանված է, որ քրիս տո-

նյա ները եկեղեցի ու վանքեր կառուցելու կամ նորոգելու իրավունք չունեն

(հոդ. 1 եւ 2), որ նրանց վկայու թյու նը դատա րանում ուժ չունի (հոդ. 8), որ

իրավունք չունեն հագնելու նույն զգեստը, ինչ մու սուլ մանը (հոդ. 11), եւ որ

արգելվում է թամբած ձի քշել եւ զենք կրել (հոդ. 13): Այդ §հա մաձայնագիրը¦

օրինակ է հանդիսացել նաեւ հետագա ժամա նակ ների համար1:

§Դհիմի¦ հասկացությունը (արաբ. Dhimmi=պատիվ, խիղճ, պաշտ պա -

նություն, ապահովություն) նշանակում է պայմանագրային կապը կրոնների

եւ իսլամական պետության միջեւ: Այն տարածաշրջանը, որտեղ իսլամն է իշ -

խում, §Dar al-Islam¦ է, այս ինքն` §Իսլամի տունն¦ է, աշխարհի մնացած մա -

սը` §Dar del-Harb¦, §Պատե րազմի տունը¦, որը պետք է նվաճվի: ¼ինա դա-

դարը (§Hudna¦) կարող է միայն անցողիկ բնույթ ունենալ եւ ծառայել միայն

ռազմա վարական նպատակների: Ըստ ղուրանի 9,29 սուրահի, քրիստո նյա -

ները, հրեա ները եւ գիր ունեցող մյուս ազգերը §անհավատներ¦ են, եւ նրանց

դեմ պետք է պայքարել, մինչեւ որ §ապահովության հարկ¦ (Djizya) վճարեն:

Սրա նով է բացատրվում նաեւ իսլամի արագ տարածումը, քանի որ վերջինիս

անդամ ները սկզբուն քորեն ազատված են եղել հարկերից եւ ապրել են ավար -

ներով ու ապահովության հարկերով: Այս համակարգը ուժի մեջ էր մինչեւ

8-րդ դարի կեսերը, երբ իսլամի ընդար ձակումը կանգ առավ:

Դհիմի համակարգը հովանավորությո±ւն էր, թե± ճնշում: Նախ` արաբ -

14

ները գրավված երկրներում կազմում էին փոքրամասնություն, որն ստիպ -

ված էր քրիստոնյա կամ զրադաշտ մեծամասնության հետ ինչ-որ ձեւով

համա ձայ նության գալ: Դամասկոսի Ումայադների (Ummayaden) խալիֆա -

յու թյան (661-750) հարաբերությունը մեծա մաս նություն կազմող քրիստոնյա

ժողովուրդների հետ հիմնականում գործնական էր, այնպես որ հակո -

բիկները սկզբնական շրջանում շատ գոհ էին, որ ազատագրվել էին բյուզան -

դական ճնշումից: Չէ± որ նախապես անհնար էր կանխատեսել, որ դեպքերն

ընթանում էին քրիս տո նեա կան մշակույթի կատարյալ ոչնչաց ման ուղղութ -

յամբ: Հավատա ցյալ ներին հարկերից ազատելը նպաս տեց, որ պատե հա -

պաշտներից շատերը դիմեցին կրո նափոխության: Սակայն վերա դարձը

դեպի քրիստոնեություն խստորեն ար գելված էր: Մինչեւ 20-րդ դարը իսլա -

մական օրենքում ուրացո ղության համար սահման ված էր մահա պատիժ:

Ոչ մուսուլմանների իրավական ստորակարգությունը ապահովում էր

իսլամի իշխանությունը, նույնիսկ եթե այն փոքրամասնություն էր կազմում:

Դամասկոսի Աբասիդների հարստության խալիֆայության ժամանակ (749-

1258) գնալով ավե լի խստացան քրիստոնյաների նկատմամբ կիրառվող

օրենքները: Երկրի նվաճման ժամանակաշրջանին բնորոշ սահմանափա -

կում ները առավել եւս սրվե ցին: Թեեւ ոչ բոլոր եկեղեցիներն ավեր վեցին, սա -

կայն արգելվեց նորերի կառուցումը, մի որոշում, որը մինչեւ 2005 թ. Թուր -

քիայում իրավական ուժ ուներ: Նման որո շում ները կա րե լի էր երբեմն կաշառ -

քի միջոցով շրջանցել: Նվաճումից հետո էլ դեռ կա ռուց վում էին եկեղեցիներ,

բայց սկզբունքային անհա վասարու թյու նը մու սուլ մանների ու քրիստոնյա -

ների միջեւ անձեռն մխելի մնաց: Քրիստոնյա ները պարտա վոր էին հագնել

իրենց հատուկ այն զգեստները, որոնցով նրանց փո ղոցում կարելի էր տար -

բե րել, այստեղից էլ` §գոտիքավոր քրիս տոնյաներ¦ հասկա ցությունը: Նրանք

միայն էշ հեծնելու իրա վունք ունեին եւ ոչ թե ձի, իսկ տների բարձրությունը

չպետք է գերազանցեր մահմեդականներինը: Սա հան գեցրեց դրան, որ

քրիս տո նյա ների թիվն աստի ճա նաբար նվազեց եւ նվաճող ների լեզուն

տարած վեց: Սկսած 683-ից Եգիպտոսի գրասե նյակներում արգելվեց հունա -

րենի գործածությունը: 693 թ. խալիֆ Աբդ-ալ-Մալիքը (Abd-al-Malik) որոշում

ընդունեց, որ արձա նա գրու թյունները պետք է կազմվեին երկու լեզվով:

Սակայն այդ որոշումից մի քանի տաս նամյակ հետո էլ Եգիպտոսում քրիս -

տո նյաներին պարտավորեցնում էին օգտագործել միայն տիրողների լեզուն:

Քրիստոնեական դավանանքների նվազման գործընթացը նպաստեց

նրանց մեկուսացմանը: Նոր տերերն ամրապնդվեցին նախ քաղաք նե րում,

իսկ գյուղական շրջանները մնացին քրիստոնյա: Անշուշտ պատա հակա նու -

թյուն չէ, որ Թուրքիայի §հակոբիկյան¦ քրիստոնյաները մինչեւ 20-րդ դարը

մեծամասնություն էին կազմում միայն Տուրաբդինի (Turabdin) լեռնազանգ -

ված ներում եւ Իզալա (Izala) լեռներում, պահպանվելով նաեւ Վերին Մի ջա -

15

գետքում` Պարս կաստանի եւ Բյուզանդիայի սահմանա մերձ լեռնային շրջա -

նում, եւ որ §նես տո րա կանները¦ պահպանվեցին ամենից առաջ Հակարիի

լեռնաշղթայի արեւելյան շրջանում եւ Վանա, Ուրմիա լճերի ու Մոսուլի շրջա -

կա լեռների եռանկյունում: Իսկ հայերը, հատկապես հայ առեւտրա կան նե րը,

ապրում էին այնպիսի քաղաքներում, ինչպես Կոստանդնու պոլիսը, Եդե սիան,

Ամիդը կամ Տարսոնը: Հաճախ նրանց հաջողվում էր կառա վա րության

շրջանակներում կամ խալի ֆայի պալատում իրենց ունեցած կապերով կամ

գրաված պաշտոն ներով, որպես բժիշկ կամ գիտնական, օգնել իրենց հավա -

տա կից ներին:

§Ինչպես հունական գիտությունն անցավ արաբներին¦2 գրքում Դե Լեյսի

ú?լերին նկա րագրում է, թե ինչպես ասորի քրիստոնյաները անապատի որդի -

ներին փո խանցում էին հունական կրթությունն ու մշակույթը: Որպես

բազմաթիվ քրիստոնյաների ներ կա յացու ցիչ ներ, որոնք իսլամի մեջ գիտու -

թյուն ների ու արվեստի հիմքը դրեցին, կարելի է նշել թեկուզ միայն Հունայն

իբն Իշաք (Hunayn Ibn Ishaq) մեծ բժշկի կամ Բոխտիսո (Bochtiso) ընտա նիքի

անունները, որոնց հետ կապ վում է Բաղդատում գիտության ծաղկ ման ժա մա -

նակաշրջանը: Քրիստո նյա ների օգնությամբ իսլամի առա ջին դա րե րում

զարգացավ արաբական մշա կույթը, որը համաշխարհային մշա կույթի պատ -

մության մեջ գրավում է առա ջա տար տեղ, ընդ որում` այն նշելիս հաճախ է

անտեսվում քրիստոնյաների մասնաբաժինը:

æիհադը, ինչպես եւ Դհիմի համակարգը, իսլամական մշակույթի հիմ -

նական հասկացություններից է: §Հարբիներին¦ (Harbi), Դար-ալ-Հարբի (Dar-

al-Harb) բնակիչնե րին, վիճակված է պատերազմի (harb) կամ դարձի մի ջո ցով

տարածել իսլամի օրենքը: æիհադը` որպես մշտական պատերազմ, բա ցառում

է խաղաղու թյունը` թույլատրելով միայն ժամանակավոր զի նա դա դար: Սրբա -

զան պատե րազ մը բոլոր մուսուլմանների պարտքն է. բոլոր հավա տացյալ -

ները պար տա վոր են իրենց անձով, իրենց ունեցվածքով ու գրվածք ներով

նպաս տել դրան: æիհադը կարող է իրագործվել նաեւ խա ղաղ եղանակով`

դարձի, քարոզ չու թյան ու կաշառման միջոցով: §Դհիմի կեցու թյու նը` որպես

ջիհադի անմիջական ար դյունք, հատուկ պայմանագրով վերացնում է նվա -

ճողի նախնական իրա վուն քը հաղթվող անձի եւ ունեցվածքի նկատմամբ, եթե

վերջինս համաձայնվի հարկ վճարել եւ իսլամին են թարկվել¦3:

2 De lasy O’leary: How Greek science passed to the Arabs, 2. ed. Delhi 2001.3. Bat Ye’or: Der Niedergang des orientalischen Christentums unter dem Islam (7.-20.

Jahrhundert), Gräfelding 2002, 38.

16

3& Jourq;re

Թուրքերի նախնիները 6-րդ դարում ապրում էին Կենտրոնական Ասիա -

յում եւ իրենց կրոնով բուդայական էին, մանիքեցի (Manichäer) կամ նեստո -

րական քրիստո նյա ներ: Նրանք հնդեւրոպացի չեն, ոչ էլ հույների, ասորիների

կամ հայերի ազ գա կիցը: Այսօրվա թուրքերը օղուզների հետնորդներն են,

որոնք 10-րդ դարում ապրում էին ղազախական տափաստա նում, Արալյան

լճից հյուսիս: Հեծյալ ռազմիկների շարքերում, որոնք հաճախ նաեւ որպես

ստրուկներ (մամ լուք) հա մալրում էին օտար տիրակալների ջոկատները, կային

նաեւ թուրք սելջուկներ, որոնց գլխա վորում էր քոչվոր խանը: Թուրքական

տարբեր ցեղեր ժամանակի ընթացքում Սիբիրից քոչեցին Առաջավոր Ասիա:

Երբ իսլամը մուտք գործեց թուրքերի մեջ, կռվազան քոչվորների շրջանում

զարգացավ ղազիների դասը: Ղազիները ձիա վոր քոչվորներ էին, որոնք պար -

բերաբար հարձակվում էին քրիս տոնյաների բնակավայրերի վրա, կողոպտում

եւ աս պատակում էին դրանք: Ղազիների մի ջո ցով թուրքերին հաջողվեց ժա -

մա նակի ընթացքում նվա ճել öոքր Ասիան, որի բնակչությունը կազմա լուծվեց

եւ փախ չե լով ապաս տանեց ամրոց-քա ղաքնե րում: Սելջուկ սուլթան Ալփ

Արսլանի (Alp Arslan)` èոմանոս Դիոգինոս Չոր րորդ (Romanos IV. Diogenes)

կայսրի դեմ Մանազ կերտի (19.8.1071) ճակատամարտի հաղթանակից հետո,

սելջուկ ղա զի ները արշավեցին Անատոլական բարձրա վան դակ, որի հե -

տեւան քը եղավ քրիս տոնյա գյուղական բնակչության զանգվածային փա -

խուստը: 1071 թվականը նշանաբանում է թուրքերի կողմից öոքր Ասիայի

նվաճ ման սկիզբը, որն էլ իր հերթին քրիստոնեական մշա կույթի վերջը հանդի -

սացավ: ¼որավար Ալփ Արսլանի շքախմբի թուրքմենները մնացին երկ րում:

Ինչպես դա հաճախ պատահում է, օգնության կոչեր հղվեցին արտաքին

ախոյան ուժերին: Բյուզան դիայի կայսր èոմանոս Դիոգինոս Չոր րորդը, որին

լքել էր իր իսկ ազնվա կա նու թյունը, սուլթանի հետ բանակ ցեց մի պայմա նա -

գրի շուրջ, որով նա փրկվեց տարածքային կո րուստներից: Նա հարկադրվեց

փրկագին վճարել, գերիներին ազատ արձակել եւ սուլթանին օգ նա կան զորք

տրա մա դրել: Ընթացքում առաջատար պաշ տոնյաները կայսրին գահընկեց

արեցին եւ կուրացրին: Թուրքերն ալեւս կապված չլինելով պայմա նագրով,

հարձակ վեցին öոքր Ասիայի վրա, նախքան նոր կայս րի` Միխայել Յոթերորդի

(Michael VII.), որեւէ բան ձեռնարկելը: Այժմ սելջուկ թուրքերը խուժեցին

Անատոլական բարձրավանդակ: Միայն այդ ժամանակ է, որ Մանազ կերտի

պարտությունը վերաճեց աղետի եւ այնպիսի հարվածի, որից Բյուզանդիան

այլեւս չկարո ղա ցավ ուշքի գալ: Բյուզանդիան բաrձր գին էր վճարում նաեւ

17

այն բանի համար, որ ցրել էր հայերի զինուժը` իր բանակով հանդերձ: Այժմ

սելջուկ թուրքերի պետությունը տարածվեց Կենտրոնական Ասիայից մինչեւ

Անա տո լիա: Ալփ Արսլանի հորեղբորորդի Սուլեյմանը նախ Արեւմտյան

Անատոլիայում մեծ սելջուկների սուլ թանի զորավարն էր, իսկ 1080 թ. նա

տիրեց ամ բողջ երկրին, Կիլիկիայից մինչեւ Հելլեսպոնտոս (այժմ` Մարմարա

ծով) եւ հիմնա դրեց §èում¦ անունով սելջուկյան պետությունը, հռոմեական

սուլթա նու թյունը: 1087 թ. սելջուկները նվաճեցին Եդե սիան, ինչ պես նաեւ Ան -

տի ոքը, որտեղ բնակչությունը հիմնականում քրիստոնյա էր (հույներ ու

հայեր):

Դրա հետ մեկտեղ քրիստոնեության միջնաբերդ Կեսարիայի (այժմ`

Կայսերի) եւ Մելիթենեի (այժմ` Մալաթիա) շուրջ, որը հակոբիկյան պատրիար -

քարանի ժամանակավոր նստավայրն էր, ստեղծվեց Դանիշմենդիդների սուլ -

թա նու թյունը: Եփրատի վերին հոսանքի շրջանում կազմավորվեցին Մեն գու-

չեկիդ ների, Էրզրումի շուրջ` Սալտուկիդների, իսկ հակոբիկյան կենտրոն Մար -

դի նի շուրջ` úրտուկիդների (1107-1409) իշխանությունները: Սելջուկ մեծ

սուլթան Մալիք շահի (†1092) մահից հետո նրա պետությունը բաժանվեց

առանձին էմիրությունների: Մարդինի úրտուկիդների պետությունում ասորի

քրիստո նյաների վիճակն այնքան լավ էր, որ պատրիարքը նստավայրը

Ամիդից այնտեղ տե ղափոխեց: Մարդինի Դիոսկորոս Թեոդորոս (Dioskoros

Theodoros) եպիսկոպոսի մեր օրերը հասած ավետա րանը իր հարուստ

զարդա նկար ներով արձանագրում է, թե մշակութային ինչպիսի ծաղկում են

ապրել քրիստոնյաները դեռեւս 13-րդ դարում:

Քոչվոր թուրքմենների թիվը 12-րդ դարում պետք է որ կազմեր կեսից մին -

չեւ մեկ միլիոն մարդ: Կենտրոնական Ասիայից թուրքմենների շարունա կական

ներ հոսքի պատճա ռով Անատոլիան փոփոխություն կրեց4: Ղազիները քրիս -

տո նյաներին դուրս քշեցին Անատոլական բարձրավան դա կից, եւ միայն

առան ձին վայրերում էր, ինչպիսին էր Պոնտոսն ու Կապա դով կիան, որտեղ

մինչեւ Առաջին աշխարհամարտը պահպանվեցին հույն ուղղափառ քրիս տո -

նյաները: Գյորեմեի քարանձավային վանքերն ու գետնափոր քաղաքները

ցույց են տալիս, թե ինչպես են քրիստոնյաները պատսպարվել ղազիներից,

որոնք մոլեռանդորեն կիրառում էին ջիհադը: Ավելի ուշ` մոնղոլներից փախչե -

լով, եկան ցեղային այլ խառնուրդներ, ինչպես նաեւ թուրքական ժողո վուրդ -

ներին պատկանող այլ փախստականներ, որոնք հետագայում` թուրքմենների

հետ միա խառ նվելով, միաձուլվեցին` դառնալով մի ժողովուրդ: Այդ է պատ -

ճա ռը, որ Ա նատո լա կան բարձրավանդակում արդեն օսմանների հանդես

գալուց առաջ, մո տա վորապես 1280 թ., թուրքմենները բյուզանդացիների,

4 Josef Matuz: Das Osmanische Reich. Grundlinien seiner Geschichte, Darmstadt, 2. Aufl.,1990, 20.

18

ասորիների եւ հա յե րի համեմատու թյամբ մեծամասնություն էին կազմում:

Կայսր Ալեքսիոս Առաջինը (1081-1118)` բյուզանդական Կոմնենների հարստու -

թյան հիմնադիրը, ստիպ ված եղավ, Էպիրուսում նորմանների եւ Դանուբի

ափին պեչենեգների դեմ պա տե րազմի ընթացքում, ընդունել սելջուկներին,

որոնք արդեն գտնվում էին Կոս տանդ նուպոլսից տեսանելիության սահմա -

նում, որպես կայսրության դաշնա կից ներ եւ դրանով իսկ գոնե երեւութապես

պահպանել գերա գույն իշխա նությունը:

Թուրքերի ընդարձակման թափին հակահարված տվեց Êաչա կրաց 1-ին

արշավանքը, որի շնորհիվ 1097-ին խաչակիրները սել ջուկ ների գրաված

Նիկիան (այժմ` Իսնիկ) ազատագրվեց: Լատին խաչա կիր ների հաջողու թյու -

նը öոքր Ասիայում իրավիճակը տեսանելիորեն շրջեց ի նպաստ քրիս -

տոնյաների: Գոնե հայերÇ Ñ³Ù³ñ áÕçáõÝ»ÉÇ ¿ñ Ë³ã³ÏÇñÝ»ñÇ Ñ³çá Õáõ -

ÃÛáõÝÁ, áñáÝù 1098-Çն գրավեցին ²ÝïÇáùÝ áõ Եդեսիան եւ աÛնï»ղ հաս -

տատեցին քրիստոնյա մի իշխանություն, որը գոյատեւեց մինչեւ 1144 թ.:

Êաչա կիրները, որոնք Կոստանդնուպոլսի կայսրին սատարելու եր դում էին

տվել, ի վերջո գրաված տարածքները նրան չվերադարձրին, այլ ստեղծեցին

§լատին¦ խաչակիրների պետություն: Êաչակիրների հաջո ղու թյունն ամե -

նից առաջ հնարավոր դարձավ այն բանի շնորհիվ, որ Աբասիդ ների խալի -

ֆայությունը վաղուց քայքայված էր. իսկ թուրքերը, որոնք նախ կինում

որ պես ռազմիկներ ու ստրուկներ ծառայում էին խալիֆներին, անկախացան

եւ Անատոլիայից մինչեւ Կենտրոնական Ասիա էմի րութ յու ն ներ ստեղ ծեցին:

Այնուամենայնիվ կայսր Ալեքսիոս Առաջինին չհաջողվեց Արեւելքում կոր -

ցըրած տարածքները ետ նվաճել: Սելջուկները Անատոլիայում գնալով ավելի

ամրացան, իսկ հույն բնակչությունը ետ մղվեց դեպի առափնյա քա ղաք ները:

Հազարավոր հայեր փախան դեպի արեւմուտք, որտեղ հայկական մեծ գա -

ղութ ներ ստեղծվեցին Կոստանդնուպոլիս, Թեսաղոնիկե եւ Վառնա քա ղաք -

նե րում: Կայսրը կողմնակից էր քրիստոնյա բնակչության տեղաշարժին դեպի

³ñեւÙáõïù, ընդ որում նրանց բնակեցնում էր Հունաստանում: Դժվա րությամբ

միայն նրան հաջողվեց üիլադելֆիայի վրայով ցամաքային կապ հաստատել

öոքր Ասիայի հարավային ափերի հունական քաղաքների հետ: Դրանով կայս -

րության արեւելյան կեսի զգալի մասը 200 տարի մնաց բյուզան դացիների

հսկողության տակ: Կայսրի որդին` Յոհաննես Երկրորդ Կոմնենոսը (John II.

Komnenos) (1118-1143) հարավային ափամերձ շրջանը ետ գրավեց, ինչպես

նաեւ Կիլիկիա երկրամասը, որտեղ հայ փախստականները ստեղծել էին այս -

պես կոչված öոքր Հայքի իշխանությունը: Նրա որդին եւ հետնորդը` Մանուել

Առա ջինը (1143-1180) հարձակվեց ռում-սելջուկների սուլթանության վրա եւ

ստիպեց սուլթան Մասուդ Առաջինին թողնել իր նստավայրը` Իկոնիան (այժմ`

Կոնյա): 1159 թ. նա հասավ մինչեւ Անտիոք, որտեղ խաչակիր նե րը ստիպ ված

եղան ընդունել նրա գերիշխանությունը: Սակայն նրա փորձը` իրեն ենթար -

19

կելու Իկոնիումի սուլթանությունը` 1176 թ. սեպտեմբերի 17-ին Միրիոքե ֆա -

լոնի (Myriokephalon) մոտ ճակատամարտում ձախողվեց: Այսպիսով Բյուզան -

դիան հարկադր ված եղավ վերջնականապես հրաժարվել öոքր Ա սի այի

կենտրո նական մասը թուրքերից ետ գրավելու ծրագրից: 1180 թ. գար նանը

սելջուկ նե րը հասան Աթալեիա (այժմ` Անթալյա)` Միջերկրական ծովի ափը:

Կայսր Իսահակ Երկրորդ Անգելոսի (Isaak II. Angelos) օրոք, 1190 թ. տեղի

ունեցավ Êա չակրաց 3-րդ արշավանքը, որը նախկինների նման ձախողվեց:

Êաչակրաց 4-րդ արշավանքի ընթացքում 1204 թ. խաչակիրները գրավեցին

Կոս տանդ նու պոլիսը: Այդ հարվածը բյուզան դացիների համար վճռական

եղավ, թեեւ նրանք դեռ դիմանում էին պետության Նիկիայի ու Տրապիզոնի

երկրամա սե րում եւ հյուսիսային Հունաստանում: Բյուզանդական աշխար հում

կաթոլիկ ների այս հարձակումը մինչ օրս չի մոռացվել, եւ 2004 թ. 800-ամեակի

կա պակ ցությամբ ուղղափառ եկեղեցին իզուր էր սպասում հաշտարար մի

ժես տի: 1204-1261 թթ. Կոստանդնուպոլիսը այսպես կոչված §Լա տի նա կան

կայսրության¦ մայրաքաղաքն էր, հունական հողերում խաչա կիրների արեւմ -

տյան պետության մայրաքաղաքը: öոքր Ասիայում Թեոդոր Առաջին Լաս -

կարիսը (Theodor I. Laskaris) (1204-1222) կազմավորեց ուշ-բյու զանդա կան

Նիկիայի կայսրությունը, որը շարունակեց Բյուզանդիայի ավան դույթ ները:

Լատինների կայսրը 1209 թ. դաշինք կնքեց Իկոնիայի սուլթան Կաի կոս րու

Առաջինի (Kaikosru I.) հետ: Քրիստոնյաները զարմանալիորեն պաշտ պանում

էին թուրքերին` ընդդեմ հույների: Բյուզանդական Կոմենների հարստության

ներկայացուցիչները Սեւ ծովի ափին հիմնեցին Տրապիզոնի փոքր կայսրու -

թյունը, որի կենտրոնական տարածքները թուրքերը գրավեցին միայն 1461

թ.: Նիկիայի կայսրությունն ամրապնդվեց եւ խաչակիրներից կարողա ցավ

նույնիսկ ետ գրավել Հունաստանի որոշ մասեր:

Մոնղոլների արշավանքը 1242 թ. öոքր Ասիայի առաջ դրեց նոր խնդիր -

ներ: Նիկիայի Յոհաննես Վատացես (John Vatatses) կայսրը դաշինք կնքեց

Իկոնիայի հետ, որի սուլթանը ջախջախիչ հարված ստացավ մոնղոլ ներից,

որոնք Կապադովկիայում գրավեցին Կեսարիան (այժմ` Կայսերի): Նիկիայի

Միքայել Պալեոլոգոս (Michael Palaiologos) կայսրը (1259-1282) 1261թ.

խաչակիրներից ետ նվաճեց Կոստանդնուպոլիսը եւ հաստատեց բյու զան -

դական վերջին Պալեոլոգների հարստությունը: Երբ մոնղոլները հարձակ -

վեցին սելջուկների վրա, թուրքերից շատերը փախան բյուզանդական շրջան -

ներ, որտեղ նրանք դիմադրության չէին հանդիպում: Մինչեւ 1280 թ. թուրքերը

նվաճեցին Անատոլիայի հարավ-արեւմուտքը: Մագնեզիայի մոտ (1302)

թուրքերի դեմ բյուզանդացիների պարտության ժամանակ հայտնվեց Ղազի-

էմիր úսմանը (Ghasi-Emir Osman)` հիմնադիրը úսմանյան կայսրու թյան, որը

կես դարի ընթացքում Դարդանելից ձգվեց դեպի Եվրոպա:

Երբ բյուզանդացիներն ու թուրքերը գրավեցին հայերի երկիրը,

վերջիններս թողնելով նրանց իրենց հողերը տեղաշարժվեցին դեպի հարավ,

20

5 Anne Elizabeth redgate: The Armenians, Oxford 2000, 257.6 Aziz S. Atiya: Kreuzfahrer und Kaufleute. Die Begegnung von Christentum und Islam,

Stuttgart 1964, 126.

Տավրոս լեռնաշղթան: Դեռեւս 1080 թ. սկսած, Կիլիկիայում ապաստանած

հայ փախստականները` èուբինյանների տան գլխավորությամբ, Սիսի (աժմ`

Կոզան) շուրջ ստեղծեցին իշխանություն: Գրիգոր Երրորդ կաթողիկոսը (1113-

1166) իր նստավայրը Անիից տեղափոխեց Հռոմ կլա` Եփրա տի ափին: Իշխան

Լեւոն Առաջինը (Leo I.) 1198 թ. Տարսոնում կա թո ղիկոսի եւ Մայնցի արքեպիս -

կոպոսի կողմից թագավոր օծվեց5: Նոր դրամի հատումը Բյուզանդիայից

անկախանալու նշան էր: 1226 թ. իշխանության գլուխ անցավ Հեթումյան ների

ընտանիքից իշխան Հե թում Առաջինը (1226-1270): èումի սուլթանի հետ

դաշինք կնքելուց հետո, նա 1252-ին անցավ մոնղոլների կողմը, դրանով իսկ

ապահովելով իր իշխանությունը: 1258 թ. Բաղդատի վրա մոն ղոլ ների հար -

ձակ մանը մասնակցում էին նաեւ հայկական օժանդակ զորամիա վո րումները:

Լեւոն Երկրորդը (Leo II.) (1270-1289) 1281 թ. կարողացավ մեծ դժ վա րու թյամբ

Եգիպ տոսի մամլուքների դեմ պատերազմից հետո ամրապնդել իր տիրա -

պետու թյունը: 1291 թ. Պաղես տինում ի դեմս Ակոնի ընկավ խաչակիրների

վերջին հենակետը: 1292-ին մամլուքները գրավեցին Հռոմկլան եւ քշեցին

կաթողի կոսին: Սիսում նստող հաջորդ կաթո ղի կոսը կրկին կապի մեջ մտավ

պապի հետ` արեւմուտքից օգնություն հայ ցելու նպատակով: 1307 թ. Սիսում

Հռոմի հետ մի նոր միություն կազմելու միտք հղացան: Հեթում Երկրորդը

(†1307) ընդու նեց կաթո լիկու թյուն` դառ նալով ֆրանցիսկյան կրոնավոր: öոքր

Հայքի ուշ շրջանի նշանա վոր անձնա վորու թյուններից է պատմիչ Հեթում

Կորի կոսցին` (Hethum von Korykos) Հեթում Առա ջինի եղբորորդին, որը 1307 թ.

Պուաթյեում (Poitiers) թե լա դրեց իր պատ մա կան երկը §Արեւելքի ծաղիկը¦ (La

Flor des estoires de la terre d’Orient), որի մեջ անդրա դառնում է իր անձնական

հանդի պումներին մոնղոլ խաների հետ:

üրանսիացի կաթոլիկ Գվիդոն Լուսինյանը (Guy de Lusignan) 1342 թ. դար -

ձավ öոքր Հայքի թագավոր: Նրա հաջորդը` Կոստանդին Երրորդը, ստիպված

էր միաժամանակ պայքարել հռոմատյաց հայերի եւ մամլուքների դեմ: 1375 թ.

մամլուքները գրավեցին Սիսը` դրանով իսկ նվաճելով քրիստոնյա վերջին

իշխանապետությունը Արեւելյան Անատոլիայում: Վերջին թագավոր Լեւոն

Հինգե րորդը` իր արքունիքի հետ միասին, մամլուքների կողմից Կահիրեում

բան տարկվեց եւ ազատ արձակվեց միայն 1382-ին պապի եւ Վենետիկի վճա -

րած փրկա գնով, բայց միայն պայմանով, որ այլեւս երբեք ոտք չի դնելու հայ -

կական հողի վրա: Եւ նա` որպես մուրացիկ ու փախստական, մինչեւ 1393 թ.

շրջում էր Եվրոպայով մեկ6: 1400-ից Հայաստանի մեծ մասը գտնվում էր

թուրք մենական Կարա-կոյունլու (§սեւ ոչխարների ցեղ¦) հարստության

բռնա տիրության տակ, որի նստավայրը Վանն էր: 1433-ին Կոս տանդ -

21

նուպոլսում հիշա տակ վում են հայ եպիսկոպոսներ Հովհաննեսը եւ Եսային,

1441-ին` մեկ հայ եպիս կոպոս Ան կյուրայից, 1475-ին` հիշատակվում է մեկ հայ

եպիսկոպոս Ամա սիայում, իսկ 1485-ին` Սեբաստիայում (այժմ` Սվազ): 1438-ին

üլորենցիայի եկեղեցական ժողովին մասնակցեցին նաեւ հայ եկեղեցու

ներկա յա ցուցիչ ներ: Սակայն Եվ գի ա նոս Չորրորդ (Eugene IV.) պապի` 1439 թ.

նոյեմբեր 22-ի հայերի մասին §De cretum pro Armenis¦ որոշումը նույնքան

իրականացվեց, որքան նրա` 1439-ին արած հայտարարությունը ուղղա փառ -

ներին միանալու մասին: 1441 թ. կաթողիկոսարանը Սիսից կրկին փոխադըր -

վեց Էջմիածին: Հայերի ճակատագիրն այսուհետեւ դարերով պիտի մնար

թուրքերի, պարսիկների ու ռուսների ձեռքին:

22

4& B\ouxandakan ka\srouj\an w;r=in 'oule

úսմանյան կայսրությունը սկզբնավորվել Բյուզանդական կայսրու թյան

??????????? մայրաքաղաք Նիկիայից մոտ 60 կմ հարավ ընկած

տարածաշրջանում: 1300-ական թթ. շուրջ öոքր Ասիայում Բյուզանդիայի

ձեռքում էին մնացել միմիայն Նիկիան, Նի կո մե դիան, Բրուսան, Սարդեսը,

üիլադելֆիան, Մագնեզիան եւ առանձին նա վահանգստային քաղաքներ,

ինչպիսիք էին Հեռակլեյան` Պոնտո սում, öոք վիան եւ ¼մյուռնիան: 1304 թ.

Բյուզանդիան կարողացավ պաշար ված üիլա դել ֆիայի մոտ թուրքերի դեմ

հաղթանակ տանել: 1326 թ. úսմանի որդի úր հա նին (1326-1360) հաջողվեց

գրավել Բրուսան (այժմ` Բուրսա), որը դար ձավ օսմանների առաջին

մայրաքաղաքը: Քանի որ Բյուզանդական նվազած կայս րության կենտրոնը

տեղաշարժվել էր դեպի Հունաստան, վրա հասած քա ղաքա ցիա կան

պատերազմի շրջանում 1331-ին ընկավ Նիկիան, իսկ 1337-ին` Նիկոմեդիան

(այժմ` Իզմիթ): úսմանները գրավեցին Անկյուրան (այժմ` Անկա րա) եւ հասան

öոքր Ասիայի հարավային ափերը: Բյուզան դիա յում քա ղա քա կան գործիչ`

հետագայում կայսր, Յոհաննես Կանտակուզենոսը (John Kanta ku ze nos)

սելջուկների հետ համա գոր ծակցեց օսմանների դեմ: úսման ներն արդեն

նավատորմ էին կառու ցե լ եւ հարձակվեցին Հունաս տա նում բյու զան դական

տիրույթների վրա: Քաղաքացիական պատերազմի ըն թաց քում Կան տա կու -

զենո սը փոխնիփոխ դաշնակցում էր օսմանների ու սել ջուկ ների հետ:

Թուրքերը 1352 թ. հաստատ վեցին Կալիպոլիսի (այժմ` Գա լի պոլի) եվրո պա -

կան կողմը` Չիմենլիք (Tzympe) ամրոցում: 1354 թ. սուլթան úրհանի որդի

Սուլեյ մանը գրա վեց Կալիպոլիսը` ստեղ ծելով դեպի Եվրոպա տարած վելու

հենակետ: 1361-ին օսմանները գրա վե ցին Ադրիանուպոլիսը (այժմ` Էդիրնե),

իսկ երկու տարի անց Մուրադ Առաջինը (1360-1389) մայրաքա ղաքն այնտեղ

տեղափոխեց: Բյուզան դիան արդեն երկու կողմից շրջապատ ված էր թուր -

քերով: 1395-1401 թթ. թուր քերն առաջին ան գամ պաշարեցին Կոստանդ նու -

պոլիսը: Կայսրը հարկադրված էր հովանավոր չու թյան եւ տուրքերի վե րա -

բե րյալ պայմանագիր կնքել, որով Բյուզանդիան դարձավ թուրքական հովա -

նա վորյալ պետություն: Պա շար ման ընթացքում` 1398 թ. ճենովական Գալա -

թա յում գտնվող հայկական Ս. Սար գիս վան քում ստեղծվեց մի ձեռագիր, որի

մեջ մայրաքաղաքը անվանվում է Ստամ պոլ, որը 12-րդ դա րից գործա ծական

էր ժողովրդի շրջանում7: Սուլթան Բայա զիդ Առաջինը (1389-1402) գրավեց

7 Martin rahn: Die Entstehung des Armenischen Patriarchats von Kostantinopel, (= Studienzur Orientalischen Kirchengeschichte 20), Münster-Hamburg-london 2002, 103-105.

23

նաեւ Արեւմտյան Անատոլիայի էմիրու թյուն ները: Կայսր Մանուել Երկրորդը,

որպես օսմանների վասալ, պարտավորվեց 1390-ին Բայա զիդի կող մից

մասնակ ցել բյուզանդական վերջին քաղաքի` üիլադելֆիայի, գրավմանը:

Թվում էր` Բյուզանդական կայսրությունը դատապարտված էր կործանման,

երբ միջինասիացի տիրակալ Լենկթեմուրը (Թամերլան) 1402 թ. Անկարայի

մոտ հաղթելով օսմանների սուլթանին, գերի վերցրեց նրան: Դրա նով Բյու -

զան դական կայսրությանն ընձեռվեց վերջին կարճատեւ դադարի հնարա -

վորությունը: Թեմուրը նախ öոքր Ասիայի արեւելյան մասում եւ Վերին

Միջագետքում կոր ծա նեց բազմա թիվ եկեղեցիներ ու վանքեր, ինչպես,

օրինակ, Տուրաբդինի Հահ մեծ եկեղե ցին: Վանում նա հրամայեց` հայերին

քաղաքի պարիսպներից ցած գցել, Սվա զում` հազարավորների կենդանի

թաղել եւ կամ նրանց իր հեծելազորի ոտքերի տակ ճզմել: Ասորի երկու եկեղե -

ցի ներ այդ ավե րիչ արշավանքից այլեւս երբեք չկարո ղա ցան ուշքի գալ:

1403 թ. Բյուզանդիայի եւ օսմանների միջեւ կնքվեց մի նոր պայմանագիր,

որով վերացվում էին կայսրի վասալային պարտավորությունները: Մուհամեդ

Առաջինը (1413-1421) վարում էր համագոյակցության քաղաքականություն:

Միայն Մուրադ Երկրորդն (1421-1481) էր, որ ավերեց Հունաստանը, եւ նորից

պա շա րելով Կոստանդնուպոլիսը, 1430-ին այն կրկին հարկատու դարձրեց:

1430 թ. Թեսաղոնիկեն նույնպես ընկավ թուրքերի ձեռքը: üլորենցիայում 1439

թ. հուլիսի 5-ին կայսրի ստորագրած ուղղափառ եւ կաթոլիկ եկեղեցիների

միությունը եւս չկարողացավ փրկել Բյուզանդիան8: Արեւմուտքը կործան ման

եզրին հասած կայսրությանը գործուն օգնություն չցուցաբերեց. միու թյու նը

թեեւ ծանուցվեց, սակայն ի կատար չածվեց: §Գերմանական ազգի հռո -

մեական սուրբ կայսրու թյու նը¦ թեեւ Թուրքերի հարցով զբաղվող մի շարք

վեհաժողով ներ կազմակերպեց, սակայն այդ մեծ օգուտ չտվեց: Երի տա սարդ

եւ փառամոլ սուլթան Մուհամեդ Երկրորդը (1451-1481) երկար պա շա րումից

հետո 1453 թ. մայիսի 29-ին գրավեց Կոստանդնուպոլիսը, որն այ նու հետեւ

դար ձավ օսմանյան կայսրության մայրաքաղաքը: Գալաթա ճենո վա կան

գաղութը ստիպված եղավ հովանավորչական պայմանագիր կնքել սուլ թանի

հետ9: Գալաթան (Բերա) մինչեւ 19-րդ դարը մնաց քրիստոնյաներով բնա կեց -

ված, որպես §ֆրանկների¦ թաղամաս, իսկ այսօր արտ երկրյա քա ղա -

քագետների բնակավայր է:

Քաղաքի գրավման ժամանակ զոհվեց Կոստանդին կայսրը: Մոտ 50.000

բնակիչներից սպանվեց 4000 հոգի, իսկ մեծ մասը գերեվարվեց: Սուլթանը

քաղաքը թալանի մատնեց, լրիվ ոչնչացրեց կայսերական արխիվը, իսկ Ս.

8 Joseph Gill: Konstanz-Basel-Florenz, (=Geschichte der ökumenischen Konzilien 9), Mainz1967, 316f.

9 rehn (2002), 94-97.

24

Սոֆիայի տաճարը վերածեց մզկիթի10: Հայազգի Աբրահամ Անկյուրացին իր

եղերերգության մեջ ականատեսի դերում նկարագրում է հույների կողմից

որպես ºlwsh$ §Հալոսիս¦ (կլանում) ողբացած քաղաքի գրավումը: Ստեֆան

òվայգը այդ օրվա նկարագրությունը տալիս է §Մարդկության աստեղային

ժամերը¦ երկում: Այսպիսով, öոքր Ասիայում հույների ձեռքում մնացել էր

միայն Տրապիզոնի կայսրությունը: Սակայն Մեհմեդ Երկրորդը (Mehmed II.)

1461 թ. օգոստոսի 15-ին գրավեց հույների այս վերջին ամրոցը եւս: Դավիթ

կայսրը տեղափոխվեց Կոստանդ նուպոլիս, իսկ ամբողջ արական բնակչու -

թյունը` գե րե վարվեց: 1463 թ. կայսրը` իր յոթ որդիներից վեցի հետ բանտում

մահա պատ ժի ենթարկվեց: §Հույներին դյուրին ապագա չէր սպասում: Նրանց

խոս տացել էին խաղաղություն ու արդա րություն, նաեւ բարեկեցության հնա -

րա վորու թյուն ներ: Այնինչ նրանք երկրորդ կարգի քաղաքացիներ դարձան:

Ստրկու թյունն անխուսափելիորեն իր հետ է բերում բարոյալքում, եւ հույները

չկարո ղացան խուսափել դրա հետեւանքներից: Հույների պատմությունը թուր -

քերի տիրապետության օրոք լի է տրտմությամբ ու դառնություններով: Այնու -

ա մե նայնիվ, չնայած բոլոր իր սխալներին ու թուլություններին, հունա կան

եկե ղե ցին գո յատեւեց¦11: Առաքյալների եկեղեցին` Կոնստանդինի եւ այլ կայս -

րերի շիրիմ նե րի հետ ավերվեց. դրանց տեղում կանգնեց հաղթանակի մզկի -

թը: Բա ցի միայն մեկ եկե ղե ցուց` մնացած եկեղեցիները, գոնե ժամա - նա կա -

վո րապես, մզկիթի վերած վե ցին: Վանքերն ու գրադարանները ոչնչացվեցին:

Կոստանդնուպոլսի անկումը ցավով ընդունեց ողջ քրիստոնյա աշ խար հը,

որը սակայն որեւէ ձեւով օգնության չհասավ: 1461-ին Պիոս Երկրորդ պապի`

öոքր Ասիայի նկարագրությունը (Enea Silvio Piccolomini) ցույց է տալիս, թե

այն ժամանակ Եվրոպայում ինչքան քիչ բան գիտեին օս մանյան տիրա պե -

տության տակ ապրող քրիստոնյաների վիճակի մասին12: Միայն երբ թուր -

քերը 1526 թ. Վիեննայի մոտ կանգ առան, Արեւմուտքի կայսրը գի տակ ցեց

վտանգի մեծությունը քրիստոնյա աշխարհի համար: 1472 թ. ¼ոի Պա լեոլո -

գինան (Zoe Paleologina)` վերջին կայսրի եղբոր դուստրը, ամուսնա ցավ ռուս

մեծ իշ խան Իվան Երրորդի հետ, որն ստացավ ցարի տիտղոսը եւ կայ -

սերական կնիքը` երկգլխյան արծվի զինանշանով: Մի ռուս վանակա նի որա -

կա վորումով` Մոսկովյան գաղափարախոսությունը դարձավ §Երրորդ Հռոմի¦

գա ղա փարա խոսություն: Այդ թույլ տվեց ռուսական ցարին` որպես բյուզան -

դա կան կայսրերի ժառանգ, հետագայում պահանջելու úսմանյան կայսրու -

թյունում գտնվող ուղղա փառ եկեղեցին հովանավորելու իրավունքը:

10 David Stacton: Der schwarze Dienstag Der Fall von Byzanz, wien-Hamburg 1967, 2911… Steven runciman: Die Eroberung von Konstantinopel 1453, München 1977, 154f.

11 Nou\n t;[oum, 198. fmmt& na…. Friedrich wilhelm Fernau: Patriarchen am GoldenenHorn. Gegenwart und Tradition des orthodoxen Orients, Opladen 1967, 67f.

12 Enea Silvio Piccolomini (Pius ii): Beschreibung Asiens, hg. v. wilhelm Baum, Klagenfurt2005.

25

13 rahn (2002), 103-105.14 Ernst werner: Die Geburt einer Großmacht. Die Osmanen, weimar 1985, 334f.

5& Qriston\an;re jourqakan mil;j famakargoum

Ըստ Կրիտոբուլոսի (Kritoboulos) տարեգրության` սուլթան Մեհմեդ Երկ -

րորդը 1466 թ. նոր պատրիարք նշանակեց վանական Գեորգ Սքոլարիոսին

(George Scholarios), որը բյուզանդական եկեղեցու` պապականի հետ

միության հակառակորդն էր: Վերջինս ընդունեց Գենադիոս (Gennadios) անու -

նը13: Սուլ թա նը սահմանեց, որ այնուհետեւ հույն հպատակները կազմելու էին

միլեթ (արաբ. §milla¦ = կրոն), կայսրության ներսում ինքնակառավարվող եւ

պատ րի արքին ենթարկվող մի համայնք, որը սուլթան úրնաթից (Ornat) որպես

պատ վանշան ստանալու էր եպիսկոպոսական գավազան եւ լանջախաչ:

Քանի որ բյուզանդացիներն իրենց անվանում էին §Rhomaioi¦ (հռոմեա ցի ներ),

թուր քերը ուղղափառ եկեղեցու համայնքը կոչեցին §èում միլեթ¦: Պատմիչ

Կեղծ -Սֆրանցի (Pseudo-Sphrantz) վկայությամբ` Մեհմեդը պատրիարքին

հանձ նել է փաստաթուղթ, որն ապահովում էր նրա անձի անձեռնմխելի ու թյու -

նը, ազատում նրան հարկերից, պաշտո նանկ լինելու վտանգից, տալիս էր

տեղաշարժման ազատություն, ինչպես նաեւ այս բոլոր առանձնաշնորհներն

իր հաջորդներին փոխանցելու իրավունք: Մետրոպոլիտի պարտա կանու թյուն -

նե րին վերաբերող կետերից մեկը այն մասին էր, որ վերջինս պարտավոր էր

սուլ թանին վճարել որոշակի գումար, քրիստոնյաների նկատմանբ կիրառել

օրենսդրու թյու նը եւ եկեղեցու կալվածքների, խաղողի այգիների, պարտեզ նե -

րի ու դաշ տերի օգտագործման իրավունքը կիրառել նույն պայման ներով, ինչ

որ իր նախորդը14: Եկեղեցական դատարանները պիտի լսեին ուղղափառ

հավատացյալների կրոնական կարեւո րություն ունեցող դատական բոլոր գոր -

ծերը, ինչպես ամուսնություն, կտակ կամ խնա մա կալու թյուն: Պատրիարքի

նշանա կած դատարանները պիտի զբաղվեին ուղղափառների միջեւ քա ղա -

քա ցիա կան գոր ծերով: Իսկ մուսուլման ների հետ կապված քրեական գործերը,

պիտի լսվեին թուրքական դա տարաններում:

Միլեթ համակարգի շնորհիվ պատրիարքի հզորությունը անցյալի անկախ

եկե ղեցի ների համե մատությամբ զգալիորեն մեծացավ, մի բան, որ չէր հա մա -

պատասխանում եկեղեցական կանոնական իրավունքին: 1517-ից Ալեք սան դ -

րիայի, Անտիոքի եւ Երուսաղե մի ուղղափառ պատրիարքությունները նույն -

պես ենթարկվեցին Կոստանդնուպոլսին: Եկեղեցին ծառայում էր պետությանը

որպես §ռայա¦ (արաբ. ռայա=անասուն), որպես բնակչության քրիստոնյա

հատվածի` էժան ու լավ կազ մակերպված վարչական գործիք: Քրիստո նյա նե -

26

րը սկզբունքորեն կարող էին իրենց եկեղեցիները պահել, բայց նրանց` խիստ

պատժի սպառնալիքով, արգելվում էր նորը կառուցել15: Գյուղի ու գավառի

պետերը պարտավոր էին հավաքել հարկերն ու հանձնել պետու թյանը: Հո -

գեւորականները հարկերից ազատված էին. միայն նրանք կարող էին մորուք

պա հել: Քրիստոնյաները զենք կրելու իրավունք չունեին եւ պետք է ճանաչ -

վեին իրենց հագուստով: Տղաների հավաքագրումը` քրիստոնյա երեխաների

պարտադիր զինվորական ծառայությունը ենիչերի նե րի մոտ, պահպանվեց:

Կոս տանդնուպոլսում, որը հետագայում Ստամբուլ անունը ստացավ, քրիս -

տո նյաները իրավունք ունեին բնակվելու չորս շրջան ներում եւ միայն այնտեղ

կարող էին պահել իրենց եկեղեցիները: Ավե լի ուշ նրան ցից աստի ճա նա բար

խլվեցին բոլոր եկեղեցիները, մինչեւ որ 18-րդ դարում մնա ցել էր միայն երեք

քրիստոնյա եկեղեցի: Սկզբում պատրիարքի նստավայրը առա քե լական եկե -

ղեցին էր, իսկ 1454-ից` Պամակառիստոս (Pammakaristos) վանքը: Տրա պի -

զոնից եւ հարեւան քաղաքներից 5000 քրիստոնյա ընտանիք բռնագաղ -

թեց վեց Ստամբուլ:

§Դհիմիների¦ դրությունը úսմանյան կայսրությունում համա պա տասխա -

նում էր մոտա վո րապես քրիստոնյա երկրների ճորտերի կար գավիճակին:

Նրանք պար տա վոր էին գլխահարկ (§harac¦) վճարել: Հով վական մի նամա -

կում պատրիարք Գենադիոսը 1454-ին գովաբանում էր սուլ թանին եւ հանդի -

մա նում հավատացյալներին, որոնց մեղքերի պատճառով էր միայն, որ նրանց

պատուհասել այդ ահավոր դժբախտությունը: Այն ժամա նակ ուղղափառ

պատրիար քի թիկունքին կանգնած էին Հերակլեիայի (Էրեգլի), Ան կյու րայի

(Անկարա), Եփեսոսի, Կեսարիայի (Կայսերի), Նիկոմեդիայի (Իզ միթ), Պիսի դի -

ա յի եւ Կուզի կոսի արքեպիսկոպոսները: 1475-ին հանձինս èաֆայելի առաջին

ան գամ ուղ ղա փառ եկեղեցու պատրիարք դարձավ մի սերբ: Կոս տանդ նու պոլ -

սում եւ Գալաթայում 1478 թ. տների հաշվառումը ցույց տվեց, որ Կոս տանդ -

նուպոլ սում կար 8.951 մուսուլմանական, 3.151 հունական, 1.647 հրե ա կան եւ

273 հայկական տուն. Գալաթայում` 535 մուսուլմանական, 592 հունա կան, 332

ճենովական եւ 62 հայկական տուն16:

1786 թ. հայ պատմագիր Միքայել Չամչյանը հաղորդում է, որ 1461 թ.

Մեհմեդ Երկրորդը միլեթ էր կազմավորել նաեւ հայերի համար: Ըստ պատ -

միչի, սուլթանը բրուսացի հայ եպիսկոպոս Հովակիմին (Յոախիմ), որը նրան

հաղթանակ էր կան խա գուշակել, հանձնել էր կայսրության հայկական բոլոր

եկեղեցիների վերա հսկողությունը: Ժամանակի աղբյուրներով դա չի հաս -

տատվում: Թեեւ 1438 թ. ճենովական Բերայում հիշատակվում է մի ոմն հայ

եպիսկոպոս Յո ա խիմ, որը կապ է ունեցել üլորենցիայի եկեղեցական ժողովի

15 A. Diomedes Kyriakos: Geschichte der Orientalischen Kirchen von 1453-1898,Hildesheim 1975, 6.

16 rahn (2003), 109f.

27

17 Nou\n t;[oum, 37-61.18 Nou\n t;[oum, 61-66.19 Nou\n t;[oum, 69-71.20 Aziz S. Atiya: A History of Eastern Christianity, london 1968, 336.

հետ, սակայն հավաս տի չէ, թե նա նույն` 1469-ին հիշատակված Հովակիմն է,

քանի որ 1459-ին Կոս տանդ նու պոլսում Մարտիրոս անունով մի եպիսկոպոս

է հիշա տակ վում, որը 1474-ին նշվում է որպես արքեպիսկոպոս, իսկ 1478-ին`

եպիս կոպոս Նիկո ղոս17: Պատրիարքի տիտղոսը, եթե այն իսկա պես տրվել է

Հո վա կիմին, այստեղ նշանակում էր ավելի շուտ քաղաքական պաշտոն քան

թե հոգեւոր տիտղոս: Քանի որ Էջմիածնի, Վանա լճում Աղ թամա րի եւ Սիսի

կա թո ղիկոս ների, ինչպես նաեւ Երուսաղեմի պատրիարքի նստավայրերը այն

ժամանակ գտնվում էին օսմանյան տիրապետությունից դուրս, Մեհմեդ Երկ -

րորդը հավա նաբար փորձում էր իր տիրապետության տակ գտնվող հայերին

սիրաշահել: Դեռեւս 1480-ին Կոստանդնուպոլսում նախկին բյու զան դա կան

Պե րի բլետոս (Peribletos) վանքը Կոստանդնուպոլսի հայ արքեպիսկո պոսի

նստավայրն էր: Հետագայում այն կոչվեց §Սուլե վանք¦ եւ մինչեւ օրս պատ -

կանում է հայերին: §Պատրիարք¦ բառը վավերագրերում առաջին ան գամ հի -

շա տակվում է 1480 թ., երբ Մեհմեդ Երկրորդը Մատթեոս Սեբաստացի եւ

Աբրահամ Տրապիզոնցի վարդապետներին §հանուն պատրի ար քա րանի¦

բերեց Կոստանդնուպոլիս, սակայն երկուսն էլ տիտղոսից հրաժարվեցին:

Ձեռագրերից մեկի գրիչը այդ կապակցությամբ նշում է, որ նրանք հրաժարվել

են, §որովհետեւ նախընտրել են մենակեցությունը, քան թե մարդկանցից պա -

տիվ ստանալը¦18: Այս արտահայտությունը կարելի է մեկնա բանել հետեւյալ

կերպ. այս երկու աստվածաբանները կարեւորություն չեն տվել այդ վա -

տահամբավ պաշտոնին, որը նրանց կվարկաբեկեր հավա տակիցների մոտ:

Մինչեւ 20-րդ դարը Արեւելքի ազգային եկեղեցիների դժվարությունն այն

էր, որ դրանք մշտապես ստիպված էին հարմարվել աշխարհիկ իշխանու -

թյուն նե րին: Այդ է պատճառը, որ պատրիարքներից շա տե րը մինչեւ 20-րդ

դարը սեփական ժողորդի կողմից դիտվում էին որպես դա վաճաններ: Կոս -

տանդնուպոլսի §հայ պատրիարքները¦ հավանաբար չէին համարձակ վում

այդ տիտղոսով իրենց հավատակիցների աչքին երեւալ: Ինչպես երեւում է,

նրանք այն չեն կրել նաեւ դրսում, քանի որ Էջմիածնի, Աղթամարի եւ Սիսի

կաթողիկոսների կողմից հայտնի չէ որեւէ առարկություն Կոս տանդնուպոլսի

եպիսկոպոսի կարգի բարձրացման դեմ: Ինչպես հիշա տակ վում է, առաջինը

պատրիարք Աստվածատուրն էր, որ 1543-ին կրել է այդ տիտ ղո սը19:

Հայ պատրիարքն ավելի ուշ ստացավ վերահսկողության իրավունք նաեւ

ասորիների, քաղդեացիների, ղպտիների եւ վրացիների վրա, որոնք չունեին

իրենց սեփական միլեթը20: Հետագայում հայոց պատրիաքարանը տեղա -

վորվեց Կոստանդնուպոլսում Կում-Կապուի (Kum-Kapu = Ավազե դուռ) մոտ

28

21 Friedrich Heyer (Hg.): Die Kirche Armeniens, (=Die Kirchen der welt 18), Stuttgart 1978,166.

22 werner (1985), 336.

գտնվող շենքե րից մեկում: Սուլթանի նպատակն էր հակակշիռ ստեղծել հու -

նա կան պատրիար քա րանի հանդեպ եւ թուլացնել Էջմիածնի կաթողիկոսու -

թյու նը Հայաստանում, որը գտնվում էր պարսիկների գրաված տարածքում:

Հայոց պատրիարքն ստա ցավ նաեւ հայերի նկատմամբ քաղաքացիական

օրեն քի ձեռնհասու թյուն ներ, ինչպես օրինակ, ամուսնության, քրեական եւ

ժառան գական հարցերում: Երբ Պաղեստինն էլ թրքացավ, պատրիար քի

ենթակայությանն անցավ նաեւ Երուսաղեմի հայ պատրիարքը: Այսպի սով,

հայկական միլեթը (§Էրմենի միլեթ¦) 17-րդ դարի վերջին մի տեսակ §հայ կա -

կան պետություն էր պետու թյան ներսում, սակայն առանց բանա կի¦21: Բայց

եկեղե ցական հարցերում պատրիարքը տեսականորեն ենթակա էր Էջմիած -

նին: Þատ հայեր տեղափոխվեցին Կոստանդնուպոլիս, որտեղ նրանք ծառա -

յում էին սուլթանին որպես մեծ վեզիրներ, գեներալներ ու սեղանավոր ներ:

Հրեաների համար եւս Մեհմեդ Երկրորդը ստեղծեց նման կառավարչու թյուն,

որի մեջ րաբի Մովսես Քապսալին նշանակվեց հրեաների ուսուցիչ եւ դա -

տավոր: Հրեաները` Իսպա նիա յում կրած հալածանքներից հետո, օսման յան

տիրապետությունը դիտում էին որպես փրկություն:

Հույն ուղղափառ պատրիարքի նստավայրը 1586-ին Պամակարիստոս

(Pammakaristos) վանքից տեղափոխվեց Քսիլոպորտայի (Xyloporta) Դեմետ -

րիոս եկեղեցին, իսկ 1603-ին` üանարի (Phanar) Գեորգի եկե ղեցին, որտեղ եւ

մինչ օրս գտնվում է պաշտոնատեղին: Ուղղափառ պատրիարք Մաքսիմուս

Եր րորդը (Maximus III.)1480 թ. մի վավերագրում դրվատեց Մեհմեդ Երկ րորդի

հանդուրժողականությունը` այն համեմատելով Կրետե կղզու վրա վենե տի -

կա կան նե րի վարած կրոնական քաղաքականության հետ22: Այսպիսով, թուր -

քական տիրապետության սկզբնական շրջանում քրիստոնյաների վիճա կը

դեռեւս որոշ չափով տանելի էր: Պաղեստինի գրավման ժամանակ Սելիմ Առա -

ջինը 1517-ին երաշխավորեց հայերի ունեցվածքի ու հաստա տու թյուն ների

ապահովությունը: Իսկ Արաբիայի նվաճումից հետո, իսլամի սրբավայ րերի

հետ միասին, թուրքական սուլթանն ընդունեց նաեւ §խալիֆ¦ տիտղոսը:

Սակայն ժամանակի ընթացքում úսմանյան կայսրությունում քրիստոնյա -

ների վիճակը գնալով վատթարա ցավ: Պատրիարք Յոախիմ Առա ջինը 1502-ին

պաշ տոնանկ արվեց` եկեղեցի կառուցելու համար: Þարունակ մեծացավ

պատ րիարքների պաշտոնական ճանաչման համար պահանջվող գումար նե -

րի չա փը. սնանկացած եկեղեցուն պարտավորեցին 1000 դուկատ (ոսկեդրամ)

ավելի վճարել` ընդհանուր գումարը հասցնելով 3500 դուկատի: Երբ 1475-ին

èաֆա յելը չկարողացավ հայթայթել այդ գումարը, նա պատժի ենթարկվեց:

Նրան ստի պեցին շղթան վզին մուրալ Կոստանդնուպոլսի փողոցներում: Նա

29

23 nicolae Jorga: Geschichte des Osmanischen Reiches, Bd. iii: bis 1640, nD Frankfurt1990, 200.

24 Erich renhart-Jasmine Dum-tragut (Hg.): Armenien, Graz-wien1997, 39.25 Kyrikos (1975), 9.

մահա ցավ անվստահելի պաշտոնյաների բանտում23: Իհարկե, քրիստոնյա -

ները որպես թարգմանիչներ մեծ ազդեցություն էին ձեռք բերում կառավար չու -

թյու նում: Թուրք-պարսկական պատերազմի ժամանակ (1548-1555) հայ

կա թո ղի կոս Ստեփանոս Հինգերորդը եվրոպական պետություններից օգնու -

թյուն խնդրեց: Նա դիմեց Պողոս Երրորդ պապին եւ նրա համար Տու րաբ -

դինում ձե ռա գիր ընդօրինակել տվեց: 1554-ին թուրքերը գրավեցին Երեւանը

ու այն հողին հավասարեցրին: 1578-ին Մուրադ Երրորդը գրավեց Արեւելյան

Հայաս տա նը եւ մինչեւ Լեռնային Ղարաբաղ ավերեց բազմաթիվ քա ղաքներ ու

եկեղեցի ներ, 60.000 հայ բռնագաղթեցնելով Արեւմտյան Անատո լիա: 1603 թ.

Þահ Ա բաս Առաջինը գրավեց Երեւան, Թավրիզ ու Էրզերում քաղաքները եւ

հիմնովին ավերեց դրանք, իսկ նահանջելիս բնակիչներին իր հետ տեղափո -

խեց Պարս կաս տան: Հայ բռնագաղթվածների թիվը 300.000 էր24: 1639 թ.

թուրք-պարս կա կան հաշտության պայմանագրով Արեւելյան Հայաստանը

անցավ Պարս կաս տանին: Մինչեւ 1827 թ. իրադրության մեջ ոչինչ չփոխվեց:

Ուղղա փառ պատրիարքները բազմիցս անգութ վերաբերմունքի արժանա -

ցան. 1625-ից մինչեւ 1700 թթ. պաշտոնավարել էր 50 պատրիարք: Քրիստո -

նյա ները իրա վունք չունեին դատարանում որպես վկա ցուցմունք տալու

մու սուլ մանի դեմ. նրանք, բացառությամբ քահանայի, գլխահարկ էին վճա -

րում: Նաեւ իրավունք չունեին ոչ միայն զինվորական, այլեւ հասարակական

պաշտոններ զբա ղեցնելու: Դարձը դեպի քրիստոնեություն արգել ված էր մա -

հա պատ ժով: Քրիստոնեական եկեղեցիներին չէր թույլատրվում խաչ կրել,

նրանց արգել ված էր նաեւ զանգերը հնչեցնել:

1520 թ. սուլթան Սելիմ Առաջինը (Selim I.) հրամայեց Մեծ վեզիրին`

քրիստոնեական բոլոր եկեղեցիները վերածել մզկիթների, արգելել քրիստո -

նեական ժամերգությունը եւ մահապատժի ենթարկել բոլոր այն քրիստոնյա -

նե րին, որոնք իսլամ ընդունե լուց կհրաժարվեն25: Պատրիարք Երեմիա Առա-

ջինը (Jeremias I.) սուլթան Սուլեյման Առաջինի (Suleiman I.) (1520-1566) ուշա-

դրու թյու նըհրավիրեց Մեհմեդ Երկրորդի խոստումների վրա եւ օրենսգետ

Էբու սու ուդ (Ebusuud) էֆենդիի վկայությունից հետո ներկայացրեց երեք ծեր

ենի չերիների, որոնք մասնակցել էին Կոստանդնուպոլիսի գրավմանը եւ կա -

րող էին այդ հաստատել: Սուլթանը հրամանը վերացրեց, սակայն կարգա դրեց

Կոս տանդնուպոլսի բոլոր եկեղեցիները վերածել մզկիթների. քրիստո -

նյաներին թույլատրվեց նոր եկեղեցիներ կառուցել փայտից: Ակնհայտ է, որ

հրամանը հետեւողական կերպով չիրագործվեց, քանի որ 1577-ին սուլթան

Մուրադ Երրորդը (Murad III.) նորոգեց Սելիմի հրամանը: Անշուշտ այս անգամ

30

եւս հրամանի կատարումը վիժեցվեց` հսկայական կաշառքի շնորհիվ, որի

գումարներն ստիպված եղան վճարել քրիստոնյաները: Սուլթան Մեհմեդ

Երրորդի (Mehmed III.) (1595-1603) նմանատիպ մի միջոցառում եւս մեծ

դժվարությամբ կասեցվեց üրանսիայի դեսպանորդի միջամտությամբ:

Հրեաները` քրիստոնյաների համեմատությամբ, ավելի բարվոք վիճակում

էին: 1492 թ. Իսպանիայից արտաքսվելուց հետո, նրանք Թուր քիայում հոժա -

րությամբ ընդունվեցին եւ առեւտրի ասպարեզում մեծ ազ դեցություն ձեռք

բերեցին26: Կտորեղենի առեւտուրը որոշ իմաստով հրեաների մենաշնորհն էր:

Հրեաները գործում էին բոլոր մասնագի տու թյուն ներով եւ կարեւոր դիրքեր

գրավեցին սուլթանի պալատում, գլխավորապես որպես պալատական

բժիշկ ներ: 16-րդ դարում Թուրքիան միակ երկիրն էր, որտեղ մարդ առանց

վտանգվելու կարող էր հայտարարել, որ հրեա էր: Երբ 1556 թ. Հռոմի պապը

Անկոնայում (Ancona) սկսեց ձերբա կա լել մառան ներին (Marran = բռնի

քրիստոնեություն ընդունած հրեա), սուլթան Սուլեյմանը նրան թելադրեց

ազատ թողնել թրքահպատակ մառան ներին, սպառնալով, որ դի մա դրության

դեպքում բռնություն կգործադրեր úսմանյան կայսրու թյու նում ապրող

քրիստոնյաների դեմ27: Պաղեստինի թուրքական նվաճումից հետո (1517 թ.),

այստեղ եւս ներգաղթե ցին բազմաթիվ հրեաներ, որոնք մեծ մա սամբ

բնակություն հաստատեցին Գալիլեայում եւ Երուսա ղեմում: Հրեաները``

úսմա նյան կայսրության տեւողության ամբողջ ընթացքում, երբեք այնպիսի

ճնշումների չեն ենթարկվել, ինչպես քրիտոնյաները:

Մեհմեդ Երկրոդին եւ նրա հաջորդներին հաջողվեց նաեւ նվաճել այսօր վա

Թուրքիայի արեւելյան շրջանները` դրանով իսկ պետությանը միացնել սել -

ջուկների եւ թուրքմենների տիրապետության տակ եղած հողերը: 15-րդ դարի

կեսերին անատոլական շատ էմիրություններ օսմանների հսկո ղու թյան տակ

էին: Այսպես, 1466 թ. օսմանները նվաճեցին նաեւ Կոնիայի Կարա ման նե րի

իշխանությունը: Այն ժամանակ աժմյան արեւելյան Թուրքիայի քրիստո նյա -

ները դեռեւս բնակվում էին Կիլիկիայում` մամլուքների տիրապե տու թյան

տակ, որոնց օսմանները վերջ տվեցին 1517-ին: Եդեսիան, Ամիդն ու Մարդինը

14-րդ դարի սկզբին դեռեւս պատկանում էին Պարսկաստանի մոնղոլական

Իլխան ների պետությանը, ավելի ուշ մի մասը` Վերին Միջա գետ քի Համդա -

նիդների պետությանը, եւ մասամբ` Պարսկաստանին: Սակայն 1520-ից ի վեր

երկու մեծ տե րու թյուններ` Պարսկաստանն ու úսմանյան կայսրու թյու նը,

դեռեւս միմիանց սահմանակից էին, եւ այդ սահմանը զանազան պա -

տերազմների հետեւանքով տեղաշարժվում էր, որի հետեւանքով Հայաս տա -

նը մերթ ընկնում էր օսման ների, մերթ պարսիկների տիրա պետության տակ:

26 Max wurmbrand – Cecil roth: Das Volk der Juden, 4000 Jahre Kampf ums Überleben,wiesbaden 1989, 270-283.

27 Nou\n t;[oum, 275.

31

28 Matuz (1990), 122f.29 Jorga, Bd. iii (1990), 202.

Þնորհիվ այն բանի, որ ֆրանսիացիները աջակցում էին թուրքական քա -

ղա քականությանը, §Բարձր դուռ¦ կոչվող թուր քա կան կառավա րու թյունը`

Սու լեյման öառապանծի գլխավորությամբ 1536-ին պայմանագիր (§կապի -

տու լա ցիա¦) կնքեց, ըստ որի ֆրանսահպատակները úսմանյան կայսրու թյու -

նում üրանսիայի հյուպատոսի ենթակայության տակ անցան28: Այս պայ մա -

նա գիրը օրինակ հանդիսացավ այլ պայ մանագրերի համար: 1740 թ. մի նոր

պարտությունից հետո օսման նե րը իրենց կայսրության կաթոլիկների հովա -

նա վո րության իրա վունքը հանձնեցին üրանսիային: Հովանավորության տակ

ան ցան նաեւ ֆրանսիացի վաճառականները, ինչպես եւ նրանց ընկերա կից -

ները: Այս կանոնակարգումը հնարավո րու թյուն էր տալիս, հարմար առիթ նե -

րով հովանավորությունը տարածել նաեւ ոչ ֆրանսիացի քրիստոնյա

ընտա նիք ների վրա: Սովորական դարձած դրամական ճնշում ներով ուղեկց -

վող ընտրու թյու նից հետո, պատրիարք Դիոնիսիոս Երկրորդի (Dionysius II.)

օրոք (1537 եւ 1545-1555) թուրքերը հանեցին պատրիարքարանի խաչը եւ

վերացրին սիրված ուխ տավայր Դեմետրիոս եկեղեցին: Ուղղափառ եկեղեցի -

ներից մնաց 7-8 եկեղեցի: Դրանցից էին Կոստանդնուպոլ սի Սուրբ Նիկողա յո -

սի, Սուրբ Գեորգի, Սուրբ Կոս տան դի նի եւ Գալաթա յի` Պանագիայի եւ

Êրի սո փիգեի եկեղե ցի ները29:Սի նոպից եւ Տրապիզոնից բազմաթիվ հույների,

նաեւ Կարամանից թրքախոս ուղղա փառ ների Կոս տանդ նուպոլիս տեղա -

փոխ ումից հետո դեռեւս հու նարեն էին խոսում գլխավորա պես Տրապիզոնում,

Բրուսա յում, Նիկոմե դիա յում, ¼մյուռնիայում եւ Եփեսոսում, իսկ üիլադելֆիա -

յի ու Սվազի հույները միայն թուրքերեն էին խոսում: Չի կարելի անտեսել, որ

միլեթ համա կարգը տանում էր ներքին կարծրացման, քանի որ կրոնական

խմբերը` իրենք-իրենց մեջ ամփոփված եւ առանձնացած, կտրված էին

արտաքին աշխարհից:

èեֆորմացիայից հետո բողոքականներն ուղղափառնե րին առաջար -

կեցին դաշնակցել, որպեսզի պայքար մղեին պապի միսիոներական ձգտում -

նե րի դեմ: Բարեփոխիչ üիլիպ Մելանխթոնը (Philipp Melanchton) Վենետիկի

հույն առաջ նորդ Անտոնիոսի (Antonios) միջոցով կապեր հաստատեց ուղղա -

փառ ների հետ: 1555-ին նա մտեր մացավ Յակոբ Բազիլիկոսի (Jakob Basilikus)

հետ, որը խոստացավ կապ ստեղ ծել պատրիարք Հովսեփ Երկրորդի հետ

(1555-1565): Դեմետրիոս Միսոս (Demetrios Mysos) անունով աբեղաներից

մեկը` նոր ուղղություններում կողմնորոշում ձեռք բերելու նպատակով, Վիթեն -

բեր գում ուսում ստացավ: Նա կապ հաստատեց Մելանխթոնի հետ, որը տեղե -

կություն ներ էր հաղորդում ուղղափառների մասին: §Աուգսբուրգյան դա վա -

նանքը¦ թարգմանվեց հունարեն, եւ Դեմետրիոսը այն` Մելանխ թոնի մի

32

նամակի հետ պատրիարքին հանձնեց: Նամակում Մելանխթոնը գոհու նա -

կություն է հայտնում, որ հունա կան եկեղեցին մինչ օրս մնացել է անխաթար:

Այնուհետեւ նամակում ասվում է, որ պատրիարքը չպետք է հավատ ընծայեր

կաթոլիկների մեղադրանքներին լութերականների դեմ: Լութերականների եւ

ուղղափառ ների միասնական հիմքը Ս. Գիրքն էր` Հին եւ Նոր կտա կա րան -

ներով, ինչպես նաեւ նրանց նախահայրերի ավան դությունը եւ եկեղեցու

կողմից նզովված ընդհանուր թշնամիների առկա յությունը: Սակայն

պատրիարքը շուտով տե սավ, որ լութերական ուսմունքը շատ տեսակետ ներից

շեղվում էր ուղղա փա ռից: Քաղաքական նկատա ռումներով նա ձգտում էր

պահպանել լութե րա- կան ների հետ կապը, եւ պատասխան չտվեց աբեղա

Դեմետրիոսին, որն այլեւս Գերմանիա չվե րա դարձավ, քանի որ Մելանխթոնն

այդ ընթացքում արդեն մահացել էր30:

1569 թ. բողոքական աստվածաբան Դավիթ Êիտրեուսը (David Chytraeus)

èոստոկ քաղաքում հետաքրքրություն արթնացրեց հայերի նկատ մամբ: Վաղ

շրջանի տիեզերական աստվածաբաններից, որը գտավ ճա նա պարհը դեպի

Կոստանդնուպոլիս, կայսերական դիվանագիտության ներկա յա ցուցչու թյան

քարոզիչ Ստեֆան Գերլախն (Stefan Gerlach) էր: Նա` 1570 թ. կայսերա կան

դեսպան Դավիթ ֆոն Ունգնադի (David von Ungnad) շքախմբի հետ ոտք դրեց

Բոսֆորի ափ եւ սերտ հարաբերություններ հաստատեց բողոքական համալ -

սա րան ների հետ: Բարեկամացավ գլխավոր նոտար Թեոդորոս Լիգո մալասի

(Theodoros Lygomalas) հետ, որը նրան ներկայացրեց պատրիարք Երե միա

Երկրորդին (1572-1579, 1580-1584 եւ 1587-1595): 1574 թ. Թյուբինգենի աստ -

վածա բաններ Յակոբ Անդրեան (Jakob Andreae) եւ Մարթին Կրուսիուսը (Mar-

tin Crusius), §Turcograecia libri octo¦-ի (Basel 1584) աշխատության հեղինակը,

Գերլախի թելա դրանքով դիմեցին Երեմիա Երկրորդին (Jeremias II.), որն իր

բազ մաթիվ նախորդների ու հետնորդների նման բազմիցս պաշտոնանկ էր

արվել եւ բողոքական աստվածաբանության անհաշտ ընդդիմախոսն էր:

Հրապա րակ ված է նրա թղթակցությունը Վյուրթենբերգի կենտրոնական

եկեղեցու հետ31: Պատրիարքն իր նախորդների նման որդեգրեց դանդաղ -

ընթաց գործելակերպ եւ իր պատասխանում քննադատեց filioque-ը, այսինքն

§եւ Որդւոյ¦ հատվածը Սուրբ Երրորդության գաղափարի մեջ, (§Յանուն Հօր եւ

Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ¦), որն արեւմտյան քրիստոնյաները ավելացրել էին

հավատամքի մեջ: Բացի դրանից նա հարեց հաղորդության խորհրդի յոթ

թվին, բարեգործու թյուն ների կարեւորությանը, ինչպես նաեւ Սուրբ

պատարագին, խոստո վանությանը եւ սրբապաշ տու թյանը: Երբ գրությունը

30 Grulich (1998), 97-99.31 Dorothea wendebourg (Hg.):Reformation und Orthodoxie: Der ökumenische Briefwech-

sel zwischen der Leitung der württembergischen Landeskirche und Patriarch Jeremias II.in den Jahren 1573-1581, Göttingen 1986.

33

1576 թ. Գերմանիա հասավ, 1577-ին աստ վա ծա բան ները նամակով պատաս -

խա նեցին: Պատրիարքը ցանկանում էր խուսափել դիր քորո շումն արտա -

հայտելուց, սակայն Գերլախը պատասխան պահանջեց: Դրա մեջ պատրի -

արքը շարունակում էր մերժել լութերական ուսմունքը` կամքի ազա տության

իրավասության մասին, շեշտում էր սրբերի ու նրանց նշխարհ նե րի

պաշտամունքը եւ հաղորդության խորհրդի յոթ թիվը: Գերմանացի աստ վա -

ծա բան ների պատասխանն այն էր, որ տարակարծություններն ավելի շուտ

վերա բե րում էին միայն եզրույթներին, ծեսերին եւ սովորույթներին: Երեմիաս

Երկ րոր դը 1581թ. պատասխանեց, այնուհետեւ, սակայն, պահանջեց վերջ

տալ երկխոսություններին: Երբ հիսուսականներից մեկը 1576-ին ձեռք բերեց

եւ հրա տա րակեց պատրիարքի նամակի մի պատճենը, բողոքականները 1584-

ին Վիթենբերգում հրա տարակեցին ամբողջ թղթակցությունը: Հինգ տարվա

ժա մա նա կահատ վա ծ ընդգրկող իր օրագրում Ստեֆան Գերլախը հետաքրքիր

բնութագրումներ է տալիս ուղղափառ եկեղեցու վիճակի մասին: Նրա զրույց -

ները արեւելյան եկեղեցիների առաջնորդների հետ իսկապես պատկերավոր

են, կարծիքը սակայն ավելի շուտ` բացասական. §Մի խոսքով, նրանք գրեթե

ամեն տեսակետից պապական են: ... Թեեւ խոստովանում են, որ մարդը միայն

հավատի շնորհիվ է հասնում արդարության, սակայն միամտության եւ անգի -

տու թյան պատճառով հիմնվում են նաեւ բարի գործերի վրա¦32: Սալոմոն

Þվայգերը (Schweiger)` կայսերական դեսպանորդ Յոախիմ ֆոն ¼ինցենդորֆի

(Joachim von Sinzendorf) պալատա կան քարոզիչը, գրել է §Ուղևորություն

դեպի Կոստանդնուպոլիս¦ աշխատու թյունը, որը 1665-ին տպագրվել է Նյու -

րեն բեր գում: Այնտեղ նա մեջ է բերում իր զրույցները մի հայ վանականի հետ`

կայս րու թյան մայրաքաղաքի ուղղափառ եւ հայոց պատրիարքարանների հա -

յացք ների եւ կրոնական հարաբերությունների մասին33:

Իր պաշտոնավարման ընթացքում Երեմիա Երկրորդին հաջողվեց բարձ -

րացնել իր եկեղեցու կրոնական եւ մշակութային մակարդակը: Նա պայքարեց

սիմոնականության (հոգեւեոր պաշտոնների ու իրերի առուծախ) դեմ, հոգաց

այն մասին, որ հոգեւորականներն ունենան այցելություններ եւ լավագույն

կրթություն, կատարեց որոշ բարեփոխումներ վանականների համար: Բողո -

քա կան ների հետ իր բանավեճում նա հենվեց Գենադիոսի 1454 թ. դավա -

նանքի վրա: Նա մերժեց Գրիգոր Տասներեքերորդ պապի ջանքերը` կապված

օրացուցային բարեփոխումների հետ, սակայն ռուսաստանյան իր ճանապար -

հորդության ժամանակ (1588/89) հավանություն տվեց Մոսկվայում պատրի -

ար քարան հիմնելուն: Նույն ժամանակաշրջանում Ստեֆան Գերլախը` Թյու -

բին գենի համալսարանի եւ ուղղափառ պատրիարքի երկխոսության միջնոր -

32 Grulich (1998), 103.33 Heyer (1978), 20.

34

դը, կապ հաստատեց նաեւ հայոց պատրիարք Հովհաննես Առաջինի հետ.

ավելի ուշ` 1585-ին, Կռուսիուսը հրատարկեց նրա 1576 թ. զեկույցը: Գերմա -

նիա յում արեւելագիտության սկզբնավորումը եւս կապված է 16-րդ դարի

մարդասիրական ձգտումների հետ: Մովսես ֆոն Մարդինը (Moses von Mardin)

Հռոմում հումանիստ Յոհան Ալբրեխթ Վիդմանշթետերի (Johann Albrecht Wid-

manstetter) ուսուցիչն էր: Անդրեաս Մասիուսին (Andreas Masius) գրած նրա

նամակները կազմում են Բեռլինի կայսերական գրադարանի ասո րական

նյութերի հիմնական պաշարը34: Երբ Հռոմում չհաջողվեց ասորերե նով

գրված գիրք տպագրել, Վիդմանշթետերն ու Մովսեսը գնացին Վիեննա,

որտեղ 1555 թ. հրատա րակ եցին §Liber Sacrosancti Evangelii de Ieso Christo

Domino at Deo nostro¦ ասորերենով առաջին գիրքը` կայսր üերդինանդ

Առաջինի հովանա վորու թյամբ:

Կիրիլ Լուկարիսը (Kyrill Lukaris), որը 1588-ից մինչեւ 1594 թ. ուսանել էր

Պադուայում, եւ որպես պատրիարք հինգ անգամ արձակվել էր պաշտոնից

(1620-1623, 1623-1633, 1633-1634, 1634-1635 եւ 1637-1638), լրջորեն զբաղվել

է բողոքա կա նու թյան հարցերով: Կոստանդնուպոլսում Հոլանդիայի դեսպա -

նա տան մի ջո ցով նա կապի մեջ մտավ կալվինիզմի (լութերականության) հետ:

1616-ին նա գրեց Քենթերբերիի արքեպիսկոպոսին, որ նրա հավատա կիցները

թուր քե րի տիրապետության տակ անասելի տառապանքի մեջ են35: Կիրիլը

բարենորոգեց պատրիարքարանի ակադեմիան, հույն աստվա ծաբան ներ ու -

ղար կեց Լոնդոն, úքսֆորդ եւ Գերմանիայի բարձրագույն ուսումնական հաս -

տա տությունները` ուսանելու եւ նախապատրաստելու հունական տպա րանի

հիմնադրումը Ստամբուլում: Վատիկանը մեծ ջանք թափեց` ուժեղացնե լու Կի -

րի լի ուղղափառ ընդդիմադիրներին: 1609 թ. üրանսիայի դես պա նորդին հա -

ջող վեց, որ նա հիսուսականների համար ձեռք բերի Ստամբուլում մնալու

թույտվություն: Հայնրիխ Չորրորդ (Heinrich IV.) թագավորը պաշտպան կանգ -

նեց հիսու սա կան ներին` տեղեկանալով, որ հույն ժողովուրդը պատ րաստ վում

էր դուրս գալու թուրք բռնակալների դեմ: 1615 թ. Ավստրիան կարողացավ

úսմանյան կայսրության հետ կնքված Վիեննայի հաշտու թյան պայմանագրի

6-րդ հոդվածով կաթոլիկների համար եկեղեցիներ կառու ցելու արտոնություն

ստանալ: 1629-ին Ժնեւում լույս տեսավ Կիրիլի §Confessio fidei¦ (հավատքի

խոստովանություն) աշխատությունը, իսկ 1639-ին` դրա հունարեն թարգ մա -

նությունը: Այնտեղ նա հրաժարվեց ուղղափառ հիմնական դրույթնե րից ի

նպաստ կալվինիզմի (լութերականություն): Սակայն երբ նրան սուլթանի

զինվորները սպանեցին, բողոքականները նրա սպանությունը փորձեցին

բարդել հիսուսականների վրա: Ուղղափառների եւ Վիթենբերգի, ինչպես նաեւ

34 Eduard Sachau: Kurzes Verzeichnis der Sachau’schen Sammlung syrischer Handschriften,Berlin 1885, Vi.

35 Kyriakos(1975), 98.

35

Ժնեւի, միջեւ երկխոսությունը դատապարտված էր ձախողման, որովհետեւ

չափազանց մեծ էին դոգմատիկ տարբերությունները:

1622 թ. Բերա արվարձանում, Ոսկեղջյուրի մյուս կողմում, կար ինը կա թո -

լիկ եկեղեցի, բուն Կոստանդնուպոլսում` երկու եկեղեցի եւ չորս վանք (հիսու -

սական, ֆրանցիսկան եւ դոմինիկյան): 1623 թ. հիսուսականները ¼մյուռ -

նիայում եւս հիմնեցին քոլեջ36: Հիսուսականների բարեկամ Աթա նասիոս

Պատելարիոսը (Athanasios Patellarios)` 1634-ին Կիրիլի հաջորդական անկու -

մից հետո, դարձավ պատրիարք: Հիսուսականները Կիրիլի դեմ բողոք ներկա -

յացրին սուլթանին, թե իբր նա Անգլիայում լույս տեսած մի աշխատու թյան

մեջ անարգել է իսլամը եւ ապստամբության կոչ արել հույներին: Վեր ջինս

նույնպես տապալվեց, փախավ Անքոնա եւ պապից պաշտպանու թյուն խընդ -

րեց: Ավստրիայի եւ üրանսիայի դրդմամբ պատրիարք դարձավ Կիրիլ Երկ -

րորդ Կոնտարին (Kyrill II. Contari): Ի վերջո հիսուսականների լատի նացմանը

դիմադրող պատրիարքը, որը Ստամբուլում հունական առաջին տպարանի

հիմնադիրն էր, 1636-ին Մեծ վեզիրի հրամանով խեղդամահ ար վեց: Դա կա -

տարվեց, երբ կայսերական դեսպանորդը նրան մեղադրեց` կո զակ նե րի կող -

մից Ազովի գրավմանը մաս նակ ցելու եւ հույներին ապստամ բու թյան

հրահրելու համար37: Այստեղից ակնհայտ է դառնում, թե ինչպես úսմանյան

կայս րության մեջ դեռեւս այն ժամանակ եվրոպական պետություններն իրենց

քաղաքականությունը վարում էին ի վնաս քրիստոնյաների:

Հույն ազնվականների (§արխոնտ ներ¦) ազդեցությունը ուղղափառ պատ -

րիարքարանի վրա ժամանակի ընթացքում ուժեղացավ: Միխայել Կան -

տակուզենոսը (Michael Kantakuzenos) յուրաքանչյուր մետրո պոլիտ նշա նա-

կելու համար պահանջում էր 500 դուկատ: Այդ իսկ պատճառով իրադրության

հիմնական բարելավում տեղի չէր ունենում: úսմանյան կառա վա րությունը

շարունակեց իր քաղաքականությունը: Սուլթան Մուրադ Երկ րոր դը նորոգեց

հրամանը, ըստ որի քրիստոնեական եկեղեցիները կարելի էր կառուցել միայն

փայտից: 1600-ական թթ. թուրքերը դարձյալ մզկիթների վերա ծեցին ամենա -

գեղեցիկ եկեղեցիները, որոնք կամարակապ էին եւ ունեին արճ ճա պատ

տանիքներ: Ունենալով կապեր Ղրիմում, Գալիցիայում եւ Վե նե տի կում իրենց

ցեղակիցների հետ, հայ վաճառականները ավելի լավ վի ճա կում էին, քան

հակոբիկները կամ նեստորականները, որոնք úսմանյան կայս րությունից

դուրս աշխարհի հետ ոչ մի առնչություն չունեին: Սակայն այդպես չէր

մարոնիտների վիճակը Լիբանանում, որոնք Արեւելքում միակ քրիստոնյա ներն

էին եւ որոնք միջնադարից ի վեր պապի ենթակայության տակ էին գտնվում:

1622 թ. Գրիգոր Տասնհինգերորդ պապը հիմնեց §Հա վատքի տա րած ման

36 ludwig von Pastor: Geschichte der Päpste, Bd. 13/1, 9. Aufl., Freiburg-rom 1955, 108-110.

37 Nou\n t;[oum, 13/2, 751-760.

36

միաբա նությունը¦ (Kongregation de Propaganda Fide), որը պիտի ստանձներ

հա մաշ խար հային միսիո ներական գործունեու թյուն:

Մուրադ Չորրորդի (1623-1640) օրոք Կոստանդնուպոլիսն ուներ 200.000

բնակիչ եւ 70 եկեղեցի: Մայրաքաղաքում աշխուժորեն գոր ծում էին հիսուսա -

կան ները: 1648 թ. Ինոկենտի Տասներորդ (Innozenz X.) պապը èավենայում

հիմ նեց մարոնիտների քոլեջ, որտեղ միսիոներական գոր ծունեության համար

նախապատրաստական աշխատանք պիտի կատարվեր: üրանցիս կան ներն

ու հիսուսականները նույնպես փորձեր էին կատարում úսմանյան կայսրու -

թյու նում միսիոներությամբ զբաղվելու: Հայոց öիլի պոս կաթողիկոս ը կաթողի -

կո սը 1655 թ. պապին հնազանդության երդում տվեց: Կովկասում գոր ծում էին

նաեւ կարմեղյանները (Karmeliten), թեատինյանները (Theatiner) եւ կնգղակիր -

ները (Kapuziner): Երբ ասորի ուղղափառ պատրիարքարանը 1662-ին թափուր

էր, կաթոլիկ եկեղեցուն հաջողվեց արքեպիսկոպոս Անդրեաս Ախիճյանին, որ

համագործակցում էր Հռոմի հետ, սուլթանի միջոցով պատրի արք նշանակել38:

Հայոց կաթողիկոս Հակոբ Չորրորդը 1662 թ. 25 եպիսկոպոսների հետ ուղեւոր -

վեց Հռոմ եւ ճանապարհին` դեռ Կոստանդնու պոլ սում, լատին արքե պիս կո -

պոսի առաջ ճանաչեց կաթոլիկ դավանան քը: Պապականությանը 1667/68 թթ.

հաջողվեց նաեւ այսպես կոչված §նեստորա կան ների¦ մի մասին իր կողմը

գրավել: Ամիդի (Դիարբեքիր) մետրոպոլիտ Հովսեփը պապի հետ միավորվելու

երդում տվեց եւ 1681-ին գնաց Հռոմ, որտեղ պապը Ամիդում մի երկրորդ §քաղ -

դե ական¦ պատրիարքարան հիմնեց, որը գոյատեւեց մինչեւ 1821 թ.39: Պապա -

կանությունը միացավ արեւելյան քա ղաքականությանը. 1638-ին Ինո կեն տի

Տասնմեկերորդը կոչ արեց Պարսկաստանի շահին` հարձակվել Թուր քիայի

վրա` դեպի Վիեննա առաջացող թուրքերի դիրքերը թուլացնելու նպա տակով40:

Ուղղափառ եկեղեցու վիճակը úսմանյան կայսրությու նում գնալով ավելի

ողբալի դարձավ: Պատրիարքներին նշանակում էր Մեծ վեզիրը, իսկ թեկնա -

ծու ները պարտավոր էին ներկայանալ լեցուն պարկերով: Տիմոթեոս Երկ րոր -

դը (Timotheos II.) (1612-1621) հարկադրված է եղել վճարել 8000 դուկատ41:

Հռոդոսում պահվում էին պատրաստի բանտախցեր` պաշտոնից արձակ ված

պարիարք ների համար: Պատրիարքներից շատերը իրենց պաշտոնն ստանում

էին միայն այն ժամանակ, երբ Մոլդավիայից կամ Վալախիայից որեւէ իշխան

վճարել էր նրանց համար: Ազնվականների շնորհիվ էր, որ հույները 16-րդ

դարում զերծ մնացին իսլամացվելուց: Բրիտանիայի դեսպանը 1662 թ. զեկու -

ցեց արտաքին գործոց նախարարությանը, որ երկու տարի առաջ Կոստանդ -

38 ludwig von Pastor: Geschichte der Päpste, Bd. 14/1, 8. Aufl., Freiburg-rom 1960, 146.39 wilhelm Baum-Dietmar w. winkler: Die Apostolische Kirche des Ostens. Geschichte der

sogenannten Nestorianer, Klagenfurt 2000, 108f.40 Nou\n t;[oum, 14/2 (1960), 784.41 nicolae Jorga: Geschichte des Osmanischen Reiches, Bd.4: bis 1774, nD Frankfurt 1990,

22.

37

42 Bat Ye’or (2002), 372.43 Matuz (1990), 209.44 Bat Ye’or (2002), 374.

նու պոլսում եւ Բերայում ամբողջովին այրվել էին եկեղեցիները. որ հայերին,

հույներին ու կաթոլիկներին հաջողվել է ետ գնել իրենց հողամասերը ու

նորոգել եկե ղե ցիները: Մեծ վեզիրը, սակայն, եկեղեցիները ավերել է տվել, իսկ

պատաս խա նատու ներին դատապարտել բանտարկության42: Սիսի հայոց

կաթո ղիկոսը 1663 թ. üրանսիայի թագավոր Լյուդովիկոս Տասնչորսերորդի

դիմեց միջամտելու խնդրանքով: Դա օգնության մի աղաղակ էր, որն այդուհե -

տեւ քանիցս պիտի ուղղվեր դեպի Եվրոպա:

Երբ Պետրոս Մեծը 1696-ին օսմաններից գրավեց ամրոց եւ առեւտրական

կենտրոն Ազովը, իսկ 1700-ին այն պահելու իրավունք ստացավ, èուսաս տանի

ուշադրությունը աստիճանաբար շրջվեց դեպի Կովկաս, եւ èուսաստանը

ընդգր կ վեց տեղի իրադար ձություններին: Եկատերինա Երկրորդը ծրագրեց

վերականգնել Բյուզանդական կայսրությունը որպես èուսաստանի վասալ

պետություն: üրանսիան պիտի ստանար Եգիպտոսն ու Սիրիան, իսկ èու -

սաստանը` öոքր Ասիան եւ մինչեւ Հնդկաստան ընկած տարածքները43: 18-

րդ դարում üանարիոթներ (§Phanarioten¦) կոչվող հույն վաճառական ները մեծ

ազդեցություն էին ձեռք բերել օսմանյան քաղաքականության վրա, եւ ազգու -

թյամբ հույն Ալեքսանդր Մավրոկորդատեսն (Alexander Maurokordates) էր, որը

վարում էր քաղաքականությունը. նա էր նաեւ որոշողը, թե մեծ գումարների

դիմաց` ով էր պատրիարք դառնա լու: 18-րդ դարի սկիզբներից հույները

սկսեցին հարմարվել օսմանյան համակարգին: Ամբողջական խմբեր, ինչպես

Կարամանից Ստամբուլ եկած հույները, ընդունեցին նաեւ թուրքե րենը: Նրանք

շատ համակիր չէին 1711 թ. èուսաս տա նում Պետրոս Մեծի մշա կած` Կոս -

տանդ նու պոլիսը թուրքերից ազատագրելու ծրագրին: Հատկապես հասարակ

հոգեւորա կանությունը դիմադրում էր պապի միսիոներական նկրտումներին,

որոնք üրանսիայից ու Ավստրիայից հիսուսականների, մինորիտ ների ու

կնգղակիրների (Kapuziner) օգնությամբ կիրառվում էին úսմանյան կայս րու -

թյան քրիս տոնյա ների նկատմամբ: Դա ներքրիստոնեական բնույթի բախում

էր: 1730 թ. քրիստոնյաներին վերստին արգելեցին նոր եկե ղեցի ներ կառուցել:

1775 թ. Աստծո նորոգված տները ավեր վե ցին: Եկեղեցիների վրա հսկողու -

թյուն սահմանվեց, եւ եթե մի նոր խփված մեխ կամ աղյուս էին գտնում,

եկեղեցին քանդվում էր: Ըստ 1758 թ. Բրիտանիայի դեսպանի զեկուց ման`

քրիս տոնյաների եւ հրեաների զգեստավորման հարցը խիստ հսկողու թյան

տակ էր: Եթե կանոնավոր հագուստով քրիստոնյա էր բռնվում, սպան վում էր44:

1785-ին Բրիտանիայի դեսպանը հաղորդեց արտաքին գործոց նախարա -

րությանը, որ ուղղափառ քրիստոնյաների այրված եկեղեցիների վերա -

38

45. Nou\n t;[oum.46 Jorga iV (1990), 393.47 ludwig von Pastor: Geschichte der Päpste, Bd. 15, 8. Aufl., Freiburg-rom nD 1961, 270.48 Hanna Aydin: Die syrisch-orthodoxe Kirche von Antiochien, Glane-losser 1990, 97.

կանգնված կառույցները վերստին քանդվել էին45: Միայն արեւմտյան մեծ տե -

րությունների ճնշմամբ ու պապի միջամտությամբ էր, որ հնարավոր էր լինում

վիճակը կարգավորել:

Հայերը նույնպես պահպանում էին իրենց ինքնությունը úսմանյան կայս -

րությունում: 1604 թ. Սպահանի մոտ Աբաս Առաջինի հիմնած հայկական Նոր

æուղա քաղաքում 1641 թ. տպագրվեց առաջին հայերեն գիրքը, մինչդեռ Էջմի -

ած նում` միայն 1771-ին: Հայերի շրջանում հաճախ էր հաջողության հասնում

պա պա կան միսիոներականությունն ու քարոզչությունը: Մխիթար Սեբաստա -

ցին հիսուսականների ազդեցության տակ կաթոլիկություն ընդունեց եւ 1701

թ. հիմնեց Մխիթարյան միաբանությունը: 1715 թ. Թուրքիայում կրած հալա -

ծանք ներից հետո վանականները փախան Վենետիկ, որտեղ երկու տարի անց`

ձեռք բերելով Սուրբ Ղազար կղզին, կառուցեցին իրենց վանքը` նշանանավոր

գրա դարանով: Մխիթարը 1749-ին հրատարակեց հայերեն բառարան: Նա

իրենից հետո թողեց կրոնական մի հաստատություն, որը` շնորհիվ իր գրա -

կան, մշակութային, մանկավարժական ու գիտական գործունեության հայե -

րին բերեց հոգեւոր վերածնունդ` հոգալով նաեւ հայ ավանդույթ ների պահ-

պան ման ու շարունակականության մասին:

1722-ին կառավարությունը վերահաս տատեց հրամանը, որն արգելում էր

Ասիայի հույներին կաթոլիկու թյունն ընդունել46: Միաբան կաթողիկոս Միխա -

յել Կիլիկիացու մահից հետո, 1737-ին եպիսկոպոսները Կիլիկիայի կաթողիկոս

ընտրեցին Աբրահամ Արծիվյանին, որը 1740 թ. մեկնեց Հռոմ եւ ստացավ Բենե -

դիկտոս Տասնչորսերորդ պապի հաստատումը: Մի քանի տարի անց Սիսի

§լուսա վոր չական¦ կաթողիկոսի հետ ունեցած լար վա ծության պատճառով

կաթողիկոս Արծիվյանը նստա վայրը տեղափո խեց Լիբանան, ¼մմառ (Bzom-

mar)` Բեյրութի մոտ, որն այն ժամանակ կիսա ինքնա վար դիրք ուներ: Սակայն

պապերի վարած միա վոր ման փորձերը չէին սահմանափակվում միայն

հույներով ու հայերով: Ինոկենտի Տասնմեկերորդ պապը պատրիարքա րան

հիմնեց §քաղդեա ցի ների¦ համար, որոնք Ամիդում (Դիարբեքիր) գտնվող Ա -

րեւել քի §նեստորա կան¦ առա քելական եկե ղե ցուց Հռոմին միացած համա -

խոհ ներ էին47: Ըստ Դիարբեքի րի ավագերեց (դեկան) Եշուի` 1749-ին գրանցած

կոլոֆոնի (հիշա տակարան) քաղաքի հոգեւորականության մեջ կար 5

կարգերեց, 17 քահանա, 5 սարկավա գապետ, 23 սարկավագ եւ 11 ուսուցիչ48:

Քյուչուկ-Քայնարջիի (Kütschük-Kainardji) հաշտության պայմանագրով

(1774) úսմանյան կայսրությունը պարտավոր վում էր ցարական պետությանը

տալ ուղղափառ քրիստոնյաներին պաշտպանելու իրավունք, իսկ ռուսներին`

39

հյուպատոսություններ հիմնելու արտոնություն: Միաժամանակ ռուս դեսպա -

նին տրվում էին միջամտության որոշ իրավունքներ ի նպաստ քրիստո նյա -

ների49: Պապականությունը հաճախ օգտագործում էր արեւելյան եկեղե ցիների

իշխա նավորների փառասիրությունը, որոնք պատրիարքական ընտրու թյուն -

ների ժամանակ անտեսված էին լինում: Դրանով իսկ այն ճամփա էր հարթում

միա բանությունների համար: Հակոբիկ պատրիարք Իգնատիոս Գեորգ

Չոր–րորդի (Ignatius Georg IV.) (†1781) մահից հետո Հալեպից Դիոնիսիոս

Միխայել Գիար վե (Dionysius Michael Giarve) եպիսկոպոսը ուղեւորվեց Մար -

դին եւ այնտեղ պատրի արք ընտրվեց` դավանափոխ չորս եպիսկոպոսների

կողմից: Պիոս Վե ցերորդը (Pius VI) նույնպես ճանաչեց նրան50: Մարդինը

դարձավ միաբան պատրիարքի նստավայր: 1782 թ. ¼մյուռնիայում կար 3000

կաթոլիկ, իսկ Ստամբուլում` 20.000, որտեղ կար նաեւ լատին տիտղո սակիր

արքեպիս կոպոս: 1783 թ. èուսաստանը գրավեց Ղրիմի խանու թյունը: 1795 թ.

պարսիկ նե րը ավերեցին Թիֆլիսը` կոտորելով 50.000 բնակիչ. 1801 թ. Արեւե -

լյան Վրաս տանի վերջին թագավորը իր երկիրը հանձնեց ռու սա կան ցարին:

Պար սիկ ների դեմ ռուսների տարած ջախջախիչ հաղթանակից հետո, 1828

թ. ներկա յիս Հայաս տա նի Հանրապետության տարածքն անցավ èու սաս տա -

նին: Այդ պիսով, հստակացան ազդեցության ոլորտները: èուսաստանը հովա -

նա վորում էր ուղ ղափառ քրիստոնյա ներին, üրանսիան` կաթոլիկներին: 1773

թ. Թրի ես տի Մխիթարյան վանքի վանականները, որոնք ունեին նաեւ տպա -

րան, 1805-ին տեղափոխվեցին Վիեննա, որտեղ այսօր գտնվում է հայ կա կան

նշա նավոր գրադարաններից մեկը: Հայ մշակույթը գոյա տեւեց գաղթա վայ -

րերի համայնքների շնորհիվ, Լեմբերգում, Ղրիմում, Հնդկաս տանում, Վենե -

տիկում եւ Վիեննայում, որտեղ հայերը վայելում էին տվյալ պետու թյունների

պաշտպանու թյունը: Այս եղանակով մեծ տերու թյուն ներ èուսաս տանը, üրան -

սիան եւ Ավստրիան սկսած 18-րդ դարի վերջից մինչեւ úսմանյան կայսրու -

թյան անկումը, կարողացան շարունակ ազդեցու թյուն ունենալ երկրի ներքին

իրավիճակի վրա: Հակոբիկների եկեղեցին, որն ի տարբերություն հույն-ուղղա -

փառ, հայոց կամ մելքիտների եկեղեցիների, չուներ նմանատիպ կապեր

արտերկրի հետ, ամենաշատը տուժեց հոգեւոր հյու ծախտից, մինչեւ որ 19-րդ

դարում նրանք շփման մեջ մտան արեւմտյան արեւելագետների հետ: Թե

որքան մեծ էր քրիստո նյա ների թիվը, հայտնի է նաեւ հին ուղեգրություններից:

49 Jorga iV ()1990, 511f … Fernau (1967), 76 50 ludwig von Pastor: Geschichte der Päpste, Bd 16/3, 8. Aufl., Freiburg-rom 1955, 276f.

40

6& Qriston\an;re 17-rd ;u 18-rd dar;ri ou[;grouj\ounn;roum

1631 թ. ֆրանսիացի ուղեգիր Ժան Բապտիստ Թավերնիեն (Jean Baptiste

Tavernier) գնաց Կոստանդնուպոլիս, որտեղ մնաց 11 ամիս, ապա Էրզրումի եւ

Երեւանի վրայով մեկնեց Պարսկաս տան: 1675 թ. լույս տեսավ նրա` Սերայլի

շուրջ տիրող իրավիճակի նկարագրությունը: 1680-ին այդ աշխա տու թյունը

լուս տեսավ նաեւ գերմաներեն թարգմանու թյամբ: Թուրքերի` Եվրոպա

կատարած առաջխաղացման կապակցությամբ անխուսափե լիորեն մեծա -

նում էր úսմանյան կայս րության նկատմամբ հետաքրքրությունը: Սալո մոն

Þվայգերը (Salomon Schweigger), որը 1577-ից մինչեւ 1581 թթ. եղել էր կայսե -

րական հյուպատոս Յոախիմ ֆոն ¼ինցենդորֆի (Joachin von Sinzendorf)

պալատական քարոզիչը, հեղինակն է §Ուղեգրություն դեպի Կոստանդնու -

պոլիս¦ աշխատության, որը 1665 թ. տպագրվել է Նյուրենբերգում: Դանիա -

կան ծառայություններում գտնվող գերմանացի Կարստեն Նիբուրը (Carsten

Niebuhr) 1766-ին այցելել է Թուրքիա: Վերջինս Բրուսայի մասին վկայում է, որ

19.000 տներից 1200-ը բնակեցված է եղել հայերով, 700-ը` հույներով: Կոս -

տանդնուպոլսում գոյություն ուներ 23 հունական եւ երեք հայկական եկեղեցի.

Բերայում ապրում էր մեկ հոգեւորական, որին Հռոմի պապն էր կարգել

արքեպիսկոպոս51: Քրիստոնյա բնակչության մասին ուրիշ ճշգրիտ թվեր չեն

հիշատակվում: Հավանաբար որեւէ այլ տեղ նրան քրիստոնյաներ չեն հան -

դիպել, միայն Մարդինի մոտ, ինչպես նա գրում է, §շատ քրիստոնյա ներ¦ են

եղել52:

öոքր Ասիայի քրիստոնյա փոքրամասնության մասին համեմատաբար

լավ պատկերացում է տալիս Անտոն üրիդրիխ Բյուշինգի (Anton Friedrich

Büsching) §Երկրի նոր նկարագրությունը¦ աշխա տու թյունը (1769). Բյուշինգը

նկարագրում է ուղղափառ, հայոց, §հակոբիկների¦` Մարդինի պատ րիարքա -

րանով, եւ §նեստորական¦ եկեղեցի ների կառուց վածքը: Սկզբում նա տեղե -

կու թյուն է տալիս Անատոլիայի կուսա կալության մասին: Նիկոմեդիայի արքե -

պիսկոպոսը նշվում է 12 արքեպիսկոպոսների մեջ որպես ամենա երեւե լին եւ

ըստ կարգի առաջինը` պատրիարքից հետո. Նիկիայինը 5-րդն էր, Բրուսա յինը`

11-րդը, իսկ Կյուզիկոսինը (Kyzikos)` 7-րդը, որի նստավայրը Կոս տանդ -

նուպոլսում էր: Պերգամոնում թվով քիչ քրիստո նյա ներ կային եւ ունեին մեկ

51 Salomon Schweigger: Zum Hofe des türkischen Sultans, leipzig 1985 … Carsten niebuhr:Entdeckungen im Orient 1761-1767 (1774), Stuttgart 1973, 258 u. 269f.

52 Nou\n t;[oum, 172.

41

եկեղեցի, Բրուսայում մեկ հայ արքեպիսկոպոս կար եւ երեք հունական

եկեղեցի: Սարդեսում այլեւս եկեղեցի գոյություն չուներ: ¼մյուռնիայում մեկ

հույն մետրոպոլիտ եւ երկու եկեղեցի կար, ինչպես նաեւ` մեկ հայ արքե պիս -

կոպոս եւ մեկ եկեղեցի: Քուշադաշիում (Kushadashi) կար մեկ եկեղեցի, որի

մոտ բնակվում էր Եփեսոսի արքեպիսկոպոսը: Քոլոսեում (Kolossae) քրիստո -

նյաները քիչ էին, եկեղեցի չունեին: Մագնե զիա յում (Գուզելհիսար) ապրում էր

մեկ հայ եպիսկոպոս: Անկյու րիայի արքեպիսկո պոսը Գալա թայի առաջնորդն

էր, դրանից բացի գոյություն ուներ նաեւ չորս հայ միաբան եւ երեք ոչ միաբան

եկեղեցի` մեկ արքեպիս կո պոսով: Կարահի սարում կար մեկ հայ մետրոպոլիտ

եւ երկու եկեղեցի: Պեսի նուսում (Pessinus) կար մեկ հույն մետրոպոլիտ,

ինչպես նաեւ Սինոպում: Կարամանի կուսակա լությու նում կար մեկ հույն

մետրոպոլիտ, որ ապրում էր Կոնիայում. այնտեղ գտնվում էր հունական մի

եկեղեցի եւ մի վանք, ինչպես նաեւ` հայկական մի եկեղեցի: Կեսարիայի

շրջանում պատրիարքից հետո Կե սա րիայի մետրո պոլիտն էր առաջին դեմքը.

այնտեղ կար մեկ հունական եւ երեք հայկական եկեղեցի: Յուրգյուպի (Ürgüp)մոտ գտնվող Գյորեմեի (Göreme) քարանձա վային վանքերը չեն

հիշատակվում: Տարսոնի մասին գրում է, որ hակոբիկներն այստեղ ունեցել են

եպիսկոպոսներ, իսկ նեստորականները` ար քեպիսկո պոսներ: Կիլիկիայում

Սիսը հայ պատրիարքի նստավայրն էր: Գեր մա նիկեն (Մարաշ) հիշատակվում

է որպես մի հակոբիկ եպիսկոպոսի նախկին նստա վայր, իսկ Անարզաբան

(Ainzerbeh)` որպես հակոբիկների եւ նեստո րական եպիսկոպոսների նախկին

նստավայր: Մելիտենեի (Մալաթիա) շրջա կայ քում հնում գոյություն է ունեցել

հակոբիկ եպիսկոպոսների յոթ նստավայր (Arca, Claudia, Gargar, Guba,

Kalisura, Lacabin եւ Semcha): Այնուհետեւ գալիս էր Սե բաստիայի նահանգը:

Պոնտոսի Թոքատ (Tokat) քաղաքում 1632 թ. գոյություն է ունեցել 12 հայ -

կական եկեղեցի (1923-ին` հայերի աքսորից հետո դեռեւս պահ պանվել էր յոթ

եկեղեցի` մեկ հայ արքեպիսկոպոսով): Այնտեղ եղել է նաեւ մեկ հունական եկե -

ղե ցի, իսկ Ամասիայում մեկ հույն մետրոպոլիտ: Մարմարա կղզու վրա, որը

մեծ մասամբ քրիստոնյաներով էր բնակեցված, եղել է վեց վանք, որից երկուսը

քանդված: Պապադոնիսիա (Papadonisia) կղզու վրա կանգուն էր երկու վանք,

Հեյբելի (Heybeli) կղզում Գեորգի վանքն էր` Քաղկեդոնի (???????? ) մետ րո -

պո լի տի նստավայրը: Ալոնիա (Alonia) կղզին ուներ մեկ մետրոպոլիտ: Տրա -

պի զոնի նահանգում կար մեկ մետրոպո լիտ, նույնը եւ Կե րա սոնտեում

(Ke ra son- te): Բյուշինգը հիշատակում է մինչ օրս պահ պան ված Հովհաննեսի

վանքը (Վազելոնի վանքը): Կարսում կար մեկ հայ եպիսկոպոս, Էրզրումում`

մոտ 6000 հայ եւ երկու եկեղեցի` մեկ եպիս կոպոսով, որը ենթակա էր Երեւանի

պատրիարքին, նաեւ` 400 հույն, մեկ եկե ղեցիով եւ մեկ եպիսկոպոսով:

Ամիդում (Դիարբեքիր) կար մեկ նեստո րա կան պատրիարք եւ հակոբիկ մեկ

եպիսկոպոս, Սաուրայում` հակոբիկ մեկ եպիս կոպոս: Սղերդում կար

42

նեստորական մեկ մետրոպոլիտ, Մարդինում` Դեյր ալ-¼աֆարան (Deir al-Za-

faran) վանքը` hակո բիկ պատրի արքի նստա վայրը: Մծբինում (այժմ` Նու -

սայբին) բնակվում էին նեստո րա կաններ, հակոբիկներ եւ հայեր: Անցյալում

այն եղել է հակոբիկ եւ նես տորական եպիսկոպոսների նստավայրը, ինչպես

Դարա Հարանը (Dara Haran) եւ Սարուգը (Սերուջ) hակոբիկների համար:

Անտիոքում (Անթաքիա) փոքրաթիվ հույն եւ հայ քրիս տոնյաները իրար մեջ

բաժանում էին երկու եկեղեցի: Այնթապի քրիստո նյա ները Կոմագենում (Kom-

magene) թրքախոս հայեր էին: Եդեսիան (Ուրֆա, èուհա) հակոբիկների

եպիսկոպոսի նստավայրն էր: Հալեպի նահանգին պատ կանող, նախկինում

հայոց պատրիարք ների նստավայր Հռոմ կլայում (èումկալե)` Եփրատի ափին,

որը hռոմեական կայս րու թյան երբեմ նի արեւելյան ծայրա կետն էր, կար միայն

մեկ եկեղեցի: Այսպիսով, այսօրվա Թուրքիայի փոքրա սի ական մասում

պահպանվել էր 17 հույն ուղղափառ (Նի կո մե դիա, Նիկիա, Բրուսա, Կյուզիկոս,

¼մյուռ նիա, Քու շասայ/ Եփեսոս, Անկյուրա, Սինո պ, Պեսինուս, Կոնյա, Կեսա -

րիա, Ամասիա, Հեյ բելի, Ալոնիա, Տրապիզոն, Կե րա սոն եւ Էրզրում), ինը հայ -

կա կան (Բրուսա, ¼մյուռ նիա, Մագնեզիա, Կարա հիսար, Անկյուրա, Սիս,

Թոքատ, Կարս եւ Էրզրում), չորս հակոբիկյան (Ամիդ, Սաուրա, Մարդին եւ

Եդեսիա), ինչպես նաեւ երկու նեստորական (Ամիդ եւ Սղերդ)53 եպիսկոպո -

սություն, ընդամենը` 32 առաջ նոր դա րան: Այսպիսով, օսմանյան տիրա -

պետության երեք դարից հետո, Արեւելքի եկեղեցիները տնօրինում էին` թեեւ

խիստ կրճատված, սակայն այնու ամենայնիվ առկա եկե ղե ցական ենթակա -

ռույց ներ, ընդ որում ուղղա փառ ների եւ հայերի պարա գայում վիճակն անհա -

մեմատ ավելի բարվոք էր, քան ասորի քրիս տո նյաներինը, որոնք չունեին

կրթա կան հաստա տություններ եւ կապեր արտերկ րի հետ, ինչպես միլեթ

ունեցող ազգու թյունները եւ միաբան քրիստոնյաները, որոնց հովանավորում

էր Հռոմի պապը:

53 Anton Friedrich Büsching: Neue Erdbeschreibung von Asia, Schaffhausen 1769.

43

7& Qriston\an;ri wiyake Janximat dara,r=anoum^sksa‘ 1839 jwakaniz

Քյուչուկ ?այնարջիի հաշտության տարվանից (1774), երբ èուսաս տա նն

իրավունք ստացավ հովանավելու úսմանյան կայսրության ուղղափառ

եկեղեցին, մինչեւ Աբդուլմէջիդ Առաջինի (Abdülmecid i.) (1839-1861) 1839 թ.

նոյեմբերի 3-ի հրո վար տակը, համարվում է շրջա դարձային ժամանակա -

շրջան: Ըստ այդ հրովարտակի խտրականության ենթարկված ոչ մուսուլ ման -

ները ճանաչվելու էին իրավահավասար օսմանյան քաղաքացի ներ: üրան -

սիա կան հեղափո խու թյան նվաճումները (մարդու իրավունքներ, դավանանքի

ազատություն եւ այլն) անհետեւանք չէին անցնում úսմանյան կայսրության

կողքով, եւ քրիստոնեաների համար աստիճանաբար ազա տագրվելու

հնարա վո րու թյուններ էին ստեղծում: 1820-ից սկսած` գեներալ Ալեքսանդր

Իպսիլանտիսի (Alexander Ipsilantis) գլխավո րու թյամբ մղվող հույ նե րի

ազատագրական պայքա րը ծանր փորձու թյան ենթարկեց հարաբերու -

թյունները: Պատրիարք Գրեգորիոս Հինգերորդը (Gregorios V.) (1797-1798,

1806-1808 եւ 1818-1821)` Կոստանդնուպոլսում հունական երկրորդ տպարանի

հիմնադիրը, օսմանյան կառավարությունից հանձնարարություն ստացավ

Իպսիլանտիսին նզովելու եւ հույներին հանդարտության կոչելու54: 1821 թ.

մարտի վերջին սուլթանը ջիհադի կոչ արեց ապստամբների դեմ Մոլ -

դավիայում եւ Մորեայում (Պելոպոնես): Չնայած որ պատրիարքը նզովել էր

ազգայնա կան ներին, մուսուլմանները` մոլեռանդ դերվիշների առաջնոր դու -

թյամբ, խմբե րով շրջում էին öոքր Ասիայում եւ Կոստանդ նուպոլսում,

տանջանքների ենթար կում, կախում եւ սպանում առաջնորդներին ու

արքեպիս կոպոսներին, թալա նում հույների եկեղեցիներն ու տները, այրում

դրանք ու սպանում հույներին: Կոստանդնուպոլսում հույների կյանքն այլեւս

ապահով չէր: Սպանվեց 12 մետրոպոլիտ, պատրիարք Գրեգորիսը պաշտո -

նանկ եղավ: Երբ նրա մոտ գտնվեցին Իպսիլանտիսի վարկաբեկիչ նամակ -

ները, նրան կախեցին üանա րի (Phanar) դարպասից եւ դիակը ծովը նե տեցին:

Երբ ռուսական մի նավա տորմ Կոստանդնուպոլսին մոտեցավ, քաղաքի

կաթոլիկ հայերին մեղադրեցին որպես §ֆրանկների¦ լրտես ներ: Ավելի քան

20.000 հավատացյալներ` իրենց քահանաների ու առաջ նորդ ների հետ, ձմռան

սառնամանիքին öոքր Ասիայից դուրս քշվեցին: 1821 թ. Անատո լի այի արեւմը -

տյան ծովեզրին գտնվող Այվալիկ բնա կա վայրում բռնկված քրիս տո նյաների

54 nicolae Jorga: Geschichte des Osmanischen Reiches, Bd.5: bis 1912, nD Frankfurt 1990,255f.

44

խռովությունը §Philike Hetaireia§ (ընկերների միաբանություն) հունական

անկախության շարժման լույսի տակ, պետք է դիտվի որպես հունա կան հեղա -

փոխու թյան պատմության կարեւոր փուլերից մեկը55:

1830 թ. úսմանյան կայսրությունը հարկադրված էր ճանաչել Հունաս տա -

նի անկախությունը: Սակայն միայն 1850 թ. պատրիարքարանների ժողո վում

է, որ հաստատվեց հունական եկեղեցու ինքնուրույնությունը եւ նրա ան կա -

խությունը պատրիարքարանից: Պիոս Ութերորդ պապը (Pius VIII.), üրանսի -

այի ու Ավստրիայի հետ միասին, հետամուտ եղավ այն բանին, որ 1829 թ.

սեպ տեմ բերի 14-ին կնքված հաշտության պայմանագրում ավելացվի կաթոլիկ

հայերի կրոնական ազատությունը եւ հա կաքաղկեդոնական պատրիար քա -

րա նից նրանց անկախությունը երաշխավորող հոդված: Հայ միաբնակ ները

սուլթանի մոտ ամբաստանեցին իրենց կաթոլիկ հայրենակիցներին` üրանսի -

այի եւ պապի հետ համագործակցելու համար: Ի պատաս խան դրան կաթոլիկ

հայերին հարկադրեցին վերադառնալ միաբնակ պատ րիարքի ենթակայու թյան

տակ: üրանսիան ընդդիմացավ եւ հայ կաթոլիկների հա լա ծանք ներին վերջ

տալու համար, 1834-ին ստիպեց սուլթանին ճանաչել հայկական կաթոլիկ մի -

լեթը: ԴԵռեւս 1830 թ. հուլիսի 6-ին Հռոմի պապը Կոս տանդնուպոլսում հիմ նել

էր հայ միաբան պատրիարքի նստավայրը56: Ավելի ուշ, 1850-ին բողո քա կան

հայերը նույնպես ձեռք բերեցին իրենց անկա խու թյունը:

èոմանտիզմի դարաշրջանում շատ մտավորականներ ադնրադարձան

եվրոպական մշակույթի բուն արմատներին: Սա հանգեցնում էր ոչ միայն

արեւել յան հին մշակույթների վերահայտնաբերման, այլեւ խթանում էր միսիո -

նե րական գործունեությունը, մասնավորապես բողոքականներինը, որոնք չէին

ցան կա նում ասպարեզը թողնել կաթոլիկներին: Միսիոներական §հետազո -

տական ուղեւորությունների¦ շնորհիվ ոչնչացումից փրկվե ցին ասորական,

հունական եւ հայկական ձեռագրեր, որոնք բերվեցին Եվրոպայի մեծ գրա դա -

րանները: 1820-ից սկսած անգլի ացի երիցականներն (Presbyterianer) սկսեցին

իրենց միսիոներական գործունեությունը úսմանյան կայսրությունում: Անգլի -

ա յի եկեղեցում Եկեղե ցական միսիոներական ընկերու թյու նը (Church Mis-

sionary Society) զբաղվում էր Արեւելքի քրիստոնյաների հարցերով: 1821-ից

պատվելի Հենրի Լիվսը (Revd. Henry Leeves) Բրիտանական աստվա ծա շնչյան

ընկերության գործա կալն էր Կոստանդնուպոլսում57: Քենթերբերիի (Canterbury)

արքե պիս կո պոսը խրախուսում էր այդ աշխա տանքը: 1830 թ. վերջերին գեր -

մա նա- ամերիկյան հոգեւորականների մի խումբ` պատվելի Þնայդերի (Schnei-

55 James J. reid: Crisis of the Ottoman Empire. Prelude to Collapse 1839-1878, Stuttgart2000, 45.

56 Fernau (1967), 77 u. Heyer (1978), 162.57 J.F. Coakley: The Church of England and the Church of the East. A History of the Arch-

bishop of Canterbury’s Assyrian Mission, Oxford 1992, 18f.

45

der) գլխավորությամբ իր գոր ծու նեությունն սկսեց ¼մյուռնիայում: Երբ հա կո -

բիկների պատրիարքը 1838 թ. Կոստանդնուպոլսում էր, հայոց պատրի արքը

նրան իր կարծիքը հայտնեց, ըստ որի` մի ժողովուրդ, որ դպրոց չունի, ան -

պայման կկործանվի: Այդ ընթացքում կա պեր հաստատվեցին նաեւ úսմա նյան

կայսրության ու Պրուսիայի միջեւ: Հետա գայում գլխավոր շտաբի պետ

Հելմութ ֆոն Մոլքթեն (Helmuth von Moltke)1835 թ. Թուրքիա ժամանեց որպես

օսմանյան բանակի հրահանգիչ: Արեւելյան Անատոլիայի իրավիճակի մասին

նա գրում է. §Հարուստ Արեւելքը, քաղաքակրթության երբեմնի օրրանը, իր

իսկ կրոնի նեղ սահմաններում կաշկանդված` լճացել է բարբարոսության

մեջ¦58:

Ամերիկացի միսիոներ բժիշկ դ-ր Ասահել Գրանտը (Asahel Grant)` ամբող -

ջովին տարված §Իզրայելի կորած ցեղերի մասին¦ ռոմանտիկ գաղափար -

ներով, 1835 թ. հասավ Ուրմիա, իսկ 1839 թ. հինգ շաբաթ անցկացրեց Þիմուն

Աբրա համ Տասնյոթերորդ (Shimun Աբրահամ XVII.) կաթողիկոսի մոտ` երա -

զելով վերա կանգնել միջնադարի նեստորականների §ոսկե ժամա նակները¦:

Նա այցելեց նաեւ Նուրալահին (Nurallah), Հակարիի (Hakkari) ամիրին, որն

այստեղ, որպես ինքնիշխան քուրդ, կառավարում էր քրիստոնյաներին եւ իր

եղբորորդուն` Սուլեյման բեյին: 1840 թ. ամռանը Գրանտը կաթողիկոսի մոտ

հան դիպեց Սուլեյման բեյին: Նա համոզված էր, որ գտել է Իզրայելի կորած

ցեղերը եւ 1841-ին Նյու-Յորքում հրատարակեց §Ասորիները կամ կորած ցե ղե -

րը¦ գիրքը, որը ժամանակակիցների վրա մեծ տպա վորություն թողեց59:

1837 թ. անգլիացի երկրաբան Վիլիամ Էյնսվորթը (William Ainsworth) քաղ -

դեացի քրիստոնյա Իսա èասանի (Isa Rassan) հետ ուղեւորվեց Հակարիի

(Hakkari) գավառը, որտեղ` Քոչանեսում (Kotchannes), գտնվում էր արեւե լյան

ասորիների կաթողիկոս Þիմուն Տասնյոթերորդի (Shimun XVII.) նստավայրը:

Էյնս վորթը կաթողիկոսի հետ խոսեց Հռոմի միսիոներական նկրտումների

մասին եւ արտահայտեց իր մտավախությունները: Հակարիի գավառում չկա -

յին թուր քական զորամասեր, չկային նաեւ հարկեր, հետեւապես ասորի ները

ապրում էին կիսա ինքնա վար միլեթում` կաթողիկոսի գլխա վո րությամբ: Իր

երկիրը վերա դառնալուց հետո, Էյնսվորթն առաջարկեց §Աշ խար հա գրագետ -

ների արքայական ընկերությանը¦ (Royal Geographical Society)` արշավա -

խումբ ուղարկել քրիստոնյա ասորիներով բնակեցված այդ շրջանը: èասամը

(Rassam) ուղեւորվեց Անգլիա եւ úքսֆորդում ծանոթացավ աստվածաբան

Վիլիամ öալմերի (William Palmer) եւ արքեպիսկոպոս Վիլիամ Հոլի ֆոն Քեն -

թեր բերիի (William Howley von Canterbury) հետ, որոնք զբաղվում էին արեւել -

յան քրիս տո նյաների հարցերով` ջանալով զերծ պահել նրանց պապա -

58 M;=b;roum est: Karin lenkefeld: “Solange noch ein Weg ist ...” Die Kurden zwischenVerfolgung und Widerstand, Göttingen 1996, 30.

59 John Joseph: The Modern Assyrians of the Middle East. Encounters with Western Chris-tian Missions, Archaeologists & Colonial Powers, leiden-Boston-Köln 2000, 72-75.

46

կա նության ազ դեզությունից: Էյնսվորթը (Ainsworth) 1842 թ. լույս ընծայեց իր

§Ու ղեւո րություն ներ եւ հետազոտություններ öոքր Ասիայում, Միջագետքում,

Քաղ դե այում եւ Հայաստանում¦ (Travels and Researches in Asia Minor, Me -

so pota mia, Chaldae and Armenia) գիրքը: 1843 թ. անգլիկան (Anglican) աստ -

վա ծա բան Գեորգ öերսի Բուջերը (George Percy Budger) խնդրեց Անգլիայի

դես պանին` §Բարձր դռան¦ հետ աշխատել այն ուղղությամբ, որ կաթողիկոսը

Հակարիում ճանաչվի որպես քաղացիական կառավարության ղեկավար:

1843 թ. Բադր խանի (Badr Khan) օրոք քրդերի կազմակերպած ջարդերի

ժամա նակ ֆրանսիացի Կինեի (Cuinet) գնահատմամբ սպանվել է մոտ 70.000

քրիստոնյա: Þնորհիվ անգլիա ցիների բարձրացրած աղմուկի եվրոպական

հասարակայնության ուշա դրու թյունը բեւեռվեց այդ թեմայի վրա: Սովորակա -

նի պես, կաթոլիկ ների ու բո ղո քականների միջեւ գոյություն ունեցող հակա -

մարտությունը պայ թեց Արեւելքի քրիստոնյաների գլխին:

1835 թ. Բուջերը ուղեւորվեց Բեյրութ եւ այնտեղ սկսեց իր գոր ծու -

նեությունը, որը 1852 թ. նա նկարագրեց իր §Նեստորականներն ու նրանց ծե -

սերը¦ (The Nestorians and their rituals) աշխատության մեջ: 1844 թ. նա այցե լեց

այսօրվա Թուրքիան: Դիարբեքիրում Բուջերը հիշատակում է 1700 հայ

ընտանիք, որոնք ունեին երկու եկեղեցի, 30 քահանա եւ մեկ եպիսկոպոս:

Հակոբիկները ունեին 250 ընտանիք, իսկ միաբան ասորիները` 4060: 1846-ին

հա յոց պատրիարք Մատթեւոս Երկրորդը նզովեց բողոքական բոլոր

հայերին61: Մարդինում 2780 ընտանիքից 1500-ը մուսուլմաններ էին, 600-ը`

յակոբիկներ, 500-ը` միաբան հայեր, 120-ը` միաբան ասորիներ, իսկ 60-ը

քաղդեացիներ: Հակոբիկները ունեին երկու եկեղեցի, միաբան հայերը` մեկ

եկեղեցի, մեկ եպիսկոպոս եւ վեց քահանա, միաբան ասորիները` մեկ վանք,

մեկ եպիսկոպոս եւ չորս քահանա: Միդիատում, որտեղ այսօր ասորի քրիստո -

նյա ները փոքրամասնություն են կազմում, կար միայն 450 հակոբիկ ընտա -

նիք: 1832-ին Բադր խանը (Badr Khan) արտաքսել էր Տուրաբդինի քրիս -

տո նյաներին: Բուջերը Եդեսիայում 12.000 մուսուլմա նա կան ընտանիքի

կողքին հիշատակում է 1800 հայ ընտանիք եւ 18 քահանա, Գարա մուշ

(Garamoosh) գյուղում 600 ընտանիք եւ վեց քահանա: Հակոբիկներից 180

ընտանիք ուներ մեկ եպիսկոպոս եւ երկու քահանա, ինչպես նաեւ միայն մեկ

դպրոց` 40-50 աշակերտով: Եդեսիայում նա այցելել է հայկական Սուրբ

Սարգիս եկե ղե ցում գտնվող Եփրեմ Ասորու գերեզմանը62: Բուջերի պես

մարդկանց միջո ցով բրիտանական կառավարությունը իրազեկվել է 1843 թ.

úսմանյան կայս րությունում ասորի քրիստոնյաների կոտորածների մասին:

60 George Percy Budger: The Nestorians and their Rituals, vol. 1 (1852), nD london 1987,41.

61 reid (2000), 206.62 Budger (1987) 49, 54 … 325.

47

Աստվածա բան Հորացիո Սաութգեյթը (Horatio Southgate) 1836 թ. ամերիկացի

բողոքա կան ների միսիոներական շարժման կողմից ուղարկվել է

հակոբիկների մոտ, իսկ æոն æ. èոբերթսոնը (John J. Robertson)`

Կոստանդնուպոլիս` հույների մոտ: Սաութգեյթը 1841 թ. Դեյր ալ-¼աֆարան

(Deir al-Zafaran) վանքը կատա րած այցելության ժամանակ տեղեկացավ, որ

քրդերը վանքի վերջին գրավ ման ժամանակ հին օրենսգրքերն օգտագործել

են որպես թիրախ իրենց հրա ցանների համար: Նա 1856-ին Նյու-Յորքում

հրատարակում է իր ճանա պար հորդության հաշվետվությունը §Պատմվածք

Միջագետքի ասորի (hակո բիկ) եկեղեցի այցելության մասին. Թուրքիայի

քրիստոնեության ներկա վի ճա կի մասին տեղեկագրություն ներով եւ

խոհերով¦ (Narrative of a Visit to the Syrian (Jacobite) Church of Mesopotamia;

with Statements and Reflections upon the Present State of Christianity in Turkey)

վերնագրով: Հատկապես հակոբիկ ները, որոնք երբեւէ դուրս չէին եկել իրենց

տոհմական հայրենի քի սահմաններից, գրեթե ոչինչ չգիտեին լուսավորության,

ժողովրդի կրթության եւ այլ նոր գաղա փարների մասին:

öոքր Ասիայում քրիստոնյաների իրավիճակի էական բարելավում սկսվեց,

երբ սուլթան Աբդուլմեջիդ Առաջինը (Abdülmecit i.), Եգիպտոսի դեմ պատե -

րազմում կրած պարտու թյունից հետո, 1839-ին իր Գյուլհանեի (Gülhane)`բարեփոխումներ խոստացող §Hatt-i Serif¦ (Ազնիվ հրահանգ) հռչա կավոր

հրամանագրում, հայտարարեց, որ ապագայում օսմանյան պե տու թյան

քաղաքացիություն ստանալու են նաեւ ոչ մուսուլմանները: Այն հանգա մանքը,

որ այժմ քրիստոնյաները եւ հրեաները ճանաչվելու էին որպես օսմա նյան պե-

տության իրավահավասար քաղաքա ցիներ, §միեւնույն ժամանակ եվրո պա -

կան պետություններին պիտի զրկեր` իրենց քրիստոնյա հավա տա կիցներին

պաշտպանելու պատրվակի տակ խառնվե լու úսմանյան կայսրու թյան ներքին

գործերին¦63: Այստեղից էլ սկսվում է §Թանզիմատի¦ դարա շրջանը, §բուժիչ

նորամուծությունների¦ ժամանակը: Այստեղ, անշուշտ, խոսք չէր կարող լինել

պառլամենտարիզմի ողղությամբ արվելիք թեկուզ մեկ քայլի մասին, եւ նորա -

մու ծությունը որեւէ ժամանակ կարող էր հանվել: úսմանյան կայսրությունն

առաջվա նման բազմազգ պետություն էր. 19-20 միլիոն մու սուլ մանների

կողքին, որոնցից մի այն 2 միլիոնն էր ապրում Եվրոպայում, բնակվում էին 2

միլիոն հույներ, 2,4 հայեր եւ 6 միլիոն սերբեր64: Հոգեւոր առաջնորդներին նոր

խնդիրներ էին առա ջադրվում: Քրիստոնյաներին այժմ թույլտրվում էր

բանակում ծառայել: Ի դեպ, սուլթանի հեղինակությունը շատ չէր մեծացել:

Եգիպտո սում վեզիր Մուհամեդ Ալին հիմնել էր գրեթե անկախ մի իշխանու -

թյուն, իսկ Միջագետքում քուրդ էմիր Բադր խանը, որը փաս տորեն անկախ

63 Matuz (1990), 226.64 1851-in Kostandnoupolsoum aproum hr motaworap;s 250 fa\!

48

էր, կոտորում էր արեւելյան ասորի քրիստոնյաներին, իրադարձություն, որը

հետագայում ժողովրդական գրող Քառլ Մայը (Karl May) նկարագրում է §Վայ -

րե նի Քրդստանով¦ վեպում: Այն մասին, որ որոշ բարեփոխումներ էին տեղի

ունեցել հագուստեղենի վերաբերյալ, նկատում է նաեւ ֆրանսիացի գրող

Ներվալը (Nerval) 1843-ին. §Դատելով գլխաշորերից... չի կարելի եզրա կացնել,

որ Թուրքիան ճիշտ առաջվա պես անհավասարու թյան երկիր է: Նախ կինում

ամեն ինչից բացի կարելի էր ճանաչել յուրա քանչյուր բնակչի հավատքը նաեւ

կոշիկներից: [...] Այսօր ամեն ինչ փոխվել է. կայսրության յուրաքանչյուր

հպատակ իրավունք ունի հագնելու եվրոպական բարեձեւ կոստյում եւ դնելու

կարմիր ֆես¦65:

1855 թ., Ղրիմի պատերազմի սկզբին ռուսները մուտք գործեցին Հա յաս -

տան: 1854 թ. մարտի 16-ին քրիստոնյաները առաջին անգամ úսմա նյան

կայս րության մեջ դատարանում վկայություն տալու իրավունք ստա ցան66:

Այժմ նրանք արդեն կարող էին զորակոչվել պետության բանակ: 1856 թ.

փետրվարին սուլթանը հրովարտակ (Hatt-i Hümayun) արձակեց, որտեղ

շեշտվում էին քրիստոնյա փոքրամասնությունների իրավունքները. §Նրանց

տրվում է ոչ միայն անսահմանափակ կրոնական ազատություն, այլեւ

քաղաքացիական բոլոր պաշտոնները զբաղեցնելու իրավունք¦67: Սուլթանին

է պատկանում նաեւ այն որոշումը, որ դատարանները պարտավոր էին

ընդունել քրիստոնյաների վկայությունը մուսուլմանների դեմ, սակայն միայն

քրեական ատյաններում, ոչ թե քաղաքացիական հայցերում: Իսկ թե ինչպես

էր այդ տեղի ունենում իրականության մեջ, տեղեկանում ենք անգլիացի մի

հյուպատոսի 1858 թ. հաղորդումից. §Բռնու թյուն ների ենթարկված տեղացի -

ները վախենում են դեպքի մասին հայտ նել թուրքական իշխանություններին,

քանի որ չնայած հրովարտակին, իմ տեղեկության համաձայն չի եղել մի

դեպք, որ դատարանում կամ քաղաքացիական ատյա նում (մեջլիսում) քրիս -

տո նյայի ցուցմունքը մուսուլմանի դեմ ընդունված լիներ¦68: Սա մի պատկեր է,

որն իր վավերականությունը չի կորցրել մինչեւ օրս. Թուրքիան` ելնելով Եվրո -

պայում իշխող հասարակական կարծի քի, բարեփոխումների որոշումներ է

կայացնում, որոնք հետագայում իրականության մեջ երբեք չեն գործադրվում:

Անգլիացի գեներալ üենվիկ Վիլիամսը (Fenwick Williams), որ 1855 թ.

ժամանել էր Կարս` կազմակերպելու պաշտպանությունը ռուսների դեմ, օսմա -

նյան վարչակարգը նկարագրում է որպես անտանելի բռնապետություն, որն

աշխարհում հավասարը չունի69: 1856 թ. öարիզի հաշտության պայմա նա գրի

65 Gerard de nerval: Reise in den Orient, München o. J., 532.66 Jorga V (1990), 478.67 Matuz (1990), 230.68 Bat Ye’or (2002), 381.

49

7-րդ հոդվածում ամրագրված էր սուլթանի մտադրությունը` Ղրիմի պատե -

րազ մի ավարտից հետո վերականգնել իր բոլոր հպատակների հավա սա րու-

թյունը առանց կրոնական կամ ցեղային խտրականության: Նման միջոցա -

ռում ները մի կողմից դանդաղեցնում էին քրիստոնյա փոքրամասնության

ուծա ցումը, մյուս կողմից, սակայն, թուրք ազգայնամոլները գործադրում էին

ամեն տեսակի հնարքներ, որոնք վերջին հաշվով հանգեցնում էին փոք րա -

մասնություն ների անհետացման: 9-րդ հոդվածով եվրոպական տերու թյուն -

նե րին, որպես բոլոր քրիստոնյաների համախմբված պաշտպանական ուժ,

տրված էր միջնոր դելու այնպիսի իրավունք, որն արգելում էր որեւէ մի ջա -

մտություն վարչական գործերին: Այդ հոդվածի շնորհիվ եվրոպական մեծ

տերու թյուն ներին հաջող վեց` Լիբանանում (1860) եւ Կրետե կղզում (1868)

տեղի ունեցած բռնու թյուններից հետո, հարկադրել բարենորոգումներ, որոնք

քրիստո նյա ներին ընձեռում էին ընդարձակ ինքնավարություն: Լիբանանում

քրիս տոնյա ների ու դրուզների միջեւ քաղաքացիական պատերազմից հետո,

գերա զան ցապես քրիստոնյաներով բնակեցված շրջանը ստացավ սանջակի

(=գավառ) կարգա վիճակ` քրիստոնյա գավառապետով: 1858-ին Տրապիզո -

նում տեղի ունեցան խժդժություններ քրիստոնյա ների դեմ, որը ստիպեց

նրանց ռուսական սահ մա նի վրայով փախուստի դիմել: Ըստ Անգլիայի հյու -

պատոս Թեյլորի (Taylor) զեկույցի` Դիարբեքիրում բռնարարքները հանգեցրին

դրան, որ քրիս տոնյա շատ ընտանիքներ օգնություն փնտրեցին կաթոլիկների

մոտ կամ ֆրանսիա կան հյուպատոսարանում: Մոտ 1400 ընտանիք ցան -

կություն հայտ նեց գաղ թելու èուսահայաստան: 1869-ին հյուպատոս Թեյլորը

հաղորդել է, որ երեք տարվա ընթացքում Էրզրումի նահանգի քրիստո նեա -

բնակ 106 գյուղից մնացել էր միայն 7670: 1870 թ. վանական Աբդուլլահ

Սա–տուֆ Սադադին (Abdullah Sattuf Sadadi)` հետագայում պատրիարք

Իգնա- տիոս Աբդ Ալլահ Երկ րորդը (Ignatius Abd Allah II), հեղինակեց մի փաս -

տա–թուղթ, որը հրատարակել է պատմաբան Գաբրիել èաբոն (Gabriel

Rabo) Տուրաբդինից: Ըստ այդ փաստաթղթի 1870-ին միայն Դիարբեքիրի

նահան գում կար ասո րիներով բնակեցված 291 քա ղաք ու գյուղ. տրվում է

նաեւ ընտանիքների, եկեղեցի ների ու քահանաների թիվը71: Ըստ այդմ, 135

տարվա ընթացքում ասորական գյուղերի 94 տոկոսը ամայացել է: Մորեխների

պատճա ռած աղետի եւ երաշտի հետեւան քով արդեն 1860-ական թթ. մոտա -

վորապես 5000 ասորիներ Տուրաբ դի նից տեղափոխվել են Սիրիա: Գերմանա -

69 Akabi nassibian: Britain and the Armenian Question 1815-1923, london-Sydney-newYork (1985), 15.

70 nassibian (1985), 15.71 Gabriel rabo: Die Gründung der syrisch-orthodoxen Kirche in der Diaspora. (Asori-

ou[[a'a® ;k;[;zou fimnadroume s'\ou®qoum)! X;kouzoum% or kardazw;l hjourq;r;now 2005 j& ma\isi 26-in asorin;ri gitavo[owoum^ Stambouli Bilgifamalsaranoum (};®agir)% 10&

50

ցի արեւելագետ ներ úյգեն Պրիմը (Eugen Prym) եւ Ալբերտ Սոկինը (Albert

Socin) 1869-ին եւ 1870-ին այցելելով Տուրաբդին եւ Դամասկոս, թողել են այդ

մասին կարեւոր տեղեկու թյուն ներ:

Աստիճանաբար ձեւավորվեց §úսմանություն¦ ազգային շարժումը, իսկ

աշ խար հականության գաղափարը հասարակության մեջ առաջ բերեց որոշա -

կի բեւեռացում, որն անհամատեղելի էր Ումայում (Umma = մուսուլմանների

հա մայն հասարակություն) հիմնագրված համերաշխության կանոնների հետ:

Բարենորոգումները, որոնք պիտի կասեցնեին կայսրության կազմալու ծու մը,

կատաղի դիմադրության հանդիպեցին մուսուլմանների շրջանում: Բարենո -

րոգումների իրականացման վերաբերյալ բրիտանական տեղեկու թյուն ները

հիասթափեցնող պատկեր են տալիս կառավարման մեջ քրիստո նյաների մաս -

նակցության մասին. §Քրիստոնյաներն իրավունք ունեն մաս նակ ցելու տեղա -

կան խորհրդակցական ժողովներին, սակայն նրանք` համեմատած մու սուլ -

մանների հետ, այնքան սակավաթիվ են եւ այն աստիճանի վախվորած, որ

գործնա կանում ոչ մի ազդեցություն չունեն: Նրանք իրենց կնիքը կուրորեն

դնում են §մազբատա¦-ների (զեկուցումներ կամ որոշումներ) վրա, որ գրված

են այնպիսի թուր քերենով, որ շատ քչերի համար են ընթեռնելի¦72: Տեսականն

ու գործնականն այստեղ դեռ երկար ժամանակով անջատված էին մնում:

Միլեթը վերածվել էր աշխարհիկ համակարգի, բայց շարունակում էր գո -

յա տեւել: 1848 թ. առաջավոր հայերը Կոստանդնուպոլսում ցույց կազմա կեր -

պեցին մեծամեծների եւ սեղանավորների դեմ: Հայերը միշտ հետեւում էին, որ

իրենց երեխաները դպրոցներում եւ վարժարաններում կանոնավոր կրթու -

թյուն ստանան: Այսպիսով նրանք կրթական իրենց մակարդակով զգալիո րեն

գերազանցում էին թուրքերին: 1863 թ. մարտի 29-ի հրամանով հա յերին,

որոնց միլեթը բարձրացվել էր §Milleti Sadigha¦ (հավատարիմ ազգ)` կարգա -

վի ճակի, տրվեց պառլամենտի մի տեսակ, որն ուներ երկու պալատ` մեկը կրո -

նա կան, մյուսը` աշխարհիկ: Կոստանդնուպոլսի պատրիարքը սուլ թանի մոտ

համայնքի պաշտոնական ներկայացուցիչն էր: Պառլամենտը կազմված էր 140

պատգամավորներից, որոնցից 20-ը հոգեւոր դասից էին, 80-ը` սեղանավո -

րների շրջա նակից: Պատգամավորներն ընտրվում էին հարկատու տղամարդ -

կանց խավից: Այս պառլամենտը օրինակ դարձավ թուրքական առաջին

սահմանա դրության համար: Այն ժամանակ պաշտոնական տվյալներով

հայերի թիվը չորս միլիոն էր, որից երկուսուկես միլիոնը ապրում էր Թուրքիա -

յում73: 1863 թ. արեւելյան ասորի քրիստոնյաները, առաջին անգամ լինելով,

դի մե ցին Անգ լիայի Վիկտորիա թագուհուն: 1868-ին 53 եպիսկոպոս ու

քահանա բողո ք ուղղեցին Քենթերբերիի արքեպիսկոպոսին, հիշեցնելով իրենց

700-ամյա գերության մասին, որի ընթացքում Արեւմուտքի քրիստոնյաներն

72 Bat Ye’or (2002), 389.73 Yves ternon: Tabu Armenien. Geschichte eines Völkermords. Frankfurt-Berlin 1977, 37.

51

իրենց մոռա ցել են74: 1879-ին Էդուարդ ¼ախաուն (Eduard Sachau) Գեր մա -

նիայի կա ռա վարության հանձնարարությամբ ուղեւորվեց Թուրքիա: Վերջինս

գրում է քրիստոնյաների հանդեպ քրդերի վերաբերմունքի մասին. §Քրդերի

առավե լությունը քրիստոնյաների նկատմամբ զինվորական եւ ավազակային

արհեստի առավել մեծ իմացությունն է: [...] Նման պայմաններում քրիստո -

նյաները անհուսալիորեն մատնվելու էին քրդերի դաժան մեծամաս նության

կամայականություններին, եւ նրանք հավանաբար վաղուց քարտեզի երեսից

անհետացած կլինեին, եթե պատահաբար քրդերն իրենց ներսում համերաշխ

լինեին: Քրդերը քրիստոնյաների արյունն այնպես հեղեցին, որ դրանով կարելի

պիտի լիներ ջրաղացներ աշխատեցնել, եւ ոչ վերջին անգամ լինե լով¦75:

Հատկանշական է, որ Բադր խանը մինչեւ օրս քրդերի համար ազգային հերոս

է:

úսմանյան իրավական երկակի համակարգը հենվում էր հավասա րության

եւ անհավասարության վրա: Ձեւավորվեց §Երիտասարդ օսման նե րի¦ ընդդի -

մու թյունը, որը պատրաստ չէր հրաժարվելու մուսուլմանների առաջա դա -

սության դիրքերից: §19-րդ դարի ողջ ընթացքում տեղի են ունե ցել մուսուլ ման-

ների հարձակումներ ու ապստամբություններ քրիստոնյաների դեմ¦76: Մինչեւ

1878 թ. Հայ ազգային ժողովը սահմանափակվել է մի այն նշավակելով կենցա -

ղային դժվարությունները, ճնշումներն ու քրդերի հարձակումները: Եպիսկոպոս

եւ պատրիարք, հետագայում կաթողիկոս Մկրտիչ Êրիմյանը հրատարակել է

նաեւ հայկական թերթեր, ինչպես օրինակ` §Արծվի Վասպուրականը¦: úտար -

երկ րյա ճանապար հորդ ները` ելնելով հայերի ընկերային դիրքից, նրանց համե -

մատում էին հրեաների հետ:

Հենվելով ուսուցիչների, քահանաների ու գրողների վրա 1863-ից զարգա -

ցավ հայ ազգայնականությունը, որը հետագայում դարձավ §երիտթուր քա -

կան¦ ազգայնակա նության թշնամին: Հայ ընդդիմությունը առաջ նորդ վում էր

Կոս տանդնուպոլսի §Հայկ¦ անունը կրող օթյակի կողմից, անգլի ա կան օթյակի

մի ճյուղը, որի գրությունները բրիտանական պաշտպանական ուժի շնորհիվ

ազատ շրջանառելու իրա վունք ունեին: üրան սիայի կողմից հովանավորվող

§Սեր¦ օթյակը հոգ էր տանում հատկապես Կի լի կիայի հայերի մասին: èուսաս -

տանում հրատարակվող §Հյուսիսափայլ¦ թերթը կոչ էր անում պարս կա -

հայերին նպաստել հնարավորին չափ անկախ Կիլիկիայի ստեղծ մանը:

Բալկանների կամ Կովկասի այն տարածքներից, որոնք քրիստոնյա պե -

տու թյունները գրավել էին թուրքերից, մուսուլման չերքեզները, աբխազ ները,

74 wilhelm Baum: “Die sogenannten ‘nestorianer’ im Zeitalter der Osmanen”, in: ZwischenEurphat und Tigris, (=wiener Offene Orientalistik 3), wien 2004, 229-245.

75 namo Aziz: Kurdistan. Menschen, Geschichte, Kultur, nürenberg 1992, 139f.76 richard G. Hovannisian: Armenian People from ancient to modern times, vol. 2: Foreign

dominion to statehood: The fifteenth century to the twentieth century, new York 2004, 207.

չեչեններն ու աջարները փախչում էին դեպի արեւելյան նահանգների հայ կա -

կան բնակավայրերը, որի հետեւանքով փոփոխվեց տվյալ շրջանի բնակ չու -

թյան ցեղային կազմի պատկերը: Նոր սուլթանը` բռնակալ Աբդուլ Համիդ

Երկրորդը (1876-1909), հայերի դեմ էր հրահրում քոչվոր քրդերին: Տուրաբ -

դինում հայերն ու ասորիները պարտավոր էին աղա ներին հարկ վճարել:

Քրդերը, հատկապես ձմռանը, թալանում էին քրիս տո նյա գյուղերը: Հարձա -

կումները, թալանն ու սպանդը մինչ օրս համարվում է §բնա կան վի ճակ¦

Արեւելյան Անատոլիայի համար: Հերցոգովինայի (1875) քրիս տո նյա գյու ղա -

ցիների խռովությունից հետո, գարնանը` ապստամ բություն բռնկվեց Բուլղա -

րիայում, իսկ Սիրիան Թուրքիային պատերազմ հայտա րարեց: Սուլ թան

Հա միդը` դեսպանների խորհրդակցությունից առաջ որոշում ընդունեց միա -

հեծանության վերացման եւ պառլամենտական համակարգի ստեղծման

մասին:

1876 թ. դեկտեմբերի 23-ին հայտարարված սահմանադրությամբ իսլամը

հռչակվեց պե տա կան կրոն, սակայն երաշխավորվեց նաեւ կրոնական ազա -

տու թյունը: Դրան մեծապես նպաստել են ջանքերը հայ իրավաբան Գրիգոր

úտյանի (1834-1887), որի գրաված բարձր դիրքը նրան թույլ է տվել մասնակ -

ցելու է Հայ ազգային եւ օսմանյան սահմանադրությունների մշակ մա նը: Նոր

օրենքով թրքա հպատակ քրիստոնյաներն ու հրեաները եւս, որոնք տիրա -

պետում էին թուր քե րենին, կարող էին որպես իրավահավասար քա ղա քա ցի -

ներ զբաղեցնել հասա րա կական պաշտոններ77: Նոր ընտրական օրեն քով

քրիս տոնյա քաղաքացիները ոչ միայն դարձան լիիրավ, այլեւ եվրո պական

նահանգներում կարողացան ունենալ պատգամավորների նշանա կալից

թիվ77a: Երկու պալատներից ընտրվելու էր պառլամենտը, իսկ սենատը

նշանակելու էր սուլթանը: Ուղիղ ընտ րություն նախա տես ված էր միայն մեծ

քաղաքներում: Պառլամենտում պետք է ներկայացված լինեին կրոնական

բոլոր համայնքները: Սահմանա դրությունը, սակայն, չէր կարող իրավահա -

վա սարություն երաշխավորել, քանի որ սահմանադրության 11-րդ հոդվածը

վավերացնում էր միլեթի կրոնական արտոնությունները եւ ամրագրում իսլա -

մը որպես պետական կրոն78:

Բուլղարիայի ապստամբություններից հետո մեծ տերությունները պա -

հան ջեցին, որ այնտեղ ստեղծվի երկու ինքնավար նահանգ` յուրաքանչյուրը

ազատ ընտրված երկրամասային պառլամենտով, որը ղեկավարվելու էր

52

77 tilman nagel: Staat und Glaubensgemeinschaft im Islam, Bd. 2. Zürich 1981, 191.77a Ferenc Majoros u. Bernd Rill: Das Osmanische Reich 1300-1922, Wiesbaden 2004, 342.78 taner Akcam: Armenien und der Völkermord. Die Konstantinopeler Prozesse und die

türkische Nationalbewegung, Hamburg 1996, 21.

53

քրիստոնյա նահանգապետի կողմից: 1877 թ. մարտի 31-ի լոնդոնյան արձա -

նա գրությունը ստորագրեալ պետություններին միջամտու թյան իրավունք էր

վերապահում, եթե բարենորոգումները բավարար չափով իրականացվեին:

Երբ Բարձր դուռը հրաժարվեց այն ստորագրել, 1877 թ. ապրիլին èուսա ս -

տանը Թուրքիային պատերազմ հայտարարեց: Երբ ռուսները հայազգի

գեներալ Միքայել Տ. Լորիս-Մելիքովի գլխավորությամբ ներխուժեցին

Թուրքիա, հայերը նրանց ընդունեցին ջերմությամբ, մի բան, որ հետագայում

բորբոքեց մուսուլմանների վրեժ խնդրությունը: Ավելի ուշ 40.000 հայ ընտանիք

գաղթեց èուսաստան: Գրավ ված տարածքներում ռուսները ոստիկան էին

նշանակում հայերին, որոնք թուրքերի հանդեպ ունեցած վրեժից դրդված,

վերջիններիս հետ վարվում էին ճիշտ այնպես, ինչպես առաջներում` թուրք

ոստիկաններն իրենց հետ79: Þուտով ըն կավ Ադրիանուպոլիսը (Էդիրնե), եւ

դաշնակիցները կանգնած էին Սան Ստեֆանոյում, Կոստանդնուպոլսի մա -

տույց ներում: èուսների հաջողության հարցում մեծ էր հայ սպաների դերը:

1877 թ. հոկտեմբերի 21-ին Հայ ազգային խոր հուր դը ցարին հղած դիմումում

պահանջում էր, որ èուսաստանը գրաված հողերը այլեւս երբեք չվե րա -

դարձներ Թուրքիային: èուսական զորքը ոչ մի պայմանով չպետք է հեռանար

երկրից, մինչեւ բարենորոգումներ չանցկացվ եին, եւ հայերը պետա կան պաշ -

տոններ գրավելու իրավունքը չստանային: Առաջին անգամ լինելով, հայերի

§Մեծ խորհուրդը¦ հանդես էր գալիս թուրքա կան կառավարու թյան դեմ80: 1878

թ. հունվարի 19-ի զինադադարից հետո Ներսես պատ րիար քը ռուսա կան

գլխավոր հրամանատարությանը եւ Ալեք սանդր Երկրորդ ցա րին մեկ անգամ

եւս պարզաբանեց հայերի քննա դատության հիմնական կե տերը եւ օգնություն

խնդրեց նրանցից: 1878 թ. մարտին Բարձր դուռը ստիպ ված եղավ Սան

Ստեֆանոյի պայմանագրով համաձայնվել հաշտության մի որոշման հետ, որի

հետեւանքով կորցնում էր գրեթե բոլոր եվրոպական տի րույթ ները: èուսական

զորամասերը մինչեւ բարենորոգումների իրականա ցումը մնալու էին

հայկական նահանգներում: èուսները 16-րդ հոդվածով պա հան ջում էին հայ -

կա կան նահանգներում ինքնավարություն, մի բան, որ թուրքերը մերժեցին:

Հաշտու թյան պայմա նա գրում հոդվածը ամրագրում էր թուրքերի` պարզապես

միայն բարե նո րոգում ներ անց կացնելու պարտականությունը: Հոդվածը

բովանդա կում էր նաեւ թուր քերի պարտականությունը` հայկական նա հանգ -

ներում որոշ ինքնա կա ռավարում սահմանելու: Մինչեւ բարենորոգում ների

ավարտը ռուսական զոր քը պար տավոր էր տեղակայված մնալ Էրզրումում:

79 Jelle Verheij: “Die armenischen Massaker von 1894-1896”, in: Kieser Hans lukas (Hg.):Die Armenische Frage und die Schweiz (1896-1923). La question armenienne et la Suisse(1896-1923), Zürich 1999, 69-129.

80 Artem Ohandjanian: Armenien. Der verschwiegene Völkermord, wien-Köln-Graz 1989,22.

54

Վեց հայկական նահանգ Անա տոլիայում, Կիլիկիայից մինչեւ Էրզրում, պետք

է ազատագրվեր: Հայերը պա հան ջեցին, որ արեւելյան նահանգներում վեր -

ջապես նահանգապետը լինի հայ: Հայ դատավորները պետք է վճիռ ներ

կայացնեին ըստ արեւմ տյան օրենքների, այլ ոչ` ըստ շարիաթի, իսկ

ոստիկանական ծառա յության պետք է ընդունվեին գլխավորապես հայեր:

Երբ Մեծ Բրիիտանիան, որը գաղտնի պաշպանության դաշինք էր կնքել

Թուրքիայի հետ, եւ Ավստրո-Հունգարիան դուրս եկան èուսաստանի դեմ,

Գերմանիայի վարչապետ úթթո ֆոն Բիսմարկն (Otto von Bismarck) էր, որ 1878

թ. հուլիսի 13-ին Բեռլինի վեհաժողովում միջնորդի դերում հանդես եկավ:

úսմանյան կայս րությունը ներկայացված էր մեկ հույնով` Ալեքսանդր Կարա -

տո դորիով (Alexander Karatodori), որը բանակցում էր Դիսրաելիի (Disraeli),

Սալիսբուրիի (Sa lis bury), Անդրասիի (Andrassy) եւ Բիսմարկի հետ81: Հայերը

նույնպես ներ կայացված էին այստեղ սեփական պատվիրակությամբ, որն

իզուր պահան ջում էր հայկական տարածքներում քրիստոնյա նահանգապետ

եւ այլ զի ջում ներ ունենալ82: Բիսմարկը կողմնակից էր այնպիսի մի խաղա ղու -

թյան, որով Սերբիան, Մոնտենեգրոն եւ èումինիան, որոնք մինչ այդ պատ կա -

նում էին úսմանյան կայսրությանը, անջատվեին եւ անկախանային:

Բուլղա րիան մտավ Սաքսոնիա-Կոբուրգ-Գոթայի` üերդինանդ Առաջինի (Fer-

dinand I. von Sach sen-Coburg-Gotha) ենթակայու թյան տակ, որպես հարկա -

տու իշխա նու թյուն, Թեսալիան եւ Էպիրուսը անցան Հունաստանին, Կարսի

մար զը` èուսաս տանին, իսկ Բոսնիա-Հերցոգովինան հանձնվեց ավստրիա -

կան խնա մատարությանը: Համաձայնության եկան նաեւ, որ հայերն Արեւե -

լյան Անատո լի ա յում ստանան ինքնակառավարում: 61-րդ հոդվածով Բարձր

դուռը հա վա նություն էր տալիս հայկական նահանգներում բարեփոխումների

անցկաց մա նը, խոստանալով պաշտպանել թուրքահայերին քրդերի ու չեր -

քեզ ների վայրագություններից83: Այդպիսով, հայկական հարցին տեսակա -

նորեն միջազ գային բնույթ էր տրվում: Տիեզերական պատրիարքությունը եւս

§Բեռլի նյան պայմանագրով¦ ստանում էր որոշակի միջազգային երաշխիք -

ներ: Այս կա պակ ցությամբ Անգլիայի արտաքին գործերի նախարար լորդ

Սալիսբուրին (Salis bury) ասել է, որ նա հավատ չի ընծայում ո? չ Թուրքիայի

բարենորո գում ներին, ո? չ էլ քրիստոնյաներին պաշտպանելու որեւէ ազդեցիկ

միջոցի: Նրա գլխավոր նպա տակն էր` ամեն գնով խանգարել èուսաս տանին

81 roderic H. Davison: “the Ottoman Empire at the Congress of Berlin”, in: Der BerlinerKongress. Die Politik der Großmächte und das Problem der Modernisierung in Südosteu-ropa in der 2. Hälfte des 19. Jahrhunderts, wiesbaden 1982, 205-223, hier 212f.

82 M.S. Anderson: The Eastern Question 1774-1923. A Study in International Relations, lon-don 1978, 254.

83 Matuz (1990), 239.

55

գրավելու Հայաստանը84: Որպես §վարձատրություն¦ իր աջակցու թյան դիմաց

Անգ լիան ստացավ Կիպրոս կղզին: Երբ ռուսական զոր քը գենե րալ Լորիս-

Մելի քովի գլխավորությամբ ետ քաշվեց Թուրքիայի արեւելյան նահանգներից,

նրան հետեւցին հազարավոր սարսափահար հայ գյուղացիներ: Պատրիարքը,

սա կայն, սուլթան Աբդուլ Համիդին հավատարմության երդում տվեց եւ հա-

վաս տի ացրեց, որ Հայ կական հարցի լուծման բոլոր ջանքերը Թուրքիայի սահ -

ման ների ներսում հաջո ղությամբ պիտի պսակվեին85: Թուր քիայում քրիս -

տո նյաների հիմնա խնդիրները Բեռլինի վեհաժո ղովից հետո եւս չլուծ վեցին:

§Թուրքիան շարու նակեց չարաշահումները` երկրում իրեն հանձնված քրիստո -

նյա հպատակների նկատմամբ¦86:

Սուլթան Աբդուլ Համիդը 1878-ի փետրվարին կրկին ցրեց նորա ստեղծ

պառլամենտը: Նա Գերմանիայի դեսպանին հայտարարեց, որ ինքը ոչ մի

դեպքում տեղիք չէր տալու հայերի ճնշմանը: Անկախա ցած տարծքներից

խուռն բազ մությամբ երկիր ներխուժող մուսուլման ներ գաղ թողներին

սուլթանը ուղարկում էր գլխավորապես հայկական նահանգները: Բեռ լինի

վեհաժո ղո վին մասնակցած հայերը վերադարձան ձեռնունայն: Ըստ հայոց

պատրիար քա րանի տվյալների` արեւելյան հայկական մարզերում (§Մեծ

Հայքում¦), բնակվում էին 1,33 միլիոն հայեր, որոնք այնտեղ բացարձակ մեծա -

մաս նություն էին կազմում87: Նրանք հիասթափված էին, որ Թանզի մատ

դարա շրջա նին այժմ հաջորդում էր կենտրոնամետության ու սուլթանական

ինքնակալու թյան շրջա նը, որի ընթացքում քրիստոնյաները կրկին տուժելու

էին: Êար բեր դում, Էրզ րու մում եւ Վանում հաստատված üրանսիայի,

Գերմանիայի եւ èուսաս տա նի հյու պա տոսությունները կարող էին այսուհետեւ

իրենց կառա վարու թյուն ներին հաղորդել թուրքերի ոտնձգությունների մասին:

1880 թ. Վա նից 940 հայեր օգնություն խնդրեցին անգլիացի հրամանատար

Էմիլիուս Կլեյ թոնից (Emilius Clayton): öոխհյուպատոս Վիլիամ Էվրետը

(William Evrett) գրում է, որ հարաբերություները Էրզրումի նահանգում երբեք

այնքան անապահով չեն եղել, որքան տվյալ ժամանակաշրջանում: Ազդեցիկ

հայերը բացատրում էին հրամանատար Քլեյթոնին, որ ժողովուրդը

նախընտրում է մեռնել, քան շարունակել կյանքը այս աղետալի վիճակում88:

Բեռլինի վեհաժողովից հետո ստեղծվեցին հայկական առաջին կուսակ ցու -

84 nassibian (1985), 6-9 … Ohandjanian (1989), 27.85 richard G. Hohannisian: “Die armenische Frage (1878-1913)”, in: Das Verbrechen des

Schweigens, hg. v. tessa Hofmann, (=Progrom-taschenbücher 1912), Göttingen, 13-37.86 Andre Maurois: Die Geschichte Englands, wien-leipzig 1937, 544.87 wolfgang Gust: Der Völkermord an den Armeniern, München-wien 1993, 106f u. Jakob

Künzler: Im Lande des Blutes und der Tränen. Erlebnisse in Mesopotamien während desWeltkrieges (1914-1918), 2. Aufl., Zürich 2004, 89.

88 nassibian (1985), 18.

56

թյունները: 1872-ին Վանում ստեղծվեց §Միութիւ ն ի փրկութիւն¦ անունով

հայերի առա ջին հեղափոխական ընկերությունը: 1878 թ. հիմնված §Սեւ խաչ¦

գաղտնի ընկերու թյունը ստանձնեց իր անզեն հայրենակիցների պաշտ պա նու -

թյունը: 1881-ին Էրզրումում ստեղծվեց §Պաշտ պան հայրենեաց¦ գաղտ նի

ընկերությունը, իսկ 1885-ին Վանում` Արմենական կուսակցությունը, որը պա -

հանջում էր ինքնորոշման իրավունք: 1887 թ. Թիֆլիսում հիմնադրվեց §Հնչակ¦

կուսակցությունը, որն ուներ մարքսիստական ուղղվածություն եւ պայքարում

էր Թուրքահայաստանի անկա խության համար:

Սուլթանը քաջալերում էր մուսուլմանների վայրագու թյուն ները հայերի

հանդեպ: 1891-ին կազմակերպվեցին սուլթան Աբ դուլ Համիդի անունով §Հա մի -

դիե ջոկատները¦, որոնք կոչ ված էին ճնշելու հայ բնակչությանը: Նույն

թվականին հայոց կաթողիկոսը, որը թուրքերի բարեկամն էր, բողոքեց իշ խա -

նու թյունների կողմից հանդուրժվող քրդերի վայ րա գությունների դեմ: Էրզ -

րումում տեղի ունեցան փողոցային մարտեր: Կոստանդնուպոլսի հայերը թա-

խան ձագին խնդրանք ներկայացրին պատրիարքին, որպեսզի նա իր ժողովրդի

համար արտոնություններ պա հանջեր: Նրանք ուզում էին նաեւ եվրոպացիների

հետաքրքրությունը սեւե ռել իրենց խնդիրների վրա: Հեղափո խա կանները

Լայպցիգից ու öարիզից նամակներով դիմում էին նաեւ ասորի քրիստոնյա -

ներին ու քրդերին: Երրորդ քաղաքական կուսակ ցությունն էր §Դաշնակ ցու -

թյունը¦, որը գործում էր գլխավորապես èուսա հա յաս տանից: Այժմ ծրագրեր

էին մշակվում` վերջ տալու թուրքական տիրա պետությանը հայերի վրա: 1889-

ին Աբդուլ Համիդը խոստովանել էր հուն գարացի մի թուրքագետի, որ նա

հայերին §կարգի էր բերելու¦: Իսկ Մեծ վեզիր Իսետ փաշան (Isset Pascha)

առաջին ան գամ խոսելով Հայկական հարցի մասին, ասաց, որ ինքը դրա լու -

ծումը տեսնում է այդ ժողովրդի ոչնչաց ման մեջ89: 1890-ին Կոստանդնուպոլսում

հնչակյան կու սակցության մի ան դամ` Կում Կապուի մոտ ցույցից հետո, ստի -

պեց պատրիարք Êորեն Ա. Աշիկյանին` բողոքի մի նամակ հանձնել սուլթանին:

Բրիտանիայի դեսպանը այդ կապակցությամբ նկա տեց, որ 1453-ից ի վեր

քրիստոնյաները մայրաքա ղաքում առաջին ան գամն էր, որ դիմադրություն էին

ցույց տալիս թուրք զինվորա կա նությանը: èու սաս տանում նույնպես հայերին

սպառնում էր ռուսականացման քաղա քակա- նությունը: 1890 թ. սեպտեմբերին

èուսաստանի արտաքին գոր ծերի նախա րար Գիրսը (Giers) ասել է գերմանացի

մի դիվանագետի, որ èուսաստանը չի ցանկանում մի երկրորդ Բուլղարիա`

հայկական ինքնավար իշխանության տեսքով90:

89 Gust (1993), 97.90 Anderson (1978), 254.

57

8& 1895/96 jwakann;ri kotora‘n;re ;u §;ritjourq;ri¦

moutqe

1893 թ. Անատոլիայում տեղի ունեցան առաջին գոյամարտերը, երբ

Սասունում հայերը հրաժարվեցին հարկերը վճարելուց, քրդերն այրեցին 30

գյուղ եւ սպանեցին բնակիչներին: Հայ եպիսկոպոսներ ձերբակալվեցին, իսկ

պատ րի արքը հրաժարական տվեց: 1895/96 թթ. առաջին անգամ տեղի

ունեցան զանգվածային ջարդեր, որոնց ընթացքում զոհվեցին մոտ 100.000

հայեր` Տրա պի զոնում, Սասունում եւ Միջագետքի քա ղաք ներ Մարդինում ու

Եդե սի այում: 1894-ին Սասու նում բռնկվեց հայերի առաջին ապս տամ բու -

թյունը: Կոտորվեց 900-ից 3000 հայ, որի մասին լուրն արագ տարածվեց Եվրո -

պայում եւ եվրոպացի միսիոներներն ու հյուպատոսները իրենց բողոքի ձայ նը

բարձրացրին91: 1894 թ. մայիսին եվրոպացի դեսպանորդները հայկական

նահանգներում պահանջեցին նոր կառավարչություն: Մեծ տերություն ներ

èու սաս տանը, üրանսիան եւ Մեծ Բրիտանիան դիմեցին Աբդուլ Համիդ Երկ -

րորդին` պահանջելով վճռական քայլերի դիմել, իսկ 1895 թ. մայիսին նրա

առջեւ դրեցին բարե փո խում ների մի նախագիծ, որը նախատեսում էր հայկա -

կան մարզերի միավորումը առանձին վարչակարգի մեջ: Հայոց պատ րի արք

Մատթեոս Երրորդ Իզմիրլյանը 1895 թ. սեպտեմբերի 24-ին մի գրու թյուն հ ղեց

մեծ տերությունների դեսպաններին` պահաջելով հայ կա կան նահանգների

բարեփոխ ման նախագիծը դնել եվրոպացիների վերահսկո ղության տակ:

Սեպ տեմ բերի 30-ին Կոստանդնու պոլսում տեղի ունեցավ Հնչա կյան կուսակ -

ցու թյան կազմակերպած հայերի հրապարակային ցույցը կառավարության

դեմ, որի հետեւանքով սպանվեցին տասնյակ հայեր եւ տեղի ունեցան ըմբոս -

տու թյուններ Տրապիզոնում, Բիթլի սում եւ Երզնկայում: 1895 թ. աշնանը խռո -

վու թյունները տարածվեցին հայկա կան բոլոր քաղաքների վրա: 1895 թ.

հոկ տեմբերի 17-ին սուլթանը մի քանի փոփոխություններով ընդառաջեց մեծ

տերությունների բարենորոգումներ անցկացնելու առաջարկներին: Լուրն այդ

մասին արագ տարածվեց: Սակայն Գերմանիայի դեսպան Մարշալը

(Marschall), որ զբաղված էր Գերմանիայի համար Բաղ դատի երկաթուղու

շինարարության պետական արտոնագրով, հայտարարեց, որ Հայաստանում

բարենորոգումների կարիքը չկա:

Միաժամանակ, սակայն, մեծ տերությունների շրջանում խոսվում էր

91 Verheij (1999), 82f.

58

úսմա նյան կայսրության վերաբաժանման մասին: Գեր մանիայի դեսպան

Հաց ֆելդը (Hatzfeld) Լոնդոնում բանակ ցություններ էր վարում վարչապետ

Սալիսբուրիի (Salisbury) հետ: Վերջինս 1896 թ. սեպտեմբերի 27-ին եւ 29-ին

Բալմորալ (Balmoral) ամրոցում Նիկոլայ Երկրորդի եւ Վիկտորիա թագուհու

հետ հանդիպման ժամանակ ասաց, որ մեծ տերությունները պետք է վճռական

քայլեր ձեռնարկեն Աբդուլ Համիդին գահընկեց անելու ուղղությամբ, եթե նա

հրաժարվի բարենորոգումներից92: Գերմանիայի կայսր Վիլհելմ Երկրորդը

նույն պես արտահայտվեց սուլթանին գահընկեց անելու առաջարկի օգտին:

1895 թ. սեպ տեմ բերի 30-ին հայերը պահանջեցին` Եվրոպայի կողմից հավա -

նու թյան ար ժանացած գլխավոր նահանգապետի նշանակումը: Կառա վա րու -

թյունը խոս տացավ 1895 թ. հոկտեմբերին նշանակել քրիստոնյա փոխ նա-

հան գա պետ, ստեղծել դեսպանատների հետ կապ հաստատող վերա հսկիչ

հանձնա խումբ, նշանակել քրիստոնյա պաշտոնյաներ ու արդա րադա տության

տե սուչ ներ, ինչ պես նաեւ սահմանափակել քրդերի վերվարումները: Նույնիսկ

ռուսական կրո նական մի խորհրդում խոսվեց Կոստանդնուպոլսի գրավման

մասին: èու սաստանը սակայն չէր ուզում գործի անցնել առանց իր դաշնակից

üրան սիայի:

Հայոց պատրիարքարանի տվյալների համաձայն 1895-ին úսնամյան

կայս րությունում ապրում էին մոտ 2.100.000 հայեր: Հայկական վեց նահանգ -

ներում հայերի թիվը կազմում էր բնակչության 38,9 տոկոսը, թուրքերինը` մոտ`

24,4, քրդերինը` 16,393: Þուտով Թուրքիայի հայերն ունեցան վտան գա վոր

թշնամի: 1889 թ. Կոստանդնուպոլսի զինվո րա կան բժշկական ակադեմիայում

ստեղծվեց քաղաքական մի գաղտնի կոմիտե` §Միություն եւ առաջադի մու -

թյուն¦ անվամբ (Ittihat ve Terakki), ֆրանս. §Comité Union et Progrès¦ (CUP)`

հետագայի §իթթիհատական¦ կամ §երիտթուրքական շարժումը¦, որի

նպատակն էր úս մանյան կայսրությունը վերափոխել թուրքական ազգային

պետության: 1895-ին Կոստանդնուպոլսում հայերի մի ցույցի ժամամակ տեղի

ունեցավ ոստի կա նության հետ բախում: Գրգռված հակացուցարարները

սպա նեցին բազմաթիվ հայերի: Աբդուլ Համիդը լուծարեց իթթիհատական

շարժումը, որը ջարդերի առթիվ հայերի հետ բանավոր կերպով համերաշ -

խություն էր հայտարարել, իսկ հայերին խոստացել վարչական բարեփո -

խումներ հայկական նա հանգներում: Սկզբնական շրջանում §երիտթուրքերը¦

նույնիսկ նախատեսել էին քրիստո նյաներին ներգրավել պետական նոր կազ -

մա կերպություն ներում:

92 Alan Palmer: Glanz und niedergang der Diplomatie. Die Geheimpolitik der europäischenKanzleien vom wiener Kongress bis zum Ausbruch des Ersten weltktieges, Düsseldorf1986, 315 … Paul M. Kennedy: The Realities behind Diplomacy: Background Influenceson British External Policy 1865-1980, london-Boston-Sydney 1981, 106f.

93 redgate (2000), 271.

59

Մոլեռանդ բնակչության հետ վայրագություն ներին մասնակցում էին նաեւ

պաշտոնյաներն ու զինվորականությունը: Միայն Տրապիզոնում սպան վեց

ավելի քան 1000 մարդ: Արդյունքը եղավ այն, որ հազարավոր հայեր արտա -

գաղթեցին Միացյալ Նահանգներ կամ èուսաստան: 1895 թ. úսմանյան կայս -

րության բազմաթիվ վայրերում տեղի ունեցան քրիստոնյաների կոտո րածներ:

Եդեսիայում (այժմ` Սանլի-Ուրֆա), որտեղ 60.000 բնակչից 13.000-ը հայեր էին,

մուսուլմանները` ոտքերն ու ձեռքերը կապկպած հայերի մորթե լուց առաջ,

աղոթում էին ղուրանի սուրահներով: æարդի ժամանակ, որին ականատես է

եղել ամերիկուհի միսիոներ Կորինա Þատուքը (Corinna Shattuck) եւ այն

բնութագրել է որպես §Ողջակի զում¦ (Holocaust), Ìննդյան տոնի օրը զոհվել է

1200-2000 մարդ, որից հետո ավելի քան երկու հազար հայ` քարյուղով

ցնցղված, հրկիզվել է քաղաքի եկեղեցում: Դիակները քաղաքից դուրս` ընդհա -

նուր գերեզմանոց տանելու զարհուրելի դերը դրվել էր հրեաների վրա94:

Սպանվել է ավելի քան 3000 հայ95: Հուզումները Եդեսիա յում շարու նակվում

էին մինչեւ 1896-ի գարունը:

Թուրքական ջարդերը Եվրոպայի մեծ մասում զայրութի ալիք առաջացը -

րին: Գերմանիայի կայսր Վրլհելմ Երկրորդը եւս 1895 թ. նոյեմբերի 11-ին այդ

մա սին իր վրդովմունքն արտահայտեց: Կայսրի մայրը հորդորեց նրան` հա յե -

րի համար մի բան անել, իսկ տատը` Վիկտորիան, նամակ գրեց Աբդուլ Հա մի -

դին: Գերմանիայի կառավարությունն արդեն տեղյակ էր, որ 8000 մարդ սպան-

վել էր թուրք ոստիկանների աչքի առաջ96: §Մարդիկ չէին հավատում, որ իրա -

պես գոյություն ուներ բարի կամք` լրջորեն պաշտպանելու քրիստոնյա բնակ -

չու թյանը հայկա կան նահանգներում¦: 1895 թ. հոկտեմբերի 8-ին Ավ ստրի այի

դեսպանը հա ղոր դեց Տրապիզոնում հայերի կոտորածների մասին, իսկ

Գերմանիայի դեսպան ֆոն Սաուրման (von Saurma) կայսերական կառա վա -

րությանը զեկուցեց Էրզ րումում տեղի ունեցած ջարդերի մասին: èուսները

կրկին անդրադարձան Թուրքիայի վերաբաժանմանը, որը նրանց տալու էր

Կոստանդնուպոլիսը: Լոնդոնում Գերմանիայի դեսպան Հացֆելդը (Hatz feld)

Բեռլինին տեղեկացրեց Անգլիայի վարչա պետ Սալիսբուրիի վերա բա ժան ման

նմանօրինակ ծրագրերի մասին: Գերմանիայի կայսր Վիլհելմ Երկրորդը 1895

թ. հոկտեմբերի 8-ի Տրապիզոնի հայերի սպանդից հետո, խժդժու թյունների

94 Gust (1993), 11.95 Dalrymple william: From the Holy Mountain. A Journey in the Shadow of Byzantium,

london 1997, 80.96 Die diplomatischen Akten des Auswärtigen Amtes 1871-1914, hg. v. Bernhard Schwert-

feger. Bd. 2: 1890-1899, Berlin 1924, 152f.97 Fmmt. d;span Paul Graf von Hatzfeld: “nachgelassene Papiere 1838-1901”, hg. v. Ger-

hard Ebel, Bd. 2 ( = Deutsche Geschichtquellen des 19. u. 20. Jahrhunderts 51/12), Bop-pard 1976, 1055f, nr. 656.

60

համար բացեիբաց պատասխա նա տու համարեց անգլիա ցի ներին97: §Մեծ¦

քաղաքագետների համար հա յերի ողբեր գությունը հա ճախ միայն միջոց էր`

նրանց հաշվին սեփական շահեր հետապնդելու համար:

Հատուկ դեպք էր հայկական ¼եյթուն քաղաքը (այժմ` Սուլեյ մանլի), որը

գտնվում էր Տավրոս լեռնաշղթայում, Մարաշից հյուսիս: Այնտեղ հայերը

պահպանել էին մեծամասնություն եւ արդեն 1618-ից ունեին հարկերից ազատ

լինելու արտոնությունը: Դեռեւս1862-ին զեյթունցիները հա ջո ղուրյամբ դի մա -

դրել էին 25.000-անոց թուրքական բանա կին98: Այդ իրադարձությունների

մասին մի քահանա öարիզում տեղեկացրել էր կայսր Նապոլեոն Երրորդին`

խնդրելով նրան հանդես գալ հօգուտ հայերի վիճակի բարե լավման: Կայսրը

այդ մասին խոսել էր üրանսիայում պե տա կան այցով գտնվող սուլթան Աբդուլ

Ազիզի հետ, որն իր երկիրը վե րա դառ նալուց հետո, 150.000 մարդուց

բաղկացած պատժիչ ասպատակ էր ուղարկել ¼եյթունի դեմ, որտեղ բռնկվել

էր ապստամբությունը99: 1895 թ. նոյեմբերին հայերը Հնչակյան կուսակցու -

թյան առաջնորդությամբ հարձակվեցին ¼եյթու նում տեղակայված թուր -

քական կայազորի վրա եւ 500 զինվոր բանտ նետեցին: Երբ 50.000 թուրք,

քուրդ եւ չերքեզ պաշարեցին 2.000 հայերով պաշտպանվող քաղաքը,

արեւմտյան պետությունները միջամտեցին: Բրիտանիայի հյուպա տոս

Բառնհամը (Barnham) հաղորդել է, որ այդ ապստամբության ժամանակ

սպանվել է առ նվազն 5.000 օսմանցի զինվոր100: 1896 թ. փետրվարի 10-ին

ստորագրվեց համաներման պայմանագիր, որը 30.000 հայի փրկեց մահից:

Բնորոշ է կայսր Վիլհելմ Երկրորդի նկատողությունը, որ նա գրել է ¼եյթունի

մասին զեկույցի լուսանցքին. §Վախենում եմ, որ այս ամենը դատար կա բա -

նություն է: Հենց որ մեր պատվիրակությունը հեռանա, նրանք բոլորին կսպա -

նեն¦101:

1896-ին Եդեսիայում (Ուրֆա) կրկին կոտորածներ տեղի ունեցան: Պատ -

րի արք Մատթեոս Երրորդ Իզմիրլյանին պարտադրված հրաժարականից

հետո, հայերը որոշեցին 1896 թ. օգոստոսի 26-ին Կոստանդնուպոլսում գրա -

վել ու ավերել úսմանյան բանկը: úգոստոսի 27-ին եւ 28-ին հայազգի մի քանի

քաղա քա ցիներ մահապատժի ենթարկվեցին. §պարզապես թույլատրելի էր

փողոցում պատահած յուրաքանչյուր հայի սրախողխող անել¦102: Վանում

1896 թ. հունիսի 15-ին բռնկվեց ապստամբություն: 700 հնչակյան հեղափո -

խա կան ներ խրա մատավորվել էին հայկական թաղամասում: Երբ օսմանները

98 Gust (1993), 79.99 Elisabeth Bauer: Armenien, Luzern 1977, 147f. u. reid (2000), 45f.100 Verheij (1999), 118, Anm. 98.101 Die große Politik der europäischen Kabinette 1871-1914, Bd. 10, Berlin 1927 (Das

türkische Problem 1895), 135, nr. 2487 (18.4.1896).102 Jorga V. (1990), 612.

61

հրետանակոծեցին թաղամասը, անգ լիացի հյուպա տոս Վիլիամսին (Williams)

հաջողվեց օգնել հեղափոխականներին, որ նահանջեն: Սակայն դեպի

պարսկական սահման փախուս տի ժամանակ, քրդերն ու թուրք զինվորները

նրանց` գրեթե մինչեւ վերջին մարդը կոտորեցին: Ըստ Վիլիամսի,` ընդհանուր

առմանբ ավերվել էր 150 գյուղ, սպանվել` 3.500 հայ: Անգլի ա ցի դիտորդները

չարիքի պատճառը տեսան դրանում, որ իշխանությունները քրդերի դեմ ոչինչ

չէին ձեռնարկում: Հայերի սեփականությունը թալանող մուսուլմանները մնում

էին անպատիժ: Վանում սպանվեց մոտ 10.000 հայ, 20.000 էլ կոտորվեց քրդա -

բնակ վայրերում: Իզուր էր հայոց պատրիարքը սուլթանին հավաստիացնում

իր ժողովրդի օրինապա հության մասին: 48 ժամվա ընթացքում Ուրֆայում

սպանվեց 12.000 հայ: Գերմանիայի դեսպանը խոսում էր 5.000 սպանվածների

մասին, իսկ իրականում զոհերի ընդհանուր թիվը կազմում էր 6.000-14.000:

Գերմանիայի եւ Ավստրիայի դեսպա նորդ ների զեկույցները բացահայտում են,

որ կառավարությունները քաջա տե ղյակ էին կատարվածի մասին, սակայն

բավարարվում էին բողոքներ հղելով, որոնք ոչնչի չէին հանգեցնում: Հայերին

արգելված էր զենք կրել, իսկ թուր քերին ու քրդերին` կարելի էր: Հայերն

իրավունք չունեին նաեւ թուրքերի նման հագն վելու: 1895-96 թթ.

կոտորածներին զոհ գնաց ավելի քան 100.000 հայ, ոչնչացվեց 2500 գյուղ,

ավերվեցին կամ մզկիթի վերած վեցին հարյուրավոր վանքեր ու եկեղեցիներ103:

80.000 — 100.000 հայեր ապաստան գտան արտերկ րում: Այդ ժամանակն էր, որ

սկսվեց նաեւ ասորիների արտագաղթի առաջին ալիքը úսմանյան

կայսրությունից դեպի ԱՄՆ:

Ապացուցված է, որ ջարդերին ուղղակի մասնակցում էին օսմանյան ոս -

տիկանությունն ու զինվորականությունը: Þատ ավելի դժվար է դատել Աբդուլ

Համիդի մեղսակցության մասին, որը Սասունի հարցում իր քարտուղար

Սյուրեյա փաշայի (Süreyya Pasha) միջոցով տալիս է հետեւյալ հանձնարա -

րու թյունը. §Ավազակներին արտակարգ ուժով վնասազերծել` առանց նրանց

հնարավորություն տալու, որ գեթ մեկ անգամ արարքը կրկնեն¦104: Ի դեպ,

արեւելյան նահանգների պետական իշխանությունը բավա կա նին թույլ էր, եւ

կոտորածներին ամենամեծ մասնակցությունը բերում էր մու սուլման բնակչու -

թյունը: Իշխանությունները սուլթանին բավարար չափով չէին տեղեկացնում

իրադարձությունների մասին: Որպես սովորական գործընթաց` տեղացի հայ

երեվելիներին ստիպում էին, մասամբ խոշտանգումների միջո ցով, սուլթանին

նվիրվածության (§Mazbata¦) ուղերձներ հղել, որոնց մեջ խռովությունները

վերագրվում էին հայ սադրիչներին: Մեծ տերությունները, հատ կապես Անգ -

լիան, փորձում էին սուլթանի վրա ճնշում գործադրելով, բարեփոխումներ

103 Ohandjanian (1989), 36.104 Verheij (1999), 99.

62

պարտադրել, իսկ 1895-ին` նույնիսկ ռազմանավեր ուղարկելու սպառնալիքով:

Այն ժամանակ Աբդուլ Համիդը համաձայնագրեր ստորագրեց` չմտահոգվելով

դրանց իրականացման մասին: Թեեւ իշխանությունները խռովությունների

ժամանակ բնազդաբար դիմում էին ձերբակա լու թյուն նե րի, կային նաեւ

բացառություններ, երբ նահանգապետերն էին, որ փորձում էին զսպել մո -

լեռանդ զանգվածներին: Աբդուլ Համիդն իր կայս րությունը ծածկել էր լրտես -

ների ցանցով` հատկապես պաշտոնյաների ու հոգեւորա կան ների շրջանում,

ամեն ինչ հսկողության տակ պահելու միտումով: Մարդասպաններն ու

ավարառուները հաճախ էին սուլթանին վկայակոչում: Թե իրապես որքանով

էր սուլթանը տեղյակ իրադարձություններից, դժվար է ասել: Անգլիայի հյու -

պատոս ներն այն կարծիքին էին, որ խժդժությունները ղեկավարվում էին

գաղտնի մի կենտրոնից: Իրականում, սակայն, սուլթանը կորցրել էր

իրադրության ղեկը: Նրա միանձնյա կառավարման ձախողումա ի հայտ եկավ

1895-ին, հատկապես քրդերի ու համիդիե ջոկատների սանձարձա կու -

թյունների ժամանակ, որոնց զորացրման պահանջը քանիցս դրել էին

Անգլիայի հյուպատոս նե րը105: Մեծ տերությունների` օսմանյան վարչա կարգը

վերափոխելու փորձերը 1896-ին վերջերին ավարտվեցին հուսախաբությամբ,

չնայած Անգլիայի մեծ ջանքերին` այդ գործընթացում ներգրավելու նաեւ

Գերմանիային ու Ավստրիային: Կոտորածների անպատիժ մնալը եւ դրանց

վրա օս մա նյան արդարադա տության աչք փակելը, դարձավ 1915 թ. ցեղաս -

պանու թյան նա խերգանքը: Համաձայն թուրք պատմաբան Համիտ Բոզարս -

լա նի, կոտո րած ները նաեւ առաջին իրական քայլն էին` §Անատոլիան ընկա-

լելու որպես թուրքերի եւ մուսուլմանների միասնություն, այնպես, ինչպես այն

երիտթուրքերն էին պատկերացնում¦:

Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում Թուրքիայի հետ դաշնակցած

գերմանական կառավարությունը, ինչպես նաեւ Անգլիան, Ավստրիան եւ èու -

սաս տանը, տեղյակ էին, թե ինչ է կատարվում úսմանյան կայսրությունում:

üրանսիացիները խոսում էին 1895 եւ 1896 թթ. երկու տարիների ընթացքում

36.085 զոհված հայերի մասին, անգլիացիները` 88.243-ի, իսկ Հայոց պատրի -

ար քարանը` 300.000 զոհերի մասին, պատմաբաններ Նասիբյանն ու Հովհան -

նիսյանը իրենց ուսումնասիրություններում տալիս են 100.000-ից մինչեւ

200.000 թվերը106: Նույն տվյալներն է բերում նաեւ Անատոլ üրանսը (Anatole

Françe): Կոտորածից խուսափելու համար 646 գյուղի բնակիչներ ընդունել են

իսլամը: Անգլիացիների տեղեկությամբ` 328 եկեղեցի վերածվել է մզկիթի, իսկ

568 եկեղեցի եւ 77 վանք` ավերվել է107: Նման բան ինչ պե±ս էր հնարավոր:

105 Nou\n t;[oum, 104f.106 nassibian (1985), 19. Nasip\ane .osoum h 200-250 faxar xof;ri masin!107 Die grosse Politik X (1907), 107.

63

Բնակ չության տրոհվածությունը, փոխադարձ անվս տա հու թյունն այնքան մեծ

էր, որ մի կայծն անգամ կարող էր վառոդի տակառը բռնկեցնել: Սակայն

էական էր նաեւ այն հանգամանքը, որ թուրքերն իրենք իրենց համարում էին

մի տեսակ §տիրող ցեղ¦ եւ պատրաստ չէին ոչ մու սուլ մաններին կենցաղի

բոլոր ոլորտներում շնորհելու կատա րյալ իրավահավասարություն: Անգլիան`

թեեւ կողմնակից էր úսմա նյան կայսրության պահպանմանը, ամե նից շատ

հարա տեւողն էր բարեփոխումների հարցում, որը 1895-ին փաս տորեն իր

վերջը գտավ:

1895-ի կոտորածներից հետո գերմանացի բողոքական հոգեւորական

Յոհան նես Լեփսիուսը 1896 թ. ապրիլին երկաթուղով մեկնեց Կոստանդնու -

պո լիս ու Ան կարա, եւ այնտեղից` ձիով ավելի հեռու, երկրի խորքերը, որ պես -

զի իրա դրության մասին պատկերացում ստանա: Հետագայում նա դարձավ

Գերմանիայում հայերի ամե նամեծ զորավիգը: 1897 թ. Եդեսիայում նա հիմնեց

գոր գա գործարան` համիդյան ջարդերը վերապրողների համար: Նա կազմա -

կեր պեց 100 հայ որբերի ընդունումը Եդեսիայի ամերիկյան որբանոցներից

մեկում: 1899-ին Լեփսիուսը կրկին ուղեւորվեց Թուրքիա եւ այնտեղ կատարեց

մուսուլմանների համար միսիոներություն հիմնելու մի փորձ, որը Թուրքիայում

ուժեղ դիմադրության հանդիպեց:

Թե ինչքան էր հայերի խնդիրը հուզում ամբողջ աշխարհի մտավորական -

ներին, պարզվում է Թեոդոր Հերցլի (Theordor Herzl) նամակներից ու օրա -

գրերից: Նա 1896-ին գնաց Կոստանդնուպոլիս` սուլթան Աբդուլ Հա միդին

ներգրավելու հրեական պետություն հիմնելու իր նախագծի մեջ: Նրա կար -

ծիքով §ճիշտ չէ Պաղեստինում շարունակել գաղութականացման գործը, քա -

նի դեռ սիոնիստական շարժումը թուրքական կառավարության կողմից չի

ստացել §Charter¦, այսինքն տվյալ դեպքում` պաշտոնական վկայագիր, որն

այդ շարժմանն է փոխանցում Պաղեստինի ինքնավարությունը¦108: Հերցլը

նախ նշում է, որ իր բարեկամ Նեվլինսկու (Newlinski) կարծիքով, սուլթանի

միակ փրկու թյու նը երիտթուրքերի հետ միանալն էր, քանի որ նրանք հայերի

հետ լավ հարա բե րությունների մեջ էին: Ավստրիայի դեսպան Կալիսի (Calice)

հետ խո սակցությունից հետո Հերցլը նրա մասին գրում է. §Հայկական հարցը

նա էապես այլ կերպ է ներկայացնում, քան թուրքերը, որոնք միշտ կեղծում են

փաս տերը: Հիմա նրանք անշուշտ որեւէ օտար միջամտություն չեն ընդունում,

խոստանալով, որ բոլոր բարեփոխումները կկատարեն իրենք: Բայց հենց որ

տագնապն անցնի, դրա մասին այլեւս չեն մտածի¦109: öարիզ` իր բարեկամին

գրած մի նամակում` մայիսի 11-ին Թեոդոր Հերցլը ասում է, որ սուլթանի բարե -

108 wurmbrand-roth (1989), 430.109 theodor Herzl: Zionistisches tagebuch 1895-1899, hg. v. Johannes wachten u. Chaya

Harel, (=Briefe u. tagebücher 2), Berlin-Frankfurt 1983, 380f.

64

հա ճությունը շահելու համար, անհրաժեշտ է նրան սատարել հայկական

հարցում: Հայերը մտադրվել էին հուլիսին մի անգամ եւս հակա հար ված տալ:

Հարկավոր էր ճնշում գործադրել հայերի վրա Բրյուսելի, öարի զի եւ Լոնդոնի

հայկական կոմիտեների միջոցով, որպեսզի հայերը սուլթանին անպայման

ենթարկվեին եւ վերջինս դիմակազուրկ չլիներ, որից հետո նա հայերին բարե -

փոխումներով կընդառաջեր: Հերցլը ցանկանում էր նաեւ իր անգլիական կա -

պե րի, եւ հատկապես վարչապետ Սալիսբուրիի միջոցով §ճնշում գործեր¦

հայերի վրա: §Նրանք ոչ մի դեպքում չպետք է տեղեկանան, որ մենք ուզում

ենք օգտվել իրենցից` անկախ հրեական պետություն ստեղծման հարցում,

այլապես նրանք գուցե փորձեն մեզ ընդօրինակել, իսկ մենք դրանով մի խնդիր

ավելի կունե նանք¦: Նա նաեւ նշում է, որ հայերի խռո վությունների պատճա -

ռած վնասները վերացնելու համար կզգացվեր փոխառության կարիք:

Սեղանավորների մի խումբ պատրաստ էր դրան, եթե հայերը համաձայնեին

զինադադարի110: Կեն դանության օրոք Հերցլը իր նպատակին չհասավ:

Ինչպես հայ կուսակցությունները (դաշնակցականներն ու հնչակյանները), նա

նույն կերպ ոգեշնչված էր ազգային պետության գաղափարով: Սուլթանից

§Charter¦ ստանալու նրա ջան քերն անցան ապար դ յուն:

Հույն-թուրքական պատերազմում (1895/96), որը բռնկվել էր Կրետե կղզու

վրա ապստամբությունների հետեւանքով, Թուրքիան դիմադրեց, սակայն

ստիպ ված էր ընդունել կղզու ինքնավարությունը: 1898 թ. Գերմանիայի կայսր

Վիլհելմ Երկրորդը` բողոքական փիլիսոփա üրիդրիխ Նաումանի (Friedrich

Naumann) ուղեկցությամբ, ուղեւորվեց Կոստանդնու պոլիս: Բեռնհարդ ֆոն

Բյուլովը (Bernhard von Bülow)` արտաքին գործերի նախարարության պե տա -

կան քարտուղարը, այսպես է նկարագրում այդ ընդունելությունը. §Սուլ թան

Աբդուլ Համիդը ինձ տրամադրված ամբողջ ընդունելության ընթացքում իմ

վրա արտակարգ տպավորություն չթողեց: Թեեւ նա աշխարհում ճանաչված

էր որպես §հայերի դահիճ¦, եւ երեւի իսկապես էլ այդպիսին էր, նա արտաք -

նա պես ավելի շուտ նման էր հայի, քան թուրքի` կռացած, խուզարկու եւ երկ -

չոտ¦111: Դիվանագետ ները գիտեին, թե ում հետ գործ ունեին: Կոս տանդ -

նուպոլսից ճանապար հորդու թյունը շարունա կ վեց դեպի ¼մյուռնիա եւ

Երուսաղեմ, որտեղ գերմանացիները կա ռուց ել էին öրկչի եկեղեցին, եւ որտեղ

Հերցլը ողջունեց Վիլհելմ Երկրորդին: 1888-90 թթ. արդեն ստորագրվել էին

Բաղդատի երկաթուղու կառուցման պայմանագրերը, որով Գերմանիան մեծ

ազդեցու թյուն պիտի ձեռք բերեր úսմանյան կայս րության վրա, մի բան, որ

110 theodor Herzl: Briefe Anfang Mai 1895 – Anfang Dezember 1898, hg. v. Barbara Schafer,(=Briefe u. tagebucher 4), Frankfurt-Berlin 1990, 101.

111 Bernhard Fürst von Bülow: Denkwürdigkeiten, Berlin 1930, 249.112 Hans rall: Wilhelm II. Eine Biographie, Graz-wien-Köln 1995, 250.

113 Erik J. Zürcher: Turkey. A Modern History, london-new York 2003, 92.114 Mehmet Hacisalihoglu: Die Jungtürken und die Mazedonische Frage (1890-1918), (= Sü

dosteuropäische Arbeiten 116), München 2003, 91.

65

վատացրեց հարաբերությունները èուսաս տանի հետ112:

1899 թ. իշխան Դամադ Մահմուդ (Damad Mahmud) փաշան եւ նրա երկու

որդիները` Սաբահադին (Sabahaddin) եւ Լյութֆուլահը (lütfullah) արտա գաղ -

թեցին öարիզ, որտեղ նրանք դաշնակցեցին երիտթուրքերի ազատական

ընդդիմության հետ113: Արտագաղթած, քաղաքական գործիչ Իզմա յիլ Քեմալ

բեյի հետ միասին նրանք աշխատում էին հայերին եւս ներ գրավել բարե -

փոխումների իրենց շարժման մեջ: 1900 թ. վերջին Դամադ Մահմուդ փա -

շան հրավիրեց հայերին համատեղ գործակցելու` հիշեցնելով օսման ների

հանդուրժողականությունը հավատաքննության դարաշրջանում եւ ընդու -

նեց, որ Աբդուլ Համիդը նույնպիսի բռնապետ էր, ինչպիսին` öիլիպոս

Երկրորդը: Հետեւաբար անհրաժեշտ էր վերացնել այդ բռնապետությունը`

ստեղծելով նոր սահմանադրություն: Պատասխանելով երիտթուրքերի առա -

ջարկին §Դրոշակ¦ թերթում, Դաշնակցու թյունը գրեց, որ նոր սահմա նա դրու -

թյան ներմուծումը դեռեւս շատ քիչ էր: Բայց եթե հայերին երաշ խավորեին,

§որ ժողովուրդի վիճակը պիտի բարելավվեր, նրանք կսատարեին երիտ -

թուրքերին¦114: Դրանով կարծես թե երիտթուրքերի եւ հայերի մի ջեւ փոխըմ -

բռ նում էր ստեղծ վում: 47 պատգամավորները որպես փոխ նա խա գահ ներ

ընտ րե ցին հույն Սաթասին (Sathas) եւ հայ Սիսյանին: Սա կայն հա յերը

համաժողովում շեշտե ցին, որ իրենց նպատակը կայսրության բարե փո- խումը

չէր, այլ իրենց ազգա կիցների կյանքի պայմանների բարելա վումը: Ազա -

տական երիտթուրքերը փորձեցին հայերի օգնությամբ բուլղար ների հետ եւս

համաձանության գալ: Երիտթուրքերի ազգային թեւին պատ կանող Ահմեդ

èիզան (Ahmed Riza) թեքվեց §úսմանյան առաջա դի մական միացյալ կուսակ -

ցության¦ (Osmanli Terakki ve Ittihad Cemiyeti) կողմը: Սակայն úսմանական

կայսրության քրիստոնյաների դիրքը թուլացավ շարժման պատ ճա ռով, որը

բուլղար ուղղափառներին պատրիար քությու նից անջատում էր եւ ձգտում

տեղադրել 1870 թ. սուլթանի թույլ տվու թյամբ հիմնված բուլղա րա կան մարզ -

պանության ենթակայության տակ: Թուրք եւ հույն ապստամբ ների շարժման

օգնությամբ մարզ պա նական գյուղերը վերադարձ վե ցին պատրիար քարանին:

Անգլիայի արտաքին գործոց նախարար Էդվարդ Գրեյի` 1908-ի օգոստոսին

ունեցած ելույթից հետո, որտեղ նա պանիսլամիզմը դիտել էր որպես

Եվրոպայի համար սպառ նա լիք, Իշխան Սաբահադինը Թայմս (Times) թերթի

մի համարում գրեց. §Թուր քիան է, որ կանխում է կոտորածները հույ ների եւ

բուլղար ների միջեւ: Ապա գայի սահմանադրական Թուրքիայում օսմանյան

քրիս տո նյաները գտնելու են մի հայրենիք, որն ամեն կերպ նպաստելու է

66

նրանց առաջընթացին¦:

Մակեդոնիայի իլինդական ապստամբությունից հետո üրանց Յոզեֆ

(Franz Josef) կայսրը եւ Նիկողայոս Երկրորդը ցարը առաջադրեցին Մյուրց -

շտեգի (Mürzsteg) բարեփոխումների ծրագիրը, որն օգնեց մակեդոնա -

ցիներին. սակայն հայերի մոտ ամեն ինչ անփոփոխ մնաց:

Երբ 1900 թ. տեղի ունեցան հայերի նոր ձերբակալություններ ու ջարդեր,

հայոց պատրիարքը խնդրեց Ավստրիայի դեսպան Կալիսին` (Calice) սուլթանի

մոտ միջամտել: 1902 թ. öարիզում կայացավ օսմանցի ազատականների

առաջին համագումարը, որին մասնակցում էին նաեւ հայ, հույն եւ հրեա

մտավորականներ: 1904 թ. ապրիլին` Սասունի վրա համիդիե ջոկատների եւ

քրդերի նոր հարձակման ժամանակ զոհվեց քա ղաքի 3.000 հայերի մեծ մասը:

1905 թ. հուլիսի 1-ին սուլթանի դեմ մա հափորձից հետո Դաշնակ ցություն

կուսակցությունը հրապարակեց մանի ֆեստ` ուղղված Բեռլինի վեհաժողովի

համաձայնագիրը ստորագրող տերու թյուններին, որի մեջ պահանջվում էր

դավանանքի, մամու լի, հավաքների ազատություն, դատա րանի առաջ բոլոր

ազգությունների հավասար իրա վունք ներ եւ եվրոպացիների մշտական

վերհսկո ղության վավերացում: 1905 սեպտեմբերին իշխան Սաբահադինը

բաց նամակով դիմեց օսմանյան հայերին եւ դատապարտեց մահափորձը`

որպես հայերի մի փոքրամասնության արարք, որը հայերի մեծամասնությանը

միայն վնաս էր բերելու: §Թուրքերն ու հայերը ճակատագրով լինելով անմի -

ջական եւ մշտա կան հարեւանության մեջ, ուրիշ ելք չունեն քան հաշտության

կնքումը¦: Նա ժխտեց հայերի այն հայտարարությունները, ըստ որոնց թուր -

քերի նպատակը հայերի բնաջնջումն էր: Ըստ իրեն` ընդհակառակը, թուրքերը

հարգանք էին տածում դեպի հայոց լեզուն, կրոնն ու ավանդությունները:

Հնչակյանները 1906-ի հուլիսին երիտ թուրքերի հետ բանակցում էին մի

դաշինքի շուրջ, որը, սակայն, չիրա կանա ցավ, քանի որ բարեփոխումների

հարցում չկարաղոցան համա ձայնու թյան գալ: 1907 թ. երիտթուր քերը դաշ-

նակ ցականների հետ կնքեցին համա գոր ծակցության համաձայ նագիր:

Յոհաննես Լեփսիուսի նման մի խումբ այլ անհատականություններ մտա -

ծում էին, թե ինչ կարելի էր անել նման վայրագությունների դեմ: Մեծ Բրիտա -

նիայում եւս տեղի ունեցան համերաշխության ցույցեր, հատուկ ձեռ նար կ-

ներով եւ տեղեկատվական արշավներով, որոնց մասնակցում էին նաեւ

մասոն ներ, ընկերավարներ ու հրեաներ: 1905-ի կոտորածները պատճառ

հանդի սա ցան, որ գերմանացի բողոքական հոգեւորական Յոհաննես Լեփ -

սիուսը հիմնեց §Գերմա նա կան արեւելյան առաքելությունը¦, որը Հայաս տա -

նում հաստա տեց որբանոցներ` բուժարաններով եւ դեղատ ներով: Նա ստեղ -

ծեց միջազգային մարդասիրական գործունեության ցանց, իսկ Եդեսիայում ու

Կեսարիայում կառուցեց դպրոցներ եւ զինվորական հիվանդա նոցներ: Իր`

§Հայաստան եւ Եվրոպա. Մեղադրագիր քրիստոնյա մեծ տերությունների դեմ

67

եւ կոչ քրիս տո նյա Գերմանիային¦ աշխատությունում (1896) նա կոչ էր անում

եվրոպա կան պետություններին` փրկել հայերին: Մինչ Անգլիան ու Þվեյ ցա -

րիան աշխա տում էին հայերի օգտին, որոշ գերմանացի քարոզիչներ հայերին

ներկա յաց նում էին որպես §այլասերված ցեղ¦, որպես §Արեւելքի հրեաներ¦:

1896 թ. Եդեսիան դարձավ Լեփսիուսի գործունեության կենտրոնը: 1898 թ.

բազելցի բժիշկ Հեր ման Քրիստը (Hermann Christ) ժամանեց Եդեսիա, մեկ

տարի անց` Լեփ սիուսի հորդորանքով եկավ Յակոբ Քյունցլերը (Jakob Kün-

zler), որը մինչեւ 1922 թ. գործելով այստեղ, կարողացավ օգնել բազմաթիվ

հայերի ու հույների: òյու րիխ ցի բժշկուհի Ժոզեֆինե òյուրիխերը (JosephineZüricher) հիմնեց §Þվեյցա րա կան հիվանդանոցը¦, որը մինչեւ Առաջին

աշխար հա մարտի ավարտը մաս էր կազմում §Գերմանական արեւելյան

առաքե լության¦: Իսկ գեր մանական դիվա նա գիտու թյունը §մեր ժում էր ամեն

տեսակի հովանա վորություն այն հայրե նակիցներին, որոնք զբաղ վում էին

քաղա քական առու մով կնճռոտ` հայկա կան հարցով եւ ճանա պար հոր դում էին

օսմա նյան արեւե լյան նահանգնե րում¦115:

Սուլթան Համիդի վարչակարգի դեմ ընդդիմությունը պառակտվեց երկու

խմբի` ազատականներ, որոնք հանդես էին գալիս հօգուտ ապակենտրո -

նացման ու համագործակցության, եւ ազգայնականներ: §Երիտթուրքերը¦

1907 թ. հուլիսին հավանություն տվեցին սահմանադրական միապետության

ծրագրին: 1908 թ. հուլիսին սուլթանը կրկին ուժի մեջ դրեց 1876-ի սահմանա -

դրու թյունը: 1908-ին Բուլղա րիան իրեն անկախ հայտարարեց, իսկ Ավստրո-

Հուն գարիան իրեն միացրեց Բոսնիա-Հերցոգովինան: Մարտի 3-ին Սալոնի -

կում տեղի ունեցավ երիտթուրքերի հեղափոխությունը, իսկ հուլիսի 24-ին

սուլթանը հավանություն տվեց նոր սահմանադրությունը: Բանտերը բաց վե -

ցին, իսկ ժողո վուրդն այցե լեց 1906 թ. զոհերի եղբայրական գերեզմանները:

Երիտթուրքերը շարժ վե ցին դեպի Կոստանդնուպոլիս, սուլթանին գահընկեց

արեցին եւ նրա եղբո րը` Մեհ մեդ Հինգերորդին հռչակեցին նոր սուլթան, որը

սակայն ոչ մի ազ դե ցու թյուն չունեցավ: Սկզբում երիտթուրքերը (միութենա -

կանները) դեռ հա մա գոր ծակ ցում էին հայերի հետ: Հայ դաշնակցություն կու -

սակ ցությունն արդեն օրի նական կուսակցություն էր, իսկ հեղափոխա կան-

ները համարվում էին ազա տության հերոսներ: 1907 թ. կուսակցությունը

նույն իսկ անդա մագրվեց Սո ցիա լիս տական երկրորդ ինտերնացիոնալին:

Հայոց պատ րիարք Մատթեոս Իզմիր լյանը բրիտանական դեսպանատան մի

աշխատակցի իր համոզմունքն է արտահայ տել, ըստ որի հայերի միակ ելքը

երիտթուրքերի հետ դաշնակ ցելն է116: Սկզբնական շրջանում երիտթուրքերը`

հեռու կանգնեցին 1895 թ. կոտո րածներից, որոնք արդեն բարդված էին հին

115 Künzler (2004), 12.116 nassibian (1985), 21.

68

կառավարության վրա:

1908 թ. հուլիսին երիտթուքերը մասամբ ստանձնեցին պետական իշխա -

նու թյունը: §Միություն եւ առաջադիմություն¦ կուսակցության հայտարա րու -

թյան մեջ նշվեցին նաեւ Վանի, Բիթլիսի եւ Դիարբեքիրի հայերի ապստամ -

բու թյունները եւ քրիս տո նյա ների տառապանքնե րը, որոնց տները ավերվել

էին, եւ որդիները աշխար հով մեկ ցրվել: Այդ իսկ պատճառով, ասվում էր

հայտա րա րության մեջ, ան հրաժեշտ էր, որ թուրքերը միանային քրիստո -

նյաներին117. Ահմեդ Նիազի բեյը (Ahmed Niyazi Bey), 1908 թ. հեղափոխության

առաջնորդ նե րից մեկը, կոչ արեց Մակեդոնիայի քրիստոնյաներին` միանալ

իրենց: Նրանց այլեւս ոչ մի վտանգ չէր սպառնալու: Դրան հաջորդեց

երիտթուրքերին միանալու եւ բռնա պետության դեմ համատեղ պայքարելու

կոչը` ուղղված քրիստոնյա ամբողջ բնակչությանը, որպեսզի իշխեր ազա -

տությունը, հավա սա րությունը եւ եղբայրու թյու նը: 1908 թ. հուլիսին Էնվեր

փաշան եւ Նիազի բեյը հաղորդեցին, որ իրենք արդեն շահել էին բուլղա -

րացիների վստահու թյունը: Սակայն հունական կառավարությունը` Սալոնիկի

հյուպատոսա րանի միջոցով արգելեց օս մա նյան իշխանության ներքո ապրող

հույներին` հետեւել երիտթուր քերի կոչին: Երիտթուրք մի սպա հայտնել էր

հույն հյուպա տոս Էնյալիսին (Enyalis), որ հայերը նույնպես երիտթուրքերի

հետ էին: Հույները միշտ ետ էին մղում թուրքերի` իրենց հետ մերձենալու փոր -

ձերը: Երիտթուրքերը դիմեցին Մոնաստիրի հույներին` խորհուրդ տալով

նրանց չտարվել հելլե նիստական պատ րանքներով եւ միանալ երիտ թուր քե -

րին, եւ կամ` չեզոք մնալ: Նրանք հույ նե րին նաեւ զգուշացրին, որ պատրիարքը

դեռ շարունա կում էր սուլթանի հետ համագործակցել: Պարզորոշ է, որ պատ -

րի արքա րանը սուլ թանի կողմն էր, մինչ դեռ հույն կառավարությունը հեղա փո -

խու թյունն էր սատարում: Նույնիսկ հեղա փոխության հաղթանակից եւ սուլ -

թանի անկումից հետո, Աթենքի կեց վածքը երիտթուրքերի հանդեպ բացա -

սական էր: Հույների` երիտթուրքերի հեղափոխության նկատմամբ ունեցած

այդ դիրքորոշումը նպաստավոր էր ե? ւ հունական կառավա րու թյան, ե? ւ

պատ րի ար քարանի համար, քանի որ այն տար բերվում էր օս մա նական

տարածքում այլազգի մրցակիցների վարած քաղա քա կանու թյու նից: Իր

հուշերի մեջ Թալեաթ փաշան նշում է, որ հույների համար շատ պարզ էր, որ

նրանց §վեհ գաղափարը¦ (meg�lhid�a) համայն հույների վերա միա վորման

վերաբերյալ, երիտթուրքերի հաղթանակի դեպ քում չէր իրականանա:

Դաշնակցության հետ երիտթուրքերի ընտրական դաշինքը նախատեսում

էր` հայերի ունեցվածքը, որ 1895-ի կոտորածների ժամանակ անցել էր քրդերի

եւ մուսուլմանների ձեռքը, վերադարձնել հայերին: Երբ այդ ուղղությամբ ոչինչ

117 Hacisalihoglu (2003), 160-176

69

չարվեց, եւ 1913 թ. երիտթուրքերը խոստումը ետ վերցրին, հայերի քաղաքա -

կան առաջնորդ ները դիմեցին միջազգային հասարակայնությանը` 1878 թ.

Բեռլինյան համա ձայ նագրի բարեփոխումներն անցկացնելու պահանջով: Իսկ

երիտթուրքերի կոմիտեում առաջ քաշվեց 1911 թ. կուսակցության հա մագու -

մարի գաղափարը` կայսրության իսլամացման ու թուրքացման վերա բերյալ,

մի որոշում, որը պիտի իրագործվեր բռնության ճանապարհով: Հայերն աստի -

ճանաբար գլխի էին ընկնում, որ սխալ դաշնակից էին ընտրել:

1908 թ. դեկտեմբերին երիտթուրքերի կոմիտեն նոր պառլամենտում մե -

ծա մասնության էր հասել, սակայն մենակ չէր կառավարում: 1909-ի ապրիլին

բռնկվեց երիտթուրքերի հակառակորդների ապստամբությունը, որի միջոցով

Աբդուլ Համիդը փորձում էր կրկին իշխանության գլուխն անցնել: Երիտթուր -

քերի առանձին առաջնորդներ, ինչպես Հալիլ բեյը, թաքնվում էին հայերի տնե -

րում: Սակայն ապստամբությունը երկու շաբաթ անց բանակի միջամ տու -

թյամբ ճնշվեց: 1909-ի ապրիլին §միութենականները¦ դադարեցրին Ադանայի

քրիստոնյաների կոտորածը, որն արժեց մոտ 15.000—20.000 հայի կյանք118:

1909 թ. ապրիլի 18-ին հայկական մի պատվի րա կու թյուն կառավարությանը

բո ղոք ներկայացրեց Տարսոնի, Անտիոքի եւ Ադանայի կոտորածների կա -

պակցությամբ: Չնա յած երիտթուրքերն այստեղ մասնակ ցու թյուն էին ունեցել,

այնու ամե նայնիվ տեղի ունեցան արարողություններ նվիրված մուսուլման եւ

քրիստո նյա զոհերի հիշա տա կին: Ապրիլի 27-ին երիտ թուր քերը կրկին անցան

իշխանու թյան գլուխ եւ ջոկատներ ուղարկեցին Ադանա` կասեցնելու սպանու -

թյուն ները: Այդ սպանդի` հայ զոհերի ընդհա նուր թիվը կազմում էր 30.000:

Միայն Ադանայի կոտորածից հետո, հայերի մեջ կասկած առա ջացավ, թե

արդյո±ք ճիշտ էր §երիտթուրքերի հեղափո խությու նից¦ որեւէ բան ակնկալելը:

1909 թ. մայիսին պառլամենտում տեղի ունեցավ սահմանադրության

փոփոխում, որի հետեւանքով դպրոցներն անցան պետության հսկողության

տակ: Հույն պատվիրակները պահանջեցին, որ փոքրամասնությունների` 500

տարի ի վեր գոյություն ունեցող կրոնական, դպրոցական եւ հանրային կյանքի

արտոնությունները պահպանվեին: Հույներին պաշտպանեցին հայերն ու

բուլղարները: Սակայն պատվիրակների բողոքներն ապարդյուն անցան:

1910-ին երիտթուրքերը դպրոցների օրենքն ուժի մեջ դրեցին եւ ազգային

դպրոց ներն անցան պետության տնօրինության տակ:

Միջավայրը գնալով ավելի շիկացավ: Թալեաթ փաշան դարձավ ներքին

գործոց նախարար. 1909-ից սկսած միությունների մասին նոր օրենքը ար գե -

լում էր տարբեր բնույթի ազգային ու կրոնական միությունների ստեղ ծումը եւ

118 nassibian (1985), 14-44

70

դրա նով իսկ` փոքրամասնությունների միությունների գոյու թյունը: Դրան հա -

ջորդեց մի փուլ, որի ընթացքում հույներն ու հրեաները հրաժարվեցին երիտ -

թուրքերին աջակցելուց: Գեներալ Սեվքեթ փաշան (Sevket) հիմնել էր մի

տե սակ քողարկված զին վորական բռնապետություն: Արեւելքում հայ դաշնակ -

ցականները սկսեցին ապստամբել: Նման լարված պայմաններում դժվար էր

լուծումները գտնել կրոնական եւ ազգային բարդ հարցերի համար:

Թուրք-իտալական պատերազմը վերջացավ նրանով, որ Թուրքիան 1911 թ.

Իտա լիային զիջեց Լիբիան, ինչպես նաեւ èոդոսն ու Դոդեկանեսյան կղզիները:

1912-ի ամ ռա նը Հունաստանը, Բուլղարիան, Սերբիան եւ Մոնտենեգրոն կազ -

մե ցին Բալ կա նյան միությունը: 1912 թ. հոկտեմբերի 1-ին սկսվեց Բալկանյան

պա տե րազմը: Բուլղարիան գրավեց Թրակիան, Սերբիան` Կոսովոն, Մոնաս -

տի րը, úխրիդը եւ Սկոպիան, իսկ հույները հազիվ հասցրեցին բուլղարներից

առաջ անցնել եւ Սալոնիկը գրավել: 1913 թ. փետրվարի 2-ին պատերազ -

մական գոր ծո ղու թյուն ները վերսկսվեցին, եւ մարտի 6-ին հույները գրավեցին

Յոանինա, իսկ բուլղարները` մարտի 26-ին Եդիրնե (Ադրիանուպոլիս) քաղաք -

ները: 1913 թ. ապրիլի 14-ին զինադադար հայտարարվեց, որի հետեւանքով

úսմանյան կայսրությունը Եվրոպայում կորցրեց ամեն ինչ, բացի Արեւելյան

Թրակիայից: Երիտթուրքերը` æեմալ, Էնվեր եւ Թալեաթ փաշաներից կազմված

Եռյակի ղե կավարությամբ, ստանձնեցին ամբողջ իշխանությունը: 1913 թ.

Էնվեր փա շային հաջողվեց Էդիր նեն բուլղարներից ետ խլել: Սա թուրքերի

վերջին հաղթանակն էր Եվրոպայում: Դրանով իսկ նրանք 1908 —1913 թթ.

կորցրեցին կայսրության մեկ երրորդը:

Բռնությունները քրիստոնյաների հանդեպ չէին դադարում: Տրապիզոնում

Ավստրիայի հյուպատոսը 1912 թ. սեպտեմբերի 9-ին հաղորդեց Վիեննա.

§Հայերը մինչ այժմ սատարում են երիտթուրքերին, որոնց պարտական են

Աբդուլ Համիդի սոսկալի բռնատիրությունից, նաեւ բռնապետի մշտական

հալածանքներից ու խոշտանգումներից ազատվելու համար: Նրանք հուսով

են, որ կվարձատրվեն իրենց ծառայությունների համար: Սակայն Ադանայի

կոտորածն ու քրդերի մշտական հարձակումները ուսուցանում են, որ նրանք

սահմանադրական կառավարության ներքո եւս պետք է զգաստ մնան¦119:

Վանի շրջանում դաշնակցականները պաշտպանեցին հայ գյուղա ցիներին,

որոնց տունն ու տեղը զավթել էին քրդերն ու նրանց աղաները:

Երիտթուրքական §Միություն եւ առաջադիմություն¦ (իթթիհատ) շար -

ժումն աստիճանաբար ձեռք բերելով որոշիչ ուժ, 1913-ից սկսեց կա ռավարել

բռնապետական ոճով: Դեռեւս տարվա սկզբին Էջմիածնի կաթո ղի կոս Գեւորգ

Հինգերորդը պատվիրակ էր ուղարկել մեծ տերություն ներին` Բեռ լի նի պայ -

մանագրում խոստացված բարենորոգումների իրականացման պա հանջով:

119 nassibian (1985), 47.

71

Իսկ 1912 թ. հոկտեմբերին կաթողիկոսը կոչ արեց èուսաստանին` մի ջամ -

տելու ի նպաստ թուրքա հա յերի: 1912 թ. դեկտեմբերի 26-ին ռուսական կա ռա -

վարու թյունը պահանջեց թուրք կառավարությունից 1878 թ. խոստացված

բարենո րո գում ների իրա կանացումը: Դեկտեմ բերի 31-ին Պետերբուրգում

Ավստ րիայի դեսպանը հա ղոր դեց, որ առանց դրսի ճնշման Թուրքիան նախ -

կինում խոստացած բա րե նորոգումները չի կատարի: Իսկ 1913 թ. հուն վարի

11-ին Ավստրիայի դեսպանը մեջ բերեց արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ

Սազոնովի խոսքերը, որ èու սաս տանը §որպես Արեւելքի քրիստո նյա ների

պաշտպան, հավատարիմ կմնա իր առաքելությանը [եւ] ոչ մի դեպքում չի

հանդուրժի հայկական կոտորածների կրկնությունը¦120:

1913 թ. մայիսին մեծ տերությունների միջեւ Հայկական հարցի շուրջ նոր

բանակցություններ տեղի ունեցան: Հայոց պատրիարք Հովհաննես Արշարու -

նի Տասներկուերորդը 1913 թ. մայիսի 12-ին Մեծ վեզիրին հանձնեց հուշագիր`

հայերի անմխիթար վիճակի մասին: Հունիսին èուսաստանն առաջարկեց

դեսպան ների խորհր դա ժողով հրավիրել: Գերմանիան, Ավստրո-Հունգարիան

եւ Իտալիան պատրաստակամություն հայտնեցին այնտեղ ելույթ ունենալու:

Գերմանիան եւ Անգլիան ջանք էին թափում պահպանելու Թուրքիայի

ամբողջակա նու թյունը: 1913 թ. հուլիսի 1-ին èուսաստանի դեսպանը մեծ

տերությունների ներ կայացուցիչներին առա ջա դրեց բարենորո գումների մի

տարբերակ: Միա ժա մանակ հայ արքեպիսկոպոս Հմայակը Ավ ստրի այի

դեսպան Պալավի չի նիին (Pallavicini) հանձնեց երկու հուշագիր. մեկը

Թուրքիայից հայերի արտագաղթի ուժեղացման մասին էր, որը 1913-ին հասել

էր աննախադեպ չափերի, իսկ մյուսը` հայերի հետեւյալ պահանջների մասին.

որ հայկական բոլոր նահանգ ները միավորվեն, որ նահանգապետ նշանակվի

մեծ տերությունների համա ձայ նությամբ եւ որ թույլատրվի հայերենը որպես

դատարանի լեզու: Դաշնակցության առաջ նորդ Ակնունին 1913-ին օգոստոսին

¼մյուռնիայում հան դի պեց Ավստրիայի հյուպատոս Þթումֆոլի (Stummvoll)

հետ, որին բացատրեց Եվրոպայի վերահսկողության կարեւո րու թյունը:

Միաժամանակ որոշ հայ մտավո րա կաններ, այդ թվում Պողոս Նուբար փա -

շան, դիմեցին §Թայմսին¦ ու բրիտա նա կան կառավարությանը` պա հան ջելով

իրավունքի ապահովում եւ վար չական բարե փո խումներ: Հատկանշական է,

որ 1913-ին, այն դեպքում երբ Կոստանդնու պոլ սի բնակչության ընդհանուր

թիվը կազմում էր 1.250.000, որի 500.000 ոչ մուսուլ մաններ էին, ժանդար մնե -

րի եւ ոստի կանների նույնիսկ մեկ տոկոսը չի եղել ոչ մուսուլ ման121: 1913 թ.

դեկտեմբերին Քենթերբերիի արքե պիս կոպոսը նախազգու շաց րեց Անգլիայի

արտաքին գործոց նախարար Գրեյին մոտալուտ կոտո րա ծի մասին եւ

120 Nou\n t;[oum, 50.121 Nou\n t;[oum, 23f.122 Nou\n t;[oum, 30.

72

հարցրեց, թե ինչ է մտադիր կա ռա վարությունը ձեռնար կել դրա դեմ122:

Գերմանական կառավարությունը նման վիճակում մտաբերեց Յովաննես

Լեփսիուսին, որը պիտի ներգործեր հայ առաջնորդների վրա: Լեփսիուսը

կարողացավ հայերին համոզել, որ հրաժարվեին ռուսական ծրագրերից: Մեծ

տե րություններին պիտի թույլատրվեր մասնակցել գլխավոր տեսուչների ընտ -

րությանը: Հայերի գործադիր կոմիտեն որոշեց Լեփսիուսի միջոցով բա նակցու -

թյունների մեջ մտնել թուրքական կառավարության հետ123: 1913 թ. օգոստոսի

սկզբին դեսպանների խորհրդաժողովն ավարտեց աշխատանքները: èուսաս -

տա նի առաջարկները զգալիորեն ուժազրկվեցին: Գերմանիայի դես պան Վան -

գենհայմը (Wangenheim) եւ èուսաստանի դեսպան Գիրսը (Giers) Մեծ վե զի րին

ներկայացրին բանակցությունների արդյունքը, որը երկու նահանգի համար

նախատե սում մեկական գլխավոր տեսուչ` արտասահմանյան չեզոք մի

երկրից: 1914 թ. փետրվարի 8-ին Թուր քիան եւ èուսաստանը ստորագրեցին

բարենորոգումների նի փաթեթ, որը երկու նահանգի համար նախատեսում

մեկական գլխավոր տեսուչ արտասահ մա նյան չեզոք մի երկրից124: Ավստրի -

այի դեսպան Պալավիչինին (Palla vicini) այդ մասին հաղորդում է Վիեննա.

§èուսական նա խագծի ամենա կարեւոր պահանջը` պետությունների կողմից

վերահսկո ղու թյան սահմանումը բարեփոխումների կառույցի վրա, Բարձր

դռան կողմից չընդունվեց. դրանով իսկ բարեփոխումները արժանացան նույն

ճակատագրին, ինչ Թուրքիայի բարեփոխումների բոլոր խոստումներն

անցյալում¦125: Ի վերջո հոլանդացի Վեստենենկը (Westenenk) նշանակվեց

Տրապիզոնի, Էրզ րումի ու Սվազի, իսկ նորվեգացի հազարապետ Հոֆը` Վանի,

Դիարբեքի րի, Բիթլիսի եւ Êարբերդի շրջան ների տեսուչ: Սակայն նրանց

առաքելության կա րիքն այլեւս չզգացվեց:

Սկսած 1913 թ. վերջից Թուրքիայում արդեն կառավարում էր աջ ծայրա -

հեղական երիտթուրքական եռապետությունը` ներքին գործոց նախա րար

Թալեաթ փաշայի, æեմալի եւ ռազմական նախարար Էնվերի ղեկա վա -

րությամբ: Երիտթուրքերի կոմիտեն, եւ հատկապես ռազմական նախարար

Էնվերը, 1911-ից քարոզում էին համատարած թրքացում (Pantürkismus), որն

ընդգրկելու էր թուրքական ժողովուրդներին (Turkvölker) մինչեւ Մոնղոլիա:

èուսաստանը համա տա րած թրքաց ման գլխավոր թշնամին էր: 1913-ի վերջին

ստեղծվեց §Teskilati Mahsusa¦ հատուկ միությունը, որն իրականացնելու էր

öոքր Ասիայի §թրքա ցումը¦: 1914 թ. գարնանից գաղտնի նիստերում քարո -

զում էին §Միություն եւ առաջադիմություն¦ կուսակցության կենտ րոնական

123 Ohandjanian 1969, 59f.124 Gust (1993), 154f.125 Ohandjanian (1969), 65.126 Hans-lukas Kieser u. Dominik Schaller: Der Volkermord an den Armeniern und die

Shoah. The Armenian Cenocide and the Shoah, 2. Aufl. Zurich 2003, 19.

73

կո միտեի նպա տա կը. §èազմավարական նշանակություն ունեցող դիրքերում

գտնվող ոչ թուրքական կարեւոր բնակավայրերի ոչնչացում¦126:

æելալ Բայարը (Celal Bayar)` Թուրքիայի հետագա պետական քար տու -

ղարը, որպես §Միություն եւ առաջադիմու թյուն¦ կուսակցության կոմիտեի

գլխավոր քարտու ղար, 1914 թ. գարնանը ¼մյուռնիայում կազմակերպեց §ցե -

ղա յին զտում¦: Իր իսկ վկայությամբ, ահաբեկիչների հրոսակախմբերը ¼մյուռ -

նիայի շրջակայքից Հունաստան քշեցին 130.000 ուղղափառ հույն: Էգեյականի

ափերին եւ Թրա կիայում բոյկոտի միջոցով հույների ու հայերի տնտե սական

մեկուսացումը գալիք կոտորածների նախերգանքն էր: Այն ժամանակ öոքր

Ասիայի բնակ չության զգալի մասը քրիստոնյա էր: Էսրեդ Կուսջուբաշին`

(Esred Kuscubasi)` §Teskilat-i Mahsusa¦-ի հատուկ զորամասի հրամանատարը,

խոսում էր միայն 1914 թվականի 1.500.000 արտաքսվածների մասին127:

Առաջին աշ խար համարտի բռնկումը շատ հարմար առիթ էր թուրքերի համար:

¼իյա Գոքալպը (Ziya Gokalp) §Միություն եւ առաջադիմություն¦ միության

ռահվի րա ներից մեկը, պատերազմի սկզբում կոչ էր անում ոչնչացնել èու -

սաստանը: Թուրքական կառավարության հարկային քաղաքակա նությունը

շատ հայերի երկրից դուրս վանեց. 1908 թ. Վանում հայ բնակչության 64 տո -

կոսը նվազել էր 50-ի128: Սուլթանի կողմնակիցների խռովությունը ձախո ղե -

լուց հետո երիտ թուրքերը հայտարարեցին պաշարման դրություն եւ կա -

սեցրին սահմանադրական իրավունքները: §Այդ շրջանում ամրա պնդ վեցին

թուրքական շատ առաջնորդների թրքա կանության եւ ծայրահեղ նացիոնալ-

սոցիալիզմի գաղափարները¦129:

Առաջին աշխարհամարտից քիչ առաջ կասեցվեցին եվրոպական պետու -

թյունների հետ համաձայնեցված արեւելյան նահանգներում անցկացվելիք

վարչական վերանորոգումները: Մինչ այդ Թուրքիա ժամանած գլխա վոր

տեսուչներ Հոֆն (Hoff) ու Վեստենենկը (Westenenk) 1914-ի օգոստոսին երկ -

րից վտարվեցին: 1914 թ. օգոստոսի 2-ին երիտթուրքական կառավա րու թյունը

Գերմանական կայսրության հետ դաշինք կնքեց, որը նախատեսում էր Թուր -

քիայի` պատերազմի հայտարարությունը èուսաստանին: Էնվեր փա շան`

երիտթուրքերի առաջնորդներից մեկը, սկսեց իր ռազմարշավը èու սաս տանի

վրա, որը վերածվեց ռազմական աղետի: Այժմ արդեն թուրքական կառա վա -

րությունը կարիք չուներ նկատի առնելու արեւմտյան տերություն ներին:

Դրանով իսկ իթթիհատը կարող էր իրագործել հայ ժողովրդին բնա ջնջելու իր

ծրագիրը: Ընդ որում, ապահովված էր գերմանական քաղաքա կա նության

աջակցությունը, իսկ Ավստրո-Հունգարիան բավարարվում էր ան ցո ղիկ բողոք -

127 Nou\n t;[oum, 21.128 Gust (1993), 121.129 Hovannisian, o. J., 21.

74

ներով: Պատերազմի բռնկումից քիչ առաջ, 1914-ի գար նանը Յոհաննես

Լեփսի ուսը հիմնեց §Գերմանա-հայկական ընկերու թյունը¦, որը 1914 թ.

հունիսի 16-ին առաջին անգամ օգնության կոչով դիմեց հասա րա կայ նու թյա -

նը: Իսկ հայերի համար տարվող աշխատանքներին օժան դակելու նպա -

տակով Լեփսիուսը 1916 թ. հիմնեց §úգնության միությունը¦` Թուրքիա յում

հայերի տառապանքը մեղմելու եւ նրանց նկատմամբ հետաքըր քրությունը

արթուն պահելու համար:

75

9& Qriston\an;ri kotora‘n;re A®aջin a,.arfamarti vamanak

Մինչեւ աշխարհամարտի սկիզբը Անգլիայի շահերը պահանջում էին, որ

Թուրքիան մնար անխաթար` որպես պատվար èուսաստանի դեմ: Գերմա -

նիան, որը 1880-ական թթ. úսմանյան կայսրության տնտեսության, այդ թվում

եւ Բաղ դատի երկաթուղու շինարարության մեջ մեծ ներդրումներ էր արել, այն

երկիրն էր, որ ամենից շատ էր շահագրգռված Թուրքիայի հզորության մեջ`

որպես դաշնա կից գործը նկեր ընդդեմ §Անտանտ Քորդիալի¦130 եւ Ավստրո-

Հունգարիայի, որոնցով նա շրջափակված էր: Երկու հակադիր կողմերն էլ

նախ եւ առաջ փնտրում էին թուրքական կառավարության բարեհաճությունը:

Դեռեւս 1914 թ. փետրվարին գերմանացի մարշալ ֆոն Գոլցը (von Golz) Գեր -

մա նա- Ասիա կան ընկերության նիստում առաջարկեց հայերին տեղափոխել

Միջագետ ք131: Ակնհայտ է, որ նա սատարում էր երիտթուրքերի` հայերի տե ղա -

հա նության ծրագիրը: 1915 թ. Թալեաթ փաշան կարող էր Յոհաննես Լեփ սի -

ու սի երեսին ասել. §Մենք իրագործում ենք ձեր ծրագիրը¦132: Անտանտը

նույն պես փորձեց թուրքերի հետ լավ հարաբերություններ ստեղծել: Չերչիլը,

որ պես ծովակալության լորդ, առաջարկեց երկու ռազմանավ հանձնել թուրքե -

րին: Այնուհետեւ, 1914 թ. օգոստոսի սկզբին Գերմանիայի դեսպան Վան գեն -

հայմը երիտ թուրքական կառավարության հետ ամփոփեց մի պայ մանագիր,

որով թուրքերը պարտավորվում էին պաշտպանել Գերմա նիային, եթե èու -

սաս տա նը հարձակվեր նրա վրա: úսմանյան կայսրությունը նախ չեզոքություն

պահ պանեց, բայց 1914 թ. հոկտեմբերի վերջին Գերմանիայի կողմից մտավ

պա տե րազմի մեջ: Սկզբում երիտթուրքերը բանակցություն վարեցին Դաշնակ -

ցություն կուսակցության հետ` èուսաս տանի դեմ դուրս գալու հեռան կարով:

Սակայն, ինչպես նշում է Յոհաննես Լեփ սի ուսը, հայերը ո? չ èուսաս տանից,

ո? չ էլ Թուրքիայից չէին կարող սպասել իրական ինքնավարու թյուն: Թրքա -

հայերը պատրաստ չէին կռվելու ռուսների դեմ, վերջիններիս համա րելով

իրենց բարեկամը: Իսկ ռուսահայերը վախենում էին, որ թրքահայերը զոհ

կգնան կոտորածներին, եթե իրենց ջոկատները պատերազ մի մեջ մտնեին:

130 Ohandjanian (1989), 208.131 Nou\n t;[oum, 213.132 nassibian (1985), 108.

133 nassibian (1985), 3.134 Hovannisian (1984), 25.135 wurmbrand-roth (1989), 443.

76

Նիկոլայ Երկրորդ ցարը` ռազմա ճա կատ կատարած այցե լության ժամանակ,

պատաս խանելով Հայոց կաթողիկոս Գեւորգ Հին գերոր դին, որը դիմել էր նրան`

թրքահայերին ազատագրելու եւ իր հովանավո րության տակ առնելու խըն-

դրան քով, ասել էր, որ հայերին մեծ ապագա էր սպա սում: Կոստանդ նու պոլսի

պատրիարք ¼ավեն Տեր-Եղիայանը խո հե մության կոչ արեց: Դաշնակ ցության

առաջնորդ Ակնունին իթթիհատի առաջ նորդ Մեհմեդ Թալեաթի հետ խոսակ -

ցությունից հետո հայտարարեց, որ կառա վարությունը ճանաչում է հայերի

օրինապահությունը:

Առաջին աշխարհամարտի սկզբին հայերի թիվն աշխարհում մոտ 4,5

միլիոն էր, որից 1,5 միլիոնը ապրում էր èուսաստանի կովկասյան մարզերում:

Ըստ թուրքական կառավարության տվյալների հայերի թիվը úսմանյան կայս -

րությունում 1,3 միլիոն էր, որից 628.000 ապրում էր արեւելյան նահանգ նե -

րում, այնտեղ կազմելով հինգ միլիոն բնակչության 12,53 տոկոսը: Կոս տանդ-

նուպոլսի Հայոց պատրիարքարանի տվյալներով հայերի թիվը úսմա նյան

կայսրությունում 2,1 միլիոն էր, որից 1.010.000 ապրում էր արեւելյան նա -

հանգ ներում, այնտեղ կազմելով բնակչության 38 տոկոսը: Նրանք` 25,4 տոկոս

թուրքերի ու 16,3 տոկոս քրդերի կողքին ներկայացնում էին ազգային

ամենամեծ խումբը: Իրական թվի մասին, որը տատանվում էր 1,3-ից 2,1

միլիոնի միջեւ, կողմերը մինչեւ օրս չեն կարողանում համաձայնության գալ133:

1914 թ. մարտից ու ապրիլից թուրքերն սկսեցին հայերի արտաք սումը

¼եյթունից եւ Ադանայի գավառից: Գերմանացի մի սպա, որը ղեկա վա րում էր

Ադանայի հայկական թաղերի հրետակոծումը, նամա կում գրում էր, որ այժմ

§բարենպաստ առիթ էր ¼եյթունում մի քիչ մաքրություն անելու¦134: 1914 թ.

հուլիսի 14-ին թուրքական կառավարությունը ձերբակալեց Հնչակյան կուսակ -

ցության 20 ղեկավարների: Նրանք` որպես պետության դավաճաններ դատա -

պարտվելուց հետո, հուլիսի 15-ին Ստամբուլում հրապարակայնորեն կա խա -

ղան հանվեցին: Երբ 1914 թ. օգոստոսին Էրզրումում Դաշնակցություն կու -

սակցությունն իր համագումարն էր անցկացնում, Կոստանդնուպոլսում

§Տեսքիլաթ-Մահսուսայի¦ (Teskilat—Mahsusa) հատուկ զորամասի մահվան ջո -

կատ ները` բոլոր մասնակիցներին սպանելու հանձնարարություն ստացան135:

Առաջին աշխարհամարտի սկզբին սիոնիստական շարժումը իրեն չեզոք

հայտարարեց: Քեմալ փաշան, որ պատկանում էր §երիտթուրքական Եռյա -

կին¦, ստանձնեց եգիպտական ճակատի գլխավոր հրամանատարությունը:

Նա փակեց սիոնիստական հաստատությունները եւ աքսորեց կամ արտա -

քսեց այն հրեաներին, որոնք օսմանահպատակ չէին եւ ճնշում գործադրեց

77

հրեաների վրա` կասկածելով, որ նրանք թշնամու կողմն էին: Պատերազմի

ժամանակ սիոնիստ ները գնալով ավելի համակիր դարձան ագլիացիներին.

հրեական §Zion Mule Corps¦ ջոկատը բրիտանական դրոշի ներքո մասնակցեց

Գալի պո լիի վրա գրոհին: Սիոնիստների առաջնորդ Չայիմ Վայցմանը (Chaim

Weizman) 1917 թ. հոկտեմբերի 2-ին Բրիտանիայի արտաքին գործոց նախա -

րար Արթուր Բալֆուրից (Arthur Balfour) ստացավ Բալֆուրի հայտա րարա -

րության տակ ստորագրությունը` Պաղեստինում հրեաների համար հայրենիք

հիմնելու խոստումով` միաժամանակ արաբների իրավունքները պաշտ պա -

նելու պայմանով: Այս փաստաթուղթն այսօր Իսրայելում դիտվում է որպես

հրեա կան ազգային պետության հիմնադրման մի տեսակ վավե րացում:

Նոյեմբերի 10-ին Գերմանիայի դեսպան Վանգենհայմը եւ Թուրքիայի նա -

խա րար Թալեաթը կնքեցին դաշինք Գերմանիայի եւ úս մանյան կայս րու թյան

միջեւ136: Հաջորդ օրը իսլամի գերագույն հոգեւո րականը ջիհադի կոչ արեց:

úսմանյան կայսրության` որպես Գերմանիայի դաշնակից պատե րազմի մեջ

մտնելը, հանգեցրեց Թուրքիայի վերջին եր կու քրիստոնյա նախարարների

հրաժա րականին: Նրանք էին` առեւտրի ու գյուղա տնտե սու թյան նախա րար

Սուլեյման Բուստանին (Sulayman Bustani), որը քրիստոնյա արաբ էր, եւ

փոստի հայ նախարար úսկան (Oskan) էֆենդին: Նրանք երկուսն էլ Թալեա -

թին եւ Էնվերին բողոքել էին գերմանացիների խարդավանքների մասին եւ

դժգոհ էին, որ թուրքերը պատերազմի մեջ էին մտել Գերմանիայի կողմից137:

Սուլեյման իբն Êաթար ալ Բուստանիի վերելքը նման բարձր պաշտոնի,

չնայած որ նա մարոնիտ քրիստոնյա էր ԼԻբանանի լեռնային Þուֆ շրջանից,

հատկանշական էր միայն այնպիսի երեւելիների համար, որոնք ավարտել էին

Բեյրութի ամերիկյան կրթական հաստատությունները: Նա խոսում էր արա բե -

րեն, թուրքերեն եւ անգլերեն, ու ղեւոր վել էր Եգիպտոս, Իրան, Հնդկաս տան,

ԱՄՆ եւ Եվրոպա: Բասրայում եւ Բաղդատում պետական ծառա յության

տարիներից հետո նա թարգմանել էր Իլիականը արաբերեն: 1908-ին նա

Բեյրութում ընտրվել էր պառլամենտում, իսկ 1913-ին նշանակվել առեւտ րի,

գյուղատնտեսության եւ արդյունա բե րության նախարար: Երբ 1914 թ.

Բուստանին բողոք հայտնեց Թուրքիայի` պատերազմի մեջ մտնելու դեմ,

հարկադրված եղավ հրաժարական տալ եւ փախչել Þվեյցարիա, որտեղ

աքսորի մեջ ապրեց մինչեւ 1919 թ.: Այնու հետեւ տեղափոխվեց Եգիպտոս, իսկ

1924-ին` Նյու-Յորք, որտեղ եւ մեկ տարի անց մահացավ: Նրա կյանքը ցույց է

տալիս, որ որոշ քրիստո նյաներ կարո ղացել են úսմանյան կայսրու թյունում

136 Menfer Sahinter: Kemalismus. Ursprung, Wirkung und Aktualität, Hückelhofen 1997,274-276.

137 Morgenthau (2003), 84.138 the Encyclopaedia of islam, Bd. X, leiden 1986, 161f.

139 tessa Hofmann: “Deutsche Quellen und Augenzeugenberichte zum Völkermord an denArmeniern 1915/16”, in: Das Verbrechen des Schweigens, hg. v. tessa Hofmann, (=Pogrom-taschenbücher 1012), wien 1984 92-119.

140 Mesrop Krikorian: “Der Genozid. Völkermord an den Armemiern”, in: “...Aber un-vergänglich sind wir wie unsere Berge”, Armenien, hg. v. Erich renhart u. Jasmine Dum-Tragut, Graz-wien 1997, 46-52, hier 46f.

78

հասնել քաղաքական բարձր պաշտոնների138:

Պատերազմի բռնկումից հետո գերմանական Գոեբեն (Goeben) եւ Բրես -

լաու (Breslau) հածանավերը, որոնք §գնվել¦ ու ծառայության մեջ էին դրվել

թուր քերի կողմից, 1914-ի աշնանը մտան Դարդանել: Սա հանգեցրեց դրան, որ

հոկ տեմ- բերի սկզբին դաշնակիցները Թուրքիային պատերազմ հայտա րա -

րե ցին: Էնվեր փաշան, որ 1909—1911 թթ. Բեռլինում եղել էր ռազ մական կցորդ,

դարձավ ռազմական նախարար, փաշա եւ գլխավոր հրամանատարի տեղա -

կալ: èասիստական գաղափարախոսության վրա հիմնված նրա զավ թո -

ղական ռազ մարշավը դեպի Ատրպատական` կրելով ծանր կորուստ ներ

ձա խողվեց: Սկսած 1914-15 թթ. ձմեռվանից Թուրքիայում հայ զինվորներին

զինաթափում էին, նրանցից նախ կազմավորում էին սակրավորների

զորամասեր, այնուհետեւ խումբ առ խումբ տանում եւ գնդակահարում էին139:

1915 թ. սկզբներին Բերայում հայտնաբերվեց իտալացի եւ ֆրանսիացի

հոգեւորականների մի հեռագիր` ուղղված դաշնակիցների նավատորմին, որի

մեջ խոսվում էր այն մասին, որ Կոստանդնուպոլսի քրիստոնյաները ծրագրում

էին նավատորմին օգնություն ցույց տալ: Սա եւս առիթ հանդիսացավ, որ

քրիստոնյա զին վորները պարբերաբար զինաթափվեին: 1915 թ. փետրվարի

18-ին երիտ թուրքերի կենտրոնական կոմիտեն գրեց Ադանայի կառավարիչ

æեմալ բեյին. §Թուրքիայում միակ ուժը, որը կարող է խանգարել իթթիհատի

քաղաքական կյան քին, հայերն են: Հայրենիքն այդ անիծյալ ժողովրդի ընչա -

քաղ ցությունից ազատելու նպատակով, կենտրոնական կոմիտեն իր հայրե -

նա սեր ուսերի վրա է վերցնում` օսմանյան պատմության վրա ծառանալիք

վատ համբավի պատասխանատվությունը: Կոտորածներն իրականացնե լու

համար նահան գա պե տերն ու բանակի գլխավոր հրամանատարները ժամա -

նա կին կստանան կառավարության անհրաժեշտ ցուցումները¦: 1915 թ.

մարտի 25-ին կենտրո նական կոմիտեն գրեց նույն կառավարչին. §Մեր բոլորի

պարտքն է ոչնչացնել այն բոլոր տարրերը, որոնք դարեր շարունակ խանգա -

րել են պետության քաղաքակրթության առաջընթացին¦140:

Հավանաբար 1915 թ. մարտի վերջերին էր, որ երիտթուրքերի կենտրոնա -

կան կոմիտեում ընդունվեց հայերի բնաջնջման վերջնական որոշումը: 1915

թ. մարտի 31-ին արգելվեց Դաշ նակ ցություն կուսակցության ղեկավար մարմ -

նի գործու նեու թյունը: Երկրի արեւելքում պատասխանատու գեներալները

հայ տարարեցին, որ հայերն են մեղավոր ռազմարշավի ձախողման համար:

79

Մին չեւ 1915 թ. ապրիլի 12-ը ձերբակալվեցին նաեւ Դաշնակցություն կուսակ -

ցու թյան ղեկավար շատ անդամներ, չնայած որ նրանցից շատերը սատարել

էին երիտթուրքերին141:

Դաշնակիցների` 1915 թ. ապրիլի 25-ին Դարդանելի ափ դուրս գալու փոր -

ձը, Թուրքիայի վարչակարգին մեծ վտանգի ենթարկեց: Գերմանական ռազ -

մա կան մի ներկայացուցչություն սատարեց թուրքերին: Թուրքական կառա-

վա րությունն այժմ այլեւս կարիք չուներ հաշվի առնելու արեւմտյան տերու -

թյուններին, եւ բոլոր միջազգային պայմանագրերը արտասահման ցիների

իրավունքների մասին, անվավեր ճանաչվեցին: 1915-ի հուլիսին հայերի

խռովու թյուն ներ բռնկվեցին Սվազի գավառում, իսկ հոկտեմբերին` Եդեսի -

այում: Թուրքական բանակը պատերազմի բռնկումից հետո արեւելյան

ճակատում անասելի վայ րագությամբ բռնագրավեց հայ գյուղացիների

սննդամթերքը: Սպանվեցին պառլամենտի երկու հայ պատգամավորներ:

Վան քաղաքը այն սակավաթիվ վայրերից էր, որտեղ հայերը դիմա -

դրություն ցույց տվեցին թուրքերին: Այստեղ եւս նախապես տեղի էին ունեցել

ջարդեր: Մոլլաները մզկիթներում մուսուլմաններին հրահրել էին հայերի դեմ:

Հայ եպիսկոպոսը օգնություն խնդրեց փոխհյուպատոսից եւ տեղյակ պահեց

պատ րիարքին Վանում ստեղծված վիճակի մասին142: Նահանգապետը հյու -

պա տո սի հետ զրույցի վամանակ ամբողջ պատասխանատվությունը բարդեց

բանակի վրա: Հայերին երկու ժամ տրվեց` նախապատրաստվելու տարհան -

ման: Ոստի կան ները նրանց հետ վարվում էին, ինչպես կվարվեն թշնամու

հետ: Մի խումբ հայեր ապրիլի 20-ին քաղաքի միջնաբերդում ինքնքապաշտ -

պանության որոշում ընդունեցին: Գեր մանիայի փոխհյուպատոս Մաքս Էրվին

ֆոն Þոյբները (Max Erwin von Scheubner) այդ մասին հաղորդեց Կոստանդ -

նուպոլսի դեսպանին: Մայիսի 18-ին ռուսներն անսպասելիորեն ազատագրե -

ցին պաշարվածներին եւ քաղա քը գրավելուց հետո այրեցին սպանված հա -

յե րի 55.000 դիակ: Þոյբներն աստի ճա նաբար հասկացավ, որ տեղի ունեցածը

ոչ թե ապստամբների դեմ միջոցառում էր, այլ արտաքսման կանոնավոր

նախաձեռնություն, որի նպա տա կը բնաջնջում էր: èուսների նահանջից հետո,

1915 թ. օգոստոսի 11-ին այն տեղ նոր կոտորածներ տեղի ունեցան: Վանի

հայերի այսպես կոչված §հեղափոխությունը¦ հետագայում թուր քերի համար

ծառայեց որպես ցեղասպանության արդարացում143:

Էրզ րումի շրջանում հազարավոր տարագիրներ գիշերում էին բաց

դաշտում: Էրզրու մում Գերմանիայի հյուպատոսը 1915 թ. օգոստոսի սկզբին

141 Gerayer Koutcharian: Der Völkermord an den Armeniern (1915-1917), in: tessa Hof-mann: Verfolgung, Vertreibung...(2004), 55-75.

142 Hilmar Kaiser: “A Scene from the lnferno. the Armenians of Erzerum and the Genocide1915-1916”, in: Kieser-Schaller (2003), 129-186.

143 Henry Morgenthau: Ambassador Morgenthau’s Story, Detroit 2003, 202-206, Kap. 23.

80

հաղորդեց, որ այնտեղ արդեն այլեւս հայ չէր մնացել: Տեղահանվածների

ունեցվացքը թուրքերն ու քրդերը յուրացնում էին: Այսպիսով, առաջանում էր

հարուստների մի նոր խավ, որը հետագայում կարեւոր դեր խաղաց Թուրքիա -

յում: 1915 թ. սեպտեմբերի 9-ին Թալեաթը հեռագրեց Հալեպի կառավարչին.

§Հայերի` Թուրքիայում ապրելու իրավունքը պետք է իսպառ վերացնել: Կա -

ռա վարությունը, որն ամբողջովին ստանձնում է դրա պատասխանատ -

վությունը, հրամայել է չխնայել նույնիսկ օրորոցի երեխաներին¦144: Սա է հիմք

հան դիսացել, որ 1919-ին Թալեաթը դատապարտվել է մահվան: Մինչեւ 1907

թ. հա զա րավոր հա յեր հալածանքների զոհ դարձան, սակայն այժմ, երիտ -

թուր- քա կան իշխա նա վորների նպատակը որոշակիորեն այլ էր. մի ամբողջ

ժո ղովր դի բնաջնջումը` ռասիստական հիմնավորումով: Սա որակապես

բոլորովին նոր երեւույթ էր, որը հնարավոր չէ համեմատել úսմանյան կայս -

րության սուլթա նա կան շրջանի կոտորածների հետ:

Էրզրումի հայերի տեղահանման մի մանրակրկիտ ուսումնասիրություն

նկարագրում է այդ քաղաքի հայերի անցած գողգոթան մինչեւ նրանց բնաջըն -

ջումը: Այն սկսվում է նախ` հայ զինվորների զինաթափումով եւ 1915 թ.

մարտին` նրանց տեղափոխումով աշխատանքային գումարտակները: 1915

թ. մարտի 23-ին Էրզրումի, Բիթլիսի եւ Վանի նահանգների նահանգապետերը

Թալեաթից հրահանգ ստացան` բոլոր հայերին քշելու Մոսուլի եւ Ուրֆայի

անապատները145: Þոյբները տեսակցություն խնդրեց 3-րդ բանակի հրամա -

նատար Մահմուդ Քյամիլ փաշայի հետ: Այստեղ նա տեղեկացավ, որ հայերին

տեղափոխելու էին ոչ թե որոշ հեռավորության վրա, այլ Եփրատի ստորին հո -

սանքի շրջան` Դեր էս-¼որի համակենտրոնացման ճամբարները: Þոյբները

անմի ջա պես ուղարկեց պաշտոնյաներից մեկին` Յոհան Հայնրիխ Մորդմանին

(Johann Heinrich Mordtmann) Թա լեաթի մոտ: Վերջինս մայիսի 29-ի ընդունելու -

թյան ժամանակ հայտա րա րել էր, որ աքսորն անհրաժեշտություն է դարձել,

քանի որ գտնվել են հայերի դավադրություն ների բազմաթիվ ապացույցներ:

Դեսպանությունը տեղեկա տվու թյունը փոխանցեց Ադանայի, Հալեպի, Բաղ -

դա տի եւ Մոսուլի հյուպատո սություններին: Տեղեկատվության մեջ ասվում էր,

որ ռազմական նախարար Էնվեր փաշան ընդունել է աքսորի որոշում. որ

հայերի փրկու թյունը միայն իսլամ ընդունելն է. որ կաթոլիկ հայերը նույնպես

զերծ չէին մնում աքսորից: Դեսպան Վանգեն հայմը արգելեց Þոյբներին

շարունա կել միջամտությունը եւ բողոքագրեր այլեւս չփոխանցվեցին: Իսկ

Þոյբները շուտով հասկացավ, որ Էրզրումում հայերի դավա դրության որեւէ

ապացույց չէր գտնվել, եւ որ Թալեաթի հայտարարությունը ոչ այլ ինչ էր, քան

144 Krikorian (1997), 47.145 Nou\n t;[oum, 136 (talow grouj\an tw\aln;re Øsman\an ka\srouj\an

p;takan ar.iwiz)!

146 Nou\n t;[oum, 177f, Anm. 55.147 Nou\n t;[oum, 141.148 Nou\n t;[oum, 143.

81

արդարանալու մի միջոց:

1915 թ. հունիսի 15-ին սկսվեց հայերի տեղահանումը բուն Էրզրում քա -

ղա քից: Ժնեւի ՄԱԿ-ի արխիվում դեռեւս կան արձանագրություններ, որոնք

կազմվել են Ազգերի ընկերակցության կողմից 1920-1930 թթ. Հալեպում` բըռ-

նա գաղթը վերապրողների տված տեղեկությունների հիման վրա146: Þոյբ ները

տեղեկացավ նաեւ աքսորի երթուղիների պայմանների մասին, որոնց ըն -

թացքում հայերը հաճախակի հարձակումների էին ենթարկվել քրդական

հրոսակախմբերից: 1915 թ. հունիսի 23-ին Þոյբներին այցելել է Կարա պետ

անու նով 55-ամյա մի հայ, նախկինում հյուպատոսարանի սննդամ թերք մա -

տա կարարողը: Նա աքսորյալների հետ հասել էր մինչեւ Եփրատ, որ տեղ

քրդերը հարձակվել էին բռնագաղթածների շարասյան վրա: Երբ հյուպատոսը

գեներալ Մահմուդ Քյամիլին ասել է, որ տեղահանումը ռազմական անհրա -

ժեշտություն չի եղել, վերջինս նրան բացա տրել է, որ պատերազ մից հետո

§Հայկական հարցը¦ վերանալու էր147: Երբ հունիսի 30-ին պաշտոնա պես

հաղորդվել է, որ Էրզրումի տեղահանվածներից սպանվել է 3000 հոգի, Þոյբ -

ներն այդ թիվը համարել է շատ փոքր: Ըստ նրա հաշվարկների` քրդերն եւ

թուրքական անկանոն ավազակախմբերը սպանել են 10.000—20.000 հայ, եւ

1915 թ. հուլիսի 15-ին Էրզրումում այլեւս հայեր չէին մնացել:

Þոյբները նահանգապետ Թահսինի հետ այցելել է Երզնկա հասած Էրզրու -

մից աքսորված հայերին եւ այնտեղ տեղեկացել, թե ինչ տառապանք ների

միջով են նրանք անցել: Մի գերմանացի տեսել էր Տրապիզոնից եւ Երզնկայից

տեղա հանվածներից` կենդանի մնացած հայերի մի խումբ: Նա վկայել է, որ կա -

նայք մեծ մասամբ կիսամերկ ու քաղցած էին, եւ խոտը նրանց միակ սնունդն

էր: Երբ գերմանացուց փող են խնդրել, ժանդարմները ծեծել են նրանց: Ակա -

նատեսը նկարագրել է, թե ինչպես ժանդարմ նե րը փողոցում կանանց ու

երեխա ների հետ վարվում էին §կենդանիների¦ պես: Þոյբ ները հասկացել էր,

որ §անկանոն¦ ավա զա կախմբերը գործում էին երիտթուրքերի եւ օսմանյան

կառավարության գիտությամբ, եւ որ դեպի անա պատ` թալանով ու ջարդերով

ուղեկցվող աքսո րը համապատասխանում էր կառավարության կողմից ման -

րա մաս նո րեն մտածված մի ծրագրի: 1915 թ. օգոստոսի 5-ին Þոյբները զեկու -

ցեց դես պանին, որ իր հյու պատոսական տարածքում այլեւս հայ չի մնացել148:

Նա նաեւ հա ղոր դեց, որ գնալով ավելի շատ էր տարածվում այն լուրը, որ

գերմանա ցիներն են թուր քերին հրահրողը: Թուր քա կան վերնախավը բացա -

տրել էր Þոյբներին, որ մինչդեռ Աբդուլ Համիդի ջարդերը տղամարդկանց կռիվ

էր, այժմ §անկա նոն ներն¦ ու քրդերը կոտորում էին անմեղ կանանց ու երե -

խաներին: Þոյբները 1915 թ. սեպտեմբերի վերջին թողեց Էրզրումը: Նրան

149 Nou\n t;[oum, 156f.

82

հաջորդեց üրից Վերներ ֆոն Þուլենբուրգը (Fritz Werner von Schulenburg), որն

անմիջապես բռնեց Վանգենհայ մի դիրքը: Տրապիզոնում Ավստրիայի հյու -

պատոս Էռնստ Կվիատ կովսկին (Ernst Kwiatkowski) հաղորդեց, որ Þուլեն -

բուրգը ջարդերը նկարա գրում է մեղմ գույ ներով: Էրվին ֆոն Þոյբների

օրի նա կը ցույց է տալիս, թե այդ ժամանակների օտար դիվանագետները

որպես ակա նատեսներ որքան հարուստ տեղեկություն կարող էին քաղել, եթե

նրանք կառչած չմնային ընդուն ված քաղաքական գծին:

Թուրքերը բռնագրավում էին հայերի ունեցվածքը, իսկ շարժական գույ -

քերը, ինչպես կաշին ու բուրդը, տանում լցնում մի որեւէ հայկական եկե ղեցու

մեջ: Երբ 1916 թ. փետրվարի 26-ին ռուսները գրավեցին Էրզրումը, նրանք

բռնագրավեցին հայերի ունեցվածքի մնացորդը: Իսկ երբ մահ վան երթից կեն -

դա նի մնացած հայերը հասան Սիրիա, Հալեպի գերմանացի հյուպա տոս èոյս -

լերը (Rössler) հոգաց նրանց կարիքները: Էրզրումի մոտ գտնվող Մուրդու ղա

գյուղի 2.300 բնակչից ողջ էին մնացել միայն չորս կին, չորս աղջիկ եւ երեք

պատանի: Սարգիս Մանուկյան անունով մի ուսուցիչ, որը Գերմանիայում փի -

լի սո փայություն էր ուսանել, պատմեց, որ 2000 տղամարդուց միայն 115 հոգի

էր վերապրել աղետը: Երբ èոյսլերը Մանուկյանին իր պաշտպանության տակ

առնելով ներկայացրեց դեսպանին, վերջինս առաջարկեց, որ ուսուցիչն ինքը

դիմի ներքին գործոց նախարա րության: èոյս լերը առարկեց` ասելով, որ ոչ մի

թուրք պաշտոնյա հայից հեռագիր չէր ըն դու նելու: Մանուկյանը պատմեց, որ

իր ընտանիքն անհետացել էր Միջագետքի §Մահացու դաշտեր¦-ում149: 1915 թ.

դեկտեմ բե րին, Էրզրումի հարուստ ընտանիքից Գայանե անունով մի աղ ջիկ`

մահվան երթով հասել էր Մոսուլ, որտեղ նրան թագցրել էին քրիստոնյաները:

8000 հո գուց, որոնց հետ այդ աղջիկը դուրս էր եկել Էրզրումից, æեզիրեի անա -

պատն էր հասել միայն 300 հոգի: Նկատի ունենալով թուրք ժանդարմների եւ

քուրդ հրոսակա խմբե րի կողմից` հայերի նկատմամբ սովորական դարձած

սեռական ոտնձգու թյուն ները` հաճախ պատահում էր, որ երիտասարդ տղա -

ները իրենց կյանքը փրկելու համար, մտերմանում էին մանկամոլ մուսուլ -

մանների հետ, իսկ աղջիկները հաճախ ժայռերից իրենց ցած էին նետում կամ

թույն խմում` խուսափելով բռնաբարվելուց: Մայրերը` տեսնելով, որ այեւս չէին

կարող իրենց երեխաներին կերակրել, նետում էին նրանց Եփրատ գետը:

Անանցանելի լեռնաշղթաներով անցնող ճանա պարհ ների ընտրությունը

նպատակ ուներ` կոտորածներն իրագործել առանց վկաների ներկայության:

Ամերիկացի հյուպատոս Լեսլի Դեյվիսոնը (Լeslie Davison) այցելել է անապատ

հասած հայերին:

Թրեյսի Աթքինսոնը (Tracy Atkinson)` հյուպատոսներից մեկի կինը, գրել է մի

հու շա գրություն, որի մեջ նկարագրում է այդ տարիների իր ապրումները: Իսկ

83

Դեյվիսոնը զեկուցել է Ամերիկայի դեսպան Մոր գենթաուին (Henry Morgen-

thau), որ ինքը ականատես եղել, թե ինչպես էին սովահար կանայք իրենց

երեխաներին ծախու հանում, եւ թե ինչպես էին աղջիկներին որպես ստրուկ

վաճառում: Þատ աղջիկներ բռնաբարություններից վարակվում էին վե նե րա -

կան հիվանդու թյուն ներով, իսկ որոշ կանայք, որոնց գնել էին մու սուլ ման ները,

կարողանում էին փախուստի դիմել` հետեւում թողնելով բռնաբարությունից

ծնված երեխաներին: §Այս ճամբարը դժոխային մի տեսարան էր: Ավելի մեծ

թշվա ռություն հնարավոր չէ պատկե րացնել¦, գրում է Դեյ վիսոնը150:Էրզրումի

հայերից ողջ էին մնացել միայն 5.100 հոգի, որոնցից միայն 120-ն էր տղա -

մարդ151: Էրզրումի հայերի ապրած ողբերգության մանրամասները վկայում

են, որ ցեղասպանությունը ծրագրված էր կառավարու թյան կողմից եւ ի

կատար ածված բանակի եւ ժանդարմների օգնությամբ: Իսկ համաճա րակ -

ներից եւ թշվառությունից տառապող քրդերը` օգտա գոր ծելով առիթը, կո ղոպ -

տում էին հայ կա նանց ու երեխաներին եւ յուրացնում նրանց ունեց վածքը:

òեղասպանությունը միտումնավոր, ծրագրված եւ §բարե նպաստ պայ ման -

ներում¦ անգթորեն իրագործված ձեռնարկ էր: Քրդերը, որոնք այ սօր փորձում

են ներկայանալ որպես թուրքերի զոհ, իրենց հոժարակամ մասնակ ցությունը

բերեցին թրքական մահաբեր մեքենային: Սա է մեզ ուսուցանում Էրզրումի

ողբերգության մանրամասն ուսումնասիրությունը:

1915 թ. ապրիլի 23-ի լույս 24-ի գիշերը հայ բնակչության դեմ գործողու -

թյուն ներ սկսվեցին ամբողջ öոքր Ասիայով մեկ, նախ ձերբակա լե լով հայ

մտավո րա կաններին, այդ թվում նաեւ շատերին, որոնք երիտթուրքերի

ընկերներն ու ծանոթներն էին: Միայն Ստամբուլում ձերբակալվեցին 2.345

հայեր, որոնք քշվելով Անկարայի շրջան, խոշտանգումների ենթակվե ցին եւ

մեծ մասամբ սպանվեցին: Մայիսին` ներքին գործոց նախարար Թալեաթ

փաշան հրա մա յեց հայերի կանոնավոր աքսորը ռազմական շրջաններից դե -

պի §բնակության նոր վայրեր¦ Միջագետքի անապատներում. սա հիմնա վոր -

վում էր այն փաս տար կով, որ հայերը քաղաքանապես անվստահելի եւ կաս -

կածելի տարրեր էին, միշտ պատրաստ թշնամու կողմն անցնելու: Անգլիան

հենց սկզբից տեղյակ էր ամեն ինչի մասին: Դեռեւս 1915 թ. մայիսի 4-ին Էջ -

իած նի Գեւորգ Հինգերորդ կաթողիկոսը աղերսեց Անգլիայի Գեւորգ Հին գե -

րորդ թագա վորին օգնել իր հայրենակիցներին152: Կոստանդնուպոլսի պատ -

րի ար քը ի զուր ջանաց ընդունելություն ստանալ Թալեաթի մոտ: Մոր գեն -

թաուն բազմիցս խոսեց Ավստրիայի դեսպան öալավիչինիի հետ կոտորած -

ների մասին: 1915 թ. մայիսի 2-ին Ավստրիայի դեսպանը իրազեկեց Թալեաթի

150 Nou\n t;[oum, 166.151 Nou\n t;[oum, 167.152 nassibian (1985), 71.153 Ohandjanian (1989), 94.

84

հետ ունեցած մի զրույցի մասին, որի ժամանակ վերջինս ընդունել է §մի քանի

հազար¦ հայերի սպանված լինելու իրողությունը153: Միայն դրանից հետո է,

որ §տարհանումը¦ (sevkiyat) հավանության է արժանացել 1915 թ. մայիսի

27-ին նախարարների խորհրդում: Աքսորից զերծ մնացին միայն Կոստանդ -

նուպոլսի ու ¼մյուռնիայի բնակիչները, քանի որ այնտեղ ապրում էին բազ մա -

թիվ արտասահմանցիներ: Ամենուրեք ավերեցին եկեղեցիներն ու հուշար -

ձանները, իսկ երեխաներին խլեցին իրենց ծնողներից, տվեցին թուրք ընտա -

նիքներին ու ստիպեցին իսլամ ընդունել:

Երբ արտասահմանում առաջին լուրերը տարածվեցին տեղահանության

մասին, որի ընթացքում կանայք ու երեխաներ` մասամբ բոլորովին մերկ,

ոլորապտույտ շարասյուններով, լլկված ու ծեծված, քշվում էին Միջագետքի

ուղղությամբ, 1915 թ. մայիսի 24-ին Անտանտի պետությունները հանդես եկան

հետեւյալ հայտարարությամբ. §Նկատի ունենալով Թուրքիայի` ընդդեմ մարդ -

կու թյան ու քաղաքակրթության կատարած այս նոր հանցա գործու թյունը,

դաշնակից կառավարությունները հրապարակայնորեն ծանուցում են Բարձր

դռանը, որ իրենք անձնապես պատասխանատվության են կանչելու թուր -

քական կառավարության յուրաքանչյուր անդամի, ինչպես նաեւ այն պաշ տո -

նյաներին, որոնք մասնակցել են այդ կոտորածներին¦154: Հայտարա րու թյունը

կազմել էր èուսաստանի արտգործ նախարար Սազոնո վը, ստորա գրել էին

Անգլիայի ու üրանսիայի արտաքին գործոց նախարարներ Էդ վարդ Գրեյը եւ

Թեոֆիլ Դելկասեն (Théophile Delcassé): 1915 թ. սեպ տեմբերի 9-ին Անգլիայի

արտաքին գործոց նախագահի երկրորդ տեղա կալ èոբերտ òեցիլը (Robert

Cecil) հայ արքեպիսկոպոս Դուրյանի նամակը հանձնեց ամերիկյան մամուլին:

Վավերագրերից պարզորոշ կերպով հետեւում էր, որ բրիտա նա կան կառավա -

րությունը հայերի կոտորածներն օգտագործել է` չեզոք ԱՄՆ-ին պատերազմի

մեջ որպես Անգլիայի դաշնակից ներգրավելու նպատակով155:

ԱՄՆ-ում մամուլն ու քննադատական հասարակայ նու թյունը ավելի մեծ

դեր էին խաղում քան Գերմանիայում, որտեղ իշ խում էր խիստ գրաքննու թյուն:

Բոստոնի §Christian Science Monitor¦ հանդեսը 1915 թ. սեպտեմբերի 15-ին

գրեց, որ թուրքական քաղաքականության նպա տակն է հայ եւ հույն ազգերի

վերջնական բնաջնջումը: Բրիտանիայի հյու պատոս Պատրիկ Ստիվենսը (Pat -

rick Stevens) միաժամանակ նկարագրեց Կովկաս փախած հայ եւ քաղդեացի

քրիստոնյաների սրտաճմլիկ վիճակը156:Ամե րիկայի նախկին նախագահ Թեո -

դոր èուզվելտը (Theodore Roosevelt) §Նյու- Յորք թայմսի¦ 1915 թ. դեկտեմբե -

154 «nassibian (1985) 25. Fmmt& nou\np;s& Yves ternor: Tabu Armenien. Geschichte einesVölkermordes, Berlin-Fankfurt-wien 1981, 216.

155 nassibian (1985), 73f.156 Nou\n t;[oum, 74f.

85

րի 1-ի համարում դատապարտեց §ամեն գնով չեզոքությունը¦ եւ §Գեր մա- նի -

այի հանցավոր պատասխա նատ վությունը: (...) Մենք զլանում ենք Հայաս տա -

նում մեր պարտքը կատարել, որովհետեւ որո շել ենք ամեն գնով

խաղա ղու թյուն պահ պանել¦157: Ինչպես Լեփսիուսը Գեր մանիայում, այնպես էլ

ԱՄՆ-ում կային պատմաբան Առնոլդ Թոյնբիի (Arnold Toynbee) պես մտավորա -

կաններ, որոնք մինչեւ վերջ մնացին իրենց սեփական կառա վարության

վարած քաղաքականության անխոնջ քննա դատները:

Ոչ ոք չկարողացավ կա սեց նել թուրքերի գործողությունները հայերի դեմ:

Նախ հայերին զինաթափում էին, ապա` հեռացնում բանակից: 600 անվա նի

մտավորական տեղահանվեց Կոստանդնուպոլսից: Ըստ Լեփսիուսի, նրան-

ցից միայն ութ հոգի փրկվեց կոտորածից: Մարտի վերջին տեղահա նու թյուն

սկսվեց Կիլիկիայում: Այն ընթացավ միշտ նույն կարգով. տղա մարդ կանց

առանձնացնում ու անմիջապես գնդակահարում էին, կանանց ու երեխա նե -

րին քշում անապատ, լլկում եւ հոգնեցուցիչ երթից այնպես թու լացնում, որ

շատերը մահանում էին ուժասպառությունից: Կենդանի մնացածներին տա -

նում էին համակենտրոնացման ճամբար` Սիրիայի անա պատում, որտեղ

նրանց, եթե իրենք չէին մահանում քաղցից ու հիվան դությունից, սպանում էին:

1915 թ. ապրիլի վերջին Եդեսիայի հայերի հոգեւոր առաջ նորդը խնդրեց

Յակոբ Քյունցլերին` Հալեպում Եվրոպայի հյուպատոսներին իրազեկել հայերի

վիճակի մասին: Երբ Քյունցլերը հուլիսի սկզբին վերադառնում էր Եդեսիա, նա

դեռեւս ճանապարհին տեսավ հայերի քայքայվող դիակներ158: Որոշ հայերի

համար իսլամ ընդունելը միակ փրկությունն էր ստույգ մահից, թեեւ

թուրքական կառավարությունը 1915-ի եղեռնի ժամանակ արգելել էր խնայել

զոհերին` նունիսկ իսլամ ընդունելու դեպքում: Մայիսի 31-ին Էնվերը Գերմա -

նիայի դեսպանությանը իրազեկեց, որ հայկական դպրոցները փակված էին

եւ որ հայ մամուլն ու փոստային ամեն ծառայություն հայերի համար արգել -

ված էր159: 1915 թ. մայիսի 31-ին Գերմանիայի դեսպանը հաղորդեց, որ նախա -

րար Թալեաթը գերմանացի մի դիվանագետի մոտ այսպես էր արտահայտվել.

§Բարձր դուռը աշխարհամարտն ուզում է օգտագործել` իր ներքին թշնա մի -

ներին (բնիկ քրիստոնյաներին) հիմ նո վին մաքրագործելու համար, թույլ չտա -

լով, որ արտասահմանյան դիվանագետները իրենց միջամտություններով

խանգա րեն¦160: Իսկ 1915 թ. հուլիսի 8-ին Ավստրիայի դեսպան öալավիչինին

Վիեննա ուղարկեց հետեւյալ տեղեկությունը. §Ըստ երեւույթին, այստեղ մտա -

դըրվել են մեկընդմիշտ վնասազերծել կաս կա ծե լի համարվող բոլոր հայ կա -

157 Nou\n t;[oum, 75f.158 Künzler (2004), 39f.159 ternor (1981), 217.160 Ohandjanian (1989), 95f.161 Nou\n t;[oum, 98.

86

կան տար րերին¦161:

1915 թ. մայիսի վերջից մինչեւ հունիսի վերջը տեղահան վե ցին նաեւ Տրա -

պիզոնի, Êարբերդի, Դիարբեքիրի եւ Բիթլիսի շրջան ների հայերը: 1915 թ.

օգոս տոս եւ սեպտեմբեր ամիսներին հե տեւեց հայերի տեղահանությունը

Արեւմտյան Անատո լիայից, Նի կո մեդիայի (այժմ` Իզմիթ), Բրուսայի, Կաս տա -

մունի, Անկարայի եւ Կոնիայի շրջաններից: Տեղահանվածներին չէին հայտ -

նում, թե երթը որ ուղղությամբ էր ընթանալու: Նրանց տանում էին 40 աս-

տի ճան շոգին, հաճախ շաբաթներով, ոտաբոբիկ, լեռների միջով, մինչեւ

նրանք տապալվում էին ուժասպա ռու թյունից: 1914 թ. սեպտեմբերի 9-ին

Սամսունի փոխհյուպա տոսը հաղորդեց դեսպանատուն. §Հույն քրիստոնյա -

ները դո ղում են վախից, եւ իրա վացիորեն, քանի որ հավատացած են, որ

առաջին պատե հ առիթով նրանք կարժանանան նույն ճակատագրին ինչ որ

հա յերը: Եթե Հունաստանը անցնի թշնամու կողմը, Թուրքիայում նրա հա վա -

տակիցները դատա պարտ ված են: Նեբուկադնեզարը եւ Աբդուլ Համիդը հոգե -

կան հիվանդ ներ էին եւ բնաջնջման արվեստում խիստ անճարակ մարդիկ:

Մինչդեռ այն, ինչ որ հիմա ենք սարսուռով տեսնում, այսինքն մի քանի

շաբաթվա ընթաց քում հսկա երկրով մեկ սփռված մի ամբողջ ժողովրդի

մաքրագործումը, ո? չ նրանք, ո? չ Չինգիզ խանն ու Թամերլանը, ո? չ էլ հին

թուրք սուլթանները ի վիճակի չէին իրագործել¦162: 1915 թ. սեպտեմբերի 18-ին

կենտ րոնի պատգամա վոր Մա թի աս Էրցբերգերը (Mathias Erzenberger)

արտաքին գործոց նախարարությանը տեղեկացրեց դաշնակցա կան ներից

ստացված մի հեռագրի մասին, որտեղ, իմիջիայլոց, մատնա նշվում էր

միջազգային որոշ ուժերի, հատկապես չեզոք ԱՄՆ-ի, մեղսակցությունը

ողբերգական այդ իրադարձություններին163: Գերմանական կառա վարությունը

տեղեկաց ված էր ամեն ինչի մասին: üիլիպ ö. Գրեյվսը (Philip P. Graves),

§Թայմսի¦ նախկին թղթա կիցը Կոստանդնուպոլսում, 1915 թ. սեպտեմբերի

15-ին տեղեկացրեց նախարար Լլոյդ æորջին Մուսա լեռան փախս տականների

տարհանման մասին: Թալեաթն այդ կա պակ ցությամբ նկատել է, որ ինքն

ամեն ինչ անելու էր, որպեսզի մոտակա 50 տարիների ընթացքում հայկական

ինքնավա րու թյան գաղափարը լիովին վերանա: 1915 թ. սեպտեմբերին

անգլիական կառա վա րու թյունը քաջատեղյակ էր, թե ինչ ոճրագործություններ

էին կատարվում Թուրքիայում քրիստոնյաների դեմ164:

Հայերի մի մասը փրկելու համար, դեսպան Մորգենթաուն առաջարկեց

Թալեաթին, թույլ տալ հայերին արտագաղթել ԱՄՆ: Նախարարը նախ

համաձայնեց: Սակայն 1915 թ. հոկտեմբերի 13-ին Ավստրիայի դեսպանը զե -

162 www.arnenocide.de (9.9.1915).163 www.armenocide.de (18.9.1915).164 nassibian (1989), 72f.

87

կուցեց Վիեննա թուրքերի մտավախության մասին, որ §զանգվածային

արտագաղթը լայն հասարակայնության ականջին կհասցնի հայերի դեմ գոր -

ծադրվող միջոցառումների լուրը, եւ աշխարհը, ավելի քան երբեւէ կզբաղվի

öոքր Ասիայի ներքին իրադարձություններով¦165: Մորգենթաուն հաղորդում է

Թալեաթի հետ ունեցած մի խոսակցության մասին, որի ժամանակ վերջինս

հայ տարարել է. մինչեւ պատերազմի ավար տվելը, հայերին պետք է ուժաթափ

անել: Ըստ նրա` հայերի ու թուրքերի միջեւ ատելությունն այնքան մեծ էր, որ

§մենք պետք է վերջ տանք նրանց, այլապես նրանք մեզանից վրեժ կլուծեն.

(...) Մենք Անատոլիայի որեւէ մասում այդ հայերին չպետք է ունենանք.(...)

Նրանք կարող են ապրել անապատում, բայց ուրիշ ոչ մի տեղ. ... Ո? չ մի հայ

չի կարող մեր բարեկամը լինել, այն բանից հետո, ինչ մենք նրանց

արեցինք¦166:

Մինչեւ 1915 թ. հոկտեմբերը մոտ 300.000 աքսորյալներ քշվեցին Եփրատի

առափնյա անապատները, Մոսուլից հյուսիս գտնվող համակենտ րոնացման

ճամբարները, որտեղ նրանք մի քանի ամսվա ընթացքում իսպառ ոչնչանում

էին167:

Իսլահիյեի (Islahiye) ճամբար. 1915-ի աշնանից մինչեւ 1916 թ. սկիզբը`

մոտ 60.000 հայ

Մամուրայի (Mamura) ճամբար. 1915-ի ամռանից մինչեւ աշուն` մոտ

40.000 հայ

èաջոյի (Radjo), Կատմայի (Katma) եւ Ասասի (Asas) ճամբարներ. 1915-ի

աշնանից մինչեւ 1916-ի գարունը` 60.000 հայ

Բաբի (Bab) եւ Ախտերմինի (Achtermin) ճամբարներ. 1915-ից մինչեւ 1916-

ի գարունը` 60.000 հայ

Մեսքենեի (Meskene) ճամբար` Հալեպի մոտ. 1915-ի նոյեմբերից մինչեւ

1916-ի ապրիլ` 60.000 հայ

Դիպսի (Dipsi) ճամբար. 1915-ի նոյեմբերից մինչեւ 1916-ի ապրիլ` 30.000

հայ

¼եբկայի (Sebka) ճամբար. 1915-ից մինչեւ 1916-ի հունիս` 5.000 հայ

Դեր ես-¼որի (Der es-Zor) ճամբար` Եփրատի ափին. 1916 թ. մարտի 17-ից

մին չեւ հունիս` 200.000 հայ

èաս-ուլ-Այնի (Ras-ul-Ayn) ճամբարում` Բաղդատի երկաթուղու վերջնա -

կետում, մեկ ամսվա ընթացքում օրական սպանվում էր 300-500 ճամբա -

րական, ընդամենը` 70.000-ից ոչ պակաս, ինչպես նաեւ Ինթիլիի (Intili)

165 Ohandjanian (1989), 107.166 Morgenthau (2003), 232f.167 Hofmann: Deutsche Quellen (1984), 109-112; Fmmt& nou\np;s& tessa Hofmann … Ger-

ayer Koutcharian: Armenien. Völkermord. Vertreibung. Exil, Göttingen-wien 1986, 37-4168 Koutcharian (2004), 61.

88

հա մա կենտրոնացման ճամբարում` Բաղդատի երկաթուղու վրա բռնի

աշխատանք կա տա րող 50.000 հայ168: Êարբերդի մոտ գտնվող Գյոլջյուք (Göl-

cük) լճի ափին 1915 թ. ամռանը քրդերը սպանեցին մոտ 10.000 հայ երեխա ու

կին: Այստեղ էին աքսորվել Կոստանդ նու պոլ սից 10.000 մինչեւ 30.000 հայեր,

որոնք ծննդով կոստանդնուպոլսեցի չէին: Միջագետքի Դեր էս-¼որ ա մենամեծ

համակենտրո նացման ճամբարում, որտեղ նավթը գետնից էր հորդում եւ

80.000 աքսորյալներ հեղձամահ էին եղել Êաբուր գետի մոտ քարանձավային

լաբիրինթոսներում, որոնք մինչ օրս կոչվում են §Êաբս էլ-Էրմեն¦ (Հայերի

փոս): 1915 թ. նոյեմբերի 10-ին Հայոց պատրիարքը Գեր մա նի ա յի դեսպանին

հղած մի գաղտնի նամակում գրանցեց սպանված հայերի հետեւյալ թիվը`

800.000-ից մինչեւ մեկ միլիոն169: 1915 թ. դեկտեմբերի 14-ին նշանավոր

աստվածաբան Ադոլֆ ֆոն Հարնաքը (Adolf von Harnack) գրեց արտաքին

գործոց նախարարի տեղա կալին. §Գերմանացի հեղինակավոր ան ձինք ինձ

արդեն նախապես հավաս տիացրել էին, որ Հայաստանի քրիս տո նեության

բնաջնջումը մասամբ ավարտ ված է¦: Այդ իսկ պատճառով նա հայ ցում էր

տեղեկություն այն մասին, թե արդյոք վերջին 10.000 հայերը եւս արտաքսվելու

էին Կոստանդնու պոլ սից170: Ուրեմն մտավորակա նու թյունը նույնպես տեղյակ

էր: Հալեպում գերմանացի հյուպատոս èյոսլերը (Rösler), որին Անտանտի

թերթերը մեղադրում էին կոտորածներին մեղսակից լինելու մեջ, 1914 թ.

դեկտեմբերի 20-ին ռայխսկանցլեր Բեթման Հոլվեգի (Bethmann Hollweg) հետ

խոսելիս նկատում է. §üրանքֆուրթեր òայթունգ¦ թերթը սխալ է վար վում,

երբ կաս կածի տակ է առնում արեւմտյան թերթերի հայտարա րու թյունն այն

մասին, որ արդեն սպանվել է 800.000 հայ: §òավոք դա չի կարող բացառվել:

Վերջին ամիսների զեկուցումներիս մեջ ես անդադար նկարագրել եմ զազրելի

բնույթ ունեցող իրադարձություն ներն ու հանգամանքները, որոնք նախ` առաջ

բերեցին եւ ապա ուղեկցեցին բնաջնջման ամբողջ ընթացքը: Հետեւաբար

շատ օրինական է եզրակացնել, որ նման իրադարձություն նե րից հետո զոհերի

թիվը արտակարգ մեծ պետք է լիներ: Այստեղ ամենաճշգրիտ թիվը կարող են

տալ տեղացի այն հայերը, որոնք շարունակ կապի մեջ են եղել երկ րի բոլոր

կողմերից տեղահանվածների հետ. հայերի ընդհանուր թիվը Թուր քիա յում 2,5

միլիոն էր, որոնցից 1.200.000-ը արեւելյան վեց նահանգ նե րում` Էրզրումի,

Վանի, Բիթլիսի, Դիարբեքիրի, Êարբերդի եւ Սվազի: Ամբողջ öոքր Ասիայում

կես միլիոնի չափ հայեր զերծ մնացին տեղահանությունից (այսպես, օրինակ,

Մարաշի տարածաշրջանի 50.000-ից մնացին հազիվ 9.000), իսկ մոտ կես

միլիոն հայեր հասան Սիրիա եւ Միջագետք: Վանի նահանգը, իր 150.000-

200.000 հայ բնակիչներով, հաշվի չի առնված, քանի որ ռազմական գործո -

169 www.armenocide.de (27.11.1915).170 www.armenocide.de (14.12.1915).

89

ղությունների վայր էր եւ հանգամանքները շատ հատուկ էին: Սիրիա եւ

Միջագետք հասածների մեջ մահացության թիվը չափազանց մեծ է եւ դեռ

երկար այդպես կմնա, քանի որ տեղահանումները շարունակվում են: Հաշվի

առնելով այս բոլոր հանգա մանք ները, հավաստի որոշ աղբյուրներ հավա -

նական կամ նույնիսկ հնարավոր են համարում, որ զոհերի ընդհանուր թիվը

գերազանցում է 800.000: Տար բերությունն այն էր, որ տղամարդկանց, գոնե

արեւելյան նահանգներում, հավաքում ու անմիջապես գազանորեն սպանում

էին, մինչդեռ կանանց ու երեխաների մահը իրագործում էին ավելի դանդա ղո -

րեն, այնպես որ թուրքերը կարողանային ասել, որ նրանք իրենք-իրենց մահա -

ցան: Մյուս կողմից, եթե հետեւեինք այլ աղբյուրների եւ ընդունեինք, որ հայերի

թիվը Թուրքիայում կազմում էր 1,5 միլիոն, ապա բոլոր թվերը համապատաս -

խա նա բար կնվազեին: Սակայն մահացածների տոկոսը կմնար նույնը¦171:

1915 թ. դեկ տեմբերի 20-ին սոցիալիստ պատգա մա վոր Քարլ Լիբ քնեխթը (Karl

Lieb knecht) Գերմանիայի ռայխստագի նախա գահին փոխանցեց ռայխսկանց -

լերին ուղղված մի հարցապնդում, թե վերջինս ինչ է ձեռնարկում այն բանի

դեմ, որ թուրքերը կոտորում են §հարյուր հազարավոր¦ հայերի172: èայխս -

կանց լերի հանձնակատարը պետք է պատասխաներ այն հար ցին, թե արդյոք

նա տեղյակ էր, որ §ներկա պատե րազմի ընթացքում դաշնակից թուր քական

պետությունը հայ բնակչությանը հարյուր հազարնե րով արտաքսում է իրենց

բնակա վայրերից ու կոտորում¦: Մեկ այլ հարցա դրու մով, 1916 թ. հունվարի

11-ին Լիբքնեխթը ուզում էր իմանալ, թե կանցլերն արդյոք գիտի, որ դ-ր

Լեփսիուսը պարզորոշ կերպով ազդարարել է, որ §ներկայումս թուրքա հայերը

բնաջնջվում են¦173: 1915 թ. դեկտեմբերի 31-ին Գերմա նիայի հյու պա տոս

Վալտեր Հոլշթայնը հետեւյալը զեկուցեց այն հայերի մասին, որոնց

Դիարբեքիրից Մոսուլ էին §աքսորվել¦. §Ժամանակին Դիարբե քի րից այս տեղ

աքսորված հայերից ոչ մեկը մինչ օրս Մոսուլ չի հասել: Ինչպես այն ժամանակ

տեղվույս վալին ինձ բացատրել է, Դիարբեքիրի հայերից ոչ մեկը կենդանի չի

մնացել¦174:

Գերմանիայի դեսպան Հանս ֆոն Վանգենհայմը բավական բացահայտո -

րեն պաշտպանում էր թուրքական քաղաքականու թյունը. նա Ամերիկայի դես -

պան Մորգենթաուին անկեղծորեն խոստովանել է, որ պատրաստ չէր որեւէ

բան անել հայերի համար175: Կային, սակայն, այլ գեր մա նացիներ, որոնք հա -

171 www.armenocide.de (20.12.1915).172 www.armenocide.de (20.12.1915).173 www.armenocide.de (11.1.1916).174 www.armenocide.de (31.12.1915).175 Morgenthau (2003), 250-263, Kap. 27: “i shall do nothing for the Armenians”, says the

German Ambassador. (“:s oci*nc c;m an;lou fa\;ri famar”% asoum h g;rmanazid;s pane!)

90

վա նություն չէին տալիս կայսե րական կառա վա րու թյան քողարկված քաղա -

քա կանությանը: Նրանց թվին էր պատկանում գրող Արմին Թ. Վեգները (Armin

T. Wegner) (1886-1978), որը 1915 թ. գարնանից աշխա տում էր §Գերմանա-

օսմանյան սանիտարական առաքելությունում¦, եւ որը` հակառակ Քեմալ

փաշայի հրամանին, ըստ որի լուսանկարելն արգելվում էր, 1916 թ. Մեսքենեի

ու Հալեպի ճամբարներում բազմաթիվ լուսանկարներ է արել եւ մաքսանենգ

ճանապարհով նամակներ հասցրել Կոստանդնուպոլսի ամե րի կյան դեսպա -

նա տուն: 1916 թ. հրատարակված երկու նամակները պատ ճառ դարձան նրա

հեռացմանը: 1919 թ. իր հեղինակած §Բաց նամակ Ամե րիկայի նախագահ

Վիլսոնին¦ գրվածքում նա նկարագրում է իր վերապրածը. §Երեխա ները լաց

էին լինում, մինչեւ որ մահը լռեցնում էր նրանց, տղա մար դիկ ջախջախվում

էին ժայռերի վրա, մայրերն իրենց մանուկներին ջրհորներն էին գցում, հղի

կանայք երգելով նետվում էին Եփրատ գետը ... Տեսել եմ ցնոր վածներ, որոնք

իրենց որովայնի արտաթորանքը կերակուրի տեղ ուտում էին, կանանց, որ

եփում էին իրենց նորածիններին, աղջիկների, որ դիահատում էին իրենց

մայրերի դեռ տաք դիակները, որպեսզի մահացածի աղիքների մեջ փնտրեն

թալանչի ոստիկանի ահից կուլ տված ոսկին: Քանդված քարա վա նատներում

նրանք պառկած էին դիակների կույտերի եւ կիսանեխ մարմին ների միջեւ եւ

անտարբեր սպասում էին մահվան. ինչքա#ն կարող են նրանք իրենց թշվառ

գոյությունը պահպանել ձիու աղբի մեջ հատիկ փնտրելով կամ խոտ ուտե -

լով¦176: 1919 թ. Վեգները հրատարակեց §Öանապարհ առանց տուն դար ձի.

Մարտիրո սություն նամակների մեջ¦ գիրքը, իսկ մեկ տարի անց` §Երանու -

թյան տանը. Գրառումներ Թուրքիայից¦: 1921 թ. նա գրեց հայերի դահիճ,

երիտթուրք Թալեաթ փաշային սպանող, հայորդի Սողոմոն Թեհլերիանի Բեռ -

լի նյան դատա վարու թյան արձանագրություններն ամփոփող գրքի նախա -

բանը:

Գերմանացի ականատեսներից, որոնք գրել են 1915 թ. կոտորածների

մասին, մեկն է նաեւ դ-ր Մարթին Նիփագեն (Martin Niepage)` Հալեպում

գերմանական ռեալական բարձրագույն դպրոցի մի ուսուցիչ: 1916 թ.

սեպտեմբերի 10-ին նա Գերմանիայի ռայխսթագին ուղար կել է լուսանկարնե -

րով մի զեկույց, որը ստորագրել էր նաեւ նրա շվեյցարիացի գործընկեր դ-ր

Էդուարդ Գրեբերը (Dr. Eduard Graeber). Դրա մեջ Նիփագեն նկարա գրում է

առողջապահական տեսակետից նախնադարյան պայմաններում ապրող

աքսորյալնե րի խղճալի վիճակը: Այդ զեկույցը Լեփսիուսը զետեղել է իր

§Գերմանիան եւ Հայաստանը¦ (Deutschland und Armenien) գրքում, որը լույս

է տեսել 1917 թ. Լոնդոնում նաեւ անգլերեն թարգմանու թյամբ (The Horrors of

Aleppo, seen by a German eye-witness = Հալեպի արհա վիրքները` գերմանացի

176 tessa Hofmann: Deutsche Quellen (1984), 97.

91

ականատե սի վկայությամբ): Գիրքը պարունակում է հայերի նկատմամբ

թուրքերի գործադրած ցնցող վայրագությունները:

§Այն, ինչ այստեղ մեր սեփական աչքերով տեսանք, հայերի բնաջնջման

մեծ ողբերգության սոսկ վերջին դրվագն էր, մի չնչին մասնիկը այն վայ -

րագությունների, որոնք տեղի էին ունենում միաժամանակ Թուրքիայի բոլոր

շրջաններում: Þատ ավելի զարհուրելի դեպքերի մասին էին պատ մ ում

Բաղդատի երկաթուղու ճարտարագետները, երբ նրանք վերադառ նում էին

ուղեմասից, կամ գերմանացի ճանապարհորդները, որոնք ուղեւորության

ժամանակ տեսել էին տեղահանվածների քարավանները: Այդ պարոններից

շատերը օրերով ուտել չէին կարողանում, այնքան զազրելի բաներ էին տեսել

նրանք ճանա պար հին: Մեկը պատմում էր ..., թե ինչպես Թել Աբիադի (Tell

Abiad) եւ èազ ուլ Այնի (Raz ul Ain) մոտ` երկաթուղու թմբերին սփռված են եղել

անարգված կանանց մերկ դիակները: Նրանցից շատերի հետույքներում

ցցված են եղել դագանակներ: Մեկ ուրիշը ... տեսել էր, թե ինչպես թուրքերը

հայ տղա մարդ կանց կապկպում էին իրար, որսորդական հրացաններից

կրակահերթ էին արձակում մարդկային խրձի մեջ ու ծիծաղելով հեռանում,

մինչդեռ իրենց զոհերը սոս կալի ցնցումների մեջ դանդաղ մահանում էին: Այլ

վայրերում տղամարդկանց ձեռքերը կապում էին մեջքներին եւ ժայռից ցած

գլորում, իսկ ներքեւում կանգնած կանայք ցած գլորվածներին դանա -

կահարում էին` մինչեւ նրանց մահանալը ...

Հալեպի գերմանական ակումբում` Մոսուլում Գերմանիայի հյուպատոսն

իմ ներկայությամբ հաղորդեց, որ Մոսուլից Հալեպ գնացող ճանապարհի շատ

հատվածներում նա տեսել է երեխաների կտրված ձեռքեր, ամենուրեք թափ -

ված, թվով այնքան շատ, որ դրանցով կարելի կլիներ մի ճամփա սարքել:

Ուրֆայի գերմանական հիվանդանոցում պառկած է եղել մի փոքրիկ աղջիկ,

որի երկու ձեռքերը նույնպես կտրված էին: Հալեպ չհասած, Մոսուլի գերմա -

նական հյուպատոսը արաբական մի գյուղի մոտ տեսել է մակերեսային գե -

րեզ մաններ` հայերի նոր թաղված դիակներով: Գյուղի արաբները ասել են, որ

իրենք հայերին սպա նել են կառավարության հրամանով: Մեկը հպարորեն

հայ տարարել է, որ միայն ինքը ութ հոգու է սպանել: Քրիստոնյա հալեպ ցի -

ներից շատերի տնե րում կային թագնված հայ աղջիկներ, որոնք դիպվածով

խուսափել էին մահից: Նրանք փրկվել էին, կա?մ որովհետեւ ուժասպառ

պառկած էին մնացել եւ համարվել էին մեռած, երբ նրանց շարասյունը

շարունակել է երթը, կա?մ էլ եվրոպա ցիներին առիթ է ընձեռվել մի քանի

մարկով դժբախտ աղջկան գնել թուրք զինվորից` նրա վերջին բռնաբարողից:

Բոլոր այդ աղջիկները կիսաց նոր ված էին: Նրանցից շատերը ականատես են

եղել, թե ինչպես են թուրքերը կտրել իրենց ծնողների վիզը: Ես ճանաչում եմ

նման թշվառ արարածների. նրանցից ամիսներով չէիր խլի գեթ մեկ բառ, ո? չ

էլ մի ժպիտ: Հալեպում Բաղ դատի երկաթուղու պահեստի կառավա րիչը իր

մոտ էր տեղավորել 14 տարեկան մի աղջկա (...) Մեկ գի շերվա ընթացքում այդ

92

երեխային թուրք զինվորները այնպես էին լլկել, որ նա թռցրել էր խելքը: Ես

տեսել եմ, թե ինչպես էր նա իր խելա գարության մեջ տենդոտ շրթներով

գզգզում իր բարձը, եւ ես դժվարությամբ միայն կարողացա նրան ջուր

խմցնել¦177:

1916 թ. æեմալ փաշան ուզում էր երկու ուսուցիչների կանգնեցնել ոազ -

մա կան դատարանի առաջ, սակայն նրանք արդեն փախուստի էին դիմել:

Որպես կանոն, գերմանացի սպաները աչք էին փակում թուրքերի վայրագու -

թյուն ների վրա: Նրանք նույնիսկ օգնում էին թուրքերին հայերի թաղերը ռմբա -

կոծելիս: Տարբեր առիթներով, սակայն, այստեղ եւս լսվում էին քննա դա -

տա կան ձայներ, ինչպես գեներալ úթթո Լիման ֆոն ¼ան դերսի (Otto Liman

von Sanders) ձայնը, որը 1920 թ. հրատարակեց §Հինգ տա րի Թուրքիայում¦

գիրքը: Նա անձնապես ճանաչում էր երիտթուրքական բռնակալներին եւ

Լեփսիուսի կողքին` 1921-ին Բեռլինում Թալեաթ փաշայի դատավարու թյան

ժամանակ հանդես եկավ որպես փորձագետ: Ավստրիացի դիվա նագետները

կոտո րած ների մասին բազմիցս արտահայտվեցին եւ գերմա նացիներից շատ

ավելի տարբերակված եղանակներով, թեեւ այստեղ նույնպես պաշտոնական

գիծը դաշինքի կողմն էր, եւ երջանկահիշատակ կայսր Քարլը 1916 թ. մայիսի

18-ին այցելեց Կոստանդնուպոլսի երիտթուրք բռնակալներին:

Þվեյցարացի հիվանդախնամ Յակոբ Քյունցլերը, որ աշխատում էր Եդե -

սի ա յում (Ուրֆա), արձանագրել է առանձին վերապրողների պատմածները:

Հայուհի Եղսա Պետրոսյանը, որը 1915 թ. հուլիսի 10-ին 2000 տղամարդկանց,

կանանց ու երեխաների հետ դուրս էր եկել Êարբերդից, պատմում է. §Երբ

Էրզրումից ու Սվազից տեղահանվածների քարավանները մեզ միացան, մենք

շարունակեցինք մեր երթը, դեռեւս ոչ թե դեպի Մալաթիա, այլ դեպի հարավ,

Տավրոսի զառիվեր լեռներով: Այնտեղ հոգնածությունից ուժասպառ գետին

էին տապալվում երեխաներից ու ծերերից շատերը: Նրանք պառկած էլ մնում

էին իրենց ընկած տեղերում, ավար դառնալով վայրի կենդա նիների համար:

Մալաթիայի ու Ադանայի միջեւ գտնվող լեռնահովտում, շրջակա գյուղերի

քրդերը մեզ կողոպտեցին: Տղամարդկանց բաժանեցին մեզնից: Նրանց մի

կողմ տարան ու սպանեցին: Öանապարհին` մինչեւ Սամ սատ, երիտասարդ

աղջիկների ու կանանց մեծ մասն անհետացավ: Þրջակա գյուղերի քրդերից

ամեն մեկը իրեն դուր եկած կնոջն ու աղջկան վերցնում տանում էր: (...) Մեզ

երբեք ջուր չէին տալիս, առանց դրա համար ոսկով վճարելու: (...) Երբ մեզ

մոտ այլեւս ոչինչ չէր մնացել, մեզ քշեցին մի քարաստան: Մերկացրին եւ

հագուստներից վերցրին այն ամենը, ինչ դեռ որոշ արժեք ուներ: Մերկացնելու

ժամանակ պարզվեց, որ մեր մեջ դեռեւս կային մի քանի դեռահաս տղաներ,

ծպտված աղջկա շորերով: Նրանց իսկույն կտոր-կտոր արեցին: Այժմ արդեն

177 www.armenocide.de (10.9.1916).

93

քրդերն էին քշում մեզ` մոտ 2000 մերկ կանանցից ու աղջիկներից բաղկացած

մի մեծ խմբի, դեպի մի նեղ բացատ, ուր սկսվեց ամենասոսկալին: Բոլոր

կողմերից կրակ բացեցին մեր վրա: Ստեղծվեց մի սոսկալի իրարանցում: Ով

կանգնած էր եզրին, սպան վում էր, ով ամբոխի մեջ էր, խեղդվում էր: Ես

անձամբ մահից պրծա, որով հե տեւ ընկել մնացել էի մեռած մարմինների վրա:

Մեզանից կենդանի մնաց միայն մի քանի հարյուր մարդ: (...) Վերջապես

գնացինք քրդական մի գյուղ` ջուր խնդրելու: Թեպետ ամբողջովին մերկ էինք,

քրդերը նախ փող ուզեցին: Իսկ երբ տեսան, որ ոչինչ չունեինք տալու, քշեցին

մեզ ջրի ակունքից: Ուզում էի խմել մի կեղտոտ ջրափոսից եւ հա զիվ էի

կռացել, երբ սրի մի հարված ստացա թեւիս: Առանց ջուր խմելու, ստիպ ված

շարունակեցինք մեր երթը: Միջագետքի օգոստոսյան արեւը այրում էր մեր

մերկ մարմինները: (...) Մարմինների վրա մեծ այր վածք ներով վերջա պես

հասանք Ուրֆայի մոտ գտնվող քրիստոնեաբնակ մի գյուղ: Այնտեղ ինձ

տվեցին մանկական մի կարճ վերնաշապիկ, որով կա րո ղա ցա մի կերպ ծած -

կել 16 օրվա մերկությունս: Ժամանակի ընթացքում այդ գյու ղում հավաքվեցին

200 կանայք, մնացորդը 6000 հոգուց բաղկացած խմբի, որով մենք ճանա -

պարհ էինք ընկել Մալաթիայից: Նույն օրը հասանք Ուրֆայում գտնվող տեղա -

հան վածների ճամբարը: Եթե այն օրը ես Ուրֆայի բնակչության հետ չաք -

սոր վեցի, ապա այն պատճառով, որ երբ ոստիկանները հիվանդանոց եկան

հայերի հետեւից, ես բարձր ջերմությամբ պառկած էի¦178:

Ի պատասխան գերմանական հասարակայնության բողոքների, դեսպա -

նա տունը բազմիցս թուրքական կառավա րու թյանը հայտնել էր Գերմանիայի

մտահոգությունը կոտորած ների կապակցությամբ, նշելով, որ այնուամենայ -

նիվ ցանկալի չէր վտանգել ոազմական դաշինքը Թուրքիայի հետ: 1915 թ.

դեկտեմբերի 17-ին Գերմանիայի դեսպանը թուրքական կառավարությունից

ստացավ պաշտոնական գրություն, որը հիշեցնում էր, որ դա Թուրքիայի զուտ

ներքին գործն էր եւ գերմանացիների հանդիմանությունը §անընդունելի¦ էր

իրենց համար179: Դրանից հետո գերմանական կառավարությունն այլեւս ուղ -

ղա կիորեն բո ղոք ներ չներկայացրեց: Գերմանացիները լռությամբ հանդուր -

ժեցին կոտո րած ները, որոնց նրանք ո? չ հավանություն տվեցին, ո? չ էլ

պաշ տո- նապես դա տա պարտեցին:

Հունաստանի հյուպատոսարանները նույնպես ցնցող լուրեր էին ուղար -

կում կոտորոծների մասին: 1915 թ. օգոստոսի 6-ին Հունաստանի դեսպանը

հրա պարակեց Կոնիայի փոխհյուպատոսից ստացած տեղեկությունն այն մա -

սին, որ ըստ թուրքական շրջանների հայտարարության` հայերից հետո հերթը

հույներինն էր եւ որ անհրաժեշտ էր հույներին եւս արմատախիլ անել180:

178 Künzler (2004), 58-61.179 ternon (1981), 221.180 Hassiotis (1992), 138.

94

Սամսունի փոխհյուպատոսը 1915 թ. հունիսի 14-ին զեկուցեց, որ հայերն

իրենց կյանքը կարող են փրկել, եթե միայն կրոնափոխվեն եւ թլպատվեն:

Կերասոնում (Kerason) թուրքերը քրիստոնյաներով բեռնված նավակները

սուզեցին Սեւ ծովում: Նրանց տները հանձնվեցին Կովկասից փա խած մուսուլ -

մաններին: 1915 թ. օգոստոսի 6-ին Կոնիայի հույն փոխհյուպա տո սը գրեց, որ

դեպի Բաղդատ մահվան ճանապարհին սովահար հայերը վա ճառում էին

իրենց սեփական երեխաներին: Տեղահանված բարձրաշ խար հիկ կանայք` մա -

հից փրկվելու համար ամուսնանում էին փողոցի հասարակ թուրք գործա վոր -

ների հետ: Դա բնաջնջման մի սատանայական ծրագիր էր եւ կասկած չկար,

որ Թուրքիայում բնակվող բոլոր հայերը արժանանալու էին նույն ճակա -

տագրին181:

Ինչպես նացիոնալ-սոցիալիստների Հոլոքոստի ժամանակ, այստեղ եւս

հարց է ծագում, թե ինչու հայերը, որոնցից շատերը զենք էին հավաքել, թեեւ

քրիստոնյաներին արգելված էր զենք կրել, այդքան քիչ դիմադրություն ցույց

տվեցին: Թուրքիայի հարավարեւելքում գտնվող Եդեսիա (այժմ` Սանլի-Ուր -

ֆա) քաղաքից հիվանդախնամ միսիոներ Քյունցլերը վկայում է, որ իսկապես

եղել է որոշ դիմադրություն: Այստեղ ոստիկանությունը 1915 թ. օգոստոսին

19-ին կատարել է տնային խուզարկություններ: CUP-ի ներկայացուցիչները

հրա հրելիս են եղել ամբոխին` կոտորել քրիստոնյաներին: ¼ինվորական

համազ գեստով ծպտված հայերը Հալեպից զենք են հայթայթել. դարբին ները

ձեռքի նռնակ ներ են պատրաստել: Հայկական թաղի շուրջը բարիկադներ են

կառուց վել, իսկ ժան դարմ ները դրսում զբաղված են եղել տեղահանվածների

քարավան ները թալա նելով: Պաշարման երրորդ օրը քրդերը համալրվեցին

թուրք հետեւակա յին ներով, որից հետո բանակը ծանր հրետանի է բերել: Քրիս -

տոնյա ասորիներ, որպես պատժիչ զորագնդի զինվորներ, տեղակայված են

եղել առաջին շարքերում` զինված կացիններով: Երբ պաշարման 15-րդ օրը

նռնակի բեկորը դիպել է առաջնորդին` Մկրտիչին, պաշտպանությունը տա -

պալ վել է: Բոլոր տղամարդ կանց գնդակահարել են եւ թաղել ընդհանուր

գերեզ մանում: Եդեսիայի ու Þապին Կարահիսարի պաշտպանները կոտորվել

են: Գերմանացի հրետանա զորային սպա Էբերհարդ Վոլֆսքել ֆոն èայ -

խենբերգը (Wolffskehl von Reichenberg) Եդեսիայի հայկական թաղը վերածել

է հող ու մոխրի182: Մտրակների հարվածների տակ կանայք քշվելիս են եղել

մահվան երթի: §Կասկածից վեր է, որ գոյություն ուներ ծրագիր, ըստ որի բոլոր

ուրֆացիները պետք է ոչնչանային անապատում: Նրանց այնքան ժամանակ

181 Nou\n t;[oum, 144-146.182 Christian Schmidt-Hauer: “wer am leben blieb, wurde nackt gelassen” (Ow o[= hr

mnaz;l% mnaz;l hr m;rk). Zeit-Dossier Völkermord (www.zeit.de/2005/13/Armenier).183 Künzler (2004), 84.

95

այս ու այն կողմ են քշել, մինչեւ ոչ մեկն այլեւս կենդանի չի մնացել, որ

տեղափոխվելու կարիք ունենա¦183:

Հայտնի տարձավ հայերի պաշտպանությունը Եդեսիայում, Þապին

Կարահի սարում եւ հատկապես Անտիոքի մոտակայքում գտնվող Մուսա

լեռան վրա, որտեղ հինգ գյուղերից 5000 հայեր 1915 թ. հուլիսի 21-ից մինչեւ

սեպտեմբերի 9-ը մնացին թուրքերի կողմից պաշարված, մինչեւ որ ֆրանսիա -

կան չորս ռազմանավ եւ անգլիական մեկ նավ կենդանի մնացած 4.058 հոգու

փրկեցին եւ տեղա փոխե ցին Պորտ Սայիդ: Դեռեւս 1915 թ. սեպտեմբերի 7-ին

ֆրան սիացի ծովակալը սիրիական ափի մոտ զեկուցեց Կիպրոսի բարձրա -

գույն հրամանատարին, որ 6000 հայեր Մուսա լեռան վրա, Անտիոքի ծոցի մոտ

պաշտպանվում էին թուրքերից: Նա հայերին զինամթերք եւ պարեն ուղարկեց

եւ հարցրեց, թե ինչ պետք է արվեր: Հրամանատարը անհնար համարեց

օգնության հասնելը: Արտաքին գործոց նախարար Գրեյը ոչ մի դեպքում

չհամաձայնեց փախստա կաններին տանել Եգիպտոս եւ դրա մասին հայտնեց

öարիզում Բրիտանիայի դեսպան Բերթիին (Berthie): Գրեյի պատասխանը

շատ ուշ տեղ հասավ. ֆրանսիացի ծովակալը Մուսա լեռան մարտիկներին

փրկելով` փոխադրեց Եգիպ տոս184:

Պատվելի Տիգրան Անդրեասյանը, որը նախապես ներկա է եղել ¼եյ թունի

գրավմանը, գրի է առել մուսալեռցի հայերի փրկության հետ կապված

իրադարձությունները: Երբ ավստրիացի գրող üրանց Վերֆելը (Franz Werfel)

1930-ին Հա լեպի մի գորգա գոր ծարանում հանդիպեց հայ երեխաների, եւ

տեղեկանալով Մուսա լեռան դեպքերի եւ մուսալեռցիների հերոսամարտի

մասին, գրեց §Մուսա լեռան 40 օրը¦ գիրքը, որ լույս տեսավ 1933 թ. եւ հայտնի

դարձավ աշխարհով մեկ: Թեոդոր Վ. Ադորնոն (Theodor W. Adorno) գրում է այդ

առիթով` Գերմանիայում հազիվ թե տեղյակ են միլիո նավոր անմեղ մարդկանց

սպանդի մասին. §չնայած որ այդպիսի հռչակավոր գիրքը, ինչպիսին է

Վերֆելի §Մուսա լեռան 40 օրը¦, նյութը քաղել է այնտեղից: Դեռեւս Առաջին

աշխարհամարտի ժամանակ թուրքերը սպանել էին ավելի քան մեկ մի լիոն

հայ: Անշուշտ Գերմանիայի ռազմական եւ կառավարական բարձր շր ջա նակ -

ներում տեղյակ են եղել այդ մասին, սակայն խիստ գաղտնի են պա հել¦185:

1915 թ. հոկտեմբերի 7-ին Ավստրիայի դեսպանը Մեծ վեզիր Հալիլ բեյի հետ

Վանի 3000-4000 հայերի ազատագրման մասին խոսակցու թյու նից հետո

գրում է. §Միայն ամենավայրագ ու ամենա անպատ կառ երեւա կա յու թյու նը ի

վիճա կի է պատկերացնել այդ իրադար ձու թյունների արհա վիր քը¦186: Ադրիա -

նուպոլսի խժդժություններից հետո տեղի հյուպատոս Նա դամ լենց կին (Nadam -

184 nassibian (1985), 92f.185 theodor w. Adorno: “Erziehung nach Auschwitz”, in: Erziehung zur Mündigkeit, Frank-

furt 1970, 88-104.186 Ohandjanian (1989), 111.

96

lenzki) իր բուլղարացի գործընկերոջ հետ գրում է կառա վա րությանը. §Քա -

ղակրթու թյան բոլոր սկզբունքներն ու մարդկային զգաց -մունքները ոտնակոխ

են արված: Կատարվածը խնամքով մտածված ծրագրի իրա կա նացումն է, որի

նպա տակը` Թուրքիայում քրիստո նյա տար րերի ոչնչաց ումն է: öաստն այն

աստի ճանի ծանրակշիռ է, որ ստորա գրող ներն իրենց պար տավորված են

զգում այդ մասին տեղեկացնել համա պատասխան պետու թյուն ներին,

հետագա տհաճ անակնկալներ կանխելու նպատակով: Գործո -

ղու թյունների ընթացքը տանում է ոչ միայն դեպի կործա նում, այլ ավելի շուտ`

մի ամբողջ ցեղի բնա ջնջում¦187:

öրկարար գործողություններից ամենանշանակալիցն այն էր, որ հայերին

հաջողվեց կաթողիկոսական գանձերը Կիլիկիայից տեղափոխել Սիրիա: Կա -

թողիկոս Սահակ Երկ րորդը պատերազմի սկզբում տեղափոխվեց նահան գա -

յին մայրաքաղաք Ադանա եւ այնուհետեւ` Հալեպ, որտեղ հավաքվել էին բռնա -

գաղթածների բազմաթիվ խմբեր: 1915 թ. սեպտեմբերի 9-ին տեղա հան ման

հրամանը հասավ նաեւ Կիլիկիա` Սիսի վանքը` կաթողիկոսական նստա -

վայրը: Եպիսկոպոս Êադ Աջապահյանը վերցրեց վանքի քարավանի ղեկա -

վարությունը, որը սեպտեմբերի 9-ին թողեց Սիսը: æահան գետի ափին

ջո րի ներով լծված մի սայլ` բեռնավորված հայկական սուրբ մասունքներով,

ընկավ գետը: Երիտասարդները նետվեցին ջուրը եւ փրկեցին մասունքները,

ինչպես եւ Գրիգոր Լուսավորչի Աջը: 23 օրից քարավանը հասավ Հալեպ,

որտեղ Սահակ Երկրորդը մնաց մինչեւ 1930 թ.: Ապա նա տեղափոխվեց Անթի -

լիաս, այսօրվա Լիբանանում, ուր կաթողիկոսական գանձերը գտնվում են

մինչեւ օրս: 2000-ին Գերմանիայի Հալլե (Halle an der Saale) քաղաքում կազ -

մա կերպվեց դրանց ցուցահանդեսը: Պատարագի հանդերձան քի, վեղար ների,

թա գերի, գավազանների, հին ձեռագրերի կողքին` փրկվել էին արժեքա վոր

մա սունքներ: Այսպիսով Անթիլիասը դարձավ հայ աքսորյալ հա մայնք ներից

մեկի կենտրոնը:

Բնաջնջման գործընթացը սակայն չէր սահմանափակվում միայն հայե -

րով: Դաժանորեն հետապնդվում էին նաեւ հույներն ու ասորի քրիստոնյա -

ները: Արդեն պատերազմի բռնկումից առաջ թուրքերը սկսել էին հույներին

Թրակիայից եւ Հոնիայից քշել երկրի խորքերը: Բայց քանի որ Հունաստանը

անկախ պետություն էր, եւ հույների հետապնդումը կարող էր բարդություններ

առաջ բերել, թուր քերը ավելի մեծ զգուշությամբ էին գործում: Այդուհանդերձ,

§հարյուր հազարավոր հույներ` ելնելով ռազմավարական եւ սոցիալ-տեխնո -

լո գիական պատճառներից, ափամերձ շրջաններից աքսորվում էին երկրի

խորքերը¦188: 1914 թ. հունիսի 14-ին Ավստրիայի դեսպան Պալավիչինին զե -

187 Nou\n t;[oum, 112.:188 Kieser-Schaller (2003), 28.

97

կու ցեց արտաքին գործոց նախարարությանը, որ հույն դեսպան Պանասը (Pa -

nas) հունական հյուպատոսարաններից տեղեկացել էր հույների տե ղա հա նու -

թյունների մասին Գալիպոլիից (Gallipoli), èոդոստոյից (Rodos to = Թե քիր դաղ),

Կիդոնիայից (Այվալի) եւ Վուռլայից (Ուռլա)` ¼մյուռնիայի մոտ189: Գեր մա նացի

ծովակալ Ուսեդոմը (Usedom) պատմել է դեսպան Մորգենթաու ին, որ ինքն է

թուրքերին տեղահանության խոր հուրդ տվել190: Նաեւ Հունաս տա նում Ավս -

տրի այի դեսպանը կառավարությանը իրազեկել է այն ամենի մասին, ինչ իրեն

հայտնել էին Հունաստանի արտաքին գործոց նախարարու թյունում իրա դրու -

թյան մասին: Արդեն 1914 թ. հունվարի 14-ին Աթեն քում արտաքին գործոց

նախարարությունը տեղյակ էր թուրքերի համա պա տասխան ծրագրերի մա -

սին: 1914 թ. մայիսի 14-ին Թալեաթ փաշան կար գադրեց Դարդանելի ափերի

հունական բոլոր բնակավայրերը մինչեւ Կի սիս, (Kyssos=Cesme) բռնի կերպով

դատարկել եւ շրջանը բնակեցնել Բալկան ներից փախած մուսուլմաններով եւ

Անատոլիայի թուրքերով. §Քաղաքական պատ ճառ ներով խիստ անհրաժեշտ

է, որ փոքրասիական ափերի հույն բնակ չու թյունը պարտադիր կարգով թողնի

իր գյուղերն ու վերաբնակվի Էրզրումի նահանգում ու Քաղդեայում: Եթե հրա -

ժարվեն նշված վայրերը տե ղա փոխվել, խնդրվում է բանավոր հրա հանգ տալ

մուսուլման եղբայր ներին այնպիսի ձեւեր կիրառել, որոնք հույներին կպար -

տադրեն` կամավոր կեր պով լքել իրենց տները: Այդ դեպքում, մի? մոռացեք

գաղթողներից վկայա կան վերցնել այն մասին, որ բնակավայ րերը թողել են

իրենց բարի կամ քով¦191:1914 թ. մայիսին եւ հունիսին հույների ջար դեր տեղի

ունեցան Հո նիայի Էրիթրեում (Erythrai) եւ üոքեայում (Fokea). 1914 թ. մայիսի

27-ին Պեր գա մո նում (Բերգա մա) թուրքերը հույներին երկու ժամ տվեցին

քաղաքը թողնելու համար: Հազա րա վոր փախստականներ ապաստանեցին

Քիոս (Chios) եւ Լեզբոս (Lesbos) կղզիներում, 40.000` ¼մյուռնիայում, իսկ

80.000` շրջա կայքում: Բռնի տեղա հան վածները պարտավոր էին հայտարա -

րու թյուն ստորագրել, ըստ որի նրանք իրենց հողը թողնում էին կամովին եւ

պարտավորվում էին եր բեք այլեւս չվերադառնալ: öոքր Ասիայի հույն

համայնքների կանոնավոր արտաքսումը սկսվում է Առաջին աշխարհամարտի

ավար տից փոքր-ինչ առաջ եւ անմիջապես հետո: Սկսած 1914-ից` Հու -

նաստան էին փախել 500.000-ից մինչեւ 773.859 հույներ, Հոնիայից Արեւելյան

Թրակիայից եւ Պոնտոսից192:

Ներքրիստոնեական մրցակցությունը հույներիի ու հայերի միջեւ երբեմն

շատ տարօրինակ դրսեւորումներ էին ունենում: Իոաննիս Կ. Հասիոտիսը

189 Harri tsirkinidis: Der Völkermord an den Griechen Kleinasiens (1914-1923), in: tessaHofmann (Hg.): Verfolgung... (2004), 135-176.

190 Morgenthau (2003), 251.191 tsirkindis (2004), 139.192 Hofmann: Mit einer Stimme (2004), 16.

98

(Ioannis K. Hassiotis) այդ մրցակցությունը բացահայտում է ելնելով հույն

դիվանա գի տական թղթակցություններից: Այսպես, հույն հյուպատոս Պ. Ադա -

միդիսը (Adamidis) 1915 թ. մայիսի 7-ին Մերսինից (Mersin) հաղորդելով

հայերի` Ադանայից Կապադովկիա աքսորվելու լուրը, նշում է` այժմ կարելի էր

ակնկալել, որ հույները կկարողանան գրավել հայերի տեղերը: Մյուս կողմից`

Ադանայում հույների հետապնդումների ընթացքում հայերը նրանց հանդեպ

միայն ատելություն էին դրսեւորում193:

Արեւելյան ասորի §նեստորականները¦ նախապես բնակվում էին Հակա -

րիի (Hakkari) շրջանում, Սղերդի (Seert) մոտակայքում, Մոսուլի գավա ռում եւ

Իրանում: 1914 թ. հոկտեմբեր եւ նոյեմբեր ամիսներին տեղի ունեցած առաջին

կոտորածներից հետո, նեստորականների պատրիարք Þիմուն Տասնիներորդ

Բենջամինը (Shimun XIX. Benjamin), որը նախապես, 1914 թ. օգոս տոսին,

Վանի նահանգապետի հետ բանակցել էր §նեստորականների¦ չեզոքության

հարցի շուրջ, 1915 թ. մայիսի 10-ին Մեծ ¼աբ (Zab) գետի ափին գտնվող Դիզ

(Diz) բնակավայրում տեղի ուեցած համազգային ժողովից հետո, Թուրքիային

պատերազմ հայտարարեց194: Սա պաշտոնապես հաղորդվեց Վա նի նահան -

գա պետին: 1915-ին հունիսին Մոսուլի վալին (նահանգապետը) հարձակվեց

§նեստորականների¦ վրա եւ կաթողիկոսից պահանջեց անձնա տուր լինել:

Երբ ձախողվեցին ռուսներից ռազմական օգնություն ստանալու բանակ -

ցություն ները, 1915-ի աշնանը մոտ 50.000 §լեռնեցի նեստորականներ¦ իրենց

հոտերով, անցնելով պարսկական սահմանը, շարժվեցին դեպի Ուրմիա,

խուսափելով քրդերի կոտորածներից: Այսօրվա Թուրքիայի Հակարիի տարած -

քում 1915/16 թթ. թուրքերն ու քրդերը սպանեցին մոտ 20.000—30.000 §լեռնեցի

ասորի¦195: èուսների` դեպի արեւելյան Թուրքիա առաջխա ղացու մից հետո,

Մար Þիմուն Տասնիններորդը (Mar Shimun XIX.) Նիկոլայ Երկրորդ ցարի հրա -

վերով 1916 թ. հուն վա րին մեկնեց Թիֆլիս, որտեղ նա` իր ժողովրդին արիա -

սիրտ կերպով առաջ նորդելու համար բարձր պատվանշան ստացավ: §Նես-

տո րա կանները¦ 1916 թ. մայիսին կազմակերպեցին ինքնապաշտ պանություն`

Պետրոս աղայի եւ կաթողիկոսի գլխավորությամբ: Սակայն արեւելյան ասորի -

ների ճակատագիրը կախված էր Թուրքիայի եւ èուսաս տանի միջեւ ընթացող

պատերազմի համա պատասխան վիճակից: Ի վերջո, ասորի քրիստոնյաները

տե ղակայված էին ճակատների արանքում: Սղերդ քա ղա քում, որտեղ 11-րդ

193 ioannis K. Hassiotis: “the Armenian Genocide and the Greeks: response and records(1915-1923)”, in: The Armenian Genocide, ed. by richard G. Hovannisian, new York1992, 129-151, hier 134.

194 Gabriele Yonan: Assyrer heute. Kultur, Sprache, Nationalbewegung der aramäischsprechende Christen im Nahen Osten, (=Progrom 59), Hamburg-wien 1978, 30 … Stroth-mann (1936), 61.

195 Gabriele Yonan: Ein vergessener Holocaust: Die Vernichtung der christlichen Assyrer inder Türkei (=Progrom 148/149), Göttingen 1989, 213.

99

դարում արաբերենով գրվել է հռչակավոր §Սղերդի տա րե գ րությունը¦, քրիս -

տո նեությունը ամբող ջո վին ոչնչացվեց: Տարեգրու թյան հատորը պատրաստ -

վում էր տպագրության` դրա հայտ նաբերողի` արքեպիս կոպոս Ադաի Þերի

(Ad dai Scher) կողմից եւ տպվելու էր §Patrologia Orientalis¦ (Արեւելյան հայ րա -

բանու թյուն) քրիստոնե ա կան գրվածք ների շար քում, երբ մուսուլման ները

ավերե ցին եպիսկոպոսա նիստն ու գրադարանը` այդ ձեռա գրáí հան դերձ:

Այսօր Սղեր դում այլեւս տեղի նախ կին քրիստոնյա հա մայն քի մասին ոչինչ

հիշեցնող չկա: Որպես կանոն թուրքերը եկեղեցիներն ու վանքերը կամ

պայթեցնում էին, կամ վերածում մզկիթի: 1916 թ. հունվարի 28-ին դեսպանորդ

Վոլֆ-Մեթերնիխը Բեռլին հաղորդեց, որ Տուրաբդինից հյու սիս, Սղերդում

սպան վել է քրիստոնյա ամբողջ բնակ չությունը196: Հակա րիի տարածա շրջա -

նում քրիստոնյա §նեստո րա կանները¦ նույնպես չվե րապ րեցին Առաջին աշ -

խար համարտը: Դիարբե քիրի քաղդեացի եպիսկոպոս Սու լեյ ման Մոիսե

ալ-Սաբաղը կարողացավ, սակայն, խույս տալ կոտորած նե րից. նրա մահով

մարեց եպիսկո պոսու թյունը197:

Արեւելյան Թուրքիայում քրիստոնյա §հակոբիկները¦ եւս, որոնք Եվրո պա -

յում հովանավորներ չունեին, անմասն չմնացին կոտորածներից: Դիար բեքիրի

գավառում, որտեղ 1913 թ. ապրում էր նաեւ 4000 հայ, ինչպես եւ Մարդինում

ու Տուրաբ դինում, ասորի քրիստոնյաները եւս մասամբ բնաջնջման ենթարկ -

վե ցին թուրքերի եւ քրդերի կողմից:

1915 թ. հուլիսի 28-ին Մոսուլի գերմանացի հյուպատոս Վալթեր Հոլշթայնը

հաղորդեց Կոստանդնուպոլսի դեսպանին, որ Միդիատի (Midyat) ու Մար դինի

(Mardin) միջեւ բնակվող ասորիներն ու քաղդեացիներն ապստամ բել են

Դիարբեքիրի վատահամբավ նահանգապետ դ-ր Մեհմեդ èեշիդի (Dr. Mehmed

Reschid) դեմ: §Ապստամբությունն անմիջական արդյունքն է Դիար բեքիրի

վալիի` քրիստոնյաների դեմ կիրառած ծայրահեղ միջո ցա ռումների: Նրանք

պաշտպանում են իրենց մաշկը` ինչպես որ կարողանում են¦198: Գերմանացի

հյուպատոսը դեսպանի անունից դիմեց ներքին գործոց նախարար Թալեա -

թին` èեշիդին պաշտոնից ազատելու պահանջով, սակայն նահանգա պետը

շա րունակեց մնալ պաշտոնում: 1915 թ. հուլիսի 31-ին դես պան Հոհենլոհե-

Լան գենբուրգը (Hohenlohe-Langenburg) հաղորդեց Բեռլին. §Սույն ամսվա

սկզբից Դիարբեքիրի վալի èեշիդ բեյը սկսել էր վարչական տարածքի քրիս -

տոնյա բնակչության կանոնավոր բնաջնջումը` առանց տարբերակելու ազ -

գություն կամ դավանանք: Դրանից հատկապես տուժել են Մարդինի ու Տե լեր -

196 Nou\n t;[oum (28.1.1916).197 Jean Maurice Fiey: Pour un Oriens Christianus Novus. Repertoire des Dioceses syri-

aques orientaux et occidentaux, (=Beiruter texte und Studien 49), Beirut 1993, 50.198 tessa Hofmann: “Mit einer Stimme sprechen – Gegen Völkermord”, in: tessa Hoffmann

(Hg.): Verfolgung, Vertreibung... (2004), 9-51, hier 20.

199 Nou\n t;[oum, 21.200 www.armenocide.de (26.9.1915).201 Jean-Maurice Fiey: nisibe métropole syriaque orientale et ses suffragants des origines à

nos jours, (=CSCO 388, Subsidia 54), louvain 1977, 128f.202 Fiey (1993), 216.

100

մենի (Tellermen) կաթոլիկ հայերն ու եւ քրիստոնյա քաղ դեացիները, ինչպես

նաեւ Միդիատի (Midiat), æեզիրետ իբն úմարի (Dje ziret ibn Omar) եւ Մծբինի

(Nisibis) շրջանների ոչ միաբան ասորիներին¦199: 1915 թ. սեպտեմբերի 26-ին

հյուպատոս èոսլերը հաղորդեց Հալեպից. §Արեւելյան նահանգներից հայերից

բացի աքսորվում են ոչ միայն նեստո րա կաններ, այլ նաեւ հին ասորիներ

(հակոբիկներ), կաթոլիկ ասորիներ եւ այլ քրիս տո նյաներ: Վաղուց արդեն

լուրեր են շրջում, որ այդ քրիստոնյաներին նաեւ սպանում են¦200: Մարդինի եւ

Միդիատի միջեւ Հազիկ (Hazik) բնակավայրում նույնպես հաս տատ ված են

սիրիացի քրիստոնյաներ: Այստեղ, ինչպես Տուրաբդինում, գործը

կարգավորվում է առանց արյու նա հե ղության: 1915-ի հունիսին Մծբինի քրիս -

տոնյա բնակ չու թյունը ենթարկվեց ջարդի, որի ընթացքում սպանվեց ավելի

քան 400 քրիստոնյա. քաղդեացիներ, հայեր, արեւմտյան ասորիներ ու կաթո -

լիկներ: 1915 թ. հունիսի 15-ին ավերվեց քրիս տոնյաների թաղամասը. ասորի

վանական Ստեփանոսը տանջամահ արվեց201: Êարբերդում, որտեղ 1895 թ.

արդեն 500 հայ էին կոտորել, ոչ միայն սպանում են հայերի մեծ մասին, այլեւ

արեւմտասիրիացիների եպիսկոպոս Կյուրեղ Մանսուրին202: Աթաթուրքի

Թուրքիայում, բացառությամբ Մարդին եւ Տուրաբդին քաղաքների, Դիարբե -

քիրում եւ Ստամբուլում հազիվ թե մնացած լինեն §հակոբիկներ¦:

Տեղահանումները շարունակվեցին մինչեւ 1915 թ. սեպտեմբերը: Թուր քի -

ա յում քրիստոնյաների կոտորածների հետեւանքով տեղի ունեցան պա -

շարումներ եւ քրիստոնյաների ինքնապաշտպանական մարտեր` պաշար ված

Ինվարդոյում (Inwardo) եւ Տուրաբդինի (Turabdin) Հահ (Hah) վայրում, ինչպես

նաեւ Մոր Մալքե վանքում: Ինվարդոյում եւ Հահում 1915 թ. քրիստո նյա ները

ամ րա ցել էին բերդաձեւ կառուցված եկեղեցիներում, ամիսներ շա րունակ

դիմադրելով թուրքական բանակի պաշարմանը: Կոտորածներին մաս էին

կազմում, անշուշտ, նաեւ քրդերը, որոնք այստեղ` քրիստոնյա Տուրաբ դինում

ոչ թե զոհերի դերում էին, այլ կանոնավորապես մասնակցում էին 1895-ի եւ

1915-ի ջարդերին: Քվարտամին (Մոր Գաբրիել) վանքը, որտեղ ապրում էր վեց

վանական, դարձել էր Կֆարբեի (Kfarbe) բնակչության փախստա վայրը:

Քրդերը կաշառում էին թուրք սպաներին, որպեսզի կարողանան սպանել տե -

ղա հանվածներին: Ահզամի (Ahzam) քրդական ավազակախումբը յուրացրեց

վանքը ու բնակվեց այնտեղ չորս տարի: Միայն զինադադարից հետո, 1919-ին

քրիստոնյաները կարողացան կրկին տեր կանգնել ավերված վանքին: 1919 թ.

Մարդինի երիցապետ Իսահակ Արմալեն (Isaak Armale) հրա տա րակեց հաղոր -

101

դա գրություններ 1915-ի բռնարարքների մասին: Արկահի (Arkah) ավագերեց

Սուլեյման Հենոն (Suleyman Henno) հետագայում տեղեկու թյուններ հավաքեց

տեղահանությունից ողջ մնացածների մասին203:

Ինվարդո ամրոցում քրիստոնյաների ինքնապաշտպա նության առաջնոր -

դը Մասուդն էր` Միրզա ընտանիքից: Առաքելական նվիրակ Հո ֆերի (Hofer)`

1915 թ. հոկտեմբերի 26-ի հաղորդման մեջ ասվում է, որ Մարդի նում տեղի

ունեցած կոտորածի ժամանակ սպանվել է կաթոլիկ եպիսկոպոսը` իր 700

հետեւորդների հետ միասին204: Ընդհանուր առմամբ, Մարդինի շրջա կայ քում

նահատակվել են մոտ 90.000 hակոբիկներ205: Պարզ է, որ Այդինի բե րած թիվը`

§ավելի քան մեկ միլիոն¦ սպանված ասորիներ (դրանցից 250.000-ը Դիարբե -

քի րի ու Տուրաբդինի շրջանից), չափազանցված է206: Այն հանգամանքը, որ

Տուրաբ դինի կոտորածների մասին գերմանական կառա վա րությունը տեղե -

կաց ված է եղել, փաստում է Մոսուլի գերմանացի փոխ հյու պատոսի` 1915 թ.

նոյեմբերի 4-ին Կոստանդնուպոլսի դեսպանին հղած հեռա գիրը Տուրաբդի -

նում Ազաքի (Azakh), կամ Բեթ ¼աբդայի (Beth Zabday) պաշարման մասին.

§Լսել եմ, որ բարոն ֆոն դեր Գոլցը 4-րդ բանակին հրա ման է արձակել զորա -

մասեր ուղարկել` ճնշելու Միդիատի ապստամբությունը: Պիտի շեշտեմ, որ

սխալ է Միդիատի ու Մարդինի (Ազիքի մոտ) միջեւ խրամա պատ ված քրիս տո -

նյաների մասին (ասորիների եւ հայերի մի փոքր խումբ, որոնց դեմ ուղարկվել

էին վերոհիշյալ զորամասերը) խոսել որպես ապս տամբ ների: Նրանք ավելի

շուտ այն քրիստոնյաներն են, որոնք կարողացել են փախչել կոտորածից եւ

այժմ` փոխանակ ոչխարների պես մորթվելու, պաշտ պանում են իրենց կյան -

քը: Կարելի է ակնկալել, որ երբ թուր քական զորքը Ազիքը գրավի, այնտեղ

քրիստոնյայի հետքն անգամ մնացած չի լինի: Այնինչ, թերեւս հնարավոր լիներ

գործը առանց արյունահեղության անմիջապես հար թել, պաշարվածների հետ

բանակցությունների մեջ մտնելով եւ թույլ տալով նրանց, որ զինաթափվեն,

ապա նահանջեն եւ բնակություն հաստատեն Միջա գետքում: Քանի որ մինչ

օրս իրենց ունեցած փորձից ելնելով, քրիստոնյաները թուրքա կան կառա վա -

րության ոչ մի բառին այլեւս հավատ չեն ընծայում, ան հրաժեշտ կլի նի, որ

բանակցություններին մասնակցի գերմանացի որեւէ սպա կամ հյու պա տո սա -

րանի պաշտոնյա: Ես կառաջարկեի պարոն ֆոն Þոյբներ-èիխ տե րին (Scheub-

ner-Richter), որի ջոկատները նույնպես ուղարկ վե լու են Ազիք, եւ որը չի կարող

203 Die Verfolgung und Vernichtung der Syro-Aramäer im tur Abdin 1915, gesammelt vonErzpriester Sleman Henno von Arkah, übersetzt v. Amill Gorgis u. Georg toro.

204 Ohandjanian (1989), 108; Mardini jangaranoum% ore ;[;l h miaban patriarqina.kin aparanqe% qa[aqi patmouj\an zouzanmou,n;roum qriston\an;rimasin ocinc c;s gtni:

205 Yeor (2002), 201: >osqn a\st;[ fawanabar Tourabdinoum spanwa‘ asorin;riendfanour jwi masin h!

206 Aydin (1990), 98.

այնտեղ գնալ նախքան այդ հարցի կարգա վո րումը: Ես ինքս էլ պատ րաստ

կլինեի Ազիք գնալ: Պաշար վածների հետ բանակցություն ներին պետք է

ներգրավել նաեւ տեղի ասորի եպիսկոպոսին: Այստեղի վալին, որն ինձ համա -

կար ծիք է, նույնպես պատ րաստ է ուղեկցել մեզ: Այս գործով նա իր նախարա -

րու թյունում ոչ մի առաջարկ չի արել, քանի որ դա կարող էր մեկ նա բան վել

որ պես բանսար կություն Դիարբեքիրի վալիի դեմ: Եթե գործն ընթանա առա -

ջարկ ված եղանակով, հավատացած եմ, որ կարելի է ապահովել արագ եւ գո -

հա ցուցիչ արդյունք: Êոնարհաբար Ձեր հայեցողության եմ թողնում` վե րո-

հի շյալ գրությունը սպարապետ Կոլմար ֆոն դեր Գոլցին հանձնելու որոշու -

մը¦207: Պրուսացի բարոն Կոլմար ֆոն դեր Գոլցը, 1883-ին մտնե լով թուրքա -

կան ծառայության մեջ, մինչեւ 1916 թ. գործեց որպես թուրքական բանակի

հրամա նա տար: Գործողության իրականացումը Գոլցը հանձնարարեց թուրք

գնդա պետ Նաջի բեյին (Nadschi Bey), որն ապրել էր Գերմանիայում եւ խոսում

էր գերմաներեն: Նոյեմբերի 12-ին գերմանական դեսպանատունը Բեռլին հղեց

Գոլցից ստացված հետեւյալ տեղեկատվությունը. §Բավական ժամանակ է, որ

թուրքական բանակի ղեկավարությունը ծրագրել էր գրոհ մի խումբ ասորի

քրիստո նյաների դեմ, որոնք հայերի հետ ամրացել էին Մարդինի եւ Միդիատի

միջեւ գտնվող դժվարանցանելի մի վայրում, որպեսզի խուսափեն Դիարբե քի -

րի վալիի կազմակերպած քրիստոնյաների կոտորածներից: Քանի որ սկզբում

այդ գրոհը հանձնարարված էր շատ հեռու գտնվող 4-րդ բանակին, մարշալ

Գոլցը 3-րդ բանակի մի ջոկատի հրաման է տվել վերականգնել այդ վայրի

կարգ ու կանոնը: Մոսուլի հյուպատոսարանի կառավարիչ Հոլշթայնը իր

հերթին` շեշտելով, որ երեւույթը չի կարելի ապստամբություն համարել,

Մոսուլի վալիի հետ փոխադարձ համաձայնության գալով, ցույց է տվել

պաշարվածների հետ բանակցությունների եղանակը: Նրանք նշել են, որ

ցանկալի կլինի` բացի այլ անձնավորություններից, բանակցություններին

ներկա լիներ պարոն Þոյբ ներ-èիխտերը, որի ջոկատները պետք է մասկացեին

գրոհին¦208: Տու րաբդինի անցքերի մասին եւս տեղյակ էր գերմանական

կառավարությունը: Ահա այս բոլոր եղելությունները պատճառ հանդիսացան,

որ թուրքական բա նա կի ղե կա վարության հրահանգով Տուրաբդինի պաշա -

րում ներն ավարտ վեցին առանց արյունհեղության:

Հնում հայտնի քրիստոնեական բարձրագույն դպրոցների քաղաք Մըծ-

բինում, որ գտնվում էր բյուզանդական մշակույթի տա րա ծաշրջանի եւ

Պարսկական պետության սահմանին, 1915-ին նույնպես քրիս տո նյա ներ են

կոտորվել: Կենդանի մնացած երիցապետ Բեթ Հանոն (Beth Hanno) այդ մասին

պատմել է իր գրառումներում. §Երբ թուրքերը ասորիներին քաղաքից դուրս

102

207 www.armenocide.de. (4.11.1915).208 www.armenocide.de. (12.11.1915).

103

էին հանում, վերջիններս գիտեին, որ գնում են դեպի մահ: Մի ջրհորի մոտ

թուրքերը սկսեցին նրանց` իրար հետեւից գառների նման մորթել: Յուրաքան -

չյու րին սպանելուց առաջ, նախքան դանակը վզին դնելը, ասում էին` իսլամ

ընդունի?ր եւ քեզ չենք սպանի: Ոչ ոք չէր ենթարկվում նրանց կամքին, ոչ ոք

չէր ուրանում իր Տեր Հիսուս Քրիստոսին: Հետեւաբար մեկ առ մեկ բո լորին

սպա-նեցին, իսկ դիակները ջրհորը նետեցին: Այսպիսոով, քրիս տո նեական

հին քա ղաք Մծբինը դատարկվեց քրիստոնյաներից¦209: Հայերի եւ հույն

ուղղա փառ- ների կողքին` ասորի քրիստոնյաները նույնպես ունեն 1915/17 թթ.

ջարդերի իրենց մասնաբաժի նը, որը հաճախ մոռացության է մատնվում:

Մարդինի շրջա կայքում սպանվեց 90.000 հակոբիկ, նրանցից` 5.379 հոգի Հին

Ամիդ մայրաքաղաքում (այժմ` Դիարբեքիր), 5.815 բուն Մարդինում, 25.830`

Միդիա տում եւ 6.165 Սավուրում: Ամայացավ 336 գյուղ, ավերվեց 162 եկեղեցի,

սպան վեց 136 քահանա210: Այսպիսով, քրիստոնյաները իրենց վաղնջ նական

բնօրրան Միջագետքում վերածվեցին նվազող մի փոքրա մաս նու թյան:

209 Amil Gorgis: “Der Völkermord an den Syro-Aramäern”, in: tessa Hoffmann: Verfol-gung, Vertreibung... (2004), 111-120, hier 117.

210 Nou\n t;[oum, 114 (tabelle).

104

10& Ar;umt\an a,.arfi ar]aganqn;re

Անտանտի պետությունների 1915 թ. մայիսի 24-ի հայտարարությունը

փաստագրում է այն, ինչ կոտորածների մասին արդեն մեկ ամիս անց Արեւ -

մուտ քին հայտնի էր: Դեռեւս 1915-ի հունիսին Յակոբ Քյունցլերը իրադար ձու -

թյունների մասին իրազեկել էր գերմանական, ավստրիական ու ամերիկյան

հյուպատո սու թյուն ներին, նաեւ` գերմանացի դիվանագետ Մաքս ֆոն úպեն -

հայմին (Max von Oppenheim): 1915 թ. մայիսի 31-ին Գերմանիայի դեսպան

Վան գեն հայմը բեռլինյան կառավարությանը տեղեկացրել էր տեղահա նում -

ների մասին եւ խնդրել այդ մասին հայտնել Յոհաննես Լեփսի ուսին (Johannes

Lepsius) եւ գերմանա-հայկական կոմիտեին: Չնայած որ հայատյաց դես պան

Վանգենհայմը կառավարությանը նախազգուշացրել էր, որ բողոքական հո -

գեւո րական Լեփսիուսից ակնկալվող գործողությունները §կբարկացնեին¦

Թուրքիային, հունիսի վերջին Լեփսիուսը ճանապարհվելու թույլտվություն

ստա ցավ: 1915 թ. հուլիսի 24-ին նա ժամանեց Ստամբուլ, բայց ներքին գոր -

ծերի նախարար Թալեաթը արգելեց նրա մուտքը երկրի խորքերը: Սակայն

գերմանական ծովային ուժերի գծով կցորդ Հումանի (Humann) միջնորդու -

թյամբ, Լեփսիուսը հանդիպում ունեցավ ռազմական նախարար Էնվեր փա -

շա յի հետ: Լեփ սիուսի այն առաջարկին, որ իրեն վստահվի աքսորյալների

մատակարար ման հարցը, Էնվերը պատասխանել էր, որ եթե ինքը թույլ տար,

որ օտարները հա յե րին օգ նու թյան հասնեին, նրանք երբեք իրենց հույսը չէին

կտրի դրսի մի ջամ տություն ներից: Թուրքերը ի վիճակի էին իրենց ներքին

թշնա միներից գլուխ հանել, իսկ գերմանացիները` ոչ211: Ապա նա ավելացրել

է, որ կառա վա րության անդամներն այժմ համաձայնության են եկել, որ §հայե -

րի հետ իրենց հաշիվը պետք է մաքրեն¦212: Լեփսիուսը վերա դարձավ Գերմա -

նիա եւ փորձեց հա սա րակայ նու թյանը ոտքի հանել: 1915 թ. սեպտեմբերի

16-ին §Basler Nach rich ten¦ (Բազելի լուրեր) թերթում տպագրվեց §Մի ժողո -

վըրդի բնաջնջումը¦ անստո րա գիր հոդվածը: Գլխավոր հյուպատոս Վունդեր -

լի խը 1915 թ. սեպ տեմ բերի 22-ին բողոքեց ռայխս կանց լերին. §Ասում են, որ

այդ պարոնը վեր ջերս եղել է Þվեյցարիայում եւ իրազեկել, որ Բեռլինում

211 Dominik J. Schaller: “Die rezeption des Völkermordes an den Armeniern in Deutsch-land 1915-1945”, in: Kieser-Schaller (2003), 517-556, asd 525. 1919-in L;'siouse§Qriston;akan Ar…;lq¦ (Christlicher Orient, 1919, 21-33) amsagroum frata -rak;z ª1915-i foulis-øgostos amisn;ri a\z;louj\ouns Kostandnoupolisº fod -wa‘e! A\d fodwa‘i n\ouje f;taga\oum ~ranz W;r`;le øgtagor‘;l h Mousal;®ane nwirwa‘ ir grqoum!

212 ternon (1981), 219.

105

արտաքին գործոց նախա րա րությունը լրիվ տեղեկացված է հայերի հալա -

ծանք ների ծավալի եւ ընթացքի մասին: Արտաքին գործոց նախարա րությունը

փորձում է կասեցնել հալա ծանքները, սակայն թուրքերը (ամենից առաջ Էնվեր

փաշան) չեն թող նում խառնվել իրենց ներքին գործերին: Այսպես թե այնպես,

Գերմանիան մեծ դժվարու թյուն ներ ունի Թուրքիայի հետ, մանավանդ որ

վերջինս ժամա նակ առ ժամանակ երկմտում է Անտանտի առաջարկություն -

ների առաջ: Իսկ Ամերիկան արդեն լրջորեն մտածում է Հայկական հարցը

լուծել այն հեռանկա րով, որ Արեւմուտքում հայերին հատկացվի բնակվելու

տարածք: Սակայն դա եւս Էնվեր փաշայի սրտովը չէր: Լեփսիուսը, երբ

Կոստանդնուպոլսում էր, Էնվեր փաշային հիշեցրել էր, որ ամբողջ առեւտուրը

Թուրքիայում հայերի ձեռքն էր: Եթե նրանք բնաջնջվեին, ապա §Թուրքիան

այլեւս ստամոքս չէր ունենա¦: Էնվեր փաշան պատաս խանել է` Թուրքիան

որոշ ժամանակ կկարողանա նաեւ թույլ ստամոքսով ապրել: Տեսնելով, որ

Կոստանդնուպոլսում այս կերպ հայերի համար ոչինչ չի կարողանա անել,

Լեփսիուսը հարմար է գտել չեզոք մամու լում աղմուկ բարձրացնել Գերմա -

նիայի դաշնակցի դեմ: Þվեյցա րիայում հրատա րակվող տագնապալի հոդված -

ների նպատակը` հօգուտ հայերի միջամտության նոր փորձ կատարելն էր:

Թեեւ պարոն Լեփսիուսի գործունեությունը գոհացում էր տալիս նրա քրիս տո -

նյա սրտին, բանա կա նու թյունը պետք է նրան հուշեր, որ չեզոք երկրում

ձեռնար կած իր բացար ձակապես անհեռանկար քարոզչության միջոցով, նա

միայն վնաս էր հասցնում Գեր մա նիային¦213:

1915 թ. հոկտեմբերի 5-ին Լեփսիուսը Գերմանիայի առաջատար մամուլի

ներկայացուցիչների համար զեկուցում կարդաց, որտեղ շեշտեց, որ Գերմա -

նիայի հեղինակությանը մեծ վնաս կհասցվի, եթե կառավարությունը չներ -

գործի երիտթուրքերի վրա: Մի պաշտոնագրում Թուրքիայի ներ քին վիճակի

մա սին, նշված է. §Դ-ր Լեփսիուսը, որը վերջերս Բեռլինի լրագրողների արաջ

կար դաց հրապարակման համար չնախատեսված մի զեկուցում, 30 տարի

շարունակ, եւ մեծ մասամբ եկեղեցական գործերով, ճանապարհորդել է öոքր

Ասիայում եւ վեր ջերս էլ այնտեղ ուղեւորության մեջ էր: Նա խոսել է հայ ժո -

ղովրդի տեղահա նու թյան մասին` հենվելով գերմանացի վաճառականների,

միսիոներների, եր կա թուղային ծառայողների, ինչպես նաեւ Հունաստանի,

Բուլ ղարիայի եւ Ամե րի կայի դեսպանատների հաղորդումների, վերջապես

երկ րի խորքերից Հայոց պատրիարքարանի եւ Կոստանդնուպոլսի Հայ սահ -

մանադրական կու սակ ցության կենտրոնական կոմիտեի կողմից ստաց ված

տեղեկու թյուն ների հիման վրա: Եվրոպական պատերազմի սկզբին Էրզ րու -

մում երիտթուրքական կո միտեի անդամները հայերին հուշել էին` հեղա -

փոխականացնել Կովկասի 1,5 միլիոն ռուսահայերին (Թուրքիայում կային 2

213 www.armenocide.de. (22.9.1915).

106

միլիոն հայեր): Այդ բանը տեղի չունեցավ, քանի որ կովկասահայերի հետ

ռուսներն այնքան լավ վարվեցին, որ հայերը բռնեցին նրանց կողմը: Դրանով

իսկ Կովկասը թուրքերի համար անհասանելի դարձավ: Պատերազմի սկզբում

թուրքերը բանակում գտնվող բոլոր հայերին զինաթափ արեցին եւ նրանցով

համալրեցին թիկունքի աշխատանքային գումարտակները: Այնու հետեւ

թուրքերը հապճեպորեն զինաթափեցին հայ բնակչությանը, չնայած որ զենքն

այնտեղ քաղաքացիների ապահով կյանքի մաս էր կազմում: Դրան հակառակ`

պետությունը սպառազինում էր թուրք բնակչությանը եւ կազմա վոր ում քրդա -

կան հրոսակախմբեր, ինչպես նաեւ հազարավոր բանտար կյալներից կազմը -

ված ավազակախմբեր: Նոյեմբերից ապրիլ թալանվել էր 400-500 հայկա կան

գյուղ, եւ մոտ 26.000 հայեր սպանվել էին իրենց իսկ տներում: Թիկունքի հայ

զինվորները շատ անգամ դասա լքվում էին, որով հետեւ նրանց թուրք ընկեր -

ները աշխատանքի ժամա նակ սպանում էին նրանց: Պատերազմի սկզբում

հայ առաջնորդները թուրքա կան իշխանու թյունների հետ հարաբերու թյուն -

ների մեջ մտան` հետագա դժվարություններից խուսա փելու համար: Չնայած

դրան, վերջին երեք ամիսներին, թուրքերը ոչնչացրին իրենց հայ բնակչության

կեսին: Ինչպես Էնվերն ինքն է խոստովանում, մայիսի վերջին հրաման է

արձակվել աքսորել հայ բնակչությանը Անատոլիայի բոլոր նահանգներից

դեպի արաբական անապատները: Այդ հրամանն իրականաց վեց: Հայ բնակ -

չու թյան մի մասը, անշուշտ, կարողացավ ողջ մնալ: 100.000-200.000 հոգի

կոտորվեց ճանապար հին, իսկ 2000-3000-ը տեղ կհասնի, սակայն այնտեղ`

հարավում, կմահանա, եթե օգնություն չստանա: Այս փաս տերը Թուրքիայում

ոչ ոք չի ժխտում: Ինչ վերաբերում է մեղավորությանը, զե կու ցողի կարծիքով,

հայերը կարող են լրիվ արդարացվել: Öիշտ է, որոշ տե ղե րում հայերը ինքնա -

պաշտ պա նության են դիմել, բայց այն ժամանակ, օրինակ Վանում, նրանք

դեռեւս ոչինչ չգիտեին ռուսների առաջխաղացման մասին եւ զարմացել էին

ռուսներին տես նելով, որոնց անշուշտ ընդունել էին որպես իրենց ազատա -

րար ների: Ի դեպ, Հայկական կենտրոնական կոմիտեն հրահանգել էր` խու -

սափել այն ամենից, ինչը կարող էր բախումների հան գեցնել` վախենալով, որ

այդ առիթով կվե րակենդանանա սուլթան Համիդի հին ծրագիրը` քրիս -

տոնյաների հալածանքերը: Մի բարձրաստիճան պաշտոնյա զեկուցողին ասել

է. §Մենք կույր պետք է լինեինք, եթե այս առիթը չօգտա գոր ծեինք եւ հայերից

չազատ վեինք¦214:

Մեկ օր անց արտաքին գործերի նախարարության մի ներկայացուցիչ

Լեփ սիու սին որակեց որպես §ապստամբ¦: Վերջինս իր §Տեղեկություն հայ

ժողովրդի մասին Թուրքիայում¦ (1916, ֆրանսերեն` 1919) աշխատության մեջ

նկարա գրում է իրադարձություններն úսմանյան կայսրության մեջ ըստ շրջան -


107

ների: Նա փող հայթայթեց եւ 1916 թ. հուլիսին աշխատությունը 20.000 տպա -

քա նա կով հրատարակեց եւ ուղար կեց èայխստագի պատգամավոր ներին,

թերթերին եւ ավետարանա կան հոգեւորականներին: Գրքի հանձնումը, սա -

կայն, պետական ծառայություն նե րի կողմից կանխվեց: Այնուհետեւ Լեփսիու -

սը մեկնեց Հոլան դիա` կա մա վոր աքսորի, որտեղ մնաց մինչեւ պատերազմի

վերջը: 1919 թ. լույս տեսավ նրա §Հաղորդում հայ ժողովրդի վիճակի մասին¦

աշխա տու թյու նը` §Հայ ժո ղովրդի մահվան երթը¦ խորագրով: Բեռլինում ար -

տա քին գործոց նախա րա րու թյունը, որն ուզում էր վերսալյան բանակ ցու -

թյունների նախօ րե ին ձերբազատվել կո տո րած ներին մեղսակից լինելու մեղա -

դրան քից, 1919 թ. դրդեց Լեփսիուսին հրատարակելու úսմանյան կայսրությու -

նում Գերմանիայի հյու պա տոս ների ու դեսպանների զեկույցների վավերա գրե -

րը` §Գերմանիան եւ Հայաստանը. Դիվանագիտական վավերագրերի հա -

վա քա ծու¦ խորա գրի ներքո215: Քննադատները հետագայում Լեփսիուսին

պարսա վեցին, որ նա հաշ տու թյան բանակցությունների հենց նախօրեին

ցանկացել էր Գերմա նա կան կայսրությանը ձերբազատել ցեղասպանության

մեջ նրա մեղսակցության բաժնից:

Գերմանական կառավարությունը քաջատեղյակ էր, թե ինչ էր կատարվում

Թուրքիայում: 1915 թ. ամռանը úսմանյան կայսրությունում Գերմանիայի

հյուպատոսներն ու դեսպանները տեսան, որ հայերի §վերաբնակեցումը¦

իրա կանում ցեղասպանություն էր, որն իրագործվում էր երիտթուրքերի

կամքով: 1915 թ. հունիսի 12-ին դ-ր Մորտմանը (Dr. Mordtmann) հաղորդեց

Հայոց պատրիարքի հետ ունեցած մի խոսակցության մասին: Նա գիտակցում

էր, որ §պատրիարքը Բարձր դռան հայատյաց քաղաքականության նպա -

տակը համարում էր ոչ թե հայ ազգաբնակչության ժամանակավոր վնա սա -

զերծումը, այլ նրանց վերջնական արտաքսումը Թուրքիայից, ինչպես նաեւ

նրանց բնաջնջումը, եւ որ այդ պատճառով էլ նա այլեւս չի տեսնում հարցի

որեւէ խաղաղ լու ծում¦216: Դեսպան Վանգենհայմը 1915 թ. հունիսի 17-ին

գրում է ռայխսկանցլերին. §Պարզորոշ է, որ հայերի աքսորը չի կարող հիմնա -

վորվել մի այն ոազմական նկատառումներով: Ներքին գործոց նախա րար

Թալեաթ բեյը վերջերս կայսերական դեսպանատան աշխատակից դ-ր

Մորտմանի ներկայությամբ բացեիբաց հայտարարել է, որ Դուռը ցանկանում

215 2003-in Wol gang Gouste (wolfgang Gust) w;rafratarak;z (www.armeno-cide.de) a\d gor‘e, qani or qnnadatouj\an ]a\n;r fnc;zin a\n kapakzou -j\amb% or qanizs baz ;n jo[nw;l t;[;r% oronq bazafa\toum ;n g;rmanazin;rim;[sakzouj\oune z;[aspanouj\ane! Sksa‘ 1922-iz L;'siouse Albr;.j M;n -d;l son-Barjfoldi (Albrecht Mendelssohn-Bartholdy) … ~ridri. Jim;i (Friedrichthimme) famagor‘akzouj\amb fratarak;z “Die grosse Politik der EuropäischenKabinette 1871-1914. Sammlung der Diplomatischen Akten des Auswärtigen Amtes”Artaqin gor‘oz na.ararouj\an diwanagitakan 'astaj[j;ri stwarvo[owa‘oun!


108

է պատե րազմն օգտագործել ներքին թշնամիներից` տեղացի քրիստոնյանե -

րից, հիմնո վին ազատվելու համար: Դա նաեւ բխում է Թուրքիայի դաշնակից

գերմա նացիների շահերից, քանի որ Թուրքիան այդ կերպ կհզորանար¦217:

1915 թ. հունիսի 22-ին Յոհաննես Լեփսիուսը գրում է արտաքին գործոց

նախարարությանը. §Ըստ շրջանառվող լուրերի` մինչեւ օրս մոտ 200.000 հա -

յեր պետք է որ ենթարկված լինեն աքսորի միջոցառումներին: Հատկապես

հիշատակվում են Եփրատի վերին հոսանքի (Երզնկա, Կամախ, Բայբուրդ),

Տավրոսի եւ Ամանոսի լեռների (¼եյթուն, Հաճըն, Այնթապ, Մարաշ) շրջանները

եւ Կիլիկիան: Այլ շրջաններում, ինչպես Էրզրումն է, նախապատրաստվում են

նման միջոցառումներ: Քանի որ Թրակիայում` Ադրիանուպոլիսի ու Մարմարա

ծովի միջեւ գտնվող գյուղերի հույն բնակչությունը եւս արտաքսվել է, ակըն -

հայտ է, որ սա` ռազմական իրավունքի քողի տակ եւ օգտագործելով մու -

սուլմանական վեհ զգացմունքներով տոգորված սրբազան պա տերազմը,

կայսրության քրիստոնյա բնակչությունը հնարավորին չափ նվա զեցնե լու եւ

դեպի կլիմայական անբարենպաստ եւ անապահով սահ մա նային շրջանները

քշելու միջոցով` նրանց բնաջնջման ենթարկելու մի փորձ է: Թե ինչպիսի

միջոցներ էին նրանք կիրառում այդ նպատակին հասնելու համար, ահա մի

օրինակ. Տավրոսի բարձրավանդակում գտնվող ¼եյթուն բնակավայրի մոտ

27.000 բնակիչներից ընտրեցին տղամարդկանց եւ քշեցին Եփրատի ստորին

հո սանքի շոգ շրջան ները` Դեր էս-¼որ, արաբական բեդվին ցեղախմբի գիրկը

(500 կմ հարավարեւելք), իսկ կանանց, աղջիկներին ու երեխաներին տեղա փո -

խեցին Ան գո րայի շրջան (500 կմ հյուսիսարեւելք), այսինքն տղամարդիկ իրենց

ընտա նիքներից հեռացվեցին 1000 կմ-ով: Երթի ընթացքում երիտասարդ աղ -

ջիկ ներին քաշեցին տարան թուրքական հարեմ ներ, իսկ կանայք մահ մեդա -

կան գյուղերում ենթարկվեցին բռնու թյուն ների: Այն ժամանակ ¼եյ թու նի

դատարկ ված շրջաններում յուրաքանչյուր մահ մեդական բոսնիացու բնա կեց -

ման համար կառավարությունը տրամադրում էր 20.000 թուրքական ոսկի,

հա յերի ունեցվածքը թալանում էին եւ նրանց առանց միջոցների քշում օտա -

րություն:

Այսպիսի միջոցառումներ, որոնք կարող են համեմատվել միայն ասո րի -

ների նախկին տեղահանումների հետ, չեն կարող արդարացվել ռազմական

նկա տա ռում ներով: Դրանք ավելի շուտ քրիստոնյաների քողարկված կոտո -

րած ներ են: Տարածվածության առումով դրանք գերազանցում են Աբդուլ Հա -

միդի ժամանակների կոտորածներին: Պարտքս եմ համարում ուշադրություն

հրավիրել թուր քական այդ միջոցառումների հետեւանքների վրա:

1. Հենց որ եղելությունները Եվրոպայում եւ Ամերիկայում հայտնի դառ -

նան, դրանք, ինչպես դեսպանն է արդեն կանխատեսել հունիսի 4-ի իր դես -

217 Koutcharian (2004), 70.

109

պա նագրի մեջ, §դեպի մեզ թշնամաբար տրամադրված ամբողջ աշ խար հը

կրկին մեծ աղմուկ կբարձրացնի եւ կօգտագործի մեր դեմ¦: Դրանք նաեւ

առաջ կբերեն Գերմանիայի ավետարանական եկեղեցու վրդով մունքը, որի

դեմ ոչինչ չեն կարող անել թուրք ժողովուրդի նույնիսկ ամե նա անկեղծ հա -

մակիրները:

2. Ներկայիս թուրք իշխանավորների որդեգրած բնաջնջման քաղաքա կա -

նության հետեւանքով` Թուրքիայի դեմ ատելություն է սերմանվում ամբողջ

հայ ժողովրդի մեջ (այսինքն` 2 միլիոն ռուսահայերի եւ 2 միլիոն թուրքահայերի

շրջա նում): Այդ ատելությունը մի այն Անտանտի պետությունների օգտին է եւ

մեծ չափով վնա սելու է Գեր մա նիայի ազդեցությանը Թուրքիայի տնտեսական

զարգաց ման վրա, որը մեծ մա սամբ ընկած է հայերի ուսերին: Կիլիկիայից

հայերի տար հան ման պատ ճա ռով, օրինակ, տեղի գերմանական ձեռնար կու -

թյունները (բամբա կագործական ընկերությունները եւ այլն) զրկվել են իրենց

աշխա տու ժից:

3. Մի երկրում, որտեղ կառավարությունը ի սկզբանե գործել է ահաբեկ չա -

կան միջոցներով, անխուսափելի էր, որ բննաջնջման քաղաքականությունը

ահաբեկվածներին եւս չմղեր դեպի ահաբեկչություն: Չպետք է մոռանալ, որ

ներ կայիս կառավարությունը ունի ուժեղ եւ վտանգավոր ընդդիմադիր կու -

սակ ցություն նաեւ թուրք եւ արաբ հպատակների շրջանում, որը մինչ օրս օրի -

նա պահ թրքահայերին բանակ է զորակոչում: Քանի որ թուրքական ընդ դի մու-

թյունը (ազատական միությունը) համերաշխ է Անտանտի հետ, մեր կարեւո -

րա գույն քա ղաքական շահերը պահանջում են թուրքահայերին չմղել դեպի

ահաբեկ չա կան ընդդիմություն եւ նրանց հանել գերմանական ազդեցու թյու -

նից: Դաշնակ ցության մոտ 120 ղեկավարներ, որոնք միանգամայն օրինապահ

մարդիկ էին, ձերբակալվել են եւ կարող են խմբով մահապատժի ենթարկվել:

Այդ ազնիվ մտավորականների վերացումից հետո, ռուսահայության ահաբեկ -

չական տար րերը Թուրքիայում եւս գործելու ազատություն են ստանալու:

Հայկական օրինապահ կոմիտեները համապատասխան դիվանագիտական

ներկա յա ցու ցիչների միջոցով խնդրել են Ամերիկայի, Բուլղարիայի եւ Հունաս -

տանի կա ռավարություններին` իրենց ազդեցությունը գործի դնել ի նպաստ

հայերի: Վերջիններս միահամուռ կերպով պատասխանել են, որ միայն Գեր -

մա նիա յի կառա վարությունն է ի վիճակի չարիքի դեմն առնելու, քանի որ մի -

այն նա ազդեցություն ունի թուրքական կառավարության վրա, որի հե-

տեւան քով էլ արտասահմանում պատասխանատու է համարվում Թուրքիայի

ներքին իրավիճակի համար¦218: Բեռլինում §Գերմանա-հայկական¦ ընկերու -

թյունը, որին անդամակցում էր նաեւ Լեփսիուսը, շարունակ կառավարու -

թյանը ներ կա յացնում էր հուշագրեր ու զեկույցներ` իրազեկելով Անատոլիայի

218 www.armenocide.de. (22.6.1915).

իրա դար ձությունների մասին:

Երբ Գերմանիայի դեսպան Վանգենհայմը 1915 թ. ձեւական բողոք հղեց

ջարդերի դեմ, Ավստրիայի դեսպան Պալավիչինին հաղորդեց Վիեննա. §Գեր -

մա նիայի դեսպանի երեկվա քայլը, անշուշտ, հնարա վորու թյուն է ըն ձեռում,

եթե երբեւէ արծարծվի Հայկական հարցն ու Թուրքիայի զանցանքը, վկայա -

կոչելու, որ թուրքական կառավարությունը զգուշացվել է հա յերի դեմ վարած

իր քաղաքականության հետեւանքների մասին¦219: Վան գեն հայմին հաջոր դող

Հոհենլոհեն (Hohenlohe) 1915 թ. օգոստոսի 12-ին գրել է Բեռ լին. §Բնակա վայ -

րերից տեղահանված հայ բնակչության կանոնավոր կո տո րածները վեր ջին

շաբաթներին այնպիսի ծավալ են ստացել, որ անհրա ժեշ տաբար կարիք է

զգացվում մեր կողմից կրկին առարկություն ներկա յացնել այդ վայրա գու -

թյուն ների դեմ, որոնք կառավարությունը ոչ միայն հան դուր ժել է, այլեւ

ակնհայտորեն խրախուսել, մանավանդ, որ զանազան տե ղե րում չեն խնայել

նաեւ այլ` տարբեր ցեղերի ու դավանանքների քրիստոնյա ներին¦220: Մյուս

պետությունները նույնպես զբաղվում էին այդ խնդրով: 1915 թ. օգոս տո սի 7-

ին Կոստանդնուպոլսի գերմանական դեսպանատունը հաղոր դեց Բեռլին, որ

հայ հայտնի բարերար Պողոս Նուբար փաշան Եգիպտոսից ճանապարհ վում

է öարիզ` Ան տան տին հորդորելու, որ միջամտի221:Թուր քիա յում գերմա նա ցի -

ների ռազմական հզոր ներկայությունը կհեշտացներ երիտթուրքերի ու բա -

նակի վրա համատա րած ճնշում գործադրելու փորձը: Սա կայն այդ փորձը

տեղի չունեցավ` դաշնակիցներին չբարկացնելու համար:

Անգլոսաքսոնական երկրներում հայերի դեմ բռնությունների քննարկումը

հասարակայնության մեջ շատ ավելի լայնածավալ էր, քան Գերմանիայում,

որտեղ տիրում էր մամուլի խիստ գրաքննություն: 1915 թ. հոկտեմբերի 6-ին

Բրիտանիայի լորդերի պալատում քննարկվեցին Թուրքիայում տեղի ունեցող

իրադարձությունները: Լորդ Կրոմերը (Cromer) ներկայացրեց մինչ այդ թվա -

կանը սպան ված հայերի թիվը` որպես 800.000: èոյթեր լրատվական գործա -

կալությունը համապատասխանաբար 1915 թ. հոկտեմբերի 6-ից մինչեւ

հոկ տեմ բե րի 9-ը Ստամբուլի դեսպանատուն հեռարձակեց հետեւյալը. §Այսօր

Լոր դերի պալատը քննարկեց հայերի սպանդը: Լորդ Կրոմերը հայտա րա րեց`

ըստ լուրերի սպանվել է 800.000 հայ, եւ նա այդ թ??? համարում է չափա -

զանցված: Գերմանիան, որ ազդեցություն ունի Կոստանդնուպոլսի վրա, կրում

է բարո յա կան պատասխանատվություն: Եթե Մեծ Բրիտանիան ուրիշ ոչինչ չի

կարողանում անել, գոնե տեղեկացնում է եղելությունը: Լորդ Կրուն (Crewe)

կա ռա վարության անունից ցանկություն հայտնեց, որ ծանուցվեն պաշտո -

նապես հաստատված լուրերը: Բրիտանական հյու պա տո սարանների հաղոր -

110

219 Ohandjanian (1989), 218.220 Nou\n t;[oum.221 www.armenocide.de. (7.8.1915).

111

դած լուրերը լույս էին սփռում իրերի ցավալի վիճակի վրա: Þրջաններից մե -

կում, բացառությամբ մի քանի փախստականի, բնակչությունը ամբող ջու -

թյամբ կոտորվել է: Բազմաթիվ փախստականներ հանգրվանել են Կովկասի

տարա ծաշրջաններում: Մի վայրով անցնում էր 160.000 հոգուց բաղկա ցած մի

շարասյուն: öախստա կան նների վիճակը սոսկալի էր: Þատերը սովահար

վիճակում էին: èուսները նրանց օգնում են, սակայն եթե օգնությունը դադարի,

հավանաբար նրանց կեսը կմահանա: Կառա վա րու թյունը պաշտոնական հա -

ղոր դագրություն չունի գերմանացիների մեղսակ ցության վերաբերյալ: Ամերի -

կացի մի ականատես պատմում է, որ գեր մանա կան հյուպատոսությունների

ներկայացուցիչները, որպես դիտորդներ, խրախուսում էին öոքր Ասիայում

կատարվող գազանությունները: Անգլիան թուրքական կառավարությանը

հայտնել է, որ ինքը նրան պատասխանատվության էր կանչելու ոճրագոր ծու -

թյուն ների համար, սա կայն դա անցել է ապարդյուն: Հետա քննության հանձ -

նա խմբի նախագահ Բրայ սը (Bryce) ասում է, որ 800.000 թիվը չափազանցված

չէ, գրե թե անբողջ ազգն է բնաջնջված: Մնացածներին փրկելու միակ հնարա -

վո րությունը ամբողջ աշխարհին դրա մասին հայտնելն է: Դա գուցե առիթ հան -

դիսանար, որ գեր մա նական կառավարությունը զսպեր Թուր քիա յին¦222: Չե զոք

Þվեյցա րիա յում նույնպես 1915 թ. հոկտեմբերին հրապա րակվեց ի նպաստ հա -

յերի օգ նու թյան կոչ, որտեղ ասվում է. §Հար յուր հա զարավոր հա յեր սպան վել

են կամ հարկադրաբար քշվելով իրենց հայրե նիքից, թշվառու թյան մեջ մեռել

Միջագետքի տափաստաններում կամ այլ վայրերում: Մեծ թվով, հատկա պես

կանայք ու երեխաներ, հարկադրաբար իսլամ են ընդու նել¦223:

1915 թ. հոկտեմբերի 21-ին Վատիկանի պրուսացի դեսպանը հաղորդեց,

որ պապը եւս միջամտել է Ստամբուլում Նունթիուս Դոլչիի (Nuntius Dolci) միջո -

ցով: Պապը նույնպես լավատեղյակ էր: Թուրքերին ուղղված գերմանա ցիների

հաղորդագրություններում ասվում էր, որ պապին պետք է հաշվի առնել224:

1915 թ. հոկտեմբերի 23-ին պապի նվիրակ Սկապինելլին (Scapinelli) Վիեն -

նայում` Բուրիանի (Bourian) հետ խոսակցության ընթացքում նշել է 500.000

որպես մինչ այդ սպանված հայերի թիվ: Հայր Հո ֆե րի (Pater Hofer) մանրա -

մասն շարադրված հուշագրում 1915 թ. հոկտեմ բերի 26-ին գրված է. պետք է

նշել, որ թուրքերն իրենք կոտորածից կամ զրկանք նե րից մահացած հայերի

թիվը հաշվում են 500.000, աքսորվածներինը` 900.000225: §Նորդդոյչե ցայ -

թունգ¦ օրաթերթը հոկտեմբերի 29-ին գրում է, որ Անգլիայի Համայնքների

պալատում լորդ Բրայսը իր ճառում հայտարարել է. §Հայերի կոտորածը ոչ մի -

այն շատ ավելի վատ իրողություն է, քան այն ամենը, ինչ մինչ օրս տեղի է

222 www.armenocide.de. (9.1.1915).223 www.armenocide.de (14.11.1915).224 www.armenocide.de (21.10.1915).225 Ohandjanian (1989), 109.

112

ունեցել Բելգիայում, այլ որեւէ կոտորած, որը պատմությանը հայտնի է Թա -

մերլանի ժամանակներից¦226: Առաջին աշխարհամարտի տարի ներին եւս

մամուլի ու դիվանագետների միջոցով հնչել են նման արտա հայտություններ,

որը հաստատում են իրադարձությունների մասին մեծ տե րությունների բավա -

կանին մանրամասն իրազեկ լինելը: Ինչ վերաբերում է գերմանացի դիվա -

նագետներին, ապա տպավորությունն այն է, որ ստորին մակարդակներում

միանգամայն ճշգրիտ կերպով ամեն ինչի մասին հաղորդվել է: Սակայն սոսկ

քաղա քական նկատառումներով ղեկավարվող դեսպան Վանգենհայմը հա -

ճախ §զտված¦ լուրեր էր ուղարկել Բեռլին` նպաստելով պատերազմի

քարոզչու թյանը:

Միջազգային համբավ ունեցող պատմաբաններն ու դիվանագետները

նույնպես ծանուցում էին Թուրքիայում ընթացող դեպքերի մասին: Ամերիկյան

մամուլի, Թեոդոր èուզվելտի (Theodore Roosevelt) եւ Առնոլդ Թոյնբիի (Arnold

Toyn bee) մասին արդեն խոսվել է: Այստեղ պետք է առաջին հերթին նշել Ամե -

րիկայի դեսպան Հենրի Մորգենթաուին (Henry Morgenthau Sr.), որը ծնվել էր

Գեր մանիայում եւ 1913-ից մինչեւ 1916 թթ. Ամերիկայի դեսպանն էր Ստամբու -

լում: Նա իր §Ambassador Morgenthau’s Story¦ (Դեսպան Մոր գենթաուի պատ -

մու թյունը, 1919) եւ §All my lifetime¦ (Իմ ամբողջ կյան քում,1922) գրքերում

շա րա դրում է Թալեաթի, Էնվերի ու Վանգենհայմի հետ ունե ցած խոսակցու -

թյուն ները, ինչպես նաեւ թուրքերի` հույների ու հայերի դեմ գոր ծադրած վայ-

րագությունները: Թուրքիայում բազմաթիվ ամերիկացի մի սիո ներների առկա -

յության ու ԱՄՆ-ի չեզոքության պայմաններում ակնհայտ է, որ ԱՄՆ-ը եւս

լավա տեղյակ էր բոլոր իրադարձություններին: Այդ մասին դեսպան Մորգեն -

թաուն վկայում է իր հուշերում, որտեղ մանրամասն նկարագրում է նաեւ öոքր

Ասիայում հույների ոչնչացումը, որոնց թիվը հաշվում էր §200.000-ից մինչեւ

մեկ միլիոն¦227: 1915 թ. ապրիլին նա խոսում է դեսպան Վանգեն հայ մի հետ, եւ

վերջինս նրան ասում է, որ հայերը դավաճան են. նա կօգներ սիո նիստ ներին,

սակայն հայերի համար մատը մատին չէր խփի: Ավստրիայի դես պան Պալա -

վիչինիի հետ եւս Մորգենթաուն ոչնչի չի հասնում228:

Բրիտանացի պատմաբան æեյմս Բրայսը (James Brice), որն արդեն 1878

թ. ճանապար հոր դությունից հետո գրել էր §Անդրկովկասն ու Արարատը¦ գիր -

քը, §Կապույտ գրքում¦ հավաքելով ամերիկացի միսիոներների հաղոր դում -

ները եղեռ նագոր ծությունների մասին, 1916 թ. նոյեմբերի 23-ին այն ներ կա -

յաց րել է Համայքների պալատ: æորջ Հորթոնը` ¼մյուռնիայում Ամերիկայի հյու -

պա տոսը, իր §The Blight of Asia¦ (Ասիայի ածխահարությունը,1926) ինքնա -

կենսա գրա կանում վկայում է, որ թուրքերը հույներին 1914 թ. Հոնիայից

226 www.armenocide.de (29.10.1915).227 Hofmann (2004), 18.228 Ohandjanian (1989), 209.

113

ար տաք սելուց հետո, կազմակերպ ված կեր պով ավերեցին նրանց տները: Անգ-

լիա ցիներից կարելի է հիշատակել Առ նոլդ Թոյնբիին, որն աշխատում էր

Անգլիայի գաղտնի ծառայությունում եւ 1915-ին արդեն հրատարակել էր §Ar-

menian atrocities. The murder of a Nation¦ (Վայրագու թյուն ներ հայերի հանդեպ.

Մի ազգի կործանումը, Լոնդոն 1915) աշխատությունը: Վիսքաունթ Բրայ սի

(Viscount Bryce) հետ 1916 թ. լույս է ընծայել §The treatment of the Armenians

in the Ottoman Empire¦ (Թե ինչպես վարվեցին հայերի հետ úսմանյան

կայսրությունում) գիրքը: Մերձարեւելյան փորձագետ Մարկ Սայքսը (Mark

Sykes) Բրիտանիայի կառա վա րությանն է ներկայացրել Տրապիզոնում հայերի

կոտորածների ակա նա տեսների հաղորդումները229: Կարեւոր վկաներից է

Գրիգորիս Բալաքյանը, որն աշխա տում էր Բաղդատի երկաթուղու շինարա -

րու թյունում, եւ որին 1916 թ. հաջողվել էր փախչել Դեր էս-¼որից: Նա 1921 թ.

Բեռ լինում որպես վկա հանդես եկավ Թա լեա թի դատավարությունում, դար -

ձավ եպիսկոպոս եւ աքսորում գրեց §Հայ կական Գողգոթան¦ գիրքը:

1916 թ. սկզբին §Թայմսում¦ տպագրվեցին մի քանի առաջնորդող հոդված -

ներ, որոնց մեջ նշվում էր Գերմանիայի կարեւոր դերը` թուրք մարդասպանների

գազազությունները կասեցվելու հարցում230: Նաեւ Բենե դիկտ Տասնհինգերորդ

(Benedict XV.) պապի` 1915 թ. հուլիսին կոտորածները կա սեց նե լու ջանքերը

ար դյունք չտվեցին: Պապի նամակը սուլթանին մնաց անպատասխան231: Ե -

գիպ տոսի հայերը դիմեցին æոն Մաքսվելին (John Max well)` Եգիպտոսում

Անգլիայի գլխավոր հրամանատարին, առաջարկելով Հունաստանի, Բուլղա -

րիայի, èումինիայի եւ Ամերիկայի կամավորների հետ ափ դուրս գալ Կիլիկիա`

օգնելու իրենց հավատակիցներին: Սակայն ագլիա ցիները մերժեցին կամա -

վոր ների հետ հա մա գործակցությունը: Նմանօրինակ իրողությունները վկա -

յում են, որ հայերի կոտորածն ամենուրեք քննարկվում էր` զբաղեցնելով մտա-

վորականներին ու հումանիստներին: Սակայն անգլիա ցիները չէին ցան կա -

նում մուսուլ մա նական Եգիպտոսն օգտագործել որպես հենակետ Թուր քիայի

դեմ: Դիվանագետների,ինչպես նաեւ լրագրողների, միսիո ներ ների ու հու մա -

նիստ ների միջոցով, քրիստո նյա ների կոտորածները հայտնի դարձան ողջ քա -

ղա քական աշխարհին: Դա հասցրեց նրան, որ 1916 թ. դեկ տեմ բերի 18-ին դաշ-

նակիցները Ամերիկայի նախագահ Վիլսոնին իրենց վճռա կանու թյու նը

հայտնեցին` ազատագրելու §Թուր քիայի արյունոտ բռնա պե տու թյանը են -

թարկ ված¦ ժողովուրդներին: üրանսիայի արտաքին գործոց նախախարը

1917 թ. հունվարի 10-ին հայտարարեց. §Պատերազմի վեհ նպա տակ ները նե -

րա ռում են նաեւ այն ժողովրդների ազատա գրումը, որոնք ներկայումս

գտնվում են Թուրքիայի ոճրագործ բռնատի րու թյան ներքո¦232:

229 nassibian, (1985), 83.230 Nou\n t;[oum, 85f.231 Nou\n t;[oum, 89.232 Akcam (1996), 78.

233 l. Bruce Fulton: France and the End of the Ottoman Empire, in: the Great Powers andthe End of the Ottoman Empire, london-Boston-Sydney 1984, 141-171, hier 163f u.nassibian (1985), 108.

234 Nou\n t;[oum, 109f.

114

Նման դիտողություններից հետո հարց է ծագում, թե դաշնակիցները ռազ -

մական ինչպիսի նպատակներ էին հետապնդում Թուրքիայի քրիստոնյաների

նկատմամբ: Անտանտը նախապես որոշակի տեսակետ չուներ Հայաստանի

վերաբերյալ: Պատերազմի սկզբում գոյություն է ունեցել §Հայկական լեգիո -

նը¦: Եգիպտահայ Պողոս Նուբարը մեծ դեր էր խաղացել §Արեւելյան լեգեոնի¦

(Legion d’Orient) ստեղծման գործում: Որպես հայերին հովանավորող երկիր`

առաջին խոսքը èուսաստանինն էր: Սակայն արդեն 1915-ին èուսաստանի

դեսպանը Անգլիայի արտաքին գործոց փոխնախարար Արթուր Նիքոլսոնին

(Arthur Nicolson) պատմել էր, որ հայերը դեռ տեղյակ չեն, որ ցարը չի ուզում

նրանց հետ գործ ունենալ եւ չի պատրաստվում հաղթանակից հետո հայկա -

կան նահանգները իր երկրին միացնել: Նրանք նաեւ չգիտեին, որ Սայքս-

öիքոթի (Sykes-Picot) բանակցություններում èուսաս տանը պնդել էր, որ

üրանսիային բաժին ընկնի Սվազն ու Կիլիկիան, քանի որ ցարը կամենում էր

հնարավորին չափ քիչ հայեր ունենալ233: Անգլիացիները եւս, որոնց առաջին

հերթին հետաքրքրում էին Իրաքի նավթային հողերը, սկզբում ամենեւին

չհայտարարեցին, որ թուրքերի լծի տակ գտնվող ժողո վուրդների ազատա -

գրումը իրենց պատերազմական նպատակներում մաս էր կազմում: Թուր -

քերին ուզում էին պատժել սոսկ նրանց գործած ոճիրի համար: Լլոյդ æորջը

շեշտեց, որ կգա օրը, երբ թուրքերը ստիպված կլինեն վճարել իրենց տմար դու -

թյան գինը: Նման անորոշ խոստումները մոլո րեցնում էին հայերին` ապա գա

պետության հույսեր ներշնչելով: Արշակ Չոպա նյանը` öարիզում հայ- կա կան

կոմիտեի քար տուղարը, շնոր հա կալու թյուն հայտնեց Լլոյդ æորջին` նրա խոս -

քերի, ինչպես նաեւ §արդա րությունը ուժի մեջ դնելու¦ համար: Պողոս Նու բա -

րը հույս հայտնեց, որ Անգլիան վերակագնելու է համայն հայու թյան միաս -

նությունը: Անգլիայի վարչապետ Հերբերթ Հ. Ասքվիթը (Herbert H. Asquith)

1916 թ. նոյեմբերին հայտարարեց, որ պատե րազմից հետո հա յերի համար

սկիզբ է առնելու ազատության եւ փրկության դարա շրջանը234: Ան տան տը

1916 թ. վերջին որոշեց §Արեւելյան լեգեոնի¦ օգնու թյամբ Կիլիկիա ափ դուրս

գալ` խոստանալով ստեղծել ինքնավար Կիլիկիա` üրանսիայի խնա մա -

տարության ներքո: Պողոս Նուբարը հրապարակեց æորջ Պիքոթի (Georges

Picot) եւ Մարկ Սայքսի (Mark Sykes) հետ 1916 թ. հոկտեմ բերի 27-ին Լոնդոնում

կնքած իր համաձայնագիրը, որը դաշնակիցների հաղթանակից հետո պիտի

իրակա նաց ներ §հայերի ազգային երազները¦235: Պողոս Նուբարը գիտեր, որ

ռուսները ուզում էին ետ ստանալ 1878 թ. գրաված եւ ապա կորցրած երեք

115

նահանգները:

Մյուս նահանգները, սակայն, պետք է միացվեին Կիլիկիային, որպեսզի

ելք ստանային դեպի Միջերկրական ծով եւ գոյատեւեին üրանսիայի հովա -

նավո րու թյան ներքո: Պողոս Նուբարը 1917 թ. հոկտեմբերին Առնոլդ Թոյնբիի

հետ խոսակցության ժամանակ ասաց` իր միակ վախն այն էր, որ եթե èուսաս -

տանը հրաժարվեր նահանգները իրեն միացնելուց, թուրքերը կարող էին

դրանք գրավել: Մի քանի օր անց տեղի ունեցավ Հոկտեմբերյան հեղափո խու -

թյունը, որի հետեւանքով Թուրքիայի հետ èուսաստանի ռազմաճակատի գիծը

կազմալուծվեց: Եգիպտոսից, Եվրոպայից եւ Ամերիկայից եկած հայ կա մա -

վոր ները կռվելու էին հանուն ինքնավար ու ազատ Հայաս տանի: Սակայն իրա -

կանությունը այլ ընթացք ստացավ, մանավանդ այն բանից հետո, երբ ռու սա-

կան հեղափոխությունը հիմնովին փոխեց Մերձավոր Արեւելքի իրա դրու -

թյունը: Պարզվեց, որ հայերի ազատագրումը ռուսական հեղափո խությու նից

հետո չափազանց դժվարին խնդիր է: Կովկասի ռազմական պաշտ պա -

նության հայկական կոմիտեն 1917 թ. դեկտեմբերին տեղեկացրեց Թիֆլիսում

Բրիտանիայի հյուպատոսին, որ Հայաստանը թուրքական տիրա պե տության

տակ ընկնելու վտանգի տակ էր: Կոմիտեն կոչ արեց èուսաս տանին, Անգ -

լիային, üրանսիային եւ ԱՄՆ-ին, որպեսզի միացյալ ուժերով ապահովեն Հա -

յաստանի ինքնավարությունը` արեւ մտյան տերու թյունների հովա նա վորու -

թյան ներքո236: Դաշնակիցները թեեւ մինչ այդ անդա դար խոսում էին հայերի

ինքնավարության մասին, պատերազմից հետո խուսա փեցին այդ կարգա -

վիճակին ճշգրիտ բնորո րոշում տալուց:

235 Nou\n t;[oum, 110.

116

11& Fou\n;ri t;[afanoumn;re minc;u pat;raxmi w;r=e

Ամերիկացի դիվանագետ Հենրի Մորգենթաուն 1918 թ. իր հուշերում ման -

րա մասնորեն նկարագրում է Թուրքիայում հույն փոքրամասնության տառա -

պանք ները. §Հայերը Թուրքիայում միակ նվաճման ենթարկված ժողովուրդը

չեն, որը տուժել է Թուրքիան բացառապես թուրքերի երկիր դարձնելու քաղա -

քա կա նությունից: Հայերի մասին իմ հաղորդած պատմությունը` մի քանի

ձեւա փո խումներով կարելի է պատմել նաեւ հույների ու ասորիների մասին:

Իրա կանության մեջ հույներն ազգայնացման այդ գաղափարի առաջին զո -

հերն են (...): Ըստ երեւույթին, քանի որ քաղաքակիրթ աշխարհը նրանց տեղա -

հա նու թյունների դեմ աղմուկ չբարձրացրեց, թուրքերը որոշեցին նույն մե թոդ-

ները ավելի մեծ ծավալով կիրառել ոչ միայն հույների, այլ նաեւ հայերի, ասո -

րիների, նեստորականների եւ թրքահպատակ մյուս ժողովուրդների նկատ -

մամբ: (...)

Այսպիսով հույների մարտիրոսությունն ընդգրկում է երկու շրջան. մեկը`

նախապատերազմյանը, իսկ մյուսը` 1915-ից հետո: Առաջինը նախ հար վածի

տակ առավ öոքր Ասիայի ծովափնյա հույներին: Երկրորդ հարվածը ուղղ ված

էր նրանց, ովքեր ապրում էին Թրակիայի եւ Մարմարա ծովի, Դարդա նելի,

Բոսֆորի շրջաններում, ինչպես նաեւ Սեւ ծովի ափերին: Վերջիններիս` հա -

րյուր հազարներով ուղարկեցին öոքր Ասիայի խորքերը: Թուրքերը գրեթե կետ

առ կետ օգտագործեցին նույն մեթոդները, որոնք կիրառել էին հայերի նկատ -

մամբ: Նրանք հույներին նախ ներգրավում էին օսմանյան բանա կի մեջ, ապա

տեղավորում հարկադիր աշխատանքային գումարտակ ներում, օգտա գոր ծում

Կովկասում ճանապարհա շի նա րարության մեջ եւ պատերազմի այլ թատերա -

բե մերում: Öիշտ այնպես, ինչպես հայերը, հույն զինվորները մահա նում էին

հա զար ներով, ցրտից, քաղցից եւ այլ զրկանքներից: Անօրի նա կան զենք գտնե -

լու նույն տնային խուզարկությունները կատարվում էին հունա կան, ինչպես

հայկական գյուղերում, իսկ հույն տղամարդիկ ու կանայք ծեծի եւ խոշտան -

գումների էին ենթարկվում ճիշտ այնպես, ինչպես իրենց բախտա կից հայ

ընկերները: Ինչպես հայերը, հույները ենթարկվում էին նույն կամա յական

հար ցաքննություններին, որոնք, ինչպես հայերի մոտ, նրանց մոտ եւս վեր էին

ածվում հուժկու թալանի: Թուրքերը փորձում էին հույն հպատակ ներին բռնի

կերպով մահմեդական դարձնել: Հույն աղջիկներին, հայ աղջիկ նե րի օրինա -

կով, գողանում եւ թուրք հարեմներն էին տանում, իսկ հույն տղա ներին

առեւան գում ու տեղավորում էին մուսուլմանների տներում: (...) Ամենուրեք

հույներին հավաքում էին եւ թուրք ոստիկանների ձեւական պաշտպանության

ներքո, մեծ մասամբ ոտքով, քշում էին դեպի երկրի խորքերը: Թե քանիսն են

117

այսպես ցիրուցան եղել, վերջնականապես չի պարզվել, տվյալները տատան -

վում են 200.000-ից մինչեւ մեկ միլիոնը: Հույների քարա վանները ենթարկվում

էին մեծ զրկանքների, բայց ոչ ընդհանուր կոտո րածների, ինչպես որ հայերը:

(...) Թուրքերը հույներին ցուցաբերում էին այդ հատուկ վերաբերմունքն ամե -

նեւին ոչ կարեկցանքից ելնելով: (...) Այդ ժամանակ թուրքերի տեւտոն դաշ նա -

կիցները սպասում էին, որ Հունաստանը պատերազմին կմասնակ ցի` որպես

Ան տան տի դաշնակից, իսկ öոքր Ասիայի հույ ների որեւէ կոտորած, անկաս -

կած, Հունաստանում կստեղծի այնպիսի մի տրամա դրություն, որ վերջինիս

գերմանամետ թագավորն այլեւս ի վիճակի չի լինի Հունաստանը պատե րազ -

մից ետ պահելու: Ուրեմն դա պարզապես պետական քաղաքա կանու թյան

հարց էր, որը Թուրքիայի հույն հպատակներին խնայեց այն բոլոր արհա վիրք -

ներից, որոնք պատուհասվել էին հայերին: Այնուամենայնիվ, նրանց կրած

տա ռապանքները նույնքան ահավոր էին եւ մի առանձին գլուխ են կազմում

տեւական ոճրագործությունների պատմության մեջ, որոնց համար մի օր քա -

ղա քակրթությունը Թուր քիային պատասխանատվության է կանչելու¦237: Հույն

փախստականների թվին, որոնք փորձել էին խուսափել 1914 թ. թուր քերի

կոտորածներից, պատ կանում էր նաեւ 1900 թ. ¼մյուռնիա յում ծնված հույն

Նոբելյան մրցանակակիր Գիորգիոս Սեֆերիսի ընտանիքը: öախստա կան -

ների այդ խմբից է նաեւ Էլիա Կազանը (Elia Kazan = Kasanioglu), որը 1909 թ.

ծնվել էր Կոստանդնուպոլսում գորգավաճառի ընտանիքում եւ 1913 թ.

ծնողների հետ գնացել էր Ամերիկա: Վերջինս 1963 թ. §Ամերիկա, Ամերիկա¦

կինոնկարում անմահացրել է Անատոլիայից իր հորեղբոր փախուս տի

պատմու թյունը:

Թուրքիայի հույներն, անշուշտ, քաղաքական առումով բոլորովին այլ

վիճակում էին քան հայերը: Նրանց թիկունքում որպես §հայրենիք¦ Հունաս -

տանի թագավորությունն էր, որը դիվանագիտական հարաբերությունների

մեջ էր Թուրքիայի հետ եւ այնտեղ պահում էր ութ հյուպոսություն: Այստեղից

կանոնավորապես Ա թենք` արտաքին գործոց նախարա րություն էին հասնում

զեկույցներ, որոնք ամենայն հստակությամբ փաստագրում էին հայերի եւ

հույների կոտո րած նե րը: Հունաց ուղղափառ եկեղեցին մի այլ կապող օղակ

էր, թեեւ Հունաստանի մեծ մասը եկեղեցուց անկախ էր (autokephal) եւ գտնը -

վում էր Աթենքի արքեպիս կոպոսի հովանու ներքո, որը չէր ենթարկվում պատ -

րիարքին: Որպես Կրետե կղզու բնիկ, վարչապետ Էլեֆթերիոս Վենիզելոսը

(Eleutherios Venizelos) 1905/08 թթ. կարողացավ Կրետեն միացնել Հունաս տա -

նին եւ առաջադրեց օտար տիրապե տությու նից բոլոր հույներին ազատա -

գրելու վեհ գաղափարը` §Մեգալի իդեա¦: Կոստանդնուպոլիսը վերագրավելու

236 Nou\n t;[oum, 112.

237 Henry Morgenthau: Ambassador Motgenthau’s Story. (2003), 222f u. Hofmann: Mit einer

118

նրա երազանքը խա չա ձեւվում էր ռուսների` §Երկրորդ Հռոմին¦ տիրանալու

հավակնության հետ: Նույնիսկ թուրքերի դեմ հա ջողություն ունենալու

դեպքում, ռուսների հետ բախումն անխուսափելի էր238: Անգլիայի արտաքին

գործոց նախարար Էդուարդ Գրեյը (Edward Grey)` որպես պատերազմի մեջ

մտնելու պար գեւ, հույներին առաջարկեց փոքրասիական ¼մյուռնիան, որը

վարչա պե տը սիրով ընդունեց` ի հեճուկս Կոստանդին Առաջին թա գավորի:

1915 թ., երբ Անգլիան Վենիզելոսից պահանջեց միանալ Անտան տին` öոքր

Ասիայում փոխհա տուցումներ ստանալու հեռանկարով, Կոստան դին Առաջինի

հետ կապը խզվեց: Վենիզելոսը հարկա դրված եղավ հրա ժա րական տալ,

սակայն 1916 թ. ֆրանսիացիների գրաված Սալոնիկում խռովու թյունից հետո,

ստեղ ծեց հակա կառա վա րություն եւ անգլո-ֆրանսիական մի ջամտու թյամբ

1917 թ. հունի սին թագավորին ստիպեց հրաժարական տալ:

1913/14 թթ. հույների դեմ հետապնդումների առաջին ալիքը իրականում ոչ

թուրք փոքրամասնությունների բնաջնջման երիտթուրքերի ծրագրի սկիզբն

էր239: Նրանց նպատակն էր` սադրանքի միջոցով հույներին պատե րազ մի մեջ

ներքաշել գերմանացիների դեմ: Դա երիտթուրքերի համար լավ առիթ պի տի

լիներ, հույներին նույն եղանակով բնաջնջելու, ինչպես հա յե րին240: Սակայն

երիտթուրքերը պետք է աչքի առաջ ունենային Հունաս տանի հար ձա կումը

իրենց վրա, եթե իրենք հույներին կոտորեին, ինչպես հա յերին: Կա նանց ու երե -

խա ների տեղահանումը, տղամարդկանց տեղա բաշխումն աշ խա տան քային

ջոկատներում ու դրանց հաջորդող սպանու թյուն ները, հույների դեպ քում եւս,

կատարվում էին հայերի օրինակով: 1915 թ. սկզբին ծովային հարցերով կցորդ

գերմանացի Հանս Հումանը (Hans Humann) տեղե կացրեց գերմանացի գենե -

րալ Էրիխ ֆոն üալքենհայնին (Erich von Falkenhayn), որ Էնվեր փաշան իրեն

ասել է, որ երիտթուրքերի կոմի տեն (CUP) ծրագրել է §հայերի ցեղա սպա նու -

թյունը, դեռ պատե րազ մի ընթացքում, ավարտել հույն տարրերի բնաջընջ -

մամբ¦241: Հունաստանը սկզբից եւեթ բարեկամացել էր սերբերի հետ եւ հան -

ձինս ռուսական ցարի, տեսնում էր ուղղա փառության հովանա վորին: 1916 թ.

ապրիլի 18-ին ցարական բանա կին հաջող վեց èուսա հայ աս տանից հար ձակ -

վել ու գրավել Տրապի զոնը, եւ առա ջա նալ դեպի այսպես կոչված §Պոն տոսի

հույների¦ շրջանները: Դա պատճառ դար ձավ, որ թուրքերն արագորեն

ձեռնարկեն հույների արտաք սումն այդ շրջան նե րից:

Հույների ապստամբու թյան սպառնալիքից դրդված, թուրքերը 1916 թ.

ապրիլին սկսեցին նրանց տեղահանումը Պոնտոսից: Ա թենք` արտաքին

Stimme (2004), 17.

238 Michael w.weithmann: Griechenland. Vom Frühmittelalter bis zur Gegenwart, re-gensburg 1994, 215f.

239 Hassiotis (1992), 135f.240 Nou\n t;[oum, 138.

119

գործոց նախարարությանը հղած Պետերբուրգի հույն դես պանի զեկույցում

ասվում է. §Տրապիզոնի գավառի Վասիլոնայի տա րածա շրջա նի 16 գյուղերի

բնակիչները, բոլորը հույներ, թուրքական զինվո րական իշխանության

հրամանով ապրիլի 15-ին հարկադրված էին հեռանալ դեպի Ագիրուպոլիի

(Agirupoli) խորքերը: Սակայն վախենալով, որ ճանապարհին ջար դերի կեն -

թարկ վեն, ինչպես դա տեղի ունեցավ հայերի հետ, նրանք թողեցին իրենց

բնակավայրերն ու փախան անտառները, հույսով, որ ռուսական բանակի

հնարավոր առաջխաղացման դեպքում` կփրկվեն: Այդ բնակիչներից, որոնց

թիվը հասնում է 6.000-ի, 650-ը փորձեց ապաստան գտնել Վասիլոնայի

վանքում, որտեղ արդեն հանգրվանել էին 1500 փա խստա կաններ Տրապի զո -

նից: 1200 հոգի խցկվել էին Կունակա գյուղի մոտ գտնվող մի մեծ անձա վ, իսկ

մնացածը ապաստանել էին անտառների որջերում ու այլ թաքս տոց նե -

րում¦242: Թուրքական բանակը թալանի մատնեց հույների տները: Կունակայի

քա րանձավի փախստականները, չդիմանալով սովին, ստիպված եղան

հանձնվել, իսկ Գեֆիրա (Gefira) գյուղի մոտ 26 երի տա սարդ կին գետը

նետվեց` խուսափելով բռնաբարումից: Գերմանացի փոխ հյուպատոս Քուկ -

հոֆը (Kuckhof) 1916 թ. հունիսի 15-ին Սամսունից հաղորդեց Բեռլին. §Հա -

վաս տի աղբյուրներից տեղեկանում ենք, որ Սինոպի եւ Կաստամունիի

առ ափ նյա շրջան ների ողջ հույն բնակչությունն արտաքս վել է: Թուրքե -

րենում` արտաք սում եւ բնաջնջում բառերը նույն նշանա կու թյունն ունեն,

քանի որ ով սպան ված չէ, միեւնույնն է, մահանում է կամ հիվանդություն -

ներից, կամ քաղ ցից¦243: Կերասունի առափնյա շրջաններն ավերվեցին.

ամենաշատը վտանգված էին ափում գտնվող 100.000 հույները: èուսների

կողմից Տրիպոլիի (Tirebolu) գրավումը որպես պատրվակ օգտա գործելով,

թուրքերը տեղահանեցին Կերասունի եւ Տրիպոլիի հույներին: Աքսորի երթը

դեպի Բիրկ (Birk) գյուղը, որտեղ մեկ տարի առաջ կոտորվել էր 500 հայ

ընտանիք, տեւեց 25 օր: 13.000 տեղահանվածներից Բիրկ հասավ ընդամենը

800 հոգի244:

Պոնտոսում թուրքերի գործողությունները նույնպես գաղտնի չմնա ցին

արտասահմանյան պետություններից: Ամե րիկայի դեսպան Հենրի Մոր գեն -

թաուն դատապարտեց թուր քե րի տմարդի գործելակերպը: Նրա հաջորդը`

Աբրահամ Էլկուսը (Abraham Elkus), որը 1916 թ. ստանձնել էր պաշ տոնը, խո -

սեց իրադարձությունների մասին Ավստրիայի դեսպանորդ Քարլ ֆոն

Թրաութմանսդորֆ-Վայնսբերգի (Karl von Trauttmannsdorf-Weinsberg) հետ,

որն արդարացրեց թուրքերի միջո ցա ռումները: 1916 թ. վերջերին Ավստ րիա յի

241 Nou\n t;[oum, 139.

242 Kostantin Fotiadis: “Der Völkermord an den Griechen des Pontos”, in: tessa Hofmann:Verfolgung, Vertreibung ... (2004),185-219, hier 187.

243 Nou\n t;[oum, 186.

244 Nou\n t;[oum, 188f.h

120

դեսպան Պալավիչինին հաղորդեց Սամսունի դեպ քերի մասին. §11 դեկտեմբե -

րի, 1916 թ., հինգ հունական գյուղ թալանի են թարկ վե ց, այնուհետեւ այրվեց:

Բնակիչներն արտաքսվե ցին: 12 դեկ տեմ բերի, 1916 թ., այրվեցին քաղաքա -

մերձ մի շարք գյուղեր: Ամբողջական գյուղեր` իրենց դպրոցներով ու եկե ղե ցի -

ներով կրակի մատնվեցին: 17 դեկտեմբերի, 1916 թ., Սա մսունի գավառում

թուրքերն այրեցին 11 գյուղ: Թալանը շարու նակվում է: Գյուղերի բնակ չու թյու -

նը ենթարկվում է բռնություն ների: 31 դեկտեմ բերի, 1916 թ., մոտ 18 գյուղ այր -

վեց ամբողջությամբ, 15-ը` մասամբ: 60 կին բռնա բար վեց: Կո ղոպ տեցին

նույ ն իսկ եկեղեցիները¦245: Կատարվածի համար ավստրի ա ցիները գերմա նա -

ցիներին մեղսակից համարեցին: Հյուպատոս üրիդրիխ Վիլհելմ ֆոն դեր

Þուլենբուրգին (Wilhelm von der Schulenberg) ուղղված Գերմանիայի դեսպա -

նատան մի հեռագրում ընդգծվում է, որ ըստ թուրք գավառապետերի հայ -

տարարությունների, հիմա կրկնվում էր այն, ինչ եղել էր հայերի հետ: Այս բոլոր

վայրագություններն արգելք չեղան Վիլհելմ Երկրորդ կայսրին, որը դեռեւս

1916 թ. Էնվեր փաշային պարգեւատրել էր Արժանյաց կարգի շքանշանով,

1917-ին երկրորդ այցով ժամանելու Թուրքիա: Բռնի իսլամացման հարցերով

զբաղվող հունական գիտահետազոտական մի հանձնախումբ, որին մաս -

նակցում էր դպրոցի տնօրեն Պ. Կինիգոպուլոսը (P. Kinigopulos), հա ղոր դում է

այն մասին, թե ինչպես հույն կանայք բռնի իսլամացվում եւ ապա թուր քական

հարեմներում անհետանում էին: Սամսունի ավստրիացի հյու պատոս Էռնստ

ֆոն Կվիատկովսկին (Ernst von Kwiatkowski) խնդրեց դեսպան Պա լա վի չինիին

վերջ տալ ծայրահեղ զգուշավորությանը, որից հետո դես պանն իր մտա -

հոգությունը հայտնեց արտաքին գործերի նախարար Հալիլ բեյին (Halil Bey).

Վերջինս արդարացրեց թուրքերի գործողությունները` բացա տրելով դրանք

հույ ների` ռուսների հետ համագոր ծակցությամբ: Կոլո նիա (Kolonia) տարածա -

շրջանի 51.660 հույն բնակչությունից կենդանի մնաց միայն մեկ երրորդը:

Նույնիսկ 1917 թ. պատերազմական տարում շարունակվեց հույների տե -

ղա հա նումը, որի իրականացմանը մասնակցում էր գերմանացի գեներալ

Լիման ֆոն ¼անդերսը: Կոստանդ նուպոլսում ավստ րի ացի դեսպանորդ, կոմս

Թրաութմանսդորֆը 1917 թ. ապրիլի 3-ին հա ղոր դեց Վիեննա. §Մեծ վեզիրն ու

արտաքին գործոց նախարարը ինձ եւ Գերմանիայի դեսպանին խնդրում են`

մեր կառավարություննե րին տեղե կա ցնել, որ խիստ կենսական նշանակու -

թյուն ունեցող ռազմական պատճառներով, օսմանյան կառավարու թյանը

տարհանում է Այվալիի ու նրա շրջա կայքի բնակչությանը¦: Լեզբոսի դիմաց

գտնվող Այվալի քաղաքից արտաքս վեց 300.000 մարդ, իսկ Սամսունից`

60.000: üրանսիայի գլխավոր շտաբի հետա խուզական ծառայությունից հա -

ղորդվեց, որ այստեղ ամենից առաջ աքսորվել են կանայք ու երեխաներ,

որոնց մեծ մասը մահացել է բծավոր տիֆից: §Մեկ տարի եւս այս վարչա -

121

կարգին, — ասվում է ֆրանսիացիների զե կույցում, — եւ Թուրքիան կվերածվի

քրիստոնյա ողջ բնակչության գերեզմա նատան¦246: Հայերն ու հույները 1915

թ. նոյեմբերից համա խմբվե ցին դիմա դրության բջիջներում, որոնց գործու -

նեությունը հատկա պես աշխուժացավ Կովկասում ռուսա կան ճակատի

փլուզումից հետո:

Անգլիան նույնպես տեղեկացավ արհավիրքների մասին: Բեռ նում Բրի -

տա նիա յի դեսպանության մի հուշագրում, 1918 թ. Թուրքիայում հույ ների

նկատ մանբ կիրառված դաժա նությունների մասին ասվում է. §Ամեն օր

Կոստանդ նու պոլիսն ու նրա շրջակայքը մաքրազերծվում են հույներից,

որոնց քշում են երկրի խորքերը: Նրանց սեփականությունը բռնագրավում

են, իսկ ունեց վածքը աճուր դով վաճառում: Գերմա նացի սպաներն ու երեւելի

մուսուլմանները իրար մեջ են բաժանում հույն կանանց ու աղջիկներին:

Ասիա կան Թուր քիա յում վի ճակը շատ ավելի հուսահատական է: ¼մյուռնիայի,

Կա րա սոսի եւ այլ շրջան ների բոլոր գյու ղերը թալանված ու ավերված են, ընդ

որում գերմա նա ցի ների բաժինը այդ աղետում մեծ է: Հաշվարկված է, որ Կոս -

տանդ նուպոլսում ավելի քան 3.000 հույն է ստրկացվել: Ասվում է, որ

ասիական Թուր քիայում անց յալ տարվա օգոստոսից սպանվել կամ քաղցից

մահացել է 100.000-ից ավելի մարդ¦247: Էմանուել Էլիադեսը` հույն փախս տա -

կան ների բարձրաստիճան մի ներկայացուցիչ, 1918 թ. դեկտեմբերի 10-ին

հեռագրեց Բրիտանիայի արտ գործ նախարարություն. §öոքր Ասիայի ափա -

մերձ շրջան ներից արտաքսված հույն բնակչության վերջին բեկորները`

կազմված կանան ցից, երեխաներից եւ ծերերից, գտնվում են ամենա անմխի -

թար վիճակում: Նրանք զրկված են սննդից, հագուստից ու օթեւա նից, եւ ամեն

ինչի կարոտ են: Նախկինում Եփեսոս քաղաքում բնակվող 8000 տղա մարդ -

կանցից վերա դարձել է միայն 600, եւ դժվար թե կենդանի մնա ցած նե րի թիվը

անցնի 1000-ը: Մնացածները մարտիրո սաբար զոհվել են: Ակ-Բյուկ գյուղի

բնակ չությունը գրեթե ոչնչացվել է: Ամենուրեք ամայություն է տիրում: [Ան -

տան տի] շրջափակ ման պատճառով մենք ի վի ճա կի չենք նրանց օգնու թյան

հաս նելու¦248: Այս բոլոր ոճրագոր ծու թյուն ների համար չկա քավու թյուն: úսմա -

նյան կայսրության փլուզումից հետո, 1919 թ., ազատամտության կարճատեւ

շրջանում տեղի ունեցավ պատերազմի մի շարք հան ցա գործների դատավա -

րու թյունը: Պահպանվել է այսպես կոչված §Տրապի զոնի դատա վա րության¦

արձանագրությունը, սակայն այն վերաբերում է միայն հայերի նկատմամբ

գործած ոճիր նե րին249:

Անտանտի զորքերի առաջխաղացումն իր ազդեցու թյունն ունեցավ նաեւ

245 Nou\n t;[oum, 187.

246 tsirkinidis, in: Hofmann: Verfolgung, Vertreibung... (2004), 142f.247 Nou\n t;[oum, 144.248 Nou\n t;[oum.249 taner Akcam: Armenien und der Völkermord. Die Stambuler Prozesse und die türkische

Natio nalbewegung, Hamburg 1996, 176-184.250 wilhelm Baum – Dietmar w. winkler: Die apostolische Kirche des Ostens. Geschichte

der sogenannten nestorianer, Klagenfurt 2000, 121f.251 Fotiadis, in: Hofmann: Verfolgung, Vertreibung ... (2004), 2154, Anm. 24.252 Arthur walworth: Wilson and his Peacemakers. Armenican Diplomacy and the Paris

úսմանյան կայսրությունում դեռեւս մնացած քրիստոնյաների վիճակի վրա:

Այդ զգացվեց §նես տո րականների¦, Հակարիի (Hakkari) տարածաշրջանի եւ

Վերին Միջագետքի արեւելյան ասորիների մոտ: 1917 թ. նոյեմբերի 25-ին

Þի մուն Տասնիններորդ (Shimun XIX.) կաթողիկոսը հրավիրեց ժողով արեւե -

լյան ասորի ու հայ զորա վար ների մասնակ ցությամբ, որտեղ որոշում ընդուն -

վեց` ստեղծել միասնական բանակ: Þի մուն Տասնիններորդ կաթողիկոսը

կապեր հաստատեց անգլիա ցիների հետ, որոնք արդեն 1916 թ. Եգիպ տոսից

թուր քական սահմանով հա սել էին Պաղեստին: 1917 թ. ընկան Երուսաղեմն

ու Բաղ դատը, 1918-ին` գրավ վեց Մոսուլը: 1918-ի մարտի 3-ին քրդերի

առաջ նորդ Իսմայել աղա Սիմկոն (Ismael Agha Simko) սպանեց Þիմուն

Տասնին նե րորդ կաթողիկոսին: Նրան հաջորդեց եղբորորդին` Մար Պուլոս

Þիմուն Քսաներորդը (Mar Poulos Shimun XX.): Աղա Պետրոսը` մինչեւ 1918

թ. hու նիսը անգլիացիների օգնությամբ կարողացավ Ուրմիա յում դիմադրել

թուրքերի հարձակում նե րին: Երբ արեւե լյան ասորիներին պարտա դրեցին

500 կմ կտրելով վերադառնալ Համադան, 70.000 փախստականների մեկ

երրորդը կոտոր վեց սովից, համա ճա րակներից եւ քրդերի հարձակում նե -

րից250: Պատերազ մից հետո Թուր քիա յում շատ քիչ §նեստորականներ¦ ու

քաղդեացիներ մնացին:

1918 թ. հունվարի 18-ին Ամերիկայի նախագահ Վուդրո Վիլսոնը (Wood -

row Wilson) հրապարակեց իր նշանավոր §14 կետերը¦, որտեղ Թուր քիա յի

մասին գրված է. §XII. Ներկայիս úսմանյան կայսրության թուրքական

մասում պետք է ապահովվի ինքնավարությունը, սակայն մյուս ազգություն -

ները եւս, որոնք թուրքական իշխանության ներքո չեն գտնվում, պետք է վա -

յե լեն կյանքի կատարյալ ապահովություն եւ ինքնավար զար գաց ման բա -

ցար ձակապես անխաթար հնարավորություն¦251: Նույն հարցի մա սին մեկ -

նա բանություններից մեկում որոշակիորեն ասվում է, որ Հայաստանը պետք

է Միջերկրական ծովում նավահանգիստ ստանա եւ դրվի մի մեծ տերության,

ավելի շուտ Անգլիայի կամ üրանսիայի, հովանավո րու թյան ներքո252: Վիլսո -

նը նաեւ հնարավոր էր համարում, որ Ամերիկան ստանձնի Հայաստանի

հովանավորությունը: Առաջին աշխարհամարտի վերջում չկար մեկ այլ

քաղաքագետ, որ Ամերիկայի նախագահ Վիլսոնի նման այդպիսի եռանդով

արդար վերաբերմունք պահանջեր Թուրքիայում ապրող քրիս տոնյաների

նկատմանբ: Ի˜նչ ափսոս, որ նա չկարողացավ իրագործել գաղափա րա -

խոսի իր վեհ մտահղացումները:

122

123

12& Qriston\an;ri wiyake Jourqia\oum A®a=ina,.arfamarti awartin (1917-1918)

1916 եւ 1917 թթ. ընթացքում հայ տարագիրների մեծ մասը ոչնչացավ

Իրաքի եւ Սիրիայի անապատներում: Գերմանիայի դեսպան կոմս öաուլ ֆոն

Վոլֆ-Մեթերնիխը (Paul von Wolff-Metternich)1916 թ. հունիսի 10-ին ռայխս -

կանց լեր Բեթման Հոլվեգին (Bethmann-Hollweg) գրում է. §Հայերի հալածանք -

նե րն արեւելյան նահանգներում թեւակոխել են իրենց վերջին փուլը: Թուր քա-

կան կառավարությունը իր ծրագրի իրագործման հարցում չսխալվեց: Հայ կա -

կան հարցը Թուրքիան լուծեց հայ ազգի բնաջնջման միջոցով, հաշվի չառնելով

ո? չ մեր պատկե րա ցումները, ո? չ Ամերիկայի դեսպանության եւ պապի

պատվի րա կության առաջարկները, ո? չ էլ Անտանտի պետու թյուն ների

սպառնա լիք ները, իսկ առավել եւս Արեւմուտքի երկրների հասա րա կական

կարծիքը: Նա այժմ պատրաստ էր կազմալուծել ու ցրել հայերի վերջին

խլյակները, որոնք հաղթահարել էին առաջին բռնագաղթը¦253:

Տեղահանվածներին քշում էին դեպի èաս-ուլ-Այն (Ras-ul-Ajn) եւ Դեր էս-

¼որ (Der es- Zor)` Եփրատի ափ, այժմյան հյուսիսային Սիրիա: Մինչեւ 1915-ի

հոկտեմբերը 300.000 հայեր, մեծ մասը կանայք եւ երեխաներ, Հալեպից քշվել

էին մինչեւ հյուսիսային սիրիա կան անապատները: Վերապրողները մահա -

նում էին համաճարակներից, քաղցից, ուժասպառությունից կամ սպանվում

քրդերի ու թուրքերի ձեռքով: Նրանց տեղավորում էին կանոնավոր համա -

կենտ րոնացման ճամբարներում, որտեղ չկար բնակարան եւ սննդամթերք:

Այստեղ նրանք մնում էին այնքան ժամանակ, քանի դեռ բան կար նրանցից

պոկելու. այնուհետեւ նրանց քշում էին անապատ, Մոսուլի ուղղու թյամբ:

1916 թ. ապրիլին Դեր էս-¼որի թուր քական գլխավոր հրամանատար Ալի

Սուադը (Ali Suad) հրաման ստացավ 10 տոկոսով կրճատել տեղ հասած հայ

բնակչության թիվը254: Ի վերջո Ալի Սուադը` որպես §չափազանց մեղմ անձ¦,

պաշտոնից հեռացվեց, եւ նրան փոխարին եց Սեկի բեյ (Sekki Bei) անունով

չերքեզ մի հրամանատար, որը չերքեզա կան ավազակախմբերի միջոցով

սիս տե մատիկաբար կոտորում էր քրիս տո նյաներին: Քրիստոնյաների այլ

խմբեր քշվում էին դեպի Կոնիայի ճահճուտներին կից գտնվող հա մա -

կենտրո նաց ման ճամբարները: Մինչեւ 1916 թ. ամռան վերջը §դատար կ վե -

ցին¦ Եփրա տի ափա մերձ համակենտրո նացման ճամբարները: Այժմ արդեն

Peace Conference, 1919, london 1986, 488.


124

աշխա տան քային գումարտակներից ողջ մնացածները ստիպված էին իսլամ

ընդունել` իրենց կյանքը փրկելու համար: Ընդհանրապես, ըստ Լեփսիուսի,

ինչպես նաեւ Հայոց պատրիար քարանի տվյալների, úսմանյան կայսրու թյու -

նում ապրող 1.845.450 հայերից (չհաշված §միաբաններին¦ ու բողոքա կան -

ներին) մոտ 244.000 հոգի փա խուս տի դիմեց Կովկաս կամ Եգիպտոս: Տե ղա-

հանվեց մոտ 1.400.000 հայ, որից ա վե լի քան մեկ միլիոնը զոհվեց: Լեփսիուսը`

իր գրքի երկրորդ հրա տա րա կությունում 1915 թ. զոհերի թիվը հասցնում է

1,100.000-ի255: Սվեն Հե դինը (Sven Hedin), որը 1917-ին այցելել է Դեր էս-¼որ,

իր §Բաղդատ, Բա բե լոն, Նին վե¦ (Լայպցիգ, 1918) գրքում սպանված հայերի

համար տալիս է 500.000 թիվը, որը մինչեւ օրս էլ վկայակոչում է թուրքական

քարոզչու թյու նը256: Բրի տա նա կան հանրագի տա րանում եւս բերվում է այդ

թիվը257:

Հայերից հետո հերթը եկավ հույներին: Վերը նշված ռուսների կողմից

1916 թ. ապրիլին Տրապիզոնի գրավումը առիթ հանդիսացավ սկսելու հույ -

ների ար տա քսումը Պոնտոսից: 1916 թ. դեկտեմբերին Ավստրիայի դես պան

Պալա վի չինին տեղեկացրեց Սամսունի հույների տեղահանման մա սին: 1916

թ. հոկտեմբերի 27-ին Լոնդոնում ստորագրվեց Սայքս-öիքոթի (Sykes- Picot)

համա ձայնագիրը, որը նախատեսում էր սիրիական եւ արաբա կան տարածք -

նե րի բաժանումը Անգլիայի ու üրանսիայի միջեւ: Ընդ որում, նա խատեսվեց

նաեւ üրանսիայի կողմից հայ կամավորների զորակոչը: Դրանով իսկ üրան -

սիան որոշակիորեն ստանում էր իրեն խոստացված Ադա նա յի նահանգը258:

Մինչեւ 1916 թ. նոյեմբեր ամիսը Եգիպտոսում եւ ԱՄՆ-ում հավաքագրվեց

5000 հայ §Հայ կական լեգիո նում¦, որը պաշտոնապես պիտի ենթարկվեր

ֆրան սի ա կան արեւելյան լեգիոնին: Երբ 1920 թ. üրանսիան համաձա յ -

նության եկավ քեմա լականների հետ, կորցրեց հետաքրքրությունը լեգիոնի

նկատ մամբ: Առ նոլդ Թոյնբիի §Կապույտ գրքի¦ եւ Յոհաննես Լեփսի ո ւսի

հրապարա կում ների շնորհիվ հայկական կոտորածների թեման շարունա կում

էր մնալ քննարկումների առարկա:

Հայերին Միջագետք աքսորելուց հետո թուրքերը փորձեցին վերացնել

Կոստանդնուպոլսի եւ Սիսի պատրիարքարանները եւ խզել նրանց կապը

Էջ միածնի կաթողիկոսի հետ: Կոստանդնուպոլի պատրիարքին տեղափո -

խե ցին Երուսաղեմ: Տեղի գերմանացի հյուպատոս Բրոդեն (Brode) 1916 թ.

254 Hofmann: Deutsche Quellen (1984), 110.

255 Nou\n t;[oum, 114.256 Est Jourqia\i m,akou\ji na.arararouj\an ka\qh=i (www.kulturtrizm.gov.tr/).257 the new Encyclopaedia Brittanica, Bd. 1, Chicago, 15. Aufl., 1993, 668: “About 600.000

Armenians died of starvation or were killed by turkish soldiers and police”. (Nor Bri-tanakan fanragitaranoum% fator 1% kardoum ;nq& ªMot 600 faxar fa\;rsowamaf ;n ;[;l kam spanw;l jourq xinworn;ri kam ostikann;ri ko[mizº!

258 ternon (1981), 227f.

125

նոյեմ բե րին այդ մասին հաղորդեց ռայխսկանցլեր Բեթման Հոլվեգին (Beth -

mann- Hollweg) իր մանրամասն զեկույցով, որի մեջ տալիս է ամբողջ նախա -

պատմությունը. §Հա յոց պատրիարքարանի մասին նոր կարգադրությունը,

որ արվել է այս տար վա օգոստոսի 29-ին, տեղի հայկական շրջանակների

համար լրիվ անակնկալ էր եւ այդ իսկ պատճառով մտահոգիչ է, քանի որ

թուրքական կա ռավարու թյունը կամայականորեն շրջանցում է 1860 թ.

մայիսի 24-ի կանո նա դրությամբ հայ եկեղեցուն տրված երաշխիքները: Վեր -

ջի նիս 99-րդ հոդվա ծում որոշակի ո րեն նախատեսված է, որ նույնիսկ ժամա -

նա կի ընթացքում եւ կյանքի փորձով անհրաժեշտ համարվող հիմնական

կանոնները չեն կարող վերանայվել ա ռանց հոգեւորականների եւ ժողովրդի

ներկայացուցիչներից բաղկացած հանձ նաժողովի ներգրավման: Նոր կարգի

երկու հիմնական կետերը` օսմանյան հա յերի տարանջատումն է ռուսական

պարագլխից եւ եկեղեցական կենտ րոնավայրի տեղափոխումը Երուսաղեմ:

Առաջին միջոցառումը` գոնե թուրքերի տե սան կյունից հասկա նալի է, եթե

նկատի առնենք այն դերը, որ խաղացին հայերը Կովկասում` ռուս նե րի

առաջխաղացման ժամանակ: Սակայն երկրորդը ներքուստ չի ընդունվում

§Հայ առաքե լական եկեղեցու¦ բոլոր համա խոհ ների կողմից` որպես իրենց

եկեղեցու միասնության դիտավորյալ պառակտում:

Էջմիածնի վանքը նստավայր է ընտրվել է ազգային եկեղեցու հիմնադիր

եւ հայոց եկեղեցու առաջին կաթողիկոս Ս. Գրիգոր Լուսավորչի կող մից դե -

ռեւս 3-րդ դարում: Այդ ժամանակվանից, չհաշված քաղաքական իրավի ճա -

կով պայմանավորված որոշ ընդմիջումը, վանքը մնացել է հայոց եկե ղեցու

առաջ նոր դի մշտական նստավայրը: Էջմիածնում նստող Ամենայն Հա յոց կաթո -

ղի կոսին ենթակա էին չորս այլ եկե ղե ցական բարձրաստիճան այրեր` Աղթա -

մարի ու Սիսի կաթողիկոսները եւ Կոստան դնու պոլիսի ու Երու սա ղեմի պատ -

րի արքները: Մինչդեռ Աղթամարը երբեք առանձ նա հատուկ նշա նա կու թյուն

չի ունեցել, Սիսի դերը մեծ է եղել: Երբ սելջուկների կողմից հին Հայաս տա -

նը նվաճ վեց եւ Կիլիկիան` գաղթած հայերի շնորհիվ վե րափոխ վեց պե տա -

կան ու եկե ղեցական նոր կառույցի, Սիսը` Կիլիկիայի մայ րաքա ղա քը,

մեկու կես դար մնաց կաթողիկոսի նստավայր, մինչեւ որ 1441 թ. Էջ միած -

նում հրա վիր ված ազ գա յին եկեղեցական ժողովը որո շեց վերա կանգ նել

տեղի կաթո ղի կոսությունը: Քանի որ Սիսի այդ ժամանակ վա կաթո ղի կոսը

հրաժարվեց իր նստավայրը Էջ մի ածին փոխադրել, տեղում նոր կաթողիկոս

ընտրվեց, իսկ Սիսի կաթողի կոսությունը մնաց որպես Կիլի կիայի մասնակի

կաթողի կո սություն` ունենալով միայն այդ նահանգի գավառների վրա պաշ -

տո նական իշխանություն եւ սահ մա նափակ արտոնու թյուններ` Էջմիածնի

կաթողիկոսի կողմից մերթ ճանաչ վելով, մերթ մերժվելով:

Թվում է, որ Երուսաղեմի պատրիարքությունը իր առանձնահատուկ դիր -

քի համար պարտական է խաչակիրների արշավանքներից հետո Եգիպտոսի

նվաճ մանը եւ որպես Առաջնորդարան միշտ ունեցել է տեղական, միայն Պա -

126

ղես տինի տարածքի վրա սահմանափակվող նշանակություն: Եկեղեցական

առումով այն միշտ ճանաչել է Էջմիածնի գերակայությունը: Կոս տանդ նու -

պոլսի պատրիարքությունը հիմնվել է Մեհմեդ Երկրորդ üատիհի (Muham -

med II Fatih) կողմից, որը (...) հայ պատրիարքին տվեց նույն իրա վունք ները,

ինչ որ հույն պատրիարքներին: Անցյալ դարաշրջանից Կոս տանդ նու պոլսի

պատրիարքը ճանաչվում էր նաեւ որպես Էջմիածնի կա թո ղիկոսի աթո ռա -

կալ` աջակցելով (...) եկեղեցական առնչությանը Էջ միած նի հայոց եկե ղե ցու

առաջնորդի հետ, որն օծված է առաքելական ավան դույթ ներով: Նոր կանո -

նադրության առաջին հոդվածով Սիսի կաթո ղի կոսությունն ու (...) Կոս տանդ -

նուպոլսի պատրիարքությունը փաստորեն վերացվում էին, եւ որպես միակ

եկեղեցական ներկայացուցիչ մնում էր (...) Երու սա ղեմի պատ րի արքը, որը

միաժամանակ ստանալով կաթո ղիկոսի տիտղոս, աթոռակալելու էր Երու -

սա ղեմում: Եկեղեցու ծանրության կենտրոնի տեղա փոխումը Երուսա ղեմ,

որտեղ գտնվում էր աստիճանաբար նվազող, փոքրա քանակ հայկական գա -

ղութ, հստակ բնորոշում է թուրքական կառա վա րության դիտավորությունը`

ամբողջովին զրկել նրանց կրոնական կյանքը ազգային նկարագրից: Նոր

առաջնորդին հատկացվում էր մի վայր, որտեղ նա կարող էր զբաղվել կրո նա -

կան ամեն ինչով, բայց ոչ երբեք ընկնել գայթակղության մեջ` կրոնական իր

ազդեցությունը չարաշահելով, հետա պնդել քաղաքական նպատակներ: Ամ -

բողջ միջոցառումը կարելի էր փոքր-ինչ կոպիտ համեմա տությամբ նմա նեցնել

այն իրավիճակին, երբ գեր մանա կան կառա վարու թյունը, օգտվելով կայսրու -

թյան` Իտալիայի հետ պատե րազ մական վիճակում լինելու հանգամանքից,

պա պին պաշտոնանկ է անում եւ տեղը, որպես հա կաթոռ, նշանակում գեր մա -

նա ցի եպիսկոպոսի, որպես նստա վայր հատկացնե լով մի ինչ-որ բողո քական

քաղաք: Անշուշտ նոր կաթո ղի կոս-պատրիարքի զուտ եկեղեցական եւ վարչա -

րարական աշխա տանքը դժվարանում է, քանի որ Երուսաղեմը հեռու է իր

թեմից եւ պետական վերին իշխանությունից: Նոր կանոնա դրու թյան մյուս

կետերը, որոնք հայերի շրջանում դժգոհություն պետք է առա ջացնեն, այն

սահմա նումներն են, որոնք վերաբերում են մինչ օրս գործող` աշ խար -

հականների մասնակցությանը կաթողիկոս-պատրիարքների ընտրու թյուն -

ներին եւ նրանց պաշտոնանկման վերաբերյալ որոշումներին: (...) Ներկա

պայմաններում, անշուշտ, բացառվում է, որ հայերը կարողանային ար տա հայ -

տել իրենց դժգոհությունը: Նրանք բիրտ հալածանքներից այնպես են ահա -

բեկված, որ յուրաքանչյուր անհատ զգուշանում է իր հայությունը, լինի դա

եկեղեցական, թե ազգային առումով, որեւէ կերպ շեշտել: Ես նույնիսկ դիտար -

կել եմ, որ այստեղի հայերը հնարավորին չափ խուսափում են հոգեւո րական -

ների հետ շփվելուց: (...) Ինչ վերաբերում է Կոստանդնուպոլսի նախկին

պատ րիարք úրմա նյանի դերին, որի մասին Ձերդ Բարեծնությունը ժամա -

նա կին հարցրել է, ապա վերջինիս (...) Հայոց ազգային ժողովը ուղարկել էր

Երուսաղեմ` ղեկա վարելու նոր ընտրությունը: (...) Սահակ պատրիարքի

127

Որպես Սիսի կաթողիկոսի նշանակումը ամեն դեպքում չէր մտնում նրա

հետա քրքրու թյունների մեջ, քանի որ այն վերջ էր դնում նրա` մինչ այժմ

ունեցած իշխա նությանը: Այնուհանդերձ նա կարողացել է նոր տիրոջ հետ

բարեկա մական հարաբերություններ ստեղ ծել: (...) Կաթողիկոս Սահակը,

ընհակա ռակը, տխուր բնավորության տեր է երեւում, եւ իր ցեղակիցների ու

հա վա տա կիցների կրած տառապանքների բերու մով, հավանաբար նաեւ

դժվարու թյամբ ենթարկվող անձնավորություն: Ան շուշտ նրան ցավ էին

պատճառում հատ կապես արեւելյան Հորդանանից շա րունակ եկող լուրերը`

այնտեղ արտաքս ված հայերի բռնի իսլամացման մասին: (...) Այդ հավա -

տափոխու թյունները` հավաստի աղբյուրների համաձայն, այսօր էլ շարու -

նակվում են` հակառակ թուրքերի ժխտման բոլոր փորձերի: Ըստ երեւույ թին

Հայկական հարցը եւս դառնալու է հաշտության բանակցություն ների թեման:

Þատ ցավալի պիտի համարեի, եթե մենք մեր բարեկամությունը թուրքերի

հետ այնքան հեռու տանեինք, որ ի վերջո ներեինք հայերի դեմ գործած նրանց

ոճրագործությունները: Թե ինչ կարող ենք անել այդ բոլոր հարցերը լուծելու

համար, վեր է իմ դատողությունից, սակայն իմ համեստ կարծիքով, Գերմա -

նական կայսրությունը` որպես Թուրքիայի քրիս տո նյա դաշ նա կից, առաջին

պետությունը կարող է լինել, որը, հենց որ հանգամանքները թույլ տան, հան -

դես գա Թուրքիայի հակաքրիստոնյա միտում ների դեմ: Սրբազան պատե -

րազմի հռչակումը մեզ համար դարձավ երկսայրի մի զենք¦259:

Սիսի կաթողիկոսի նստավայրը սկզբում Հալեպում էր, իսկ ավելի ուշ

Անթիլիասում` Բեյրութի մոտ: Լիբանանում եւ Սիրիայում բազմա թիվ հայեր

վերապրեցին եղեռնը: Իհարկե թուրքերին չհաջողվեց հուժկու հար ված հասց -

նել հայոց եկեղեցու հին կառուցվածքին, որը մինչ օրս կարո ղացավ հաս տա -

տուն մնալ Լիբանանում, Սիրիայում եւ èուսահայաստանում ու Ատրպա տա -

կանում:

1917 թ. փետրվարին èուսաստանում տեղի ունեցավ հեղափոխություն,

որի հետեւանքով ռուսների ճնշումը արեւելյան Թուրքիայի վրա դադարեց:

Միաժամա նակ, սակայն, անգլիացիները Պարսից ծոցից հարձակվեցին Թուր -

քիայի վրա: 1917 թ. մարտի 1-ին Բաղդատը գրավվեց: 1917 թ. հոկտեմբերին

ռուսական բանակի հայկական վեց գումարտակ հրաժարվեց գրոհել Պարս -

կաստանի վրա: Պետրբուրգում Հայկական կոմիտեն որոշեց` նախ սպասել,

թե ինչ լուծում կստանա հայկական հողերի հարցը: òարական բանակում

կռվել էին 150.000 հայեր, սակայն նրանք հիասթափվել էին èուսաստանից260:

Հոկտեմբերյան հեղա փոխությունից հետո, 1917 թ. նոյեմբե րի 24-ին կազմա -

կերպվեց մի նոր կովկասյան կառավարություն` ընկերավարների գլխավո -

259 www.armenocide.de (14.11.1916).260 nassibian (1985), 96f.

128

րությամբ: Բրեստ-Լիտովսկում սկսվեցին հաշտու թյան բանակցությունները

նոր բոլշեւիկյան èուսաստանի եւ Կենտրոնական պետությունների միջեւ:

1917թ. ապրիլի 20-ին ԱՄՆ-ը Անտանտի կողմից պա տե րազմի մեջ մտավ, որի

շնորհիվ աստի ճա նաբար ուժեղացավ §Ան տանտ կորդիալ¦-ի [համաձայ նա -

գրերի շարք ստո րագրված Անգլիայի եւ üրանսիայի միջեւ] գերակշռու թյունը

§Կենտրոնական պետու թյուն ների¦ նկատմամբ: Դեռեւս 1917/18 թթ. ձմռանը

Անգլիան լրջորեն մտա ծում էր Թուրքիայի հետ հաշտության պայմանագիր

կնքելու մասին: Կենտ րո նական պետությունները, սակայն, նախապես դեռեւս

օգտվում էին ռուսա կան պետության քայքայումից:

Գերմանիան 1918 թ. մարտի 18-ին ստիպեց բոլշեւիկյան èուսաստանին

ընդունել Բրեստ-Լիտովսկի հաշտության պայմանագիրը, որը թուրքերի հա -

մար ստեղծեց բոլորովին նոր իրավիճակ: Արեւելյան երեք մարզերը` Կարսը,

Ար դա հանը եւ Բաթումը, հանրաքվեով պետք է որոշեին իրենց ապագան, սա -

կայն շատ չանցած թուրքերը գրավեցին այդ մարզերը: Երբ ռուսական զոր -

քերը կազ մա լուծվեցին թուրքական ռազմաճակատում, գեներալ Անդրանիկի

գլխա վո րու թյամբ կազմակերպվեցին հայկական գնդեր, որոնք 20.000 մարդով

պաշտպանում էին 375 կմ ձգվող ռազմաճակատը: èուսաստանի ու Թուրքիա -

յի միջեւ կնքված 1917 թ. նոյեմ բե րի 30-ի զինադադարից հետո, Թուրքիայի

հյուսիսարեւելյան մասը, Տրապիզոնից մինչեւ Վանա լիճ, պաշտոնապես դեռ -

եւս ռուսական գրավյալ տա րածք էր, սակայն առանց ռազմական պաշտպա -

նու թյան: Մին չեւ 1917 թ. տարեվերջը անգլիացիները գրավել էին úս մանյան

կայս րության այն մարզերը, որոնք նրանք ծրագրում էին պահել նաեւ պա տե -

րազմից հե տո: 1918 թ. փետրվարի 9-ին ավ ստրիացի հյուպա տոսը զեկուցեց

Վիեն նա, որ Էնվեր փաշան կարգադրել է թուրքերի մուտքը արեւե լյան մար զե -

րը261: 1918 թ. փետրվարի 14-ին սկսվեց թուրքերի առաջ խա ղացումը ռուսա -

կան ապառազմա կա նացված Կարսի, Արդահանի եւ Բաթումի մարզերը: Տրա -

պիզոնը գրավվեց հունաց մետրո պո լիտի օգնությամբ. այդ պատճառով այս -

տեղ պակասեցին քրիս տոնյաների հալածանքները: Երկու ամսվա ընթաց քում

թուրքերը հասան 1877 թ. հին սահ մանին եւ ավելի առաջ անցան: Անդրկով -

կաս ցիները (վրա ցի ներ, հայեր եւ ադրբեջանցիներ) Թուր քիա յի հետ խաղա -

ղու թյուն էին ուզում կնքել միայն այն պայմանով, որ այդ գործընթացում

Գերմանիան եւս ներ գրավ վեր: 1918 թ. մարտի 13-ին թուր քերը գրավեցին

Արդահանը, որ տեղ նրանք կոտորեցին 7000 հայ խաղաղ բնա կիչներ. ապրիլի

14-ին թուրքերը գրա վե ցին Բաթումը: 1918 թ. մայիսի 15-ին ընկավ նաեւ Ալեք -

սանդ րապոլը: Թուրքական ներխուժման ընթացքում կոտոր վեց ընդհանուր

առմամբ 8.500 հայ: 1918 թ. ապրիլի 22-ին հայկա կան մի պատվիրակություն

ներկա յացավ Բեռլին` գերմանացիների միջա մտությունը հայցելու նպա -

տակով. բայց նրանց ստա ցածը միայն օգնության անորոշ խոս տումներ էին:

261 Ohandjanian (1989), 131.

129

Գերմանիան ձգտում էր Անդրկովկասում ստեղծել մի անկախ պետու թյուն:

1918 թ. հունվարին տեղի ունեցան անդրկովկասյան պառլամենտի ընտրու -

թյուն ները: Վրաստանը, Հայաստանն ու Ադրբեջանը միասնաբար հայտա րա -

րեցին èու սաստանի կազմից իրենց դուրս գալու որոշման մասին: Երբ թուր -

քերը վերսկսեցին իրենց առաջխաղացումը, այդ համադաշնությունը լուծար -

վեց: Հա յերն առանձնա պես շահագռգրված չէին անջատվել èու սաստանից:

1918 թ. ապրիլի 22-ին Թիֆ լիսում հռչակվեց §Անդրկովկասյան Հանրապե տու -

թյունը¦, որի մեջ մտնում էին Վրաստանը, Հայաստանն ու Ադրբեջանը, եւ նույն

օրը թուրքերի հետ զինա դա դար կնքվեց: Գերմանիան ամենից առաջ հովանա -

վորում էր Վրաստանին, որը շուտով անկախացավ: Այսպիսով, 1918 թ. մայիսի

24-ին Սարդարապատի մոտ թուրքերի դեմ տարած հաղթանակից հետո, մա -

յիսի 28-ին հռչակվեց §Հայաս տա նի Հանրապետությունը¦ եւ §Վրաստանի

Հանրապետությունը¦: Սակայն միայն Վրաստանը ճանաչվեց Գերմանիայի

կող մից, որը Վրաստանում զինվո րա կան առաքելություն էր հիմնել: Գերմա -

նիայի նպատակն էր Վրաստանը պատվար դարձնել èուսաստանի ու Թուր -

քիա յի միջեւ: 1918 թ. մայիսի 5-ին Բա թու մում սկսվեցին Հայաստանի հաշ տու-

թյան բանակցությունները թուրքերի հետ: Ավելի ուշ, Հայաստանը ստիպված

եղավ մենակ, թույլ ուժերով ետ մղել թուրքերի հարձակումը 400 կմ ձգվող

ռազմաճակատի ամբողջ գծով:

Երբ Հայաստանի ֆինանսների նախարար Ալեքսանդր Êատիսյանը Կոս -

տանդ նուպոլսում բանակցություններ էր վարում, նախարար Թալեաթը նրան

հաղորդեց Էնվեր փաշայի` ազգային խորհրդում արտահայտած այն տեսա -

կետը, որ §հայերը միշտ էլ եղել են եւ մնալու են թուրքերի թշնամիները: Որ

նրանք Անա տոլիայի սահմանները եւս երբեք հանգիստ չեն թողնելու: Այդ իսկ

պատճառով ավելի լավ կլիներ, որ նրանք Կովկասում եւս նույնքան հիմնովին

բնաջնջվեին, ինչպես Թուրքիայում: Բացի դրանից, մի փոքրիկ Հայաստան

Կովկասում միշտ ձգտելու էր ընդարձակել իր սահմանները: Այդ պատճառով

էլ Հայաստանը Թուր քիայի համար մշտապես վտանգ էր նշանա կելու: Թա -

լեաթը նրան պա տաս խանել է, որ այդ առաջարկն անիրագործելի է, քանի որ,

ինչ էլ որ լինի, Կովկասում ապրում էր շուրջ երկու միլիոն հայ եւ նրանց բոլորին

անհնարին պիտի լիներ ոչնչացնել: Ավելի նպապակահար էր` գոհացնել

նրանց, քանի որ եթե անգամ կոտորածից հետո 100.000 հայ կենդանի մնար,

նրանք Թուր քիա յին երբեք հանգիստ պիտի չտային: Բացի դրանից, եթե մենք

ստեղծեինք մի փոք րիկ Հայաստան, լուծած կլինեինք Հայկական հարցը: Եվ

դա մեզ կօգներ դաշնա կիցների հետ հաշտության բանակցություններում¦262:

Հայերն ի վերջո ստիպված եղան գերմանացիների խորհրդով` 1918 թ. հունիսի

4-ին Բաթու մում Թուրքիայի հետ զինադադարի ծանր պայմա նա գիր կնքել:

262 Nou\n t;[oum, 140-150.

130

Թուր քերի գրավյալ տարածքներից հազարավոր մարդիկ փախչում էին

Կովկաս: Նախկին èուսահայաստանի արեւմտյան տարածքների զգալի մի

մաս անցավ Թուրքիային, որը հնարավորություն ստացավ շարժվել դեպի

Ադրբեջան: Սակայն գերմանական կառավա րու թյու նը շուտով տեղեկացավ

թուրքերի նոր ոճրագործությունների մասին: Մայիսի 28-ին Գերմանիան

Ավստրիայի արտգործ նախարարությունից պահանջեց, որ թուրքական

կառավարությանը բողոք ներ կա յացնի, քանի որ նորանոր հայ տղամարդիկ

էին սպան վում, եւ Կովկասի քրիստոնյաները ենթարկվում էին թուրքերի ու

թաթարների գազանություններին: Աններելի էր Բրեստի պայմանագիրը

շահագործ ել որ պես §քրիստոնյաներին հետապնդե լու արտոնագիր¦: Գերմա -

նիան ճանաչում էր Վրաստանի կառավարությունը եւ թուրքերից պահանջում`

§հայերի նկատմամբ պատշաճ վերաբերմունք ա պա հովել Թուրքիայի կողմից

գրավ ված մարզերում¦263: Երբ Ավստրիայի դեսպանը տվյալ բողոքը նույնու -

թյամբ ներկայացրեց Թալեաթին, պարզվեց, որ գերմա նական բանակի բարձ -

րա գույն հրամանատարությունը որոշ չափով վա րում էր իր սեփական քա ղա -

քականությունը` ամրապնդելով թուրքերի թի կունքը: Հունիսի 1-ին Ավստրիայի

դեսպանը հաղորդեց` մեծ սխալ էր, որ 1877-ից èուսաս տա նի ենթակայության

տակ գտնվող արեւելյան մարզերը հանձնվել են §առավել ցածր մի մշա կույ -

թի¦: Գերմանացի գնդապետ Քրես ֆոն Քրեսեն շտայնը (Kress von Kressen-

stein) 1918 թ. հուլիսին առաջարկեց ռայխս կանց լեր Հերթլինգին` §տրամա -

դրու թյան տակ եղած բոլոր միջոց ներով եւ հնարավորին չափ արագ` գործուն

ճնշում կիրառել թուրքական կա ռա վարու թյան վրա, որպեսզի վերջինս անմի -

ջապես զորքը դուրս բերի Հայաս տա նից¦264: Քրեսենշտայնը` իր §Թուր քերի

հետ դեպի Սուեզի ջրանցք¦ (Բեռլին 1938) գրքում հաղորդում է նաեւ Երեւա -

նում կաթողիկոսի հետ մի խոսակ ցության մասին, որտեղ ծանր մեղադրանք -

ներ են ներկայացվում գեր մա նա ցիների դեմ` կոտորածներին ունեցած մեղ -

սակ ցության համար: Ավստրիայի պահվածքը ավելի շուտ վերապահ է եղել, եւ

նույնիսկ չի փորձել գերմանացիների մոտ միջամտել հայերի ու հույների

օգտին:

Իսկ բրիտանացիներն իսկապե±ս ցանկանում էին օգնել հայերին, թե± ող -

ջու նում էին կոտորածները որպես քարոզչության միջոց Թուր քիայի ու Գեր -

մա նիայի դեմ, եւ որպեսզի այդ եղանակով ԱՄՆ-ին եւ մյուս չեզոք պետու թյուն-

նե րին եւս ներքաշեն պատերազմի մեջ: Անգլիան 19-րդ դարում եր բեք

անմիջական հե տաքրքրություն չէր ցուցաբերել Հայաստանի նկատ մամբ եւ

Թուրքիային հո վա նավորել որպես բուֆեր èուսաստանի դեմ: 1915 թ. ռուս -

ներին խոստացել էին Կոստանդնուպոլիսն ու նեղուցները: Անգլիայի կառա -

263 Nou\n t;[oum, 151f.264 Nou\n t;[oum, 220.

131

վա րությունը 1918 թ. փոր ձեց համաձայնության գալ Թուրքիայի հետ: Բրի -

տանացիներին առաջին հեր թին հետաքրքրում էր Միջագետքն ու նավթը. եթե

անհրաժեշտ լիներ զի ջում ներ անել թուրքերին, նրանց ավելի շուտ ցույց էին

տալիս հյուսիսային մար զերը, ուրեմն` Հայաստանը: Միաժամանակ, հա յերի

ճակատագրով մտա հոգ աշխարհի սրտացավության հետ մեկտեղ աճում էր

ճնշումը բրիտա նացի նե րի վրա: Այդ իսկ պատճառով նրանք համաձայ նության

եկան հայերի հողերը բաժանելու èուսաստանի ու üրանսիայի միջեւ, քանի

որ վերջինս հետա քրքրված էր Կիլիկիայով: Լլոյդ æորջը բազմիցս նշել է, որ

խոստումը քաղաքագետի համար պարտավորիչ չէ. անգլիացիների

հիմնական հե տա քրքրությունը ծովածոցն էր եւ դեպի Հնդկաստան ծովային

ճանապարհի անվտանգության ապահովումը: Բացի դրանից, նրանք ուզում

էին նաեւ հաշվի առնել կայսրության մուսուլման բնակչությանը:

Պատերազմի ընթացքում անգլիական ռազմական խորհուրդը ստիպ ված

եղավ ճշտել, թե ինչպիսին էր լինելու հայերի ճակատագիրը պատերազմի

վերջում: 1917 թ. հունիսի վերջին խորհուրդը որոշեց` Հայաստանը, միջա գետք -

յան Սիրիան ու Պաղեստինը այլեւս չթողնել Թուրքիայի տիրապետության

տակ: 1917 թ. վերջին արտաքին գործոց նախարար Բալֆուրն (Balfour) առա -

ջար կեց, որ ԱՄՆ-ի ստանձնի ինքնավար Հայաստանի հովանավորությունը265:

Կառա վա րու թյան մեկ այլ անդամ առաջարկեց, որ ինքնավար Հայաստանը

լինի èու սաս տա նի դաշնության անդամ: Իրականում հայերի ապագան չէր հե -

տա քր քրում բրիտանական կառավարությանը: èամզեյ ՄաքԴոնալդը` (Ram -

sey MacDonald), ընդդիմադիր աշխատանքի կուսակցության ղեկավարը, 1918

թ. հուլիսին հարց րեց արտաքին գործոց նախարար Բալֆուրին` թե արդյոք

կառա վա րությունը ան սա լու էր հայերի դիմադրությանը եւ հոգալու էր, որ Հա -

յաս տանը պա տե րազմից հետո ստանար ինքնորոշման իրա վունք266: Կառա -

վարությունը փորձեց հանգստացնել ընդդիմությանը: Մի քանի օր անց Բալ-

ֆուրը հավաս տիացրեց հայ դիվանագետ Պողոս Նուբարին, որ Հայաս տանի

ազա տագրումը դաշնակիցների պատերազմական նպատակների շրջանա -

կում էր:

Գերմանիան իր հետաքրքրությունները տեսնում էր գլխավորապես Վրաս -

տանում: Այդ պատճառով հայերը նախ եւ առաջ կողմնորոշվել էին դեպի

Ավստրիան, որտեղից օգնության ավելի մեծ հույս ունեին: Գերմանիան Հայաս -

տանը հանձնեց Ավստրիայի տրամադրությանը, սակայն Ավստրիայի դես պա -

նը զգուշացրեց, որ սխալ է Հայաստանը §միապետության առաջին գաղութ¦

դարձնելու միտքը: 1918 թ. հուլիսի 30-ին հայ դիվանագիտական ներկայա -

ցու ցիչները Կոստանդնուպոլսում Ավստրիայի դեսպանին իրենց հանրա պե -

տու թյունը ճանաչելու վերաբերյալ դիմում ներկայացրին: Գերմա նա ցիները

265 nassibian (1985), 120.266 Nou\n t;[oum, 114f.

132

զորք ուղարկեցին Վրաստան` կասեցնելու թուրքերի առաջխա ղացումը: Դաշ -

նա կից բանակների բախման ժամանակ թուրքերը մի խումբ գերմանացի

զինվորի գերի վերցրին ու սպանեցին: 1918 թ. հուլիսի կեսերին հայկական մի

պատվիրա կություն ժամանեց Բեռլին` խնդրելու գերմանական կառա վարո ւ -

թյանը, որ գրավի ու պաշտպանի իրենց երկիրը: Ավստրիայի արտաքին

գործոց նախարարը Բեռլինում դեսպանին հաղորդեց, որ Թիֆլիսում մի կերպ

տեղավորել էին մոտ 30.000 հայ փախստականներ: Մեսրոպ եպիսկոպոսը հա -

վաս տի ացրեց, որ Երեւա նի շրջակայքում եւս 500.000 փախստականի վիճակը

հուսահա տա կան էր267: Սակայն գերմանական ու ավստրիական կառավարու -

թյունները չէին ցանկանում այդ հարցով լրջորեն զբաղվել, քանի որ վախե -

նում էին թուր քերի հետ բարդությունների մեջ ընկնել: Նրանք սակայն

այպա նեցին Թուրքիային, որ մի կողմից կորցնում էր իր միջագետքյան եւ

սիրիական տիրույթները, իսկ մյուս կողմից Կովկասում ամբողջ կատա ղու -

թյամբ զբաղվում էր զավթողական քաղաքականությամբ: 1918 թ. օգոստոսի

4-ին Ավստրիայի պատվիրակ üրանկենշտայնը (Franckenstein) հաղորդեց

դեսպան Պալավիչիին երիտասարդ հանրապետության իրավիճա կի մասին,

որ §Հայաստանը կարող էր փրկվել կործանումից միայն Կենտրո նական

պետությունների շուտափույթ օգնության դեպքում: Ներկայիս Հայաստանը ի

վիճակի չէր նույնիսկ տեղի բնակչությանը կերակրել, ո՜ւր մնաց երե քից մինչեւ

հինգ հարյուր հազար փախստականների: (...) Հայաստանը կենսու նակ է

միմիայն բրեստյան սահմանները պահպանելու դեպքում, եւ առանց սահ ման -

ների այն սրբագրումների, որոնց թուրքերը ձգտում են¦268:

Գերմանական կառավարությունը չէր ցանկանում Հայաստանում պար -

տա վո րություններ ստանձնել, բայց հասկացնում էր, որ դեմ չէր լինի, եթե ավ -

ստ րի ա ցիներն այդ դերն ստանձնեին: Եվ այսպես, ավստրո -հունգարա կան

միապետության վերջին ամիսներին Արեւելքում ստեղծվեց ավստրիա ցիների

ներդրման հնարավորություն, որը հայերը սիրով ընդունեցին: Հայտնի դար -

ձավ, որ Վիեննայի կառավարությունը նման միջամտությունը խորհրդա ծու -

թյան առարկա է դարձրել: Դեսպանության խորհրդական Քարլ ֆոն Թրա -

ութ մանս դորֆը (Karl von Trauttmannsdorff) 1918 թ. օգոստոսի 12-ին հրա հանգ

ստացավ պարզելու, թե որոնք են զորք ուղարկելու պայմանները: 1918 թ.

օգոս տոսի 31-ին Թուրքիայի, Գերմանիայի, Ավստրիայի ու Հայաստանի մաս -

նակ ցությամբ Երեւանում հրավիրված խորհրդկացությունում բանակցու թյուն -

ներ տեղի ունեցան հայ փախստականների վերադարձի շուրջ դեպի թուր քերի

գրաված մարզերը: Գերմանիան ուզում էր Հայաստանը ճանաչել միայն

Êորհրդային Միության հետ համաձայնության գալով, իսկ վերջինս Հայաս -

267 Ohandjanian (1989), 155.268 Nou\n t;[oum, 160.

133

տա նի ինքնուրույնության առնչությամբ ասել էր, որ այն շատ փոքր է անկա -

խության համար: Այդ պատճառով ավստրիական դիվանագիտությունը կա -

ռա վա րությանը խորհուրդ տվեց զգուշանալ: Թալեաթ փաշան` Բեռլին

մեկնելուց առաջ բացատրեց հայերին, որ Գերմանիան ճանաչում էր միայն

Վրաստանը. նա հայերին առաջարկեց` հնարավորության դեպքում ընդար ձա -

կել իրենց տարածքը269: Բեռլինում Թալեաթը գերմանական կառավա րու թյան

հետ խոսեց նաեւ այն մասին, որ Անտանտի հետ հաշտության պայմանագրից

առաջ անհրաժեշտ է լուծել Հայկական հարցը: Հայաստանը բանակցում էր

Ավստրիայի հետ Êորհրդային Միության կողմից իրենց պետության ճանաչ -

ման ուղղությամբ: Իսկ ռուսները հայտարարում էին, որ Հայաստանը կճա -

նաչեին մի այն այն դեպքում, եթե Թուրքիան նահանջեր դեպի այն սահ ման-

ները, որոնք հաս տատված էին Բաթումի հաշտությունից առաջ: 1918 թ.

սեպտեմբերի 7-ին Հայաս տանի հավատարմատար դ-ր úհանջանյանը մեկ -

նեց Վիեննա, Ավ ստրիա յի հետ բանակցելու մեկ այլ խնդրանքի շուրջ: Նա

սեպտեմբերի 17-ին կայ սեր Քառլին հանձնեց Գեւորգ Հինգերորդ կաթողիկոսի

օգոստոսի 3-ի օգնու թյան խնդրագիրը270: Այնտեղ ասված էր. §Որպես Արեւել -

քում հնագույն եկեղեցու առաջնորդ եւ հովիվ մի ժողովրդի, որը վաղեմի ժա -

մա նակներից` անցնելով բոլոր սարսափների ու անհամար արյունա հե ղու -

թյունների միջով, պահպանել է իր քրիստոնեական հավատքն ու իր անսա -

սան հավատարմությունը քրիստոնեության նկատմամբ, դիմում եմ Ձերդ

Մեծու թյա նը թախանձագին խնդրանքով` օգնության ձեռք մեկ նել խորտակ -

վող ժողովրդին եւ Ավստրո-Հունգարիային դաշնակից Թուր քի այի վրա համա -

պա տասխան ազդեցություն գործել` վերջ դնելու հայ ժո ղո վրդի անսահման

տա ռապանքներին¦: Սակայն Ավստրիայի արտաքին գործոց նախարարի

խորհր դով` անցյալում գրված անթիվ բողոքագրերից միայն մեկն է ուղղվել

թուր քա կան կառավարությանը, քանի որ նման նամակներ նախորդ տաս -

նամյակ ներում որեւէ ազդեցություն չեն ունեցել:

Մինչ այդ թուրքերը փորձում էին առաջանալ դեպի Բաքու: èազմական

նախարար Էնվեր փաշան քարոզում էր §թուրանիզմ¦, այսինքն` թուրքական

ծագում ունեցող բոլոր ժողովուրդների միավորում մինչեւ Կենտրոնական

Ասիա: Այդ իսկ պատ ճառով Հայաստանը, որպես դեպի Ադրբեջան տանող

ճամփա, մեծ նշա նա կություն ուներ նրանց համար: Թուրքերը` տասնապատիկ

գերազանցու թյամբ հարձակվեցին Հայաստանի վրա: 1918 թ. սեպտեմբերի

14-ին նրանք հա սան Բաքու, որտեղ կոտորեցին 30.000 հայ: Հայ բնակչության

կեսը փա խավ քաղաքից: Թուրքերը ներխուժեցին նաեւ Դաղստան եւ Հյուսի -

սային Պարս կաստան: Սա օսմանյան բանակի վերջին հաջողությունն էր: Այդ

269 Nou\n t;[oum, 165f.270 Nou\n t;[oum, 169f.

134

ջար դերի ժամանակ, ինչպես նաեւ դրանց հաջորդող սովից ու համաճա -

րակներից մահացան մինչեւ 500.000 հայեր: Հայ փախստականների թիվը

հասավ 850.000-ի, որից մոտ 500.000-ը Երեւանի շրջակայքում: Ի դեպ, մյուս

ճա կատ ներում օս մանյան պետությունը քայքայվել էր, իսկ անգլիացիները

Եգիպտոսից շարժ վում էին դեպի Երուսաղեմ:

Դեռեւս զինադադար կնքելուց առաջ Թուրքիայի կողմից մի քանի անգամ

զինադադարի առաջարկ է եղել, անշուշտ, առաջին հերթին ընդդիմադիր քա -

ղա քական գործիչների կողմից: Սուլթանը եւս 1918 թ. հոկտեմբերի 5-ին Բեռ -

նում Անգլիայի դեսպան Հ. èումբոլդին (H. Rumbold) ներկայացրեց զի նա -

դադարի վերաբերյալ մի հու շագիր, որը սակայն Հայկական հարցի վերա բե -

րյալ որեւէ առաջարկություն չէր պարունակում: Մյուս առաջարկություն նե -

րում, ինչպես արքայազն Սա բահ-էդ-Դինինը (Sabah-ed-Din), խոսքն արեւե լ յան

նահանգների` մինչեւ Տրապիզոն, ինքնավարության մասին էր271:

Պատրի արք Գերմանոս Հինգերորդից (Germanos V.) հետո, որը պաշտո -

նանկ էր արվել թուրքերի նկատմամբ իր չափից ավելի մեծ զիջողականության

պատճառով, Կոստանդնուպոլսում արքեպիսկոպոս Դորոթեոսը` (Dorotheos)

հույներին ազատեց օսմանյան պետության հանդեպ ունեցած բոլոր պար -

տականություններից եւ պահանջեց քաղաքը միացնել Հունաստանին:

Պաղեստինյան ճակատը կազմալուծվելուց հետո, թուրքական կառավարու -

թյունը բրիտանացիներին զինադադարի առաջարկ արեց: Թուրքական կող -

մից բանակցությունների ղեկավար èաուֆ բեյը (Raouf Bey) հարցրեց հայ կա-

կան դիվանագիտական ներկայացուցչության անդամ Ալեքսանդր Êատի -

սյանին, թե նա կցանկանար ուղեկցել իրեն, որպեսզի բրիտանացիները տես -

նեին, որ թուրքերն ու հայերը հաշտ են: Հոկտեմբերի 30-ին, Լեմնոս (Lemnos)

կղզու Մուդրոսի (Mudros) նավա հանգս տում, անգլիական մի ռազմանավի

վրա, ադմիրալ Գոֆ Քալթհորպը (Gough Calthorpe) եւ èաուֆ բեյը ստո րագրե -

ցին զինա դա դարի պայմանագիրը: Հայերի իրավունքների երաշխա վո րության

մասին Մուդրոսում խոսք չի եղել: Թուր քերը պետք է խզեին իրենց հարաբե րու -

թյուն ները Կենտրոնական պետու թյունների հետ: Հետագա հա մա ձայնու -

թյուն ները կա յացան ի վնաս հայերի. այլեւս ոչ մի խոսք բռնա գաղթվածների

վերադարձի եւ հայ կական վեց նա հանգ ների մասին, ինչպես պահանջել էր

Թոյնբին (Toyn bee): Վերջինս հիաս թափված էր, որովհետեւ այն կարծիքին էր,

որ այժմ հայերը դրվել էին անբարենպաստ պայմանների մեջ: Այն տպա -

վորությունն էր ստեղծ վել, որ Անգլիան թուրքերին` որպես պարգեւ նավթային

շրջաններից եւ Պաղես տի նից հրաժարվելու դիմաց, Հայաստանում ազատ

գործելու իրավունք էր ընձեռնել:

Անգլիացիներին առաջին հերթին հետաքրքրում էր Միջագետքում եւ Պա -

271 nassibian (1985), 121f.

135

ղես տինում իրենց նվաճումների ապահովումը, մի բան, որի մասին թուր քերի

հետ համաձայնություն կար, ինչպես եւ Կիլիկիայի գրավման վերա բե րյալ:

èաուֆ բեյը դեմ չէր, որ անգլիա ցի ները վերահսկեին Դարդանելի հրե տանին.

եթե հույները հարձակվեին, կարելի էր սպասել, որ Թուրքիայում հեղափոխու -

թյուն տեղի կունենար, շեշտեց նա: Ինչ վերաբերում է Սիս, ¼եյթուն, Այնթապ

եւ Հաճն քաղաքների հանձնմանը, ապա նա կարողացավ այն կանխել, հիմնա -

վո րելով, որ այլապես կառավարությունը տապալվելու վտանգի առաջ պիտի

կանգներ: Անգլիացիների համար կարեւորն այն էր, որ զինադադարը կնքվել

էր առանց ամերիկացիների ու ֆրանսիացիների: Հետեւապես Մուդրոսը նաեւ

հաղ թանակ էր üրանսիայի նկատմամբ: Սակայն պետք է ընդունել, որ

հիմնականում անգլիացիների շնորհիվ էր, որ թուրքերը պարտության մատ-

ն ըվեցին:

1918 թ. հոկտեմբերին, §իթթիհատի¦ (CUP) վերջին համագումարից հետո,

երիտթուրքական Եռյակը` ճանաչվելով պարտության պատասխանատու,

արձակվեց: Էնվերն ու Թալեաթը 1918 թ. նոյեմբերին գերմանական մի ռազ -

մա նավով փախուստի դիմեցին Գերմանիա: Նրանք 1919 թ. հուլիսին Ստամ -

բու լում, այլ երիտթուրքերի հետ միասին, ի բացակայության մահվան դա տա-

պարտ վեցին: Վերջին սուլթան Մեհմեդ Վեցերորդը, որը 1918 թ. հուլիսին հա -

ջոր դել էր եղ բո րը, պարտավորված էր ի կատար ածել հաղթանակած Ան տան -

տի հրաման նե րը: Բանակը պետք է զորացրվեր. 1919 թ. մարտի 3-ին սուլ թա -

նը §Մարդ կու թյան դեմ հանցանք¦ դատավճռով գործարկեց պատմության մեջ

առաջին քրեական դատական ատյանը, որտեղ թուրք դատավորները վճիռ

էին կայացնում թուրքական օրենքի համաձայն: 1921 թ. մարտի 15-ին Թա -

լեաթ փա շան Բեռլինում սպանվեց հայ ուսանող Սողոմոն Թեհլերյանի կողմից,

որն իր ամբողջ ընտանիքը կորցրել էր կոտորածի ժամանակ: Թեհլերյանը

ազատ ար ձակ վեց աղմկահարույց մի դատավարությամբ, քանի որ հիմքում

հանցա գործը իրական մեղավորը չէր:

1919 թ. սկսվեց վերելքը մի մարդու, որն ավելի ուշ պատմություն մտավ

§Աթաթուրք¦ (§թուրքերի հայր¦) անվամբ: 1915-ին Դարդանելի պաշտ պանու -

թյան ժամանակ հաղթող դուրս եկած գեներալ Մուստաֆա Քեմալ փա շան,

անցյալում մասնակցել էր երիտթուրքերի խռովությանը, CUP-ի անդամ էր եւ

1917 թ. դեկտեմբերի 12-ին թագաժառանգ Վահդեդինի (Vah dedin) հետ Բադ

Քրոյց նախում (Bad Kreuznach) այցելել էր կայսր Վիլհելմ Երկրորդին եւ նրա

գե ներալներ Հինդենբուրգին (Hindenburg) ու Լուդենդորֆին (Ludendorff): èազ -

մա կան տեսուչ նշանակվելուց հետո, Քեմալը Անատոլիայում իր շուրջը

համախմ բեց ազգամոլական ընդդիմությանը: Երբ բրիտանացիները, ռուսնե -

րը, ֆրանսիա ցի նե րը, իտալացիներն ու հույները գրավեցին Անատոլիայի մեծ

մասը, նա 1919 թ մայիսի 19-ին ապստամբության կոչ արեց զավթիչների դեմ:

Իբրեւ ազատախոհ բարեփոխիչ, Քեմալը իսլամը որակեց որպես §անբա -

րոյական մի բեդ վինի` Աստծո մասին անհեթեթ ուսմունք¦ եւ §փտող դիակ, որ

136

թունա վո րում է մեր կյանքը¦` դառնալով ազգային նոր շարժման կենտրոնա -

կան դեմքը: Այսուհանդերձ` 1923 թ. ապրիլի 24-ին թուրքական նոր հանրա -

պետության պառլամենտը հիմ նե լուց հետո, նա դատապարտեց հայերի

բնա ջնջումը որպես §ամոթալի արարք¦, ընդ որում` որպես §անցյալի ամոթալի

արարք¦ (§maziye aid fazahat¦): Սակայն նրա իշխանության օրոք պաշտոններ

էին վարում նաեւ ցեղասպանության պարա գլուխ ները: Նրա ազգային շար -

ժումը գնալով ավելի թուլացրեց սուլթանական կառավարության ազդե ցու -

թյունը: Էրզրումի եւ Սվազի համագումարներում (1919 թ. հուլիսի 23-ից մինչեւ

օգոստոսի 7-ը եւ 1919 թ. սեպտեմբերի 4-ից մինչեւ 11-ը) Քեմալը Անկարայում

ձեւավորեց նոր կառա վա րություն` այնպիսի պառ լամենտով, որը նրան

ընտրեց նախագահ: Այսպիսով ստեղծվեցին երկու կառավարու թյուն, մեկը`

Ստամբուլում դաշնակիցների հսկողու թյան տակ, մյուսը` ազգայնական, որ

համախմբված էր Քեմալ փա շայի շուրջ:

1919 թ. ապրիլին իտալացիները ափ դուրս եկան Անթալիայում եւ հին

Եփեսոսի մոտակայքում, որպեսզի այնտեղ ապահովեն դաշնակիցների կող -

մից իրենց խոստացված ազդեցության ոլորտը: 1919 թ. մայիսին սուլթանի

կա ռա վարությունը Ստամբուլում կազմակերպեց պատերազմի հանցագործ -

ների իր առաջին դատավարությունը, որտեղ խոսքը, օրինակ, Տրապիզոնի

կոտորած նե րի մասին էր: Վարչապետ Դամատ üերիտը (Damat Ferit) երիտ -

թուր քերի ոճրա գործու թյունները դատապարտեց 1918 թ. նոյեմբերի 8-ի սենա -

տի նիստում. §Կա տար ված ոճիր ներն աննախընթաց են, ոչ միայն օսմանյան,

այլեւ ամբողջ մարդկության պատ մու թյան մեջ¦272: 1919 թ. մայիսին öարիզի

հաշ տության վե հաժողովում վարչապետը օսմանյան պատվիրակների ներ -

կայությամբ մեկ ամգամ եւս ճանաչեց հանցագոր ծու թյունները, ներողություն

խնդրեց եւ հատ կապես պա խարակեց երիտթուր քե րի կոմիտեի ղեկավարների

ու անդամների կատար ած բռնությունները: Ի վեր ջո, նա հանցագործություն -

ների համար այ նու ա մենայնիվ պատասխանատու համարեց երիտթուրքերին:

Նա միակ թուրք քաղաքագետն է, որը երբեւէ Առաջին աշխարհամարտի ժա -

մանակ կատար ված կոտորոծների հետ հստակորեն եւ հրապարակայնորեն ոչ

մի առնչություն չուզեց ունենալ: 1919 թ. սեպտեմբերի 25-ին վարչա պետ Քլե -

մեն սոն (Cle men ceau) պատասխանեց Դամատ üերիտին. §Թուրքիան պետք

է ընդունի իր հանցագործությունները. այն ընդունակ չէ ուրիշ ժողովուրդներ

կառավա րե լու¦273:

Բրիտանացիների հսկողության տակ գտնվող սուլթանական կառավա -

րու թյունը Մուստաֆա Քեմալին նշանակեց հավատարմատար, որպեսզի դա -

դա րեցվեն Պոնտոսի հույների ու հայերի նկատմամբ սանձազերծված վայ րա-

272 Fotiadis, in: Hofmann: Verfolgung, Vertreibung... (2003), 193.273 Nou\n t;[oum, 193.

137

գությունները եւ զինաթափ արվեն Թոփալ úսման փաշայի հրոսա կախմբերը:

Դրանով այծին դարձրին պարտիզպան: Թոփալ úսմանի առաջին իսկ հան -

դիպման ժամանակ ապագա §Աթաթուրքի¦ հետ` վերջինս ասաց. §Թո?ղ որ

պոնտացիներն ու հույները հեռանան: Ժամանակի ընթացքում, հենց ազդան -

շան ստանանք, որ նրանք գործում են օրենքի դեմ, մենք նրանց բոլորի հաշիվը

կմաքրենք¦: Êոսակցության վերջում Թոփալ úսմանն ասաց. §Անհո?գ եղեք,

իմ փաշա: Ես Պոնտոսի հույներին մի այնպիսի §խունկ¦ կմատուցեմ, որ նրանք

իշամեղուների նման անձավներում կխեղդվեն¦274: Մայիսին` Քեմալի հայտ -

նության օրը, մինչեւ հիմա համարվում է թուրքական ազգային տոն: 1919 թ.

սեպտեմբերի 11-ին Քեմալը հայտնեց Կոստանդնուպոլսի դաշնակից ներին, որ

տեղի կառավարությունը չի ներկայացնում Թուրքիան եւ որ ինքն այն այլեւս

չի ճանաչում: Վերսկսվեցին քրիստոնյաների կոտորածները: 1919 թ. վերջին,

ընտրություններում ազգայնամոլների հաղթանակից հետո, Քեմալն իր շտաբը

Սվազից տեղափոխեց Անկարա: Դաշնակիցները հասկացան, որ մի այն ռազ -

մական զանգվածային ներդրման միջոցով ի վիճակի պիտի լինեին իրենց

մտադրություններն իրականացնել եւ քրիստոնյաներին նոր հալածանք ներից

ու տեղահա նումներից պաշտպանել: Երբ 1920 թ. ապրիլին Քեմալը Անկարա -

յում §Ազգային մեծ ժողովի¦ նախագահ ընտրվեց, ակներեւ դարձավ, որ

սուլթանը եւ Կոստանդնուպոլսի նրա կառա վա րությունը սոսկ դաշնակիցների

անզոր խամաճիկներն էին:

274 Nou\n t;[oum, 196.

138

13& S;uri fa,touj\an pa\managire (1920)

Երբ Մեծ Բրիտանիան եւ üրանսիան 1916 թ. Սայքս-öիքոթի (Sykes-

Picot) գաղտնի համաձայնագրով բաժանեցին úսմանյան կայսրության

արաբական շրջանները, կայսրությունը հասել էր իր իշխանության անկման

եզրին: Ան տան տը շարունակ շեշտում էր Թուրքիային §պատժելու¦ կա րեւո -

րությունը` հա յերի ու հույների ցեղասպանության համար: 1916 թ. դեկտեմ -

բերի 18-ին դաշ նակիցները` Ամերիկայի նախագահ Վիլսոնի` հաշտություն

կնքե լու հնա րավո րության վերաբերյալ հարցին պատասխանեցին, որ պա -

տե րազմի կա րեւո րագույն նպա տակներից մեկը ժողովուրդների ազատա -

գրումն էր թուր քերի արյունա ռուշտ ճնշումից: Նույն կերպ արտահայտվեց

նա եւ üրան սիայի արտաքին գոր ծոց նախարարը 1917 թ. հունվարի 10-ին,

երբ ասաց, որ պատե րազմի վերջ նական նպատակը ժողովուրդների ազա -

տագրումն էր թուրքերի բարբարոս տիրա պե տությունից, որոնք արմա տա -

պես հեռացել են եվրոպա կան քաղաքա կրթու թյունից275: Ստամբուլում դաշ -

նակիցների գլխա վոր հանձնա կատար Վեբը (Webb) 1919 թ. ապրիլի 4-ին

հեռագրեց öարիզյան հաշտության խորհրդաժողով, պահանջելով, որ

թուրքերը պատժվեն հայերի կոտորածների համար: Նույն կերպ է արտա -

հայտ վել նաեւ գլխավոր հանձ նակատար Քալթհորպը (Calthorpe): Կատա -

րելապես իշխանազուրկ սուլ թանը պարտավոր էր հիմա գործի անցնել, եւ

նա գեներալ Մուստաֆա Քեմալ փա շա յին նշանակեց ռազմական տեսուչ:

1919 թ. մարտի 8-ին ստեղծվեց հատուկ ռազմական դատարան: Այն ժա մա -

նակ, երբ Ստամբուլում ազատական կառա վարությունը ջանում էր անցյալի

հետ հաշվի նստել եւ դաշնակիցների հետ հա մա գործակցել, Քեմալ փաշան

Անատո լիա յում ձեւավորում էր ազգային շար ժումը: Մինչ նա հույների դեմ

դիմա դրու թյուն էր նախապատրաստում, սուլթանը նրան պաշտոնանկ

արեց` հայ տա րա րելով, որ նա ապստամբ է: Քեմալը Անատոլիայում կազմա -

վորեց թուրքական ազգային իր շարժումը, որն այսօր դիտվում է որպես

§Նոր Թուրքիայի¦ սկիզբը:

Մուստաֆա Քեմալը ամենեւին չէր ժխտում քրիստոնյա փոքրամասնու -

թյուն ների դեմ գործված ոճիրը: Նա միայն շեշտում էր, որ չի կարելի ամբողջ

ազ գին պատասխանատու դարձնել մի բանի համար, որ սոսկ մի քանիսի

մեղքն էր: 1919 թ. հոկտեմբերի 21-ին նա Ամասիայում դատապարտեց

իթթիհատականներին, պահանջելով պատժել նրանց: Նրանք, ովքեր մաս -

275 taner Akcam: Another History on Sèvres and Lausanne, in: Kieser-Schaller (2003),181-299.

276 Berthold Spuler: Gegenwartslage der Ostkirchen, 2. Aufl. Frankfurt 1968, 287.

139

նակ ցել էին ոճրագործություններին, պետք է բացառվեին ընտրություն ներից:

Հարկ էր իրականացնել պատիժը, öարիզյան բանակցություններում լավ ար -

դյունքի հասնելու համար: Սակայն նա դեմ եղավ մեղավորներին միջազգային

դատարանով պատժելուն: Միայն երբ Քեմալը տեսավ, որ դաշնա կից ների

միտքը շա րունակ զբաղված էր Անատոլիան վերաբաժանելու խնդրով, չնայած

թուրքերի պատրաստակամությանը` պատերազմի հանցագործների դատա -

վա րու թյուններ երկրի ներսում անցկացնելու, նա այլեւս հրա ժար վեց դատա -

վա րու թյուն ներին աջակցելուց: Միեւնույն ժամանակ, Քեմալը հզոր դիմա -

դրու թյուն հանդես բերեց Արեւելյան Անատոլիայի որոշ մասեր անկախ Հայաս -

տանին զի ջե լու ձգտումներին:

1919-ի գարնանը արեւմտյան թերթերը լուրեր տարածեցին, ըստ որի

CUP-ը դեռեւս ակտիվ է եւ ծրագրում է քրիստոնյաների նոր կոտորածներ:

§Հույն երե խաներ սպանված Այդինում¦, §Հույների թուրքական ջարդեր¦,

§Հույների խոշ տանգումներ Թրակիայում¦, սրանք էին արեւմտյան թերթերում

լուրերի խո րա գրերը: 1919-ի փետրվարին §Journal de Débats¦ թերթը գրեց.

§Գյու ղե րում շարունակվում են քրիստոնյաների կոտորածները, խոշտանգում -

ներն ու ամեն տեսակի բռնությունները¦: Հաշտության պայմանագրի որոշում -

ների հրա պա րա կումից առաջ, 1919 թ. ապրիլին §Daily Mail¦ օրաթերթը

մտահոգություն էր հայտ նում, որ տեղի են ունենալու քրիստոնյաների նոր

կոտորածներ: Էրզրումի համագու մա րում որո շում ընդունվեց հարձակվել

Հայաստանի Հանրապետության վրա, մուսուլ ման բնակչության օգնությամբ

հայերին քշել Կովկաս եւ խափանել պե տու թյան հիմ նա դրումը, հաղորդում էր

§Le Temps¦ թերթը 1919 թ. հուլիսի 17-ին: Բազմա թիվ հոդվածներ զգուշաց -

նում էին, որ բռնկվելու էին քրիս տո նյաների նորանոր կոտո րածներ: Այդ

պատճառով ասորի միաբան պատրիարք Եփրեմ Երկրորդ èախմանին

(Ephraem II. Rachmani) 1919-ին իր նստավայրը տեղափոխեց Բեյ րութ276:

Ազգային շարժման պարագլուխներն Անկարայում շատ լավ գիտեին, որ

իրենց հաջողությունը հիմնականում պայմանավորված էր քրիստոնյաների

հետ իրենց ունեցած վերաբերմունքով: Քեմալ փաշայի քարոզչական նա խա -

ձեռնություններից շատ տպավորիչ էր մի խոսակցություն, որ տեղի էր ունեցել

1919 թ. սեպտեմբերին անգլիացի գեներալ Հարբորդի (Harbord) հետ, երբ վեր -

ջինս ուսումնասիրում էր ամերիկյան առաջիկա մի մանդատի քաղա քա կան,

ռազմական եւ ֆինանսական հայեցակետերը: Քեմալը հայտարարեց, որ ինքը

նպա տակ չունի ուժ գործադրելու ոչ մուսուլմանների հանդեպ: Նա հայտ նեց,

որ ուզում էր հրապարակել հայերին ուղղված մի կոչ, ըստ որի նրանք ապա -

գա յում կարող էին երկրում ապրել առանց որեւէ վախի: §Մենք հաշվի ենք

առնում հայերի բնական իրավունքները¦: Նա հայտարարեց, որ իթթիհատա -

140

կանների հետ որեւէ առնչություն չունի: §Ոչ մուսուլման բնակչության (հայեր,

հույներ, հրեաներ եւ այլն) նկատմամբ, որոնց հետ միասին մենք երկար

ժամանակ ապրել ենք, մենք որեւէ այլ կարծիք եւ զգացում չունենք. մենք սերտ

կապվածություն ենք զգում նրաց հետ եւ դի տում նրանց որպես մեզ համար -

ժեք մարդկանց¦: Ամե րիկյան թերթերից մե կին տված հարցազրույցի ժամա -

նակ նա ասաց. §Մենք զավթողական ծրա գրեր չունենք: (...) Մենք երաշ խա -

վորում ենք, որ չեն լինելու հայերի նկատ մամբ թուրքական դաժանու թյուն -

ներ¦277: 1918 թ. դեկտեմբերին ներքին գոր ծոց նախարարությունում ստեղծը -

վեց մի հանձնախումբ, որը ճշտե լու էր սպանված հայերի թիվը: Ներքին գոր -

ծոց նախարար æեմալը (Cemal) 1919 թ. մարտի 13-ին շրջանառության մեջ

դրեց 800.000 թիվը278: Անշուշտ չի կարելի անտեսել, որ նման հայտա րա -

րությունները առաջին հերթին նպատակ ունեին` öա րիզյան հաշտության

խոր հրդաժողովը ի նպաստ իրենց տրամադրե լ: Իրա կանությունը, սակայն,

ինչպես հաճախ է պատահում, այլ տեսք ուներ: Երբ Քեմալը մե ղադրվեց հայ -

կա կան նոր կոտորած նյութելու մեջ, նա հայտարարեց. §Հայկական նախա -

դեպը ամենանշանակալիցներից է, որի համար ամբողջ աշ խարհը մեզ մե ղա -

դրում է: Հայկական բանակի դեմ որեւէ հաղթանակ կմեկ նա բան վեր որպես

մեր բանակի ձեռնարկած նոր կոտորած, եւ քանի որ դա շատ վատ կլիներ մեզ

համար, շարժումը պարտավոր է դա կանխել¦279: Թե ինչ էր Քեմալը իրակա -

նում մտածում, նախ երեւում է դրանից, որ պատերազմի հան ցա գործների մի

մասը հետագայում §իր պետու թյան մեջ¦ բարձր դիրքերի հա սավ: Երբ

բրիտանացիները 1920 թ. մարտին Ստամբուլում իրենց ներկա յու թյունն ուժե -

ղացրին, Քեմալ փաշան Անկարայում հրավիրեց §Թուրքական ազգային մեծ

ժողովը¦: Քեմալ փաշայի ազգային հակակառավարությունը` չնայած իր

մենա տի րական բնույթին, թուրքերից շատերի համար դարձավ ավելի սիրելի

քան ազատական կառավարությունը:

Հաղթող պետությունների ներքին երկպառակությունը դյուրացրեց հույ -

ների առաջխաղացումը դեպի Թուրքիա: Անտանտի համաձայնությամբ 1919

թ. մայիսի 15-ին հույները գրավեցին գերազանցապես հույներով բնակեցված

¼մյուռնիան. այդ ընթացքում տեղի ունեցան մուսուլմանների սպանություն -

ներ: Չերչիլը դա դիտարկեց որպես անարդարություն եւ նկատեց, որ անար -

դա րու թյունն այժմ փոխել է տեղերը: Հույները ծրագրեր էին մշակում Հյու սի-

սա յին Անա տոլիայում հռչակելու §Պոնտոսի Հանրապետությունը¦` Տրապի -

զոն կենտրոնով: Թուրքական պառլամենտում տեղի էին ունենում բուռն վի ճա -

բանություններ, քանի որ հույն եւ հայ պատգամավորները ցանկանում էին

277 Akcam (2003), 292.278 Nou\n t;[oum, 293.279 Nou\n t;[oum, 294.

280 Akcam (1996), 87.281 Nou\n t;[oum, 124.282 Nou\n t;[oum, 134f.

141

ցե ղասպանությունը օրակարգի հարց դարձնել: Եթե հույն եւ հայ պատ գա մա -

վորները խոսում էին 550.000 սպանված հույների եւ մեկ միլիոն զոհված հայե -

րի մասին, թուրք պատգամավորները խոսում էին ընդամենը 500-600 հազար

զոհերի մասին280: Մինչ սուլթանի կառավարությունը ինչ-որ չափով գործում

էր դաշնակից ներրի հսկողության տակ, Քեմալ փաշան Անա տոլիայում ձեւա -

վո րում էր ազգային շարժում, որը պառլամենտում 1919 թ. դեկ տեմ բերի սկզբի

ընտրությունների ժամանակ (որ բոյկոտել էին քրիստո նյա ները) ձեռք բերեց

ձայների մեծամասնություն, այսինքն` ձայների երկու երրորդը: Սա նշանակում

էր վարչապետ Դամատ üերիտ փաշայի ղեկավա րու թյամբ ազատական ժա -

մա նակաշրջանի ավարտը. սկսած 1919 թ. մարտի 4-ից, վերջինս թուրքական

կառավարության միակ ղեկավարն էր, որ փորձում էր հետամտել երիտթուր -

քերի պատերազմի հանցագործությունները դատա վարությունների միջոցով,

որոնց տեղի ունենալու դեպքում, Քեմալ փաշան նույնպես մահվան պիտի

դատա պարտ վեր: Սակայն 1920 թ. օգոստոսին ազգային շարժ ման պահան -

ջով դադարեցվեցին դատավարությունները: Այնուամենայնիվ, արեւմտյան

կառավարությունների ներկայացուցիչների հետ խոսակցության ժամանակ

Քեմալ փաշան եւս ընդունեց 800.000-ը` որպես սպանված հայերի թիվ եւ

դատապարտեց նրանց սպանությունը281: æարդերի հանցագործները պա -

տաս խա նատվության չկանչ վեցին, ինչպես օրինակ, Սյուքրյու Քայան (Sükrü

Kaya), որը գերմանացի հյուպատոս èյոսլերին (Rösler) ասել էր. §Վերջ նա կան

արդյունքը պետք է լինի հայ ցեղի բնաջնջումը: Սա մուսուլմանների ու հայերի

միջեւ մշտական կռիվն է, որն այժմ պետք է ավարտվի: Ըստ որում` ավելի

թույլը պետք է անհետա նա¦: Սյուքրյու Քայան 1927-1938 թթ. եղել է Թուրքիայի

ներքին գործոց նախարար282:

Անգլիացիները հապճեպ կնքեցին Մուդրոսի զինադադարը` ֆրան սիացի -

ներին կանխելու նպատակով: öաստաթուղթը ոչինչ չէր պարու նա կում

թուրքական բանակի զինաթափման եւ հայկական հողերի ազա տագրման

մասին: Þատ հարցեր մնացել էին չպարզաբանված եւ սպա սում էին հաշ -

տության պայմանագրի: Կովկասում հանգրվանած հայ փախստա կան ները

չէին կարող իրենց հայրենիքը վերադառնալ: Անուշա դրության էր մատնված

նաեւ թուրքական հարեմներ տարված հայ կանանց վի ճակը, ինչպես եւ բռնի

իսլամացված հայ երեխաների ճակատագիրը: Լորդ Բրայսը զինադադարը

բնութագրեց որպես §ճակատագրական սխալ¦, որը չի լու ծարում թուրքական

բա նակը, սակայն անգլիացիներին պարգեւում է Մոսուլն ու Ալեքսանդրիան:

Վճռորոշը անգլիացիների ազգային շահերն էին. թուր քա կան տիրա պե տու -

283 walworth (1986), 505.284 Nou\n t;[oum, 488.

142

թյան տակ գտնվող քրիստոնյաների ճակատագիրը նրանց համար նշանա -

կություն չուներ: Թուրքերը հավաքագրել էին արեւելյան վեց նահանգ ների

քրդերին` փախստականների վերադարձը խափանելու համար: Կիլի կիա յում

բրի տանացիների աչքի առաջ ժան դարմերիան սպառազինվում էր բանա կա -

յին զենքերով: Թուրքական ռազմա կան ուժերը թալանում էին Երեւա նի հան -

րա պետությունը, որին պատերազմում հաղթանակած կողմերը օժան դա կու-

թյուն չէին ցույց տալիս: Ստորին պալատում Բալֆուրի արտահայ տու թյու նն

այն մասին, որ Անգլիա?? ???????‘ հայերին կրկին չթողնելու որ ընկնեն

թուր քական վատ կառա վարչության տակ, բրիտա նական քաղաքակա նու -

թյան անկյունասյուներից մեկն է, այժմ չէր համապատասխա նում իրակա նու -

թյանը:

öարիզի հաշտության բանակցությունների ժամանակ (1919/1920) Ամերի -

կայի նախագահ Վիլսոնը հայերի ամենաանշահախնդիր բարեխոսն էր, որոնք

իրենց անկախության հռչակումից հետո ներկայացուցիչ էին ուղարկել öարիզ:

Հայերը Վիլսոնին մեծարեցին որպես իրենց §Աստծո կողմից ուղարկ ված

ազատարար¦ եւ նրա 14-րդ կետը բնութագրեցին որպես §Սուրբ Գիրք¦283: Վիլ -

սոնը խոսելով անգլիացիների` Պաղեստինի ու Իրաքի, իսկ ֆրանսիացիների`

Սիրիայի ու Լիբանանի նկատմամբ ունեցած հավակնությունների մասին,

ինչպես նաեւ իտալացիների ձգտումների մասին Թուրքիայի հարավային

ափերի ու Կիլի կիայի նկատմամբ, շեշտեց, որ Հայաստանին անհրաժեշտ էր

տրամադրել նավա հան գիստ Միջերկրական ծովի ափին` Կիլիկիա յում, եւ որ

այն պետք է դրվեր որեւէ մեծ տերության հովանավորության ներ քո284: §Մեծ

քառյակի¦ խորհր դակ ցությունում արագ համաձայնության եկան այն մասին,

որ թուր քերը պետք է հանձնեն Արաբիան, Հայաստանը, Միջա գետ քը, Սիրիան

ու Պաղես տինը: Հունաստանի վարչապետ Վենիզելոսը 1918 թ. դեկ տեմ բերի

30-ին պահանջեց Կոստանդնուպոլիսը, քանի որ այնտեղ ապրում էին 364.000

հույ ներ` 419.000 թուրքերի կողքին: Անդրկովկասում Իտալիայի հովանա վո -

րությանը խոչնդոտելուլու նպատակով, Լլոյդ æորջը մայիսին պաշտ պա նա -

կան ճառ արտասանեց ավելի շուտ Ամերիկայի մանդատի օգտին: Անգլիայի

ներսում քննարկման նյութ դարձան ապագա Հայաստանի սահման ները: Լորդ

Քուրզոնը (Lord Curzon) կողմնակից էր համեմատաբար փոքր, èոբերթ Սեսիլը

(Robert Cecil)` ավելի մեծ Հայաստանի` ներառյալ Կիլիկիան: Այնտեղի §վեց

վիլայեթներում¦ 35 տոկոս կազմող հայերը բնակչության ամե նա մեծ խումբն

էին: Անգլիան, սակայն, մանդատն ուզում էր տալ ֆրանսիացիներին: 1919 թ.

փետրվարին Բրիտանիայի պատվիրակությունը առաջադրեց մեծ Հայաս -

տանի ծրագիրը, որը ձգվելու էր մինչեւ Ալեքսանդրետ ու Մերսին, իսկ հյու սի -

143

սում ընդգրկելու էր Սեւ ծովի ափին Տրապիզոնի մերձակա տարա ծա շրջանը:

ԱՄՆ-ը ստանձնելու էր Հայաստանի խնամատա րու թյունը: 1919-ի աշնա նը

պրո տեկ տորա տի թեման դրվեց քննարկման: Վիլսոնը նահանգապետի պաշ -

տո նում տեսնում էր Հուվերին (Hoover): Ամե րիկացիների կարծիքով Հայաս -

տա նը պետք է ունենար նվազագույնը 150.000-անոց արտասահմանյան

զորախումբ, որպեսզի կարողանար գոյա տեւել Թուր քիայի ու Ադրբեջանի մի -

ջեւ: Երբ 1919 թ. օգոս տո սին անգլիա ցի ները որոշեցին իրենց զորքը հանել

Անդրկով կասից, մուսուլ մանների բռնու թյուն ներից քրիստոնյաների պաշտ -

պա նու թյան հարցը դար ձավ հրատապ: üրան սիայի վարչապետ Կլեմենսոն

(Clemenceau) հանդես եկավ ընդդեմ Անգլիայի մեկուսի գործողություններից,

սակայն ինքն էլ որեւէ լուծում չկարողացավ տալ: úգոստո սի վեր ջերին նա

հայտարարեց, որ üրանսիան պատրաստ է 10.000 մարդ ուղար կել Կիլիկիա,

բայց ոչ Հայաստան:

Ասորի քրիստոնյաները եւս մասնակցում էին öարիզյան բանակցություն -

ներին: Արեւմտյան ասորիների պատրիարք Իգնատիոս Էլիաս Երրորդը (Ig-

natius Elisa III.) (1917-1932) 1919 թ. հանդիպեց վերջին սուլթան Մեհմեդ Վե -

ցերորդին (Mehmed VI.) եւ ստացավ ֆիրման (հրովարտակ): Վերջինս 1919-ին

եպիս կո պոս Եփրեմ Բարսաումային (Ephrem Barsauma) ուղարկեց öարիզ`

բանակ ցու թյունների285: Տիեզերական պատրիարքության փոխանորդ արքե -

պիս կոպոս Դորոթեոսը (Dorotheos) պահանջեց Կոստանդնուպոլսի միացումը

Հու նաս տա նին: Կաթողիկոս Þիմոն Քսաներորդը (Shimun XX.) իր քրոջը` Սուր -

մային (Surma), ուղար կեց Լոնդոն ներկայացնելու իր պահանջները գերագույն

հանձնա կատար Ա.Թ. Վիլսոնին: Կաթողիկոսը չէր ուզում, որ Հայկական

հարցը խառնվեր §ասորականի¦ հետ: §Ասորիները¦, ինչպես այսուհետ կոչ -

վում էր արեւելյան ասորի քրիս տո նյաների քաղաքական շարժումը, ցանկա -

նում էին ապրել առանձին երկրում` Բրիտա նիայի հովանավորության ներքո եւ

պահանջում էին, որ կաթողիկոսը ճանաչվեր որպես աշխարհիկ եւ հոգեւոր

պետ286: Êարբերդցի Ա.Կ. Յուսուֆը (A. K. Yoo suf) եւ ԱՄՆ-ում ասորիների նա -

խա գահ Յոել Է. Վերդան (Yoel E. Werda) մաս նակ ցե ցին öարիզյան բանակ -

ցու թյուններին, որտեղ ներկայաց վում էր Սաիդ Նա միկի (Said Namik) եւ èուս -

տամ Նեդշիբի (Rustam Nedschib) §la Question assyro- chaldéenne devant laCon férence de la Paix¦ (Ասորա-քաղդեական հարցը հաշ տության խորհրդա -

ժողովի առաջ) աշխատությունը, որտեղ տրվում էր 1914 թ. §նեստո րա կան -

ների¦ դեմ պատերազմում` Թուրքիայում բնակվող 811.000 արեւե լյան

ասո րիներից զոհվածների թիվը որպես 250.000: 1920-ին Պետ րոս աղան

öարի զում ընտրվեց ասորի-քաղդեացիների ազգային կոմի տեի նախա գահ:

285 wilhelm Baum: “ignatius Elias iii., syrisch-orthodoxer Patriarch von Antiochien (1917-1932)”, in: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, Bd. 24, 2005, 885-888.

286 Yonan (1978), 41f.

144

Քանի որ քրիստոնյաները անձանբ չէին կարող մասնակցել հաշտության

խորհրդա ժո ղովին, նրանք ներկայացրին իրենց հուշագրերը: Այդ ըն թաց քում

նաեւ Հա կարիի մարզը վերաբնակեցնելու փորձեր ձեռնար կ վեցին:

Անգլիան պահանջում էր, որ մինչեւ իր Հայաստան գալը, ԱՄՆ-ը ֆինան -

սա վորեր Հայաստանի ինչ-որ մի գոտում տեղակայված անգլիական զորքի

գոյատեւ ման ծախսերը: Սակայն ամերիկյան կոնգրեսը մերժեց դրա ֆինան -

սա վորումը: Երբ մի հանձնախումբ հարցում անցկացրեց Կոստանդնուպոլսի

հայերի շրջա նում, վերջիններս հայտարարեցին, որ թուրքերը ունակ չէին

նրանց կառավարելու եւ պահանջեցին խստագույն մանդատ: 1919 թ. մայիսի

6-ին Վիլսոնը մերժեց Թուր քիա զորք ուղարկելու Բրիտանիայի առաջարկը:

Մայիսի 14-ին նա սենա տին առաջարկ ներկայացրեց` ստանձնելու ամերի կյան

ման դատը: Սակայն ամերիկացիները պատրաստ չէին իրենց վրա նման պա -

տաս խա նատ վություն վերցնելու: Երբ 1919 թ. հունիսի վերջին Վիլսոնը թո ղեց

öարիզը, հույսով էր, որ օգոստոսին կամ սեպտեմբերին խորհրդա ժողովին

պատասխան կտա, թե Ամե րիկան ստանձնելո±ւ էր մանդատը287: Ամերիկյան

հանձ նախում բը` գեներալ æեյմս Հարբորդի գլխավորությամբ դե պի Հայաս -

տան ուղեւոր վե լիս, կանգ առավ Սվազում, որտեղ ամերիկացի ները ուժեղ

տպավորություն էին ստացել քեմալական նոր վարչակարգից: Հանձնա խում -

բը եկավ այն եզրակացության, որ կոտորածներն սկսվել էին Կոստանդ նու -

պոլսից, եւ որ անկարելի էր վստահ լինել, որ անկախ Հայաստանի պա րա գա-

յում նոր ջարդեր չեն լինի. վերջում հանձ նախումբը հակված էր ման դատի

ընդունման օգտին: Սակայն Կոստանդ նու պոլսում Ամերիկայի գերա գույն

հանձնակատար ադմիրալ Բրիսթոլը հայերի անկախու թյան գա ղափա- րին

կողմ նա կից չէր: Ի վերջո, հա յերի անկախու թյան վերաբերյալ չիրակա նա ցավ

ամերիկյան մանդատը, որը 1920 թ. հունիսին խորհրդաժո ղովը կտրա կա նա -

պես մերժեց:

Կովկասյան երիտասարդ հանրապետությունների դժվարությունն այն էր,

որ նրանք միջազգայնորեն չէին ճանաչված: öարիզում հայկական հանձնա -

խմբի նախագահ Ավետիս Ահարոնյանը իզուր էր ճանաչում պահանջում: 1919

թ. վերջերին բոլշեւիկներին հաջողվեց Կովկասի տարածաշրջանում

ջախջախել իրենց հակառակորդին: Դրանով իսկ պետք էր սպասել, որ

ռուսները ետ էին նվաճելու նաեւ անդրկովկասյան պետությունները:

Հայաստանը` որպես այդ պետություններից ամենաթույլը` ամենափոքր

ազդեցությունն ուներ: Հայերի համար բրիտանացիների անտարբերությունն

իրենց նկատմամբ հատկապես այն պատճառով էր անհասկանալի, որ

հայերը, ի տարբերություն վրացիների ու ադրբեջանցիների, պատերազմում

287 Anderson (1978), 361.

145

կռվել էին գերմանացիների ու թուրքերի դեմ: Երբ Թիֆլիսի նահանգի Բոր -

չալուի գավառում վրացիների ու հայերի միջեւ տեղի ունեցան բախումներ,

որոնց հիմքում ընկած էր հայերի ինքորոշման իրա վունքը, անգլիացիները

վճռեցին վրացիների օգտին:

1919 թ. փետրվարի 18-ին անգլիացիները ներկայացրին մի առաջարկ,

ըստ որի Հայաստանն ընդգրկելու էր վեց նահանգները, նախկին èուսա հա -

յաս տանը եւ Կիլիկիան288: Նրանք ուզում էին, որ Հայաստանի վրա հաստատ -

վեր ամերի կյան, եւ ոչ թե ֆրանսիական հովանավորություն: Չերչիլը, որպես

ռազմա կան նա խա րարությունում Բրիտանիայի պետքարտուղար, համոզված

էր, որ ռուսները քա ղա քացիական պատերազմից հետո կվերադառնան Կով -

կաս: èազմա վա րա կան տեսակետից Հայաստանն Անդրկովկասում ամենա -

ան կա րեւոր պետու թ յունն էր, քանի որ անգլիացիներին հետաքրքրող բնական

պաշարներ չուներ, ինչպես, օրիինակ, Ադրբեջանը, որն ուներ նավթ: Այդ իսկ

պատճառով անգլիացի ները շատ էին ուզում Լեռնային Ղարաբաղ հայկական

մարզը, որը գրավել էր հայ գեներալ Անդ րա նիկը, միակցել Ադրբեջանին.

նրանք կար գա դրեցին, որ մարզը` մինչեւ öա րիզյան բանակցությունների

ավար տը, կառա վարվի Ադրբեջանի կողմից: Սա կայն այստեղ եւս` մինչ օրս

ձգվող վեճը լուծում չի ստացել: Մուդրոսի զինա դադարի պայմանագրից հետո

նախատեսված էր Կարսի մարզը մաքրել թուր քերից, 1919 թ. ապրիլի կեսերին

անգ լիացի գենե րալ üորեստյեր-Ուոլկերը` (Fo res tier- Walker) թուրքերի երկա -

րա տեւ դիմա դրու թյունից հետո իրակա նա ցրեց տարհանումը եւ մարզը

հանձնեց Հայաս տանին: Անգլիացիները նույն կերպ վարվեցին նաեւ մու -

սուլմանական մեծա մաս նություն ունեցող Նախիջեւանի հետ: Այնուամե նայ -

նիվ, երիտասարդ Հայաստանի Հանրապետությունը մնաց թույլ, քանի որ

չուներ միջազգային ճանաչում եւ իր տրամա դրության տակ` բանակ:

Պատերազմական մեծ ծախսերի պատճառով Անգլիան կրճատեց իր բա -

նակը եւ մտածում էր Կովկասից ետ քաշվել: Ավանդաբար թուր քա մետ անգ -

լիա կան բանակը չէր հետեւում կառավարության քաղաքա կանու թյանը եւ չէր

պաշտպանում հայերին թուրքերի հարձակումներից: 1919 թ. մայիսի վեր ջին

30 թուրք ներկայացուցիչներ կարողացան հանդես գալ öարիզում հաշ տու -

թյան վեհաժողովի §Մեծ խորհրդի¦ առաջ` մի արտոնություն, որը Գեր մա նիան

չստացավ: Թուրքերի կողմից զինադադարի խախտումը բնավ չպատժվեց:

Հատկապես, երբ èուսաստանում բոլշեւիկները պարտության մատնեցին

§սպիտակ գվարդիականներին¦, այն միտքն առաջացավ, որ գուցե

Թուրքիային պետք էր ուժեղացնել եւ օգտագործել որպես պատվար կոմու -

նիզմի դեմ: Երբ նախագահ Վիլսոնը անգլիացի մի զինվորականի հարցրեց,

թե ինչքան զորք է հարկավոր Հայաստանի մանդատը ստանձնելու համար,

288 nassibian (1985), 148-150.

146

վերջինս պատասխանեց. մինչեւ հինգ դիվիզիա: Սա անհանգստացրեց

նախա գահին, որ վախենում էր կոնգրեսում մեծամասնության չհասնել289:

Ազատական կուսակցության առաջնորդ Ասքվիթը` չնայած հայերի հանդեպ

իր համակրանքին, մտահոգ էր, որ Անգլիայի համար մանդատի ստանձնումը

կարող էր կործանարար լինել: 1919 թ. փետրվարին Իտալիան հայ տա րարեց,

որ ինքը պատրաստ էր ուղարկել երկու դիվիզիա Կովկաս եւ մեկ գումարտակ

Կոնյա: Արտաքին գործոց նախարար Տոմասո Տիտոնին (Tommaso Tittoni)

հայտարարեց Բալֆուրին, որ Կովկասը պահելու համար անհրաժեշտ էր

ունենալ առ ն վազն 40.000 մարդ, մի բան, որ Իտալիան չէր կարող հայթայթել:

Կովկասից զորքը ետ քաշելու անգլիացիների որոշումը հայերի շրջանում մեծ

մտահոգություն պատճառեց: 1919 թ. օգոստոսին §Բրիտանա-հայկական կո -

մի տեն¦ դիմեց թագա վորին ու կառավարությանը, որպեսզի նրանք կան խեն

թուրքական կոտորածները: ԱՄՆ-ում 1919 թ. մարտին նախագահ Վիլսոնին

ուղղ ված նման մի խնդրագրի տակ ստորագրեց 40 նահանգապետ, վարժա -

րան ների եւ համալսարաննների 250 նախագահ, 85 եպիսկոպոս եւ 20.000 քա -

հա նա: Կլեմենսոն հայտարարեց, որ üրանսիան կարող է ստանձնել Հայաս -

տանի հովանավորությունը եւ ափ դուրս գալ Ալեքսանդրիայում: Սակայն վերջ

ի վեր ջո Հայաստանը մնաց մենակ:

Վիլսոնը öարիզում դժվարությամբ էր հասկանում հույն քաղաքագետ

Վենիզելոսի գաղափարները Անատոլիայում թուրք մեծա մաս նության վրա

հունական տիրապետություն ստեղծելու մասին: 1919 թ. հոկտեմ բե րին նա

ընդգծեց, որ իր նպատակը úսմանյան կայսրության բոլոր ժողո վուրդ ների

համար լավ կառավարություն ապահովելն է: Հույների ափ դուրս գալը ¼մյուռ -

նիայում դժվարացնում էր հարցի լուծումը: Անգլիայի վարչապետ Լլոյդ æորջը

ջանում էր Վիլսոնին համոզել, որ Անատոլիային անհրաժեշտ էր ամերի կյան

ավելի մեծ ներ գրավվածություն: Նա նաեւ բացատրում էր իտա լացի úրլան -

դոյին, որ Իտալիան, չնայած Լոնդոնի պայ մանագրին, հող չի ստանա տեղի

բնակչության կամքին հակառակ: Նախքան Մուստաֆա Քեմալի Թուր քիայում

ամուր թամբին նստելը եւ, բա ցառությամբ Կոստանդ նու պոլ սի, ամբողջ

երկիրը կառավարելը, թուրք ներկայացու ցիչ ները եւս դիմեցին Վիլսոնին

խնդրանքով` պաշտպանել իրենց հույներից եւ առա ջարկեցին Անատոլիայի

համար ամերիկյան մանդատ ապահովել: Սակայն Վիլսոնը թույլ չտվեց իրեն

ապակողմնորոշել եւ նրանց պատասխանեց` մի±թե թուրքերը կարծում էին,

որ öարիզում չգիտեն իրական պատմությունը: §Ես բավա կանին երկար եմ

ուսումնասիրել թուրքական հարցը եւ եկել եմ այն եզրակացության, որ միակ

ելքը թուրքերին Կոստանդնուպոլսից դուրս նետելն է¦290: Նա ձգտում էր ԱՄՆ-

ի հա մար միջնորդի դեր ապահովել, առանց սակայն Ազգերի ընկերակ ցու թյան

289 Nou\n t;[oum, 168.290 walworth (1986), 495.

147

մանդատը ստանձնած լինելու: Հունիսի 27-ին §Գերագույն խորհուրդը¦ ընդ -

հա տեց խորհրդակցությունները Թուրքիայի մասին, մինչեւ որ որոշվի, թե

ԱՄՆ-ը ստանձնելու է մանդատը: Վիլսոնը տարակուսում էր` արդյո±ք իր

երկիրը պատրաստ էր մանդատ ստանձ նելու öոքր Ասիայի եւ Հայաստանի

նկատմամբ: Թուրք ազգայնա մոլ ները, սակայն, խստագույնս մերժում էին որ -

եւէ մանդատ: ԱՄն-ի հարաբերու թյունները թուրքերի հետ սառեցին. նրանք

չմաս նակ ցեցին 1920 թ. օգոստոսին Սեւրի հաշտության պայմանագրին:

Վիլսոնի նման իդեալիստները չկարողացան ո՛չ Թուրքիայում §լավ կա ռա -

վարություն¦ ստեղծել, ո՛չ էլ կասեցնել պատերազմը Հունաստանի եւ քեմա -

լական Թուրքիայի միջեւ:

1920 թ. առաջին ամիսներին öարիզում հաշտության բանակցությունները

թուրքերի հետ ավարտական փուլում էին: 1920 թ. մարտի 16-ին բրիտա նա -

կան զորքերը գրավեցին Կոստանդնուպոլիսը, որպեսզի ճնշեն ազգայնա մո -

լա կան շարժումը: öետրվարին եւ մարտին Լոնդոնում տեղի ունեցող մի խոր -

հըր դա ժո ղո վում Անգլիայի արտաքին գործոց նախարար լորդ Քերզոնը (Lord

Curson) հիշեցրեց, որ դաշնակիցները խոստացել էին ստեղծել անկախ

Հայաստան: Իտալիայի վարչապետ üրանչեսկո Ս. Նիտին (Francesco S. Nitti),

ինչպես եւ üրանսիայի արտաքին գործոց նախարար üիլիպ Բերթե լոն (Phi -

lippe Berthelot) հաստատեցին Քերզոնի ասածը: òանկություն կար հա յերին

հատուցել իրենց բոլոր տառապանքների համար: Քերզոնն ընդգծեց դրա հետ

կապված դժվարությունները, քանի որ բոլոր հայերը կոտորածի էին են թար -

կըվել §Մեծ Հայքում¦: Ապրիլին Սան èեմոյում շարունակվող բանակցու թյուն -

ների մի նիստում ճշգրտվեցին պայմանագրի հիմնական կետերը: Այնտեղ

լորդ Քերզոնը բողոքեց, հիշեցնելով, որ Հայաստանի ազա տությունը եղել է

դաշնակիցների գլխավոր նպատակը եւ նրանց բարո յա կան պարտա կա -

նությունը291: Պահանջը առկա էր, որ Հայաս տանը պահ պան վեր որպես ազատ

ու անկախ պետություն, սակայն չկար մեկը, որ պատրաստ լիներ հանուն դրա

որեւէ բան զոհաբերելու: Քննարկվեց նաեւ այն հարցը, թե ինչպես կարելի է

զենք տեղափոխել Հայաստան եւ որպես նավա հանգիստներ նկատի առնվե -

ցին Տրա պի զոնն ու Բաթումը: Քանի որ ցան կու թյուն կար Հա յաս տանին թող -

նել Տրա պիզոն նավահանգիստը, կարծում էին, որ Էրզրումը եւս հայերին

կմնա: Բեր թե լոն դրան համամիտ էր, թեեւ հայերն Էրզրումում մեծամաս նու -

թյուն չէին կազմում: Լլոյդ æորջը եւ Նիտին դեմ էին, որ հայերը Էրզրումը ստա -

նան, սակայն արտաքին գործոց նախարար Քերզոնը եւ Բերթելոն պնդե ցին:

Երբ բանը հասավ ֆինանսավորման հար ցին եւ որոշ վեց, որ հայերին անհրա -

ժեշտ է 10 միլիոմ ֆունտ, հաղթող պետու թյուն ները կրկին դիմեցին ԱՄՆ-ին:

Լլոյդ æորջը ելույթ ունեցավ այն մասին, որ հայերն այժմ իրենք պետք է կռվեն

291 nassibian (1985), 180.

148

իրենց երկրի համար: Նա անամոթաբար նկատեց` ով ուզում է ազգ լինել,

պետք է կարողանա նաեւ իր երկրի համար կռվել: 1920 թ. ապրիլին öարիզում

§Գերագույն խորհուրդը¦ մեկ անգամ եւս խնդրանքով դիմեց ԱՄՆ-ին`

ստանձնելու ման դատը հանուն մարդասիրության292: Ոչ մի պե տություն

պատրաստ չէր ընդունելու Հայաստանի ման դատը: ԱՄՆ-ը Գեր մա նիայի հետ

հաշտության պայմանագիր կնքելուց հետո, թողեց եվրոպական բեմը:

Մոռացության մատնվեցին մեծ Հայաստանի մասին բոլոր մտա հղա ցումները,

թեեւ քննար կ վեց այն հարցը, թե Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի եւ Բիթ լիսի

նահանգների որ մասերն էին պատ կանելու Հայաստանին: Կոչ արե ցին ԱՄՆ-

ին` ֆինանսա կան օգնություն ցույց տալ հայերին: Ապրիլի 26-ին Վիլսոնից

պահանջե ցին նշագրել Հայաստանի սահ մանները: Այդ ընթացքում öարիզ

հասան սարսափելի լուրեր: 1920 թ. փետրվարին` Կիլի կի այում ֆրանսիա -

ցիների վրա քեմալա կան ների մի հարձակ ման ժամանակ թուրքերը կոտո րել

էին 15.000—20.000 հայ, որոնք Միջագետ քից վերա դարձել էին իրենց հայրե -

նիքը:

1920 թ. մայիսի 10-ին սուլթանական կառավարության ներկայացուցիչ -

ների առաջ դրվեց հաշտության պայմանագրի նախագիծը: 1920 թ. հունիսին

ա մե րի կացի ներն ի վերջո մերժեցին բոլոր առաջարկները: Հաշտության պայ -

մա նա գի րը կնքվեց 1920 թ օգոստոսի 10-ին Սեւրում293: Պայմանագրի մեջ

ճանաչվում են Հա յաստանի անկախությունն ու արեւելյան նահանգների

միակցումը Հայաս տա նին. նախագահ Վիլսոնը հաստատել էր սահմանները:

Կիլիկիան, Սիրիան ու Լիբանանը անցնում էին ֆրանսիացիների կառավար -

չու թյան տակ: Համա ձայն Սայքս-öիքոթի պայմանագրի Անգլիան ստանում

էր Իրաքն ու Պաղեստինը: ¼մյուռ նիայի շրջանը, թեեւ ձեւական մնում էր թուր -

քական, հինգ տարով դրվել էր հունական կառավարչության տակ. ժամկետի

ավար տին ապագան որոշվելու էր հանրաքվեի միջոցով: Կրկին ուժի մեջ

մտան 1914 թ. երիտթուրքերի կողմից չեղյալ համարված պարտություն ները:

62-րդ հոդ վա ծով երաշխավորվում էր ասորի-քաղդեացիների եւ մյուս

փոքրամաս նու թյուն ների պաշտպանությունն ու անվտանգությունը294: Կոս -

տանդ նուպոլսի ու Երեւանի կառավարությունները եւ Եվրոպայի հաղթած

պետությունների, ինչպես նաեւ Անգլիայի, üրանսիայի, Իտալիայի եւ Öապո -

նիա յի ներկայա ցու ցիչները 1920 թ. օգոստոսի 10-ին öարիզում ստորագրեցին

պայմանագիրը: Սա կայն մեծագույն խնդիրն այն էր, որ սահմանները նա խա -

գահ Վիլսոնի կող մից հաստատվեցին 1920 թ. նոյեմբերի 22-ից ոչ առաջ. հա -

մա ձայն դրան` 42.000 քառ. կմ Թուրքահայաստանից անց նելու էր Հա յաս -

292 Nou\n t;[oum, 177.293 S;uri pa\managri Fa\astanin w;rab;ro[ fodwa‘n;re t;*s h= 176-177!294 Matuz (1990), 273f.

149

տա–նի Հանրա պե տությանը: Այդպիսով, Հայաստանը կունենար 68.500

քառ. կմ տա րածք: Êնդրա հարույց էր նաեւ այն, որ Հայաս տանը դաշնա կից -

ներից չստա ցավ բավականաչափ ֆի նանսական ու ռազմական օգնություն, եւ

որ պայ մա նա գի րը երբեք չվա վերաց վեց Թուրքիայի կողմից:

Հաշտության պայմանագրով ամրագրված Հայաստանի 300 մղոն երկա -

րությամբ ձգվող սահմանները` Վանա լճից մինչեւ Սեւ ծով, գտնվում էին ամ -

բող ջովին անպաշ տպան վիճակում. Հայաստանն անզեն էր, իսկ Թուրքիան`

զինված: Թուրքիայից Հայաստանին անցած մասում տեղակայված էր չորս հե -

տեւակային գումարտակ` հարուստ ռազմամթերքով: Իսկ հայերի տրամա -

դրության տակ կար ընդամենը 15.000 զինվոր` անբավարար զինամթերքով:

Անգլի ական գլխավոր շտաբը հայտարարեց, որ պայմանագրին հավանու -

թյուն կտա միայն այն դեպքում, եթե ապահովվի զորքի անհրաժեշտ քանակը:

Քեմալական հակակառավարությունը, որն արդեն փետրվարին ֆրանսիա -

ցիներին քշել էր Մարաշից, պայմանագիրը չճանաչեց: Ընդհակառակը, թուր -

քերը Հայաստա նին նոր պատերազմ հայտարարեցին: üրանսիայից մարշալ

üոշը (Foch) ծանուցեց, որ հաշտության պայմանագրի պահպանումը երաշ-

խավորելու հա մար հարկավոր էր 27 գումարտակից կազմված բանակ: Իսկ

Մուստաֆա Քեմալը 1920 թ. սեպտեմբերի 23-ին հարձակվեց Հայաստանի

երիտասարդ պետու թյան վրա:

Վինստոն Չերչիլը համաձայն չէր, որ 1919 թ. մայիսի 15-ին հույները ափ

դուրս գային ¼մյուռնիա: Հունաստանի թագավոր Կոստանդին Առաջինը

Վենիզելոսի այդ նախաձեռնությունը անվանեց §Վենիզելոսյան խելագարու -

թյուն¦: Երբ նա ափ է դուրս եկավ, մետրոպոլիտ Êրիսոստոմոսը նրան

ողջունեց որպես խաչակիր295: Մի քանի օր անց Մուստաֆա Քեմալ եւ Իզմետ

փաշա գեներալները դիմադրություն կազմակերպեցին: Մուստաֆա Քեմալը

դաշնակցեց Լենինի հետ, որը պաշտպանում էր թուրքերի պայքարը իրենց

թշնամիների դեմ: Քեմալակաների §հակաիմպերիալիստական պատե րազմը

ուղեկցվում էր էթնիկ այլ խմբերի նկատմանբ ազգայնամոլների անո ղոք

դաժանություններով¦296: Քեմալականների պայքարն ուղղվում էր բոլոր նրանց

դեմ, ովքեր չէին ուզում ընդունել իրենց ազգային-պետական միասնա կանու -

թյան գաղափարը: Ընտրություններում Վենիզելոսի պարտու թյու նից, 1920 թ.

դեկտեմբերի 5-ի հանրաքվեից եւ Կոստանդին թագավորի վերա դար ձից հետո

փոքրասիական արշավանքն ընդունվեց որպես արկածախնդրություն:

Աթենքում իշխանության փոփոխության հետեւանքով թուլացավ նաեւ Հու -

նաստանի դիրքը արտաքին քաղաքականության մեջ: öարիզն ու Լոնդոնը

փաստորեն չեղյալ համարեցին Սեւրի պայմանագիրը, այնպես որ Հունաս -

295 r. Strothmann: “Heutiges Orientchristentum und Schicksal der Assyrer”, in: Zeitschriftfür Kirchengeschichte 55, 1936, 17-82, hier 47.

296 Pavlos tzermias: Neugriechische Geschichte. tübingen 1986, 126.

297 Nassibian (1985), 198f.

150

տանը քեմալա կանների դեմ իր պատերազմում մնաց միայնակ: üրանսիան ու

Իտալիան աջակ ցում էին Աթաթուրքին, որին Անգլիան ու ԱՄՆ-ը ցանկանում

էին ուժե ղացնել որ պես հակակշիռ բոլշեւիկյան èուսաստանի դեմ: Հետեւա -

բար, հու նական դիր քորոշումը öոքր Ասիայում այլեւս չուներ üրանսիայի ու

Իտա լիա յի աջակ ցու թյունը: Վենիզելոսի գեներալների փոխարինումը թագա -

վորին հա վա տարիմ անփորձ սպաներով ավերիչ հետեւանքներ ունեցավ:

Վենիզելոսը իր տապա լու մից հետո պաշտպանական ճառ արտասանեց

հօգուտ նահանջի դեպի ¼մյուռնիայի շրջանները: Հույն եւ հայ դիմադրական

շարժման մարտիկ ները խմբավորվեցին 1920 թ. Նիկոմեդիայի, իսկ ավելի ուշ

¼մյուռ նիայի մոտ: Անկարայի վրա հարձակումից հետո հունական բանակը

պարտ ություն կրեց Քեմալ փաշայի կողմից, իսկ 1921 թ.` երկու անգամ

պարտվեց Իզ մետ փաշայի կողմից Ինենյու (inönü) վայրի մոտ, որի անունով

էլ վերջինս կոչվեց հետագայում: 1921 թ. օգոստոսին Սակա րիա գետի ափին

Էսկիշեհիրի մոտ տեղի ունեցած ճակամարտից հետո, Անկա րայի վրա

հարձակումը ձա խող վեց: 1922-ին թուր քերն անցան հարձակման: Թուրքերի

համար դա ազգային պետու թյան ստեղծման պայքար էր, իսկ հույների

համար այդ արշավանքը անկախությունից ի վեր երկրի ամենամեծ աղետն

էր: Մագնե զիայի եպիս կո պոսական եկեղեցին վերածվեց կառատան, իսկ

Պերգամոնում երկու եկեղեցի վերածվել էր սպանված քրիստո նյաների

ոսկորների պահեստի ու աշխատանոցի:

¼մյուռնիան գերազանցապես հունական քաղաք էր, թուրքերը անվանում

էին §Գյավուր-Իզմիր¦ (§անհավատ ¼մյուռնիա¦): Առնոլդ Թոյնբին (Arnold

Toyn bee) 1921 թ. Հունաստան եւ Թուրքիա կատարած ութամսյա ճանա պար -

հոր դու թյունից հետո գրում է, որ անգլիացիները պետք է թույլ տային հույ -

ներին գրավել ¼մյուռնիան297: 1919 թ. մայիսին հունական զորքը մտավ

¼մյուռնիա: Þուտով հռչակվեց նաեւ §Հո նիա յի¦` ¼մյուռ նի այի շրջակա մարզի,

անկախությունը: 1922 թ. հուլիսի վերջին Հունաստանը հայտա րարեց, որ

գրավելու էր Կոստանդնուպոլիսը: Սա չէր համապաս խանում արեւմտյան

տերությունների հա յե ցա կետին, որոնք ձգտում էին նե ղուց ների հսկո ղու -

թյանը: 1922 թ. օգոստոսին եւ սեպտեմբերին թուրքերը վերագրավեցին

¼մյուռ նիան: Հունական բանակը փախավ Հունաստան, իսկ հույն եւ հայ

քաղա քա ցիները մնացին անպաշտպան թուր քերի դեմ, որոնք անողոք կերպով

կո տո րեցին նրանց, այդ թվում եւ հույն մետրոպոլիտ Êրի սոստո մոսին (Chry -

so stomos): Միայն ¼մյուռ նիայում 100.000 հույն սպանվեց: Ìո վա փին

կանգնած դաշ նա կից ների ռազմա նավերը ոչինչ չարեցին քրիստո նյաներին

օգնելու համար. նրանք կառչել էին իրենց §չե զո քությանը¦ եւ հաճախ

փախստա կաններին չէին թողնում նույնիսկ իրենց նավերը բարձրանալ: 1922

151

թ. սեպտեմբերի 13-ին ¼մյուռնիայի քրիստոնյաների թաղամասում ահաւոր

հրդեհ բռնկվեց, իսկ թուրքական բանակը ոչինչ չձեռնարկելով հրդեհի դեմ,

թույլ տվեց, որ ¼մյուռնիան կրակի ճարակ դառնա: 1922-ի եղելությունները

պատ մության մեջ հայտնի են որպես §¼մյուռնիայի աղետ¦: Դրա նով, 850

տարի թուրքական լծի տակ ապրած քրիստո նյա ժողովրդի պատմու թյունն

ավարտվեց: Հայ բժիշկ Կարապետ Êաչերյանը, որն ակա նա տեսը դարձավ

1922-ի ¼մյուռնիայի աղետին, ման րա մասնորեն նկա րագրել է այդ օրերի

իրադարձություններն իր օրագրում298:

1922 թ. հոկտեմբերի 11-ին Թուր քիան զի նա դադար կնքեց դաշնա կից -

ների հետ, բայց ոչ հույների: Այդ ժա մանակ öոքր Ասիա յի մյուս բնակա վայրե -

րից հույները նույնպես տեղա հան վեցին, ինչպես, օրի նակ, Գյորեմեի շրջա -

նից կա պադով կիա ցի հույները եւ Պոնտո սի, Տրապի զո նի եւ արեւ մտյան

ափերի մնացած հույները: Միայն Կոստանդ նուպոլսում բնակվող հույները

զերծ մնացին տեղա հա նությունից: §Տիեզե րա կան պատրիարքությունը¦ եւս

հետագայում մնաց Կոս տանդնու պոլ սի üանա րում (Phanar), որն այժմ

Ստամ բուլում նաեւ պաշ տո նապես վերան վանվել է: Մինչ այդ պահպանված

ուղղափառ եւ հայ եկե ղեցիների մեծ մասը կամ ավերվել, կամ վերածվել է

մզկիթի, ինչպես, օրի նակ, 730 տարի առաջ կառուցված եւ 1922 թ. թուրքերի

Նիկիայում (այժմ` Իզնիկ) պայթեցրած Քիմեսիս (Koimesis) եկեղեցին299:

Հունական բազմաթիվ տեղանունների վերանվանումը ծառայեց դրան, որ

ջնջվեցին հույն ինքնության հնագույն հետքերը:

Հույն բանաստեղծ Իլիաս Վենեսիսը` (Էլիաս Մելոս 1904-1973) §Թիվ

31328. Անատոլիայում տառապանքի ուղիներով¦ աշխատության մեջ նկա -

րագրում է, թե ինչպես թուրքերը Անատոլիա յի խորքերում բանեցրել են 18—

45 տարեկան տղամարդ կանց որպես §ստրուկներ աշխատանքային գու -

մար տակներում¦300: §Êաղաղություն ատտիկական ծովածոցում¦ եւ §Էոլյան

հող¦ վեպերում քննարկվում է նույն թեման: §Էոլյան հողը¦ էպիկական

ստեղ ծա գործություն է վաղ մանկության մասին Անտո լիայի նա հա պետա -

կան մի կալվածքում, էոլյան հողի կախարդանքի մեջ, մի համայն քում, որտեղ

շփման մեջ էին արեւելյան ու արեւմտյան բարքերը: Êոսքը մի աշխարհի

մասին է, որը լի է արկածներով, որսորդությամբ, մաքսանենգ ուղեւորու -

թյուն ներով, փոխուստներով եւ երազներով, որոնք §լողում էին Էգե յան ծովի

վրայով¦: Հեղինակի այս գլուխգործոցը հիշողու թյունների գիրք է, որը

298 Dora Sakayan: An Armenian Doctor in Turkey, Montreal 1997. (Bvi,k K& >ac;r\ani

§Xm\ou®niakan arka‘n;rs 1922-in¦ øragri bnagire (ar;umtafa\;r;n)fratarak;l h nra jo® Dora Saqa\ane 1995-in% apa w;rafratarak;l \ojøtar l;xoun;row (angl;r;n% `rans;r;n% founar;n% ispan;r;n% g;rman;r;n%®ous;r;n ;u jourq;r;n)% isk 2005-in^ na… ar;u;lafa\;r;now!

299 Etienne Coche de la Ferté: Byzantinische Kunst, Freiburg-Basel-wien 1982, 513.300 tzermias (1986), 129.

152

պարու նա կում է մեծ հոր խոսքերը. §Թուրքերը գալիս են: Նրանք ոչ մեկին

կենդանի չեն թող նի¦ —, եւ ավարտվում է նրանով, որ հույները նավ են

բարձրա նում Հունաստան մեկնելու: Վենեսիսն ինքը երեխա ժամանակ իր ըն -

տա նիքի հետ ապրել է Արեւմտյան Անատոլիայում, որն անտիկ շրջանում öոքր

Ասիայի Էո լիա կոչվող երկրամասն էր: Նիկոս Կազանձակիսը (Nikos Kazantza-

kis) իր §Հունական կիրք¦ վեպում նկա րագրում է Առաջին աշխար հա մարտի

ավարտին հույն փախստական ների տառապան քի ուղիները Անա տոլիա յում,

ինչպես նաեւ քարսրտությունը իրենց հայրե նակիցների ու հոգեւորա կան ների,

որոնք չէին ուզում օգնել ամեն ինչ կորցրած մարդկանց: 1900 թ. ¼մյուռ -

նիայում ծնված, Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր, վերեւում հիշա տակ ված

Գյորգոս Սեֆերիսը (Giorgos Seferis) իր աշխատու թյուն ներում նույնպես

նկարագրում է իր հայրենակիցների կրած տառապանք ները: Չքացել էր երա -

զանքը Կոստանդնուպոլսի մասին, որը նույնիսկ 1453-ից հետո էլ մնաց

հույների հոգեւոր եւ մշակութային ինքնության խորհրդանիշը: Այժմ կորստի էր

մատնվել նաեւ Արեւելյան Թրակիան` Ադրիա նուպոլ սով (Էդիրնե), ինչպես եւ

Իմբրոս ու Թենեդոս կղզիները: öոքր Ասիայում մինչեւ 1922 թ. մոտ երկու

միլիոն հույն ապրել էր շուրջ յոթ միլիոն թուրքի հետ. իսկ ¼մյուռնիայի

շրջանում եւ առափնյա մի քանի այլ քաղաքներում հույները կազմում

մեծամասնություն էին կազմում301:

301 weithmann (1994), 218.

153

14& Q;malakann;ri Fa[janake (1920-1922)

Դենիկինի գլխավորած սպիտակգվարդիականների դեմ տարած բոլշեւիկ -

ների հաղթանակից հետո միայն Անգլիան 1920 թ. հունվարին պատրաստ էր

ճանաչելու Անդրկովկասյան հանրապետությունները: Վերջիններս հետագա -

յում ծառայելու էին որպես պատվար բոլշեւիզմի դեմ302: Սակայն այստեղ եւս

որոշումները կիսատ էին մնում, որովհետեւ հաղթած երկրներ Անգլիան ու

üրանսիան պատրաստ չէին Հայաստանին ու Վրաստանին ռազմական օգ -

նու թյուն ցույց տալու: Անդրկովկասյան պետությունների անկախությունը

պետք է նաեւ խանգարեր բոլշեւիկների ու քեմալականների միջեւ դաշինքին:

Անգլիացիներն ու ֆրանսիացիները չէին ենթադրում, որ Առաջին աշխար հա -

մարտը §տանուլ տված¦ երկրներ èուսաստանը, Թուրքիան ու Գերմանիան

շուտով իրար հետ կրկին համաձայնության էին գալու:

1920 թ. սեպտեմբերի 23-ից մինչեւ նոյեմբերի սկիզբն ընթացող քեմալա -

կան նե րի գրոհին Հայաստանը չդիմացավ, քանի որ ոչ մի տեղից օգնություն

չէր ստանում: Կարսի ու Արդահանի շրջաններից 60.000 թուրք հարձակվեցին

Հայաստանի վրա: 1920 թ. սեպտեմբերի 30-ին ընկավ Կարսը, նոյեմբերին`

Ալեք սանդրապոլը, որտեղ ողբում էին 60.000 սպանվածներին, 38.000 վիրա -

վոր ներին ու 18.000 գերիներին:

1920 թ. դեկտեմբերի 2-իn Ալեքսանդրապոլի (հետագայում` Լենինական)

հաշտության վիճահարույց պայմանագրով հայերը պետք է հրաժարվեին

Սեւրի պայմանագրի որոշումներից: 1878 թ. èուսաստանին անցած Կար սի ու

Արդահանի նահանգները վերադարձվեցին Թուրքիային: Հայաս տա նին մնաց

միայն 27.000 կմ2 տարածք եւ 1500 զինվոր, 20 գնդացիր եւ 8 թնդանոթ պա -

հելու իրավունքը: Երեւանում թուրք կառա վար չի պաշտոնը` այդ որոշման

կատարման եւ ապրանքա շրջա նա ռու թյան վրա հսկելն էր303: Հայաստանը

սրանով դառնում էր Թուրքիայի պրո տեկտորատը, իսկ նման պե տությունը

կենսունակ չէր կարող լինել: Հայերը ստիպված եղան օգնության կանչել ռուս -

ներին: Հայաստանի ու Սովետի միջեւ 1920 թ. հոկտեմբերի 28-ի հաշտու թյու -

նից հետո, Լենինը 1920 թ. նոյեմբերի 27-ին հրամանագրեց Հայաստանի

խոր հրդայնացումը: 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ին դաշնակցական կառավա րու -

թյունը հրաժարական տվեց: Ավարտվեց Հայաստանի Հանրապետության

երկու տարվա անկա խությունը: 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ի Ալեքսանդրապոլի

302 nassibian (1985), 189.303 Nou\n t;[oum, 219.

304 Anderson (1978), 370.

154

հաշ տու թյան պայմա նա գրով Êորհրդա յին Միությունը հրաժարվեց 1878 թ.

նվաճած Կարսի ու Արդահանի շրջան նե րից: 80 տոկոսով հայկական մարզ

Լեռնային Ղարա բա ղը Սովետը կցեց Ադրբե ջանին: Բրիտանացիներից ունե -

ցած վախն ու öարի զյան հաշտության պայմանագրի նկատմամբ թշնա մու -

թյունը մերձեցրել էր բոլշեւիկ ներին ու քե մա լականներին. 1920 թ. մայի սին

ձեռք բերվեցին կիսա պաշտոնա կան հարա բերություններ: 1921 թ. փետրվա -

րի 18-ի դաշնակցականների խռո վու թյու նից հետո, §Կար միր բանակը¦ 1921

թ. ապրի լի 4-ին մտավ Ե րեւան:

Թուրքիայի հետ Մոսկվայի 1921թ. մարտի 16-ի հաշտության պայմա նա -

գրով Êորհրդային կառավարությունը հրաժարվեց Կար սի ու Արդահանի

շրջաններից ի նպաստ Թուրքիայի: Բեւեռախույզ եւ մարդասեր üրիտյոֆ

Նանսենը իր §Êաբված ժողովուրդ¦ գրքում ցավ է արտահայտում, որ մինչ

այժմ հայերի հովանավորողներ համարվող տերությունները, ի վերջո

օգնության չհասան նրանց ամենանեղ վիճակում եւ դեռ մեղադրեցին նրանց,

որ հանձնվեցին Êորհրդային Միությանը: 1922-ին Նանսենը լրջորեն զբաղվեց

նաեւ Թուրքիայից հույների տարհանման հարցերով: Êորհրդային Միությու -

նում նույնպես անողոքաբար ճնշման էր ենթարկվում հայոց եկեղեցին, որն

ավելի քան 1600 տարի պահպանել էր ժողովրդի մշակույթն ու լեզուն:

1921 թ. փետրվար/մարտ ամիսների լոնդոնյան հաշտության խորհրդա -

ժողով ներկայացավ թուրքական երկու պատվիրակություն. մեկը` Ստամբուլի

կառավարության, իսկ մյուսը Անկարայի հակակառավարության կողմից`

արտաքին գործոց նախարար Բեքիր Սամի բեյի գլխավորությամբ: Վերջինս

հույներին առաջարկեց ստեղծել ¼մյուռնիայի ինքնավար մարզ` քրիստոնյա

կուսակալով: Սակայն հաշտություն չկնքվեց Հունաստանի անզիջում դիրքո -

րոշման պատճառով: Կոստանդնուպոլսի վրա հույների հարձակումը պա -

տուհաս դարձավ անգլիացիների գլխին, որոնք դեռ իշխում էին Դարդանելում:

¼մյուռնիա քաղաքը պահանջում էր հունական կայազոր, սակայն պատրաստ

էր նաեւ ընդունելու դաշնակիցների հսկողության տակ գտնվող ոստիկանու -

թյուն: üրանսիայի վարչապետ Բրիանդը (Briand) եւ Իտալիայի արտաքին

գործոց նախարար Սֆորզան (Sforza) քննարկեցին հաշտության առանձին

պայմա նագիր: üրանսիան 1921 թ. մարտին Թուրքիայի հետ կնքեց Անգորայի

պայ մա նագիրը, որը հաշտու թյան առանձին պայմանագիր էր եւ Կիլիկիան

հանձ նում էր քեմալական ներին: Իտալիան, որը գրա վել էր Անթալիան, իսկ

üրանսիան, որի ձեռքում էր Այնթապից դեպի Ուրֆա ու Մարդին ձգվող

երկրամասը, մինչեւ 1921 թ. հոկտեմբերը ազա տեցին այդ շրջաններն ու զիջե -

ցին քեմալա կան ներին: üրանսիան 1921 թ. հոկտեմբերի 20-ին Անկարայում

քեմալականների հետ դա շինք կնքեց304: Դրանով 1921 թ. հոկտեմբերի 20-ին

305 Michael neumann - Adrian Christian neumann: Die Türkei, München 1990, 299.

155

քեմալական կառա վա րությունը ճանաչ վեց üրանսիայի կողմից, որից հետո

Կիլիկիայից 100.000 հայ ու ասորի քրիստոնյա փախան Սիրիա` ֆրանսիական

մանդատ ունեցող շրջան: Այժմ ար դեն միայն Անգլիան էր, որ մտադրված էր

շա րունակել պայքարը քեմալա կանների դեմ: Չերչիլը ստորին պալատում

կար ծիք հայտ նեց, որ Անգլիան öոքր Ասիայում չպետք է խճճվի նոր արկած -

նե րի մեջ305: 1922-ի ապրիլին Իտալիան հեռացավ նաեւ Մեանդերտալից (Mä -an der tal), իսկ üրանսիան` Դարդանելի ասիական ափերից: Նա հրաժարվեց

Կիլիկիայից եւ կրկին բախտի քմահաճույքին թողեց հայերին, որոնք վստա -

հելով ֆրանսիաց իների ներկայությանը Կիլիկիաում, վերադարձել էին իրենց

հայրենիքը:

1922 թ. փետրվարին եւ մարտին դաշնակիցները öարիզում նոր բանակ -

ցու թյունների ժամանակ, վերանայելով Սեւրի պայմանագիրը, առաջարկեցին

թուր քերին` ¼մյուռնիային ու Արեւելյան Թրակիայի որոշ մասերին փոխանցել

ինքնավարություն: Ազգերի ընկերակցության երկրորդ ժողովում Թուրքիան

հան դես եկավ փոքրամասնությունների համար §ազգային օջախներ¦ ստեղ -

ծելու դեմ: 1922 թ. սեպտեմբերի 9-ի ¼մյուռնիայի անկումից հետո, Հունաս -

տա նի դիրքերը թուլա ցան. այժմ Հունաստանը եւս պատրաստ էր հաշ տու -

թյուն կնքելու: 1922 թ. սեպ տեմ բերին Կոստանդնուպոլսի սուլթանա կան կա-

ռա վարու թյունը լուծարվեց: Դաշնակիցների զորքերն այժմ մնացել էին միայն

Կոստանդնուպոլում եւ նեղուցներում: Իտալիայում ֆաշիստական նոր կա-

ռավարությունը որոշեց վերջ դնել անատոլական կորստաբեր արկածին:

Հույների պարտությունից հետո Լլոյդ æորջը եւս հուսախաբվեց եւ 1922 թ.

հոկտեմբերին նահանջեց:

§Ազգային ազատագրական բանակը¦ 1922 թ. հոկտեմբերի 19-ին հանդի -

սա վոր կերպով մտավ Ստամբուլ: Սուլթանությունը վերացվեց: Մեհմեդ Վե ցե -

րորդը բրիտանական ռազմանավով մեկընդմիշտ թողեց Թուրքիան: Նրան,

որպես խալիֆա, հաջորդեց եղբայրը, մինչեւ 1924 թ., երբ խալիֆայությունը

նույն պես վերացավ: Հույների ու հայերի հանդեպ քեմալականների հաղթա -

նակները նախադրյալ ստեղծեցին Սեւրի պայմանագրի վերանայման համար:

1922 թ. հոկ տեմ բերի 2-ին բրիտանական վերջին ջոկատները հեռացան

Կոստանդ նու պոլսից:

Հաշտության վերջին բանակցությունները սկսվեցին 1922 թ. նոյեմբերի 10-

ին եւ կրկին ընդհատվեցին 1923 թ.փետրվարի 4-ին, որովհետեւ թուրքական

պատվիրակության ղեկավար Իզմեթ փաշա Ինենյուն պահանջում էր` մինչեւ

1914 թ. ուժի մեջ գտնվող արտասահմանյան բոլոր կապիտուլացիաների

վերացումը: Պետրոս աղան, որ պահպանում էր կապը Սիրիայի ու Լիբանանի

հանձնա կատար գեներալ Քուրոյի (Couraud) հետ, 1923 թ. փետրվարի 1-ին

306 Yonan (1978), 44.307 nassibian (1985), 235.

156

հռչակեց §Ասորա-քաղդեական անկախ հանրապետություն¦, որը, սակայն,

հնարավոր չեղավ իրականացնել306: Անգլիայի պատվիրակ լորդ Քերզոնը

ներկա յաց նում էր ասորի քրիստոնյաների շահերը: §Ասորիների ազգային

կոմիտեի¦ գլխա վոր քարտուղար Գորեք դե Քերբորանը (J. Gorek de Kerboran)

1922 թ վեր ջին եւ 1923 թ. սկզբին հաշտության խորհրդաժողովի նախա գահին

հանձնեց բազ մա թիվ հուշագրեր: Քերզոնը պաշտպանեց ասորի փախստա -

կան ների վե րա դարձը Հակարիի տարածաշրջան: Թուրքիայի ներ կայացուցիչը

մերժեց, քա նի որ ներումը չէր վերաբերում այն քաղաքա ցիներին, որոնք պա -

տե րազմի վերջում գտնվել էին Թուրքիայից դուրս եւ այդ պատճառով կորցրել

էին թուրքահպա տակությունը: Բացի դրանից, փոքրա մասնությունների հովա -

նավո րու թյունը մեծ տերությունների համար պատրվակ էր խառն վելու Թուր -

քիա յի ներ քին գործերին: 1922 թ. դեկտեմբերի 13-ին Քերզոնը խորհրդա ժո -

ղովին հի շեցրեց հայերի դեմ գործ ված ոճրագործու թյունների մասին: Նա

հարցրեց Իզմեթ փաշա Ինենյուին, թե այդ ինչպե±ս պատահեց, որ öոքր Ասիա -

յում ապրող երեք միլիոնանոց հայ բնակչությունը հանկարծ նվազեց ու

դարձավ 130.000 մարդ: §Նրանք սպան վեցի±ն, կամ ինքնակա±մ թողեցին

երկիրը: Ինչո±ւ այժմ հա րյուր հազա րա վոր հայեր ապրում են աշխարհում

որպես փախստական¦307: Սակայն Քերզոնի ջանքերը մնացին անպտուղ, քա -

նի որ միայն Անգլիան էր պաշտպանում հայե րին, մինչդեռ Êորհրդային Միու -

թյու նը, üրանսիան ու Իտա լիան քեմալական ների հետ համաձայնության էին

եկել: 1923 թ ապրիլին բանակցությունները վեր սկսվեցին: Ասորիների հարցը

քննարկվեց 1923 թ. մայիսի 19-ի, հունիսի 4-ի եւ հուլիսի 17-ի նիստերում:

Քենթերբերիի արքեպիսկոպոսն ու Անգլիայի ներկայացուցիչ սըր èումբոլդը

(Rumbold) ներ կա յացնում էին քրիստոնյաների պահանջները: Լորդ Քերզոնը

1923 թ. հունվարի 23-ին խոսեց ասորիների մասին եւ պահան ջեց երաշխիքներ

նրանց կրոնի, լեզվի ու մշակույթի պահպանման համար: Թուրք պատվիրակ

Իզ մեթ փաշա Ինյենյուն մերժեց այդ պահանջը: Այսպիսով, հաշտության

պայմանագրում փոքրամաս նու թյունների իրավունքները ներ կա յաց վեցին

բավականին անո րոշ ձեւով: 1923 թ. հուլիսի 24-ին ստորագրված Լոզանի

հաշտությունն այլեւս թելադրված հաշտություն չէր, այլ փոխզիջում, որը թուր -

քերին թողնում էր ամբողջ öոքր Ասիան` Թուրքա հա յաս տանով, Կիլիկիայով

եւ Քրդստանով: Թե եւ բանակցությունների ընթացքում հնչում էին հայերի

համար §ազգային օջախ ներ¦ ստեղծելու առաջարկներ, սակայն որեւէ մեծ

տերություն այլեւս դա լրջորեն չէր պահանջում: Լոզանում նեղուց ների հսկո -

ղությունը վերստանձնելու հարցում, Մուս տա ֆա Քեմալն արդեն ռուսների

օգնության կարիքը չէր զգում: Թուրքիան ետ ստացավ Թրա կիան մինչեւ

157

Մարիցա գետը, ինչպես նաեւ հունաբնակ Իմբրոս եւ Տենեդոս կղզի ները:

Համաձայնության եկան բնակչության երկկողմանի փոխանակման մասին,

ըստ որի բացառ ություն էին կազմում միայն թուրքերը Արեւմտյան Թրակիայից

եւ հույները` Կոս տանդ նուպոլսից, որն այժմ արդեն վերջնականա պես ստա -

ցավ Ստամբուլ անունը: Լոզանի պայմանագրով Թուրքիան միջազ գա յին հան -

րու թյան կողմից ընդունվեց որպես úսմանյան կայսրության իրավահաջորդ

պետություն: Լոզա նի պայմանագիրը ստորագրվեց 1923 թ. հուլիսի 24-ին:

Թեեւ քրիիստոնյաներին երաշխավորվում էր կրոնական ազատություն,

ասորիներն այդ պայմանագրում պարզորոշ կերպով չէին հիշատակ վում:

Կրոնական ազատությունն ամրագրված էր 38-45 հոդվածներում: Պաշտ պա -

նության տակ էին անցնում նաեւ քրիստոնեական եկեղեցիներն ու հիմ նար -

կու թյուն ները: Սակայն §կրոնական փոքրամասնությունների¦ իրա վունքները

ձեւա կերպ ված էին բավական ընդհանուր եւ ոչ պարտավորեցնող լեզվով308:

40-րդ հոդվածը քրիստոնեաներին իրավունք էր տալիս սեփական դպրոցներ

հիմնել եւ գործարկել, 41-րդ հոդվածը թույլ էր տալիս այդ դպրոց ներում օգտա -

գործել ազգային լեզուն: Սակայն պայմանագրում չէին թվարկ վում այն փոք -

րա մասնությունները, որոնց վրա տարածվում էին այդ իրա վունք ները: Պայմա -

նագրի ընձեռած իրավունքներից կարող էին օգտվել հույները, հայերն ու

հրեաները, բայց ոչ ասորի ուղղափառ քրիստոնյաները: 1923-ին այդ շրջանի

ասորի ուղղա փառ պատրիարք Էլիաս Երրորդ Þակիր Ալկանը (Elias III. Shakir

Alkan) որո շեց, որ նորաստեղծ Թուրքիայում ասորիների համար ավելի լավ էր

ապրել սովո րական քաղաքացու պես, քան թե աչքի ընկնել որպես փոքրա -

մաս նություն եւ վտանգի ենթարկվել: Դրանով ասորի քրիստոնյաները կորցը -

րին սեփական դպրոցներ ունենալու հավակնությունը եւ մնացին թուր քական

դպրոցների հույսին:

Ահա այս բոլոր համաձայնագրերը պետք է գտնվեին նորա ստեղծ Ազգերի

ըկերակցության հովանու ներքո: Հայերն ու քրդերը ստիպված էին մոռանալ

սեփական պետականություն ունենալու մասին: Սրան հաջոր դեց հույների

գաղթը Էգեյականի ափերից, Պոնտոսից, Տրապիզոնից եւ Կապադովկիայից:

Կեսարիայում Եֆթիմ (Eftim = Euthymios) քահանան փորձեց համայնքը փրկել

կամավոր թուրքացումից եւ առաջադրեց իրեն` որպես պե տական հակա -

պատրիարք. սակայն շատ քիչ քրիստոնյաներ հետեւեցին նրա օրինակին309:

308 Loxani pa\managri 'oqramasnouj\ounn;rin w;rab;ro[ fodwa‘n;re t;*s h=178-181!

309 Strothmann (1936), 48.

158

15& Qriston\an;ri wiyake Jourqia\oum minc;u Kiprosipat;raxme (1923-1974)

Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո հույն ուղղափառ պատ -

րիարքությունը մնացել էր առանց պատրիարքի: 1921-ին Մելետիոս Չոր րորդ

Մետաքսակիսը (Meletios IV. Metaxakis) Անգլիայի օժանդակությամբ կարողա -

ցավ անցնել իր պաշտոնին: 1919 թ. Հալկի կղզու վրա գտնվող քահա նայական

սեմինարիան ստացավ ակադեմիայի աստիճան: 1920 թ Տիեզե րա կան պատ -

րի արքությունը, Ազգերի ընկերակցության հիմնադրումից հետո, բոլոր քրիս -

տոնեական եկեղեցիներին հղեց շրջաբերական` առաջարկելով հիմնել

եկե ղեցիների դաշինք եւ ընդունել միասնական օրացույց310: Լոզանի հաշ -

տությամբ պատրիարքությունը ճանաչման արժանացավ. միաժամանակ

սահ մանվեց, որ պատրիարքը պետք է լիներ թրքահպատակ եւ պաշտոնն

ստա նար ընտրությամբ: Պատրիաքն, իհարկե, ի վիճակի չէր 1923 թ. Անկարա

փոխադրված օտարատյաց կառավարության օրոք քրիստոնյաներին գործուն

պաշտպա նություն ցույց տալ: 1925-ին Կոստանդին Վեցերորդ պատրիարքը,

որն ընտրվել էր առանց թուրքերի թույլտ վության, արտաքսվեց: Աշխարհա -

մարտի ավարտից հետո, գնալով ավելի նվազում էր ուղղափառ եկեղեցու

հավատացյալների թիվը: 1927 թ. Թուրքիայում դեռեւս կար 257.000 քրիս տո -

նյա, որի մոտ 10 տոկոսը ասորի քրիստոնյաներն էին311: Էֆթիմ Առա ջինը (Eftim

I.)` թուրքախոս ուղղափառների §պարագլուխը¦, որը կոչ էր անում երես թեքել

Տիեզերական պատրիարքությունից, օգտագործում էր Թուր քիա յում հույների

դժվար կացությունը` պատրիարքությանը ճնշման տակ դնելու հա մար: Սկսած

1921-ից նա Թուրքիայի ուղղափառությունը կազմավորեց որ պես §Papa¦.

1963-ին նրան հետեւեց որդին` Էֆթիմ Երկրորդը (Eftim II.), այնու հետեւ

վերջինիս եղբայրը` Սելջուկ Էրեներոլը (Selcuk Erenerol): Այդ §եկեղե ցին¦ ոչ

մի տեղ չճանաչվեց, ո? չ §Եկեղեցիների Տիեզերական Êոր հրդի¦, ո? չ էլ

Վատի կանի կողմից: Թուրքիայի համար, սակայն, այն դարձավ կրո նա կան

քա ղա քա կա նության պատրաստակամ մի գործիք, ինչպես, օրինակ, 1974-ին

թուրքերի` Կիպրոս ներխուժելու հավանություն տալու դեպքում: Վա նա լճում

Աղթամարի Հայոց փոքրիկ կաթողիկոսությունը` երկու եպիսկոպոսով եւ

100.000 հավա տացյալներով, 1914 թ. արդեն չկար: Թուրքիայի արեւել քում

310 Gregorios larentzakis: “Das Ökumenische Patriarchat von Konstantinopel im Dienste derkirchlichen Einheit und der Vereinigung Europas”, in: KnA ÖKi 27, 27.6.1985, 5-11.

311 Yonan (1978), 110; Strothmann (1936), 48, (այստեղ տրվում է զոհերի թիվը. 110.000հույներ եւ 70.000 հայեր):

159

մինչեւ վերջերս պահպանվել էին ասորի ուղղափառ եկեղեցու կողմնա կիցներ

եւ Հռոմի հետ միաբան քաղդեացիներ:

Քրիստոնեական մյուս եկեղեցիների վիճակը ավելի լավ չէր: §Հակոբիկ -

ների¦ պատրիարք Իգնատիոս Էլիաս Երրորդը (Ignatius Elias III.) 1922-ին

քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ մի քանի ամիս անց կացրեց Երու -

սա ղեմում, ապա այցելեց Մուստաֆա Քեմալ փաշային եւ մասնակցեց Ազգա -

յին մեծ խորհրդի բացմանը: Ասորի քրիստոնյաների մեծ մասը 1922-ին եւ

1924-ին փախստականների երկու մեծ ալիքով թողեցին Թուր քիան եւ մեկնե -

ցին ֆրանսիական մանդատ ունեցող Սիրիա, որտեղ Կամիշլին ու Հալեպը

դարձան նրանց կենտրոնները: 1923 թ. մայիսին պատրիարքը վե րա դարձավ

Մարդին եւ վերջին անգամ լինելով, բնակվեց Անանիասի վան քում (Դեիր ալ-

¼աֆարանում) Deir al-Zafaran): Սակայն 1924-ին նա իր նստավայրը փոխադ -

րեց Սիրիա` Հոմս: Նույն տարին քրիստո նյա ների վերջին բեկորները հեռացան

Եդեսիայից եւ գնացին Սիրիա: Եդեսիայի հայոց Մայր տաճարը` հնա գույն

եկեղեցիներից մեկը, նախ վերածվեց հրշեջ կայանի, ապա` մզկիթի: Իգնա տի -

ոս Էլիաս Երրորդի մահից հետո, եպիսկոպոս Եփրեմ Առաջին Բարսաուման

(Ephrem I. Barsauma), որն արդեն փարիզյան բանակցու թյունների ընթացքում

§հակոբիկների¦ շարքերն էր անցել, Կերալայում (Kerala) ընտրվեց նոր պատ -

րիարք: Մար Յոհաննան Դոլաբանին (Mar Yohannan Dolabani)` 1946-ին մետ -

րոպոլիտ նշանակված Մարդինի եպիսկոպոսը, հիմնեց §Մագալտա դ- հեկ-

մատա¦ (Magalta d-hekmata) ամսագիրը եւ հեղինա կեց բազմաթիվ երկեր:

Արեւմտյան ասորիների եկեղեցին, Լոզանի հաշտու թյու նից հետո, Թուրքիա -

յում հազիվ կարողացավ պահպանել երկու` Մարդինի եւ Տուրաբդինի եպիս -

կոպոսությունները եւ Մոր Գաբրիել (Quartamin), Մոր Մալկե (Mor Malke), Մոր

Աբրահամ (Mor Abraham)` Միդիատի (Mydiat) մոտ, եւ Սալահի Մոր Յակոբ (Mor

Jakob von Salah) վան քերը: Դիարբեքիրում գտնվում է Մարիամի եկեղեցին,

նախկինում եպիսկո պո սանիստ, որն առի թի դեպքում պատրիարքներին ծա -

ռա յում էր որպես ամառային նստավայր: Տուրաբդինի շրջանը 1923-ից հետո

ըն կավ անախոր ժությունների մեջ, երբ քրդերը` իրենց ցանկացած ինքնա վա -

րությունը չստա նալով, խռովու թյուններ սկսեցին: Այդ ընթացքում բազմաթիվ

քրիստոնյաներ Տուրաբդինից մեկնեցին Ստամբուլ, որտեղ հույներն ու հայերը

մեծ գաղութներ էին հիմնել: Այսօր նրանք Թուրքի այում հայտնի են §Սյուր -

յանի¦ (Süryani) անվամբ: Նրանցից մոտ 20.000 մինչեւ այսօր ապրում են Թուր -

քիայում, կեսը` Ստամբուլում: Դեիր ալ-¼աֆա րան վանքը, ինչպես եւ քրդերի

գրավումից հետո 1970-ին վերաբնակեցված Մոր Գաբ րիել (Քվարտամին)

վանքը, 4-րդ դարից մինչեւ օրս մնում է ասորի քրիս տոնյաների կենտրոնը

Թուրքիայում, նույնիսկ այն բանից հետո, որ թուր քա կան կառավարությունը

վանքի ճեմա րա նը փակեց: 1915 թ. կառավարության հրամանով վանքի բոլոր

բնակիչները սպանվել էին քրդերի կողմից, որոնք Մոր Գաբրիելը պահեցին

մինչեւ 1960 թ.: Սաբո Գյունես (Sabo Günes) աբբահոր օրոք հնա րավորություն

160

ստեղծվեց 1956-ից սկսել նորոգման աշխատանք ները: Այսօր վանքում եպիս -

կոպոսի հետ ապրում են երկու վանական, 15 կույս եւ մոտ 40 աշակերտ,

որոնք, սակայն, ցերեկը պարտավոր են հաճախել Մի դիատի (Midyat) պետա -

կան դպրոցը:

1924 թ. մայիսի 19-ից մինչեւ հունիսի 6-ը Կոստանդնուպոլսի խորհրդա -

ժողո վում քննարկվեցին Թուրքիայի ու Իրաքի միջեւ վերջնական սահման նե -

րը: Քանի որ հաստատուն սահմաններ չկային, 1922-ից բազմաթիվ §լեռնա-

բնակ նեստո րականներ§վերադարձան իրենց հայրենիքը` Հակարի: Նրանցից

մոտ 8000-ը մինչեւ 1923 թ. դեռ ապրում էր այնտեղ: Այդ պատճառով անգլիա -

ցի ները ջանում էին, որ Իրաքի սահմանները գծվեին ոչ ի նպաստ Թուրքիայի:

Անգլիացի դիվա նագետ öերսի Քոկսը (Percy Cox) փորձում էր բրիտանական

զավթողական ձգտում ները ներկայացնել արեւե լյան ասորի քրիստոնյաների

միջոցով: Լոզա նում Իզմեթ փաշա Ինենյուի դիրքորոշման հակառակ, թուրք

դեսպանորդ üեթի բեյը (Fethi Bey) հայտարարեց, որ նեստորականները

առանց այլեւայլի կարող են վերադառ նալ իրենց հայրենիքը: Ի վերջո բանակ -

ցու թյունները ընդհատվեցին եւ վերսկսվեցին Ազգերի ընկերակցության 30-րդ

նստաշրջանում` 1924 թ. օգոս տոսի 8-ից հոկտեմբերի 3-ը: Երբ անգլիացիները

հայտարարեցին, որ խոսքը ոչ մեկին չպատկանող Հակարիի շրջա նի մասին է,

թուրքերը բոլորին փաստի առաջ կանգնեցրին` թալանելով եւ այրելով մինչ

այդ նեստորա կան ների (արեւելյան ասորիների) վերակառուցած գյու ղերը312:

Նեստորա կան նե րը վերջնականապես հեռացան իրենց հայրենիքից ու բնա -

կու թյուն հաս տա տեցին Ամերիկայում եւ Հյուսիսային Սիրիայում, որտեղ

արեւմ տյան ասորի բազմաթիվ փախստականներ թուրքական սահմանի մյուս

կողմում կառուցել էին նոր հայ րենիք: Ազգերի ընկերակցության 35-րդ նստա -

շրջանում 1925 թ. սեպտեմբերին հանձնախումբը հայտարարեց, որ Հակարիի

շրջանը վեջնականապես պատկա նում էր Թուրքիային, իսկ նեստորական նե -

րին խոր հուրդ տրվեց ընդունել üեթի բեյի առաջարկը եւ վերադառնալ իրենց

հայ րե նի քը: Ստեղծվեց հետազոտական մի հանձնախումբ` գեներալ Լայդո -

ների (Laidoner) գլխավորությամբ:

1925 թ. դեկտեմ բերի 10-ին հանձնախումբը ներ կա յացրեց մի զեկույց,

որտեղ նկարագրվում էր, թե ինչպես 3000 քաղդեացի ասորիներ թուրքերից

փախել են Իրաք, եւ թե ինչ բիրտ մեթոներով էին թուրքերն իրագործում

տեղահանությունը: Դրանով, Թուրքիայում փաստորեն վերացվեց արեւելյան

ասորիների եկե ղե ցին, որն այնուհետեւ հզորացավ աքսորում: Այսպես, Նյու

Յորքի արեւմուտքում` Նյու æերսիում (New Jersey) եւ Մասաչուսեցի Վորցես -

տեր քաղաքում (Worcester, Massachussetts) եպիս կոպոս (հետագայում պատ -

րի ար ք) Մոր Սեվերիուս Եփրե մը 1927 թ. օծեց երկու ասորի եկեղեցի ԱՄՆ-ում:

312 Yonan (1978), 47.

161

1924 թ. դպրոցական համակարգի միասնականացմամբ ոչ թուրքական

մասնավոր դպրոցները դրվեցին պետական հսկողության տակ, չնայած Լո -

զանի պայմանագրի 40 եւ 41-րդ հոդվածներով ճանաչվել էր փոքրամասնու -

թյուն ների` սեփական դպրոցներ պահելու իրավունքը: Որպես §ոչ մուսուլման

փոքրամասնություններ¦ թուրքերը նշում էին միայն հայերին եւ հույներին,

բայց ոչ ասորիներին: 1934-ին քրիստոնյաների դեմ օրենք հրատարակվեց,

որով արգելվեց եկեղեցուց դուրս կրոնական զգեստ կրել: 1935 թ. փետրվարի

8-ին պառլամենտի 399 ընտրված անդամների թվում կային երկու ուղղա փառ

եւ մեկական հրեա ու հայ պատգամավոր313: 1948 թ. դպրոցներում մտցվեց իս -

լամական կրո նի դասավանդում, իսկ քրիստոնեական կրոնի դասավանդում

գո յու թյուն չու ներ: Թուրքիայի կրթության նախարար Նեք դետ Ուգուրը (Nec

det Ugur) Մար դինի նահանգապետին հղած գաղտնի գրությամբ Դեիր ալ-

¼աֆարանի քահանայական սեմինա րիայում արգելեց ուսուցումը, իսկ 1979

թ. փետրվարի 2-ին նաեւ` Մոր Գաբրիել վանքում314: 1982 թ. նույն իսկ որոշում

ըն դուն վեց, որ քրիստոնյա աշակերտները պետք է մաս նակ ցեն մուսուլմա -

նական կրոնի դասերին315: Մինչեւ 1940-ական թթ. սկիզբը քրիս տոնյաները

զին վո րական ծառայության փոխարեն պետք է կատարեին աշխատանքային

ծառա յություն: Իսկ այսօր քրիստոնյաները պարտավոր են զինվո րական

ծառայություն կատարել հե ռավոր շրջաններում եւ բանակում են թարկ վում են

խտրակա նու թյան: ¼ինվորական ծառայության կանոնադրության համաձայն

քրիստո նյան իրավունք չուներ սպա դառնալու, քանի որ նա թլփատ ված չէր:

¼ինվորական ծառայության ժամանակ քրիստոնյաներին ստիպողաբար

թլփատում էին: Պետական բարձր ծառայությունները, ինչպես ոստիկանու -

թյունը կամ արդա րա դատությունը, նրանց առաջ փակ էին: 1956 թ. սահ մանա -

դրությունը վերանայելուց հետո, եկեղեցապատկան հողամա սերը հայտա-

րար վե ցին լքյալ կալվածքներ: Եթե ծխական եկեղեցում այլեւս քահա նա չկար,

ունեցվածքն անցնում էր պետական գանձարանին (վակըֆ): Աշխարհա կա -

նաց ման սկզբուն քի հիման վրա արգելվեց կրոնական նպատակ ներ հետա -

պընդող միու թյուն ների հիմնումը:

Քեմալական Թուրքիան եւս, Ասիայում թուրք ցեղի առաջնության մասին

իր տեսությամբ, ֆաշիստական եւ աուտորիտար համակարգ էր, իր բոլոր

արդի ա կանացումներով հանդերձ, որոնց կյանքի էր կոչել նրա հիմնադիրը:

Պատ մու թյան մեջ սա միակ ֆաշիստական շարժումը չէր: Ադոլֆ Հիտլերը, որը

ճանաչում էր Թուրքիայում նախկին հյուպատոս Þոյբներին, տեղյակ էր 1915

թ. կոտորած ներից, որոնց մասին նա մասնավորապես արտահայտվել է 1931

313 Strothmann (1936), 48.314 rabo (2005), 9.315 Gabriel rabo: Die Aramäer unter der türkisch-islamischen Herrschaft, in: www.

user.gwdg.de.

316 Kieser-Schaller (2003), 60317 wolfgang Gust: Die Verdrängung des Völkermords an den Armeniern. Ein Signal für die

Shoah, in: Kieser-Schaller (2003), 463-480, hier 476f.

162

թ. մի հարցա զրույցի ժամանակ: Հիտլերի առաջին փոխկանցլեր üրանց ֆոն

öա պենը (Franz von Pappen), 1933-ին Թուրքիայում Գերմանիայի դեսպանը,

հայտարա րել էր, որ հենց մերժումն այն ամենի, ինչ թուրքական չէ, պատճառ

հան դիսա ցավ, որ քեմալական համակարգը օրինակ դառնա Գերմանիայի

համար316:Իսկ Հիտլերն անձամբ` 1939 թ. օգոստոսի 22-ին, Երկրորդ աշ խար -

համարտի բռնկումից առաջ, Վերմախտի սպաների հետ մի հանդիպման

ժամանակ ասել է. §Ո±վ է այսօր խոսում հայերի ցեղասպանության մասին¦317:

Հիտլերը շարունակեց այն, ինչը Թալեաթն ու §երիտթուրքերը¦ 1915 եւ 1916

թթ. դրսեւորել էին` գաղափարա-ցեղապաշտական պատճառներից բխող

ամբողջատիրական հավակնություններ, որոնք ներառում են ցեղասպանու -

թյու ն: Եւ այսօր դա իրավացիորեն աշխարհով մեկ որակվում է որպես ցեղա -

սպա նություն:

Թուրքիան իր տարածքների ընդարձակման վերջին հնարավորությունն

ստացավ 1939 թ., երբ üրանսիան Թուրքիային զիջեց Իսկենդերուն սանջակը`

Անթակիայով (Անտիոք) հանդերձ, որպեսզի շահի Թուրքիային որպես զինա -

կից նացիստական Գերմանիայի դեմ: Դրա հետեւանքով 14.000 հայ կրկին

ընկավ է թուրքական տիրապետության տակ: Þատերը հեռացան իրենց հայ -

րենիքից եւ հիմնեցին նոր գյուղեր, ինչպես Անճարը (Anjar)` Լիբանանի Բեքա -

յի (Beeka) հովտում, որտեղ այսօր էլ ապրում է 2400 հայ, եւ Քեսաբը (Kessab)`

Սիրիայում: Միայն Հաթայ (Hatay) գավառի հարա վում, Մուսա լեռան հարա -

վային ստորոտին գտնվող Վագըֆ (Vakifli) գյուղի հայերը, եւ մի խումբ էլ

Անթաքիայի (Անտի ոք) հայերից, մնացին իրենց հայրենիքում: Վագըֆում

մինչեւ օրս էլ կա 38 տուն հայ բնակիչ, որոնք զբաղվում են ցիտրուսային

մրգերի մշակությամբ: Ամե նամյա ուխտագնացությունը դեպի Մուսա լեռան

վրա գտնվող Մարիամ եկե ղեցին դժվար կասեցնի հայերի ուծացումը, քանի որ

ըստ սահ մանադրության 42-րդ հոդվածի, որը ուժի մեջ է մտցրել թուրքա կան

զինվորականությունը 1982-ին, Թուրքիայում ուսուցումը տարվում է միայն

թուրքերենով:

1923-ին Մուստաֆա Քեմալի հիմնած §Աթաթուրք¦ ժողովրդական կու -

սակ ցությունը մինչեւ 1946 թ. միակ թույլատրված կուսակցությունն էր: Միայն

Աթա թուրքի հետնորդ Ինենյուն էր, որ 1946 թ. թույլատրեց ընդհանուր ընտրա -

կան իրա վունք ու բազմակուսակցություն: Թուրքական պատմա գրությունը`

հե տեւելով պատմաբան Էսատ Ուրասին (Esat Uras), որը 1951 թ. հրապարակ

էր հանել իր ստվարածավալ աշխատությունը Հայկական հարցի մասին

(անգլե րեն հրատարակությունը` The Armenians in History and the Armenian

Question, Istambul 1988), մինչ օրս ժխտում է իրողությունները: Թուրք պատ -

163

մա բանները միայն աստիճանաբար ըմբռնեցին, որ ընդունելով Աթաթուրքի

ներկայացրած պատ մության աղավաղումները, ինչպես օրինակ, որ իբր

թուրքերն են öոքր Ասիայի բնիկները, եւ կամ որ իբր §տեղահանումները¦ եղել

են միայն հայերի` թուր քե րի հանդեպ իրագործած ջարդերի հետեւանքը,

նրանք դուրս են մնում մի ջազ գայ նորեն համաձայնեցված պատմական

հետա զո տությունների շրջա նակից: Թուրքական պատմագրության համար

ճանա պարհը դեպի Եվրոպա եւ մի ջազ գային բանավեճը երկար է լինելու:

Թուրքերը դեռ շատ անելիք ունեն, նախքան իրենց տեղը եվրոպական

հասարակության մեջ գտնելը:

1960, 1970 եւ 1980 թթ. զինվորականությունը խռովություն բարձրացրեց

եւ նշանակեց աուտորիտար կառավարություններ: Հույն ուղղափառ պատրի -

ար քությունը մնաց Ստամբուլի üանարում (üեներ) (Phanar/Fener), հարկային

պաշտոնյաների եւ պերճախոս դիվանագետների (Fanarioten) թաղամասում:

Այնտեղ 1881 թ. կառուցված հունական համալսարանը մինչեւ օրս իր դրոշմն

է թողել թաղամասի վրա: Երբ պատրիարքը 1586 թ. հարկադրված հանձ նեց

Պամակարիստոս (Pammakaristos) վանքը (այժմ` üեթիյե æամիի - Fethiye Ca -

mii), 15 տարի անց üանարը դարձավ Տիեզարական պատրիարքության

նստա վայրը: 1720 թ. կառուցված Սուրբ Գեորգի (Hagios Georgios) եկեղեցու

մեջ գտնվում է 11-րդ դարի Սուրբ Առաջնորդող Աստվածածնի (Theotokos

Hode get ria) ձեռնակիր սրբապատկերը: 1941 թ. կայծակի հարվածից ավերվեց

üանարի եկեղեցին: 1989-ին հանդիսավորությամբ բացվեց նորոգված կա -

ռույ ցը: Թուր քիայում բնակվող հույներին թուրքերը տալիս են §ռում¦, իսկ

նրանց լեզվին` §ռումշա¦ անունը: Այսօր üանարին պատկանում է 58 եկեղեցի`

19 սե փա կան դպրոցնե րով, բազմաթիվ մանկատներ ու մի հիվանդանոց:

Ստամ բուլում 1925-ից լույս են տեսնում հունական §Ապոյեվմատինի¦ (Apo -

yevmatini) թերթն ու §Իհո¦ (Iho) ամսագիրը: 1922 թ. Ստամբուլում դեռեւս

ապրում էին 280.000 հույներ, որոն ցից միայն 111.200 հոգի մնալու իրավունք

ստացավ318, իսկ մնացածին հարկադրե ցին արտա գաղ թել Հու նաստան:

1960 թ. տեղի ունեցավ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստա -

տում Վատիկանի ու Թուրքիայի միջեւ: Մինչեւ 1971 թ. Թուրքիայում ուղղա -

փառ եկեղեցին կարողացավ պահպանել աստվածաբանական ճեմարանը

Հալկի կղզու վրա, որն ի վերջո փակվեց պետության կողմից: Այնուհետեւ`

դպրո ցի նախկին գործունեությունը վերականգնելու բոլոր փորձերը ձախող -

վել են: Այսպիսով, քահանաների պատրաստության հարցը դժվարա ցավ, քա -

նի որ քահանա ներն իրենց կրթությունը պետք է ստացած լինեն Թուր քիայում:

Թուրքիայի չորս եպարքո սու թյան կողքին` պատրիարքությանը ենթարկվում

318 Faruk Sen (Hg.): Das ethnische und religiöse Mosaik der türkei und seine reflexionenauf Deutschland, Münster 1998, 61.

164

են նաեւ Կրե տեն, èոդոսը, Դոդեկանեսի կղզիները եւ Աթոսը: Ուղղափառ

պատրիարքու թյու նը 1966-ից Ժնեւի մոտակայքում գտնվող Չամբեսի (Cham-

bésy) վայրում ունի ուսումնական մի կենտրոն: 1948 թ. պատրիարքությունը

Աթե նագորաս Առաջինի (Athenagoras I.) (1948-1972) գլխավորությամբ Եկեղե -

ցիների Տիեզերական Êորհրդի հիմնադիր անդամ էր:

Աթենագորաս Առաջինը իրավամբ համարվում է §20-րդ դարի ուղղափա -

ռու թյան մեծագույն անհատականությունը¦319: 1931-ին նա դարձավ ուղղա -

փառ ների արքեպիսկոպոսը ԱՄՆ-ում, որտեղ 1948 թ. ընտրապայքարի մեջ

մտավ հօգուտ իր բարեկամ Հարրի Ս. Թրումանի, որը որպես նախագահ իր

հերթին թափ հաղորդեց պատրիարքի նրա թեկնածությանն ու ընտրությանը:

Աթենագորասն իր պաշտոնավարման առաջին թռիչքը կատարեց նախա գա -

հի ինքնաթիռով: Երկար տարիներ մնալով Արեւմուտքում, նա ձեռք էր բերել

մեծ հեռատեսություն եւ մեծ ընդունելություն գտավ նաեւ Թուրքիայում,

չնայած որ թրքահպատակ չէր: Ընտրվելուց հետո, նա պաշտոնական այցով

գնաց Թուրքիա` պետության նախագահ Ինենյուի մոտ: Սա Տիեզերական

որեւէ պատրիարքի առաջին այցն էր Անկարայի կառավարություն: 1959-ին`

երկար տարիներից հետո, առաջին անգամ լինելով, պատրիարքը թողնում էր

üանարը: Աթենագորասը այցելեց Երուսաղեմ, Կահիրե, Ալեքսանդրիա, Բեյ -

րութ ու Դամասկոս: Նա կապեր հաստատեց Հովնաննես Քսաներեքերորդ պա -

պի հետ եւ ընթացք տվեց տիեզերական երկխոսություններին: 1961 թ. տեղի

ունեցավ համայն ուղղափառների առաջին խորհրդաժողովը: Ասորի եւ ուղղա -

փառ պատրիաքների միջեւ երկար դարերի թշնամությունից հետո Յակոբ Եր -

րորդ Սեւերուսը (Jakob III. Severus) 1963-ին այցելեց üանար: Դրանով մի նոր

երկ խոսության սկիզբ դրվեց ուղղափառների ու §hակոբիկների¦ միջեւ:320 èո -

դոսի համայն ուղղափառների խորհրդաժողովում եկեղեցիները որոշում ըն -

դու նեցին հավասար հարթության վրա երկխոսություն սկսել Հռոմի հետ: 1964

թ. հունվարի 6-ին Աթենագորասը Երուսաղեմում հանդիպեց Պողոս Վեցերորդ

(Paul VI.) պա պին եւ կաթոլիկ եկեղեցու հետ հաշտեցման ճանապարհ

հարթեց: 1965 թ. դեկտեմբերի 7-ին եկեղեցիների պարագլուխները` բանա -

դրան քը (եկեղեցու հաղորդության մերժումը) հայտարարեցին անցյալի պատ -

մություն321: 1967 թ. հուլիսի 27-ին Պողոս Վեցերոր դը այցելեց Ստամ բու լի Տիե -

զե րական պատրիարքին, որը պատասխան այց կատարեց 1967 թ. հոկ տեմ -

բերի 28-ին: 1979 թ. Հովհաննես Պողոս Երկրորդ (Johannes Paul II.) պապը այ -

ցե լեց Ստամբուլ Դիմիտրիոս Առաջին (Dimitrios I.) պատրիարքին: 1980 թ.

319 Ètienne Fouilloux: “Die Atempause (1939-1958)”, in: Geschichte des Christentums, Bd,12: Erster und zweiter Weltkrieg. Demokratien und totalitäre Systeme (1914-1958),Freiburg-Basel wien 1992, 1023.

320 Spuler (1968), 285.321 Dietmar w. winkler – Klaus Augustin: Die Ostkirchen, Graz 1997, 29.

165

Պատ մոսում եւ èոդոսում սկսվեց պաշտոնական երկխոսություն Հռոմի եւ

Կոստանդնուպոլսի միջեւ322: 1987 թ. դեկտեմբերին պատրիարք Դիմի տրի ոսը

(Dimitrios) այցելեց Հռոմ Հովհաննես Պողոս Երկրորդ պապին: Նրա հետ նորդ

Բարդուղիմեոս Առաջինը (Bartolomaios I.) 1994 թ. ապրիլի 19-ին ելույթ ունե -

ցավ Þթրասբուրգում Եվրապառլամենտի առաջ, որտեղ շեշտեց. §Մենք ծա -

ռա յում ենք 17 հարյուրամյա մի ավան դության, որի ընթացքում հոգ ենք տարել

եվրոպական մշակույթի միասնության ու պահ պանման համար ու պայքա րել

հանուն դրա: Նոր Հռոմի (Կոստանդնու պոլսի) հարգարժան պատ րիար քու -

թյանը, ինչպես նաեւ եվրոպական մյուս բեւե ռին` Հին Հռոմին, բախտ չի վի -

ճակ վել այդ միասնությունը տեսանելի դարձնել: Դա մեզ մեծ վիշտ է

պատ ճառում: (...) Չնայած եվրոպական պատ մության հիմնարար բոլոր հեղա -

շրջումներին, Հին եւ Նոր Հռոմը առաջվա նման Եվրոպայի մշակույթի միաս -

նության սյուններն են¦323: Երկրորդ աշխարհա մարտից հետո, Տիեզե րա կան

պատրիարքության դիրքն աշխար հում ավելի հզորացավ:

Հույների թիվը Թուրքիայում 1922-ից ի վեր մշտապես նվազում է: 1930-

ական թթ. Աթաթուրքը ջանում էր Թուրքիան հաշտեցնել հույների հետ: Ավելի

ուշ լարումն ուժեղացավ Կիպրոսի շուրջ վեճի պատճառով: Սալոնիկում

Աթաթուրքի հայրական տան ռմբակոծման եւ դրան հասցված վնասից հետո,

որը վերագրվեց հույներին, իսկ իրականում թուրքական գաղտնի ծառայու -

թյունների ձեռքի գործն էր, 1955 թ. սեպտեմբերի 6-7 տեղի ունեցան §Istan-

buler Kristallnacht¦324 ջարդարար հարձակումներ հույների վրա, որոնք խըմ -

բե րով լքեցին Թուրքիան: Այդ օրերին ավերվեց 80 եկեղեցուց 73-ը, 26 հունա -

կան եւ 8 հայկական դպրոց, 5 սպորտային ակումբ, 4348 խանութ, 27 դեղա -

տուն եւ 110 ռեստորան, սրճարան եւ հյուրանոց, որոնք պատ կանում էին

հույ ներին, զոհվեծ 16 եւ վիրավորվեց 32 հոգի, իսկ նյութական վնասը

կազմում էր 270-360 միլիոն դոլար325: Լքվեցին բազմաթիվ եկե ղեցիներ ու

տներ, ավելի քան 100.000 հույն գաղթեց Հունաստան: Սեփա կանության

հարցը մինչեւ օրս լուծված չէ: Հույների թիվը Ստամբուլում նվազել է 50-60

հազարի: Պատրիարքությունն էլ հազիվ փրկվեց արտաքսվելուց, շնորհիվ

Աթե նագորասի` Թուրքիայի հանդեպ ունեցած նվիրվածության, որի հա մար

322 Grigorios larentzakis: “10 Jahre offizieller Dialog zwischen orthodoxer und katholis-cher Kirche – Eine Bilanz”, in: Pro Oriente, innsbruck-wien 1994,46-77.

323 Orthodoxes Forum 8, 1994, 239f, m;=b;roum est: Gregorios larentzakis: “Das ein-heitliche imperium romanum und die polyzentrische Struktur der Kirche innerhalb desimperiums”, in: Grazer Theol. Studien 21, 1996, 50-77, hier 72f.

324 “Kristallnacht”% a\sinqn “kotra‘ apakin;ri gi,;r” artafa\touj\oune pat-makanor;n w;rab;roum h nazistakan G;rmania\oum … Awstria\oum t;[ioun;za‘^ 1938 j& no\;mb;rin^ fr;an;ri wra afawor far]akoumn;rin! A\st;[fam;matouj\oun fou\n;ri wra 1955 j& stamboul\an far]akoumn;ri f;t!

325 Genocide against the Bulgarian, Greek, Armenian, Cypriot and Kurdish People, Sofia,o.J., 19.

166

հույները հիասթափված էին նրանից: Տասոս Բուլմետիսի (Thasos Boulmetis)

§Դարչին եւ համեմ¦ (Zimt und Koriander) ֆիլմը (2003) ներկայացնում է 1955-

ի իրադարձությունները` հաշվի առ նելով երկու կողմի տեսակետները: üիլմը

ցույց է տալիս, որ թուրքերի ու քրիստոնյաների միջեւ բախումն աստի -

ճանաբար մշակվել է տարբեր հարթություններում: 1963-ին Կիպրոսի ճգնա -

ժամի հետեւանքով տեղի ունեցավ հարաբերությունների հետագա սրում:

12.000 հույն արտաքսվեց պետական դավաճանության եւ Թուրքիայի հանդեպ

անհավատարմության մեղադրանքով: 50-ամյա տարելիցի կապակ ցու թյամբ

թուր քական §èադիկալ¦ թերթը հաղորդեց, որ ժամանակը եկել է, որ այս

սխալ ները §պատմականորեն վերանայվեն¦: Այսօր մոտ 3.500 հույն դեռեւս

ապրում է Թուրքիայում, որից 2.500-ը` Ստամբուլում եւ մոտ 500-ը` Մարմարա

ծովի Իշխանական կղզիների վրա:

Ստամբուլի Հայոց պատրիարքարանը պահպանվում է մինչեւ օրս: Նրան

ենթակա է 35 եկեղեցի: Այսօր հայերի թիվը պաշտոնապես մոտ 70.000 է, որի

մեծ մասն ապրում է Ստամբուլում: Հայաբնակ են նաեւ վերոհիշյալ հայկական

Վա գըֆ գյուղը` Մուսա լեռան փեշերին, Իսկենդերումի մոտ: Հայ առաքելական

եկեղեցին, որը 1903 թ. ուներ մոտ 1000 դպրոց, այսօր պահում է 21 դպրոց եւ

մեկ հիվանդանոց: Մոտ 3500 հայ պատկանում է §Հայ կաթոլիկ եկեղեցուն¦,

որը Ստամբուլում իր տրամադրության տակ ունի երեքից ավելի եկեղեցի, ինչ -

պես նաեւ սեփական դպրոցներ եւ ընկերային հիմնարկներ: Նախկին հայկա -

կան բնակավայրերում պետք է որ դեռ մնացած լինեն մոտ 150.000 հայեր,

որոնք բա ցա հայտորեն չեն խոստովանում իրենց ազգային պատկանե լու -

թյունը326: Հրատարակվում է նաեւ երեք սեփական շաբաթաթերթ, դրանցից

§Ժամա նա կը¦, որը Թուրքիայում 1908-ից ի վեր պահպանված ամենահին

թերթն է, եւ §Մարմարան¦ լույս են տեսնում հայերեն, իսկ §Ակոսը¦` երկու

լեզվով` հայերեն եւ թուրքերեն: Դրանք տե ղեկություններ են հաղորդում նաեւ

Հայաստանի ու հայկական Սփյուռքի մասին:

Թուրքիայի Հաթայ գավառում եւ մերձակա մեծ քաղաքներ Իսկենդերու -

նում եւ Ադանայում ապրում է մոտ 7000 քրիստոնյա արաբ: Երբ Հաթայ

գավառը 1938 թ. անցավ Թուրքիային, այդտեղից շատ քրիստոնյաներ գաղթե -

ցին Լիբա նան ու Սիրիա, նաեւ` ԱՄՆ, Կանադա, Արգենտինա ու Վենեսուելա:

Այդ §մել քիտ ները¦ ենթարկվում էին Անտիոքի պատրիարքությանը, որի

նստա վայրն այսօր Դամասկոսում է: Մելքիտները Թուրքիայում պաշտոնապես

իբրեւ փոքրամասնություն չեն ճանաչվում: Արաբերենով գրքեր ու թերթեր չեն

հրատարակվում, արաբերենը դպրոցներում չի դասավանդվում:

326 Jasmine Dum-tragut: Verstreutes Volk und ferne Heimat, in: „…Aber unvergänglichsind wir wie unsere Berge“. Armenien, hg. v. Erich renhart u. Jasmine Dum-Dragut,Graz-wien 1997, 53-61, hier 5.

167

16& Kiprosi kon`liktiz minc;u qriston\an;ri wiyakna\sørwa Jourqia\oum

Կիպրոսի անկախությունից հետո (1960) 1974-ին տեղի ունեցավ հունա-

կիպրական ազգային գվարդիայի խռովություն, իսկ այնուհետեւ Թուրքիայի

կողմից կղզու հյուսիսային մասի գրավում: Թուրքերը զավթեցին կղզու 37

տոկոսը եւ հռչա կեցին §Հյուսիսային Կիպրոսի Հանրա պետությունը¦, որը

միջազգային ճանաչում չստացավ: Դրան հաջորդեցին հայկա կան գաղտնի

շարժման` ԱՍԱԼԱ-յի (Հայաստանի ազատագրման հայկական բանակ) ահա -

բեկ չական մահափորձերը: Կիպրո սի հարցը մինչ օրս լուծում չի ստացել, մի

բան, որ խորացնում է լարվածությունը Թուրքիայում ապրող քրիստոնյա ների

ու մուսուլմանների միջեւ:

Տուրաբդինում (Մարդինի գավառ) քրդերի բախումը թուրքական պետու -

թյան հետ եւ բանակի ու Քրդական աշխատավորական կուսակցության (PKK

= Partiya Karkerên Kurdistan) միջեւ պայքարը 1970-ական թթ., հանգեցրին

բազմաթիվ ասորի քրիստոնյաների արտա գաղ թին Գերմանիա, Þվեդիա եւ

Նիդերլանդները: Ասորական թեմը ԱՄՆ-ում եւ Կանադայում327 ընդգրկում է

մոտ 100.000 հավատացյալ: 1976 թ. փետր վա րի 26-ին շվեդական կառա -

վարությունը Թուրքիայից արտագաղթած 8000 ասորիներին տվեց մշտական

բնակության արտոնություն: Նրանց մեծ մասը ապրում են in Ստոկհոլմի մոտ

¼ոդերտելյեում (Södertälje), որտեղ յուրային մի եպիսկոպոս սպասարկում է

Սկանդինավիայի մոտ 25.000 ասորիների: Մոտավորապես 150 ընտանիք` 700

անդամներով տեղափոխվեց Ավստրիա, որտեղ 1977 թ. նրանց դիմավորեց

պատրիարք Մար Իգնատիոս Յակոբ Եր րորդը (Mar Ignatius Jakob III.)328:

Գերմանիա կատարած իր այցի ժամանակ պատրիարքը վանա կան Իսա

Յուլիոս Յեշու Չիչեքին (Isa Julius Yeshu Cicek) նշանակեց Եվրո պայում պատ -

րիար քի տեղապահ: Ավելի ուշ Չիչեքը դարձավ եպիսկոպոս: Նա հիմնեց

Բարհեբրեուս (Barhebräus) հրատարակչությունը Նիդերլանդների Լանե

Գլոսեր (lane Glosser) բնակավայրում, որտեղ 1981-ին կառուցվեց նաեւ

ասորական Մոր Եփրեմ վանքը: Արեւմտյան սփյուռքում գործող 67 եկեղեցի -

ներից ու վանքերից 51-ը կառուցվել է եպիսկոպոս Չիչեքի շնորհիվ: 1981 թ.

§ասորի ուղղափառ եկեղեցին¦, ինչպես իրենց անվա նում են հակոբիկները,

Նիդերլանդներում ճանաչվեց որպես կրոնական համայնք: Ասորի քրիստո -

327 Aydin (1990),138.328 Yonan (1978), 209

168

նյաները մուտք գործեցին նաեւ Þվեյցարիա եւ Հունաստան: Նախկին լարվա -

ծություններն այստեղ եւս առկա էին: Բելգիայի հույն ուղղափառ եկեղեցին

փորձում էր խանգարել ասորի ուղղա փառ եկեղեցուն` գրանցվելու որպես

§ուղղա փառ¦: Այսօր Թուրքիայում դեռեւս գոյություն ունի երեք ասորի ուղղա -

փառ եպիսպո պոսա նիստ. Ստամբուլում, որտեղ ապրում են 15.000 §ասորի -

ներ¦, Մարդին/Դեյր ալ-¼աֆարանում եւ Միդիատ/Տուրաբ դի նում: Հռոմի հետ

միաբան քաղ դեա ցի նե րի, ասորիների, հայերի եւ լատինների թիվը կազմում

է մոտ 20.000:

1960-ականներից տիեզերական շարժման շնորհիվ կատարվեց Թուրքիա -

յում բնակվող քրիստոնյաների պատմության ու մշակույթի առավել գործուն

հե տազոտություն, ինչպես նաեւ բարեգործական ծրագրերի զար գաց ման

հետեւանքով` բարեգործական միջոցառումների ընդլայնում: Դրա մասին

1984-ին Հելգա Անշյուցը (Helga Anschütz), որը 1965-ից աշխատում է Տու րաբ -

դինում, հրատարակել է հիմնարար մի մենագրություն329: Նրա ղեկա վա րած

§Մոր Գաբրիել¦ ընկերությունը, որն ուներ իր սեփական ամսագիրը, èայնբե -

կում (Reinbek) տաս նամյակներ ի վեր օգնում է Տուրաբդինի քրիստոնյա նե -

րին: Իր լրագրո ղա կան գործունեության եւ բազմաթիվ փաստագրական ֆիլ -

մերի միջոցով ընկերությունը նպաս տել է տեղի մշակույթի վավերագրմա նը:

1972 թ. Մայնցում վերահիմ նա դր վեց գործունեությունը վա ղուց դադա -

րեցրած §Գերմանա-հայկա կան ընկերությունը¦: Ավստ րիա յի Լինց քաղաքից

??????? Հանս Հոլլենվե գերը (Hans Hollerweger) հիմնեց §Նա -

խաձեռնություն Քրիստոնյա Արեւելք¦ ընկերությունը եւ տարիներ շարու նակ

հավաքեց նվի րատ վու թյուններ, որոնց հասույթով բարելավեց Տուրաբ դի նի

ենթակա ռույց ները եւ նպաստեց փախստականների վերա դար ձին իրենց հին

բնա կա- վայրերը: Տուրաբդինի մասին նրա եռալեզվյա գիրքը կա մուրջ

հանդիսացավ վտարանդիների ու բնօրրանում մնացած քրիստո նյա ների

միջեւ330:

Թուրքիայում քրիստոնյաները մինչեւ օրս պետության հսկողության տակ

են: Լսվում են նույնիսկ քահանաների հեռախոսները: Բոհթանի (Bohtan)

բարձրա վան դակում մի երկվեցյակ գյուղեր նախկինում պատկանում էին Հռո -

մի հետ միաբան քաղ դե ական եկեղեցուն: Նրանք պահել են իրենց կենտրո -

նական ասորական բար բառը, սակայն չունեն ո? չ եկեղեցիներ, ո? չ էլ քա -

հա նաներ: Նրանց հոգեւոր սպա սարկումը կատարում են Տուրաբդինի քահա -

նա ները, որոնք տարին մեկ կամ երկու անգամ դժվարին ճանապարհոր-

դությունն են կատարում` այնտեղ հասնելու համար: Դժվարություն է հա րու-

329 Helga Anschütz: Die syrischen Christen vom Tur Abdin. Eine altchristliche Bevölkerungs-gruppe zwischen Beharrung, Stagnation und Auflösung, (1984) nD würzburg 1985

330 Hans Hollerweger: Lebendiges Kulturerbe. Living Cultural Heritage. Canli Kültür Mirasi,linz 1999.

169

ցում նաեւ մշակութային արժեքների ապահովման հարցը: 1832-ին աստվա -

ծաբան Սաութգեյթը` (Southgate) Դեյր ալ-¼աֆարան վանքում հայտ նա բերեց

§ասորական ամենամեծ գրադարանը, որտեղ պահ պանվել էին գրքեր` 12

լեզուներով¦. 1840-ից հետո Բուջերը (Budger) այստեղ գտավ ավելի քան 100

ձեռագրեր, որոնք վերաբերում են 1000-ական թթ., իսկ ասորագետ ¼ախաուն

(Sachau) 1880-ական թթ. հայտնաբերեց մագաղա թյա միայն 15-20 գիրք

գրված 900-ական թթ. առաջ331: 2004-ին Դեյր ալ- ¼աֆարան վանքն այցելեց

Ուելսի (Wales) արքայազն Չարլզը: Այսօր նոր աբբա հայր-եպիսկոպոս üի -

լոկսենոս Սալիբա úզմենը (Filoksenos Saliba Ozmen) ջա նում է մուսուլ ման -

ների շրջապատում եւս հետաքր քրու թյուն ու հասկացողություն արթնացնել

վան քի նկատմամբ, ուր այցելության են գալիս նաեւ բազ մա թիվ մուսուլ -

մաններ: Պետու թյան նախագահ Սուլեյման Դեմիրելին մտքերի փոխանա կու -

թյան համար ընդունել է եպիսկոպոս ներ Տիմոթեոսին (Timotheos) Տու րաբ-

դի նից եւ üիլոկսենոս Յուսուֆ Չեթինին (Filoksenos Yusuf Cetin): Ստամբուլի

ասորի քրիստոնյա ներին սպա սար կում է եպիս կո պոս üիլոկսենոսը, հայերին`

պատրի արք Մեսրոպը, որը վերջերս վարչապետ èե ջեպ Թայիպ Էրդո ղանի

(Recep Tayyip Erdogan) հետ բացեց առաջին հայկա կան թանգա րա նը

Թուրքիայում: Մոր Գաբրիել (Քվարտամին) վանքը 1974-ից գտնվում է աբբա -

հայր-արքեպիս կո պոս Տիմոթեոս Ակտասի (Timotheos Aktas) ենթակա յության

տակ: Գերմա նիա յի Հոֆգայզմար (Hofgeismar) բնակավայ րում գտնվող

Ավետա րա նա կան ակադեմիան 1997 թ. կազմակերպեց իր հիմնա դրման (397

թ.) 1600-ամյակին նվիրված հանդիսություն: Հարաբալեից (Hara ba le) հա րավ

ընկած Մոր Մալկե (Mor Malke) վանքը եւս բազմիցս ավերվել է, վերջին անգամ

1981-ին` քրդե րի կողմից: Սալահի (Salah) Մոր Յակուբ (Mor Jakub) վանքն` իր

7-13-րդ դա րերի արձանագրու թյուն ներով, մինչեւ 1966 թ. մեծապես ավերված

էր: Միդիատի ծայրամասում գտնվող Մոր Աբրահամ (Mor Abraham) վանքում

մնա ցել են միայն մի քանի վանականներ: Արվեստի գործերից ու ձեռագրերից

շատ քիչ բան է պահպանվել այս վանքերում: Վախից, որ պետությունը իրեն -

ցից ձեռագրերը կխլի, վանականները դրանք չեն սիրում ցույց տալ օտար նե -

րին: Ասորի քրիստոնյաների սեփականություն հանդիսացող ձեռագրերից

ամենա արժեքա վորն են Մարդինի Դիոսկորոս Թեոդորոսի (Dioskoros Theo do -

ros) (13-րդ դար) եւ Հահի (Hah) ավետարանները, երկուսն էլ զարդարված ճոխ

ման րանկար ներով: Սոսկ14 հոկոբիկյան ձեռագրեր, որոնց մեծ մասը

ստեղծվել է Մարդինի գավառում, գտնվում են Գերմանիայում332: Նկատի

ունենալով արձա նա գրու թյուն ներին, եկեղեցիներին եւ այլ արժեք ներին

այսօր էլ սպառնացող վտանգը` նշանա կալից պետք է համարել Տու րաբ դինի

331 Anschütz (1985), 157332 Julius Assfalg: Syrische Handschriften, (= Verzeichnis der orientalischen Handschriften

in Deutschland 5), wiesbaden 1963, Xiii.

170

վաղ պատմությանը նվիրված Անդրու Պալմերի (Andrew Palmer) ուսումնա -

սիրու թյունը333: Թուրքիա յում այսօր էլ քրիստոնյաները չունեն հին գրադա -

րան ների բեկորները պահպանելու ապահով մի վայր, որն ազատ լիներ

պե տու թյան տնօրինումից:

Թուրքիայի քրիստոնյաների համար մինչեւ օրս մեծագույն մտահոգու -

թյուն է ազգային դպրոցների անկախության բացակայությունը: 1978 թ.

Ստամ բուլի Հայոց պատրիարք Þնորհք Գալստյանը պատրաստեց Հայ

եկեղեցու վիճակի մասին տարեկան հաշվետվություն, որը մարտի 29-ին

հանձնվեց վարչապետ Էջեվիտին: Այն պարունակում էր բողոքի 22 կետեր,

որոնք հատկապես վերաբերում էին դպրոցական համակարգին: Էջեվիտը

խոս տա ցավ բողոքը քննել, սակայն ոչինչ չփոխվեց: Երբ 1981 թ. հայերն ու

հույն ուղ ղա փառ ները` խոշոր նվիրատվությամբ եւ հուշատախտակի տե ղա -

դրմամբ մասնակցում էին Աթաթուրքի ծննդյան 100-ամյակին, հայ պատ -

րիարքը` օգ տա գործելով դրամի հանձնման առիթը, ակնարկեց ազգա յին

դպրո ցում ճնշում գործադրելու քաղաքականության մասին: úրինակ, որ

Անկարան հաճախ մինչեւ մեկ տարի ձգում է ուսուցիչների ու դպրոցի տնօ -

րենների իրենց պաշտոնում հաստատ վելու գործընթացը334: Նույն դժգո հու -

թյունը հայտնեցին հույն ուղղափառ եւ արեւմտյան ասորիների եկեղեցիները:

Այստեղից էլ քրիստոնյաների սպասում ները Եվրամիության բանակցութիուն -

ներից, որոնց նպատակն էր ճնշում գործա դրել Թուրքիայի վրա, որպեսզի

պահպանվեին Լոզա նի պայմանագրով հաս տատ ված փոքրամաս նություն -

ների իրավունք ները:

Հռոմի հետ միաբան քրիստոնյաների վիճակը Թուրքիայում փոքր-ինչ ա -

վե լի լավ է, քանի որ Թուրքիայում պապը շատ ավելի մեծ հարգանք է վայե լում,

քան Արեւելքի պատրիարքները: Կաթոլիկ եկեղեցին Ստամբուլում եւ Իզ մի -

րում ունի երկու եպիսկոպոսություն` մոտավորապես 12.000 հավատա ցյալ -

ներով, որոնցից գրեթե 8000-ը Ստամբուլում է ապրում335: 1975-ին մո տա վո-

րապես 50 քահանայի եւ 150 մայրապետների խնամակալության տակ

գտնվում էր 11 գիմնազիա (հինգը տղաների` 3000 աշակերտով, վեցը աղջիկ -

ների` 2000 աշա կեր տուհիներով): Դպրոցներն ու հիվանդանոցները գտնվում

են Ստամբուլում եւ Իզմիրում: Ստամ բու լի հայ կաթոլիկ եկեղեցին գլխա -

վորում է մի հայ արքեպիսկոպոս` չորս ծուխով եւ մոտ 8000 հավա տացյալով:

Հռոմի հետ միաբան ասորիներին Ստամբուլում ծառայում է մի առաջնոր դա -

կան տեղապահ: 1975 թ. երկրի հարավարեւելքում ապրում էին մոտ 4000 հա -

333 Andrew Palmer: Monk and mason on the Tigris Frontier. The early history of Tur Abdin,Cambridge-london 1990.

334 tessa Hofmann: Armenien. Völkermord. Verttreibung. Exil (1987), 74-83 u. 111.335 Xavier Jacob: “Das Christentum in der heutigen türkei”, in: Stimmen der Zeit, April

1974, 237-336. Barbara Coudenhove-Kalergi: Die türkei lesen, in: Der Standard,5.9.2005, 23.

171

վա տացյալներ, որոնցից շատերը ցանկանում էին արտա գաղ թել: Ահա այս

վիճակի մասին Դիարբե քի րում ծառայող քահանա Յուսու ֆի եզրահանգումը.

§Մենք այստեղ այլեւս ապագա չունենք¦: Ստամ բուլում, Անկարայում, Իզմի -

րում եւ Տարսոնում կան նաեւ բողոքական եկե ղեց իներ` իրենց դպրոցներով.

դրանց թվում են նաեւ ավե տա րանական եկեղեցիներ` հայոց լեզվով եւ

հայկական ծագումով: Այս եկե ղե ցիները նույնպես գոյա տեւում են ամենից

առաջ Եվրո պա յից եւ ԱՄՆ-ից ստաց վող նվիրատվություն ներով. այստեղ դեռ -

եւս շարու նակ վում է 19-րդ դարից սկիզբ առած բողոքա կան միսիոնե րության

ազ դե ցությունը:

Թուրքական իշ խա նությունների` 19-րդ եւ 20-րդ դարերի կոտորածների

համառ ժխտումը աշխարհի բազմաթիվ պետություններում առաջ բերեց զո -

հերի հետ համերաշխության ալիք: Այստեղ առաջին հերթին կարելի է հի շա -

տակել ԱՄՆ-ին, Մեծ Բրիտանիային ու Þվեյցարիային, բայց նաեւ Գերմա -

նիային, որտեղ այնպիսի հաստատություններ, ինչպիսիք են Հալլեի Յոհաննես

Լեփսիուսի արխիվը, կամ Բոխումի èուր-Համալսարանում Սփյուռ քի եւ òեղա -

սպա նության հետազոտությունների ինստիտուտը, որի տնօրեն Միհրան Դա -

բաղը` ինքն էլ լինելով վերապրողների զավակ, 1988-ից մինչեւ 1996 թթ.

հար ցազրույցներ է վարել եւ փաստագրել 1915 թ. կոտորածները վերապրած

140 անձանց հետ: 1987-ին Եվրոպական պառլամենտը 1915-17 թթ. կոտորած -

ները ճանաչեց որպես ցեղասպանություն: Դա չկասեցրեց Անկարայի համալ -

սա րանի միջազգային հարաբերությունների բաժնի վարիչին` թուրք պատ մա -

բան Թյուրքկայա Աթայովին (türkkaya Ataöv), հանդես գալու հրա պա րա -

կումներով, որոնց մեջ հայերի նկատմամբ իրագործ ված միջոցա ռում ները

ներկայացվում են որպես օսմանյան պետության անվտանգության համար

նախազգուշական միջոցառումներ:

Վերջին տարիներին Թուրքիայում պաշտոնական քաղաքականության

սահ մանափակության կողքին նկատվում են առաջընթացի որոշ նշան ներ:

Թաներ Աքչամի (Taner Akcam) §Հայաստանը եւ ցեղասպանությունը¦ գիր քը

(1996) առաջին օրինակն է այն բանի, որ թուրք պատմաբաններն այլ եւս

միացյալ ուժերով չեն պաշտպանում կոտորածների ժխտման պետա կան

պաշտո նական գաղափարախոսությունը: 1997 թ. Հայաստանի գծով փոր ձա -

գետ դ-ր Հիլմար Քայզերին ցմահ արգելվեց մուտքը թուրքական ար խիվները:

2000 թ. դեկտեմբերի 21-ին Դիարբեքիրում պետական անվտան գության դա -

տա րանի երկրորդ ատյանում սկսվեց երկրորդ դատավարությունը ընդդեմ

ասորի ուղղափառ քահանա Յուսուֆ Ակբուլուտի (Yussuf Akbulut): Նա կանգ -

նած էր դատարանի առաջ §ժողովրդին հրահրելու¦ մեղադրանքով: 2000 թ.

հոկ տեմբերին §Հուրիյեթ¦ թերթի երկու լրագրողների մոտ նրա` մտերմա բար

արտահայտած կարծիքը Թուրքիայում 1915 թ. հայերի ու ասորիների ցեղաս -

պա նության մասին, հրապարակվեց §Դավաճանը մեր մեջ¦ խորա գրի տակ:

Լրագրողները` առանց նրա գիտության տեսագրել էին նրա խո սակ ցու թյունը

172

եւ ուղարկել թուրքական հեռուստատեսություն: Նա մեղա դր վեց թուրքական

քրեական օրենսգրքի 312-րդ հոդվածով, քանի որ §ժողո վրդին բացահայ տո -

րեն ատելության էր հրահրել` խտրականություն դնելով մար զերի, դասա -

կարգերի, ցեղերի եւ կրոնների միջեւ¦: Դրա համար նախատես վում է մինչեւ

հինգ տարվա ազատազրկման խիստ պատիժ: Թուր քական քրեական օրենս -

գրքի հիշյալ 312-րդ հոդվածը հուսալի միջոց է կան խելու թուրքերի պատ մու -

թյան մութ էջերի բացահայտումը եւ հատկապես հայերի հանդեպ ցե ղաս -

պանության քննարկումը: Միջազգային հանրության բողոքնե րից հետո միայն,

քահա նա Ակբու լու տի դեմ 312-րդ հոդվածով առաջադրած ցեղային ատե լու -

թյան հրահրում մեղա դրանքը 2001 թ. ապրիլի 5-ին` երրորդ ունկնդրու մից

հետո, հանվեց: Դատավորի հա մար վճռորոշ հանգամանքը եղել է այն, որ

մեղա դրյալը իր կարծիքն արտա հայ տել էր ոչ թե հրապարակայնորեն, այլ

մասնավոր զրույ ցի ժամանակ: Մի այլ տե ղում Դիարբեքիրի Ս. Մարիամ

եկեղեցու քահանան քարոզի ծամանակ դժգոհել էր, որ աշխարհը շարունակ

խո սում է միայն հայերի, սա կայն ոչ մի անգամ` ասորիների կոտո րածների

մասին: Ի վերջո, միջազգային հան րության, եւ հատկապես Þվեդիայի օժան -

դա կության շնորհիվ է, որ քահա նան ազատ արձակվեց:

Պատրիարք Դիմիտրիոս Առաջինից (Dimitrios I.) եւ Բարդուղիմեոսից (Bar -

tho lomaius) սույն գրքի հեղի նակը տեղե կացավ Հալկիի քահանայական սեմի -

նա րիայի վերաբացման հա մար նրանց` մինչ օրս իզուր թափած ջանքերի

մասին: Դեյր ալ-¼աֆարանի եւ Մոր Գաբրիելի վանքերի հե ռա խոսա զրույց նե -

րը գաղտնալսվում են առաջվա պես: 2003 թ. ապրիլի 14-ին Թուրքիայի կրթու -

թյան նախարարությունը դպրոցի տնօրեններին հրահանգեց` պարտա վո -

րեցնել թուր քական բոլոր տարրական եւ միջնակարգ դպրոցների աշակերտ -

նե րին` հերքել հայերի բնաջնջման փաստը: 2005 թ. գրող úրհան öամուկը մե -

ղադրվեց §թր քայնության հրապարակային նվաստացման¦ մեջ, քանի որ նա

մատնանշել էր հայերի կոտորածները: Þվեյցարական §Թագեսանցայգեր¦

(Tagesanzeiger) օրա թերթին տված հարցազրույցի ժամանակ նա ասել էր.

§Այստեղ սպանվել են 30.000 քուրդ եւ մեկ միլիոն հայ, եւ գրեթե ոչ ոք չի

համարձակվում հիշատակել դրա մասին: Ուրեմն, այդ ես եմ անում: Եւ դրա

համար նրանք ատում են ինձ¦336: Իրենց հայրենիքը` Տուրաբդինի Կաֆրո

(Kafro) բնակավայրը վերա դառ նալ ցանկա ցող 70 փախստականների տուն -

դար ձը հետաձգվեց` 2005 թ. հունիսին այն տեղ տեղի ունեցած ռմբակոցումից

հետո337:

Կարեւոր եւ դեռեւս չլուծված խնդիր է մնում եկեղեցական սեփակա նու -

թյան հարցը: §Հիմնադրամների¦ վրա սահմանված է պետական հսկողու -

թյուն: Եթե վանահայրերից մեկը ուզում է նորոգել վանական մի շենք,

336 Barbara Coudenhova-Kalergi: Die türkei lesen., in: Der Standart, 5.9.2005, 23.337 neue Züricher Zeitung, nr. 213 v. 14.6.2005, 6.

173

պետական §կառավարիչը¦ պետք է իր համաձայնությունը տա եւ գոր ծի

մասին բա նակցի իշխանությունների հետ: 1970-ական թթ. սկզբին Թուր քիան

սկսեց բռ նա գրավել քրիստոնյաների` նվիրատվություններից առա ջա ցած

ունեց վածքը: Դրան նպաստեց Կիպրոսի հարցի շուրջ թուրք-հունա կան լար -

վածու թյուն ը: Այդ շրջանից մինչ օրս չկարգավորված քաղաքա կանության զո -

հերը ոչ մուսուլմանական 170 հիմնադրամներն էին: Ինչ բռնագրավվում էր,

անդառնալիորեն կորչում էր: Այս իրավիճակը ավելի քիչ էր վերաբերում ասորի

քրիս տո նյաներին քան §Լոզանյան փոքրա մասնու թյուններին¦ (հայերին, հույ -

ներին եւ հրեաներին): Այսպես, Ստամբուլում արեւմտյան ասորիներն իրենց

Մերիեմանա Քիլիսեսի (Meryemana Kilisesi) եպիսկոպոսական եկեղեցու կող -

քին ունեն երկու հողամաս. մեկի վրա կանգ նած է եկեղեցին, որը կառուց վել է

1849 թ., մյուսը կից հողա մասն է: Մնացած ողջ անշարժ գույքը, թե եւ համայն -

քին է պատկանում, գրանցված է մասնավոր մարդկանց անուն ներով: Անշարժ

գույք, որ ժառանգաբար է անցնում եկե ղե ցիներին, գոնե 60-ական թվա -

կաններից ի վեր, խելացի նախատեսմամբ, այլեւս չեն կտակվում եկե ղեցական

տարբեր հիմ նադրամների վրա:

Ավելի վատ վիճակում է Տուրաբդինի` նվիրատվությունների միջոցով

գոյացած եկեղեցական սեփականությունների հարցը: Վերջին ժամանակներս

Հայոց պատրիարքարանը, ինչպես եւ ասորի ուղղափառ հա մայն քը, հանդես

բերեցին նախաձեռնություն` հիմնադրամների օրենքը նորոգելու ուղղությամբ:

Ասորի ուղղափառ հա մայն քի մի քանի անդամներ օրինագիծ մշակեցին եւ այն

ուղարկեցին Ան կա րա` 20 պատգամավորի: Դրա նպատակն էր` վերացնել

1935 թ. օրենքը եւ նո րովի կանոնադրել սեփա կա նու թյան ձեռք բերումը ոչ մու -

սուլմանական հիմ նադրամների միջո ցով: úրինա գիծն առաջարկում է հնա -

րավորություն ստեղծել, որպեսզի հին հիմնադրամ ները նորերին փոխանց վեն

եւ ընդունվեն որպես սեփակա նու թյուն: Համայնքի ներկայացուցիչների պա -

հանջով, նվիրատվությունների մա սին գործող օրենքը պետք է վերանայվեր

Եվրա մի ու թյան հետ համաձայնեցված: Ի վերջո, Հայոց պատրի ար քարանի

առաջարկությունների հիման վրա, պառլա մեն տը ներկա յաց րեց իր ուրույն

նախնական օրինագիծը: Այս հարցը քննարկվում է նաեւ թուրքական մամու -

լում: Þատեր են արտա հայտ վում հիմնա դրամների հարցի բարե լավ ման օգ -

տին: Սակայն աջա կողմյան պահ պա նո ղա կան կուսակ ցության (DYP) փոխ -

նախագահ Հասան Էքինջին (Hasan Ekinci) առար կեց, ասե լով, որ քրիս տո նյա

փոքրամաս նություն ները սպառնալիք են ազ գային անվ տան գությանը: Այդ

պատճառով նրանք չպետք է օգտվեն նույն իրա վունքներից, ինչ մուսուլման

թուրքերը:

Այնուամենայնիվ Թուրքիան այսօր պետք է նկատի ունենա, որ աշխարհն

իրեն դիմադրություն է ցույց տալիս: Այսպես, 2005 թ. ամռանը Þվեյցարիայում

կարճ ժամա նա կով ձերբակալվեց թուրքական մի կուսակցության առաջնորդ`

§ցեղասպա նության ժխտման¦ մեղադրանքով, քանի որ դա Þվեյցարիայում

174

պատժելի արարք է: Եվրամիության ընդլայման հանձնակատար úլլի èենը

(Ol li Rehn) 2005 թ. վկայագրեց, որ Թուրքիայում չկա իսկական կրոնական

ազատություն: Այդ հարցը քննարկվում է §Քրիստոնյաները Թուրքիայում¦

ֆիլմում: 24 պետություններ, այդ թվում üրանսիան, Իտալիան, Բելգիան եւ

Նիդերլանդները, բայց ոչ ԱՄՆ-ը եւ Իսրայելը, արդեն դատապար տել են

հայերի նկատմամբ իրագործված ցեղասպանությունը: 2002 թ. մարտի 15-ին

Ավս տրիա յի ազգային խորհրդում §Կանաչները¦` 1915-1917 թթ. úս մանյան

կայսրու թյու նում տեղի ունեցած հայ ժողովրդի կոտորածները ներկայացրին

հանձ նա ժողովին, դատապարտելով դրանք որպես ցեղասպանություն: Սա -

կայն այդ նախաձեռնությունը կառավարական անդամների մեծամաս նության

կողմից հավանության չարժանացավ: Դա տեղի ունեցավ արտաքին գործոց

նախարար Բենիթա üերերո-Վալդների (Benita Ferrero-Waldner) միջամտու -

թյան շնորհիվ, որը նախապատվություն տվեց պետու թյան տնտե սական

շահերին, եւ որին միացան Ավստրիայի ժողովրդական (ÖVP=Österreichische

Volks par tei) եւ Ավստրիայի ազատական կուսակ ցությունները (FPÖ = (Öster-

rei chi sche Freiheitspartei): Երբ գերմանական Բրան դեբուրգ երկրա մասը որո -

շում ընդունեց հայկական կոտորածներն ընդգրկել պատ մության դասա վանդ -

ման ծրագրերի մեջ, Գերմա նիայում թուրք դեսպան Իրտեմչելիքի (irtemçelik)

խիստ դիմադրությանը հանդիպեց: Իսկ միջազգային անվանի թուրք գիտնա -

կան ների` 2005 թ. մայիսի 25-27 Ստամբու լում անցկաց վող §úսմանյան

հայերը կայսրության փլուզման շրջանում¦ վերնագրով գիտաժողովը կասեց -

վեց Թուրքիայի արդարադատության նախա րար æեմիլ Չիչեքի (Cemil Çiçek)կողմից, այն անվանարկելով որպես §դաշույ նի հարված թուրք ազգի թիկուն -

քին¦, իսկ գիտնականներին` որպես §դավաճաններ¦: Հայերի տեղահա -

նումների 90-րդ տարելիցի կապակցությամբ Գերմանիայի բունդեսթագը`

Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունը (SPD), Քրիստո նեա-դեմոկրատա -

կան միությունը (CDU/CSU), Կանաչների միությունը (Die Grünen) եւ Գերմա -

նիայի Ազատ Դեմոկրատական կուսակցությունը (FDP) բանաձեւ ընդունեց,

որը վկայակոչում է Յոհաննես Լեփսիուսի թափած ջանքերը եւ ավելի քան մեկ

միլիոն զոհերի անունից Գերմանիային պարտա վո րեցնում է` մասնակցություն

բերել թուրքերի ու հայերի հաշտեցման գործըն թացին: Սա Գերմանիայի`

անցյալը դիմագրավելու ուղղությամբ կատարած առաջին երկչոտ քայլն էր:

§Հայկական հարցի վերաբերյալ պատմագրությունը Թուրքիայում գրեթե

բացառապես վերա պահ ված է հեղինակների, որոնց ջանքերն ուղղված են օս -

մա նա-թուրքական պետության պաշտպանությանը եւ հաճախ աշխա տում են

պետության պատվերով: Թվում է, թե ոմանք չունեն որեւէ հետաքրքրություն

այնպիսի հարցերի նկատմամբ, ինչպիսիք են` աշխարհում խաղաղության

կամ ժողո վուրդ ների փոխըմբռման ապահովումը եւ կամ ճշմարտության

հայտնագոր ծումը: Այն գիտնականները, որոնք խույս են տալիս պաշտոնա -

175

կան պատմագրության ասպարեզից, ակնհայտորեն չեն ցանկանում այրել

իրենց ձեռքերը` այդ հարցին դիպչելով¦338: Սակայն նաեւ Թուրքիային է վերա -

բերում փիլի սո փա üրիդրիխ öաուլսենի նախազգուշացումը. §Ով արգելք է

հանդիսանում լուսավորությանը, նա կրկնակի կտուժի¦: Եվրոպան խարըս-

խ ըված է ֆրանսի ա կան հեղափոխության նվաճումների վրա, ինչպիսիք են

ազա տությունը, հա վա սարությունն ու եղբայրությունը, ինչպես նաեւ բանա -

կա նության ու անաչառ գիտության առաջնությունը: Եվրոպայում ազգերի

միջեւ ատելության եւ ցեղա յին գերազանցության մոլուցքի դարաշրջանն

ավարտված է: Բոլոր ազգերը պետք է իրենց պատմության մեջ գործած

հանցանքներն ընդունեն եւ լրջորեն խորհեն դրանց մասին: Բարդուղիմեոս

պատրիարքը` 300 միլիոն ուղղափառ քրիս տոնյաների պարագլուխը,

հրավիրեց Բենեդիկտոս Տասնվե ցերորդ պապին ուղղա փառ ների տոնին:

Թուրքական կառավա րությունը փորձեց խանգարել, քանի որ պատրիարքին

հա մարում է ոչ թե ուղղափա ռության առաջնորդը, այլ պարզապես միայն`

Ստամբուլում ընդամենը 3000-ի հասց ված հույն հավատացյալների փոքրա -

մաս նության հովվապետը339: Հատկանշական է, որ դեռեւս 2005 թ. սեպտեմ -

բե րի 23-ին թուրքական վարչա կան մի դատարան արգելեց Ստամբուլում

Հայ կա կան հարցին նվիրված գիտաժողովի անցկա ցումը, որտեղ պատ մա -

բաններ Հալիլ Բերքայն (Halil Berkay) ու Թաներ Աքչամը (Taner Akcam) ներկա -

յացնելու էին պետական գաղափարա խո սու թյունից տարբերվող` ցեղա ս պա-

նության վերաբե րյալ իրենց տեսակետները: Եվրախորհրդի հանձնա ժողովը

իրավամբ դա որակեց որպես սա դրանք340: Միեւնույն է, դրանով հարցը չլուծ -

վեց, քանի որ գիտաժո ղովը, ի վերջո, տեղի ունեցավ` Բողազիջիի (Boga zici)

եւ Սաբանջըի (Sabanci) համալ սա րան ներից տեղափոխվելով Բիլգի (Bilgi)

համալսարանը: Աճպարարությամբ հնա րավոր չէ նման հարցեր լուծել: Բոլոր

արգելքներով հանդերձ տեղի ունեցած այդ խորհրդա ժողովը շրջադարձային

կետ հանդիսացավ Թուրքիայի պատ մության մեջ: Սեպտեմ բերի 23-ին Եվրո -

պա կան պառլամենտը Þտրաս բուրգում հավա նություն տվեց Թուրքիայի հետ

սկսելու անդամակցության բանակցությունները, պայմանով, որ Թուրքիան

ճանաչի Կիպրոսն ու հայերի ցեղաս պա նությունը: 2005 թ. հոկտեմբերի 3-ին

սկսվում են Եվրախորհրդի անդա մակ ցության բա նակցությունները Թուր -

քիայի հետ: Մնում է հուսալ, որ եվրո պական պետու թյուն ները կստորա դա սեն

ոչ միայն տնտեսական ու ռազմական շահերը, այլեւ կպահանջեն թուրքերի

բացատրությունները` հույն, հայ եւ ասորի քրիստոնյաների կոտորածների

կապակցությամբ: Եվրոպայի համար անփոխարինելի արժեքներից են կրոնի,

338 Verheij (1999), 92.339 neue Züricher Zeitung, nr. 217 v. 17./18.9.2005, 3.340 neue Züricher Zeitung, nr. 223 v. 24./25.9.2005, 3.

176

ժողովների եւ կարծիքի անսահ մանա փակ ազատությունը, ամեն կարգի

դպրոցների արտոնությունն ու նրանց նյութական օժանդակությունը, բոլոր

արխիվների բացումը միջազ գային հետազոտությունների համար, գողացված

եկեղեցական մշակութային ունեց վածքի վերադարձը եւ դրա պաշտպա նու -

թյունը (կադաստրում ամրա գրված` սրբազան սպասք, ձեռագրեր ու գրադա -

րաններ ունենալու իրավունք), ինչպես նաեւ փոքրամասնությունների

հա մապարփակ պաշտպանությունը: Եվրո պան սխալ կվարվեր, եթե շեղում -

ներ կատարեր քաղաքակրթության իր դիր քերից: Եվրոպացիների հրապա րա -

կային բանավեճը Թուրքիայի հետ կարող է սկսվել:

------------- §¦ -------------

ՍԵՎՐԻ ՀԱՇՏՈՒԹՅԱՆ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐԸ

10 օգոստոսի, 1920 թ.

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՆ ՎԵՐԱԲԵՐՈՂ ՀՈԴՎԱÌՆԵՐԸ

Հոդված 88.

Թուրքիան հայտարարում է, որ ճանաչում է Հայաստանը որպես ազատ և

անկախ պետություն, ինչպես այդ արդեն արել են դաշնակից տերությունները:

Հոդված 89.

Թուրքիան և Հայաստանը, ինչպես և Բարձր պայմանավորվող կողմերը,

համաձայնվում են Էրզրումի, Տրապիզոնի, Վանի և Բիթլիսի նահանգներում

Թուրքիայի և Հայաստանի միջև սահմանագծումը թողնել Ամերիկայի Միա -

ցյալ Նահանգների որոշմանը, և ընդունել ինչպես նրա որոշումը, նույնպես և

այն բոլոր միջոցառումները, որոնք նա կարող է առաջարկել Հայաստանին

դեպի ծով ելք տալու և հիշյալ սահմանագծին հարող օսմանյան բոլոր

տարածքների ապառազմականացման վերաբերյալ:

Հոդված 90.

Այն դեպքում, եթե 89-րդ հոդվածի համաձայն սահմանագիծը որոշելիս

հիշյալ նահանգների ամբողջ տարածքը կամ նրա մի մասը հանձնվի Հայաս -

տանին, Թուրքիան այսօր իսկ հայտարարում է, որ որոշման օրից սկսած ինքը

հրաժարվում է հանձնված տարածքի նկատմամբ բոլոր իրավունքներից և

177

իրավահիմունքներից: Սույն պայմա նագրի որոշումները, որոնք կիրառվելու

են Թուրքիայից անջատվող տարածքների նկատմամբ, այս պահից սկսած

կկիրառվեն նաև այդ տարածքի նկատմամբ:

Հայաստանի ինքնավարությանը հանձնվող տարածքի կապակ ցությամբ

Հայաստանի վրա դրվող Թուրքիայի ֆինանսական պարտավորությունների

բա ժինը, ինչպես նաեւ Հայաստանի ձեռք բերելիք իրավունքների բնույթը

կսահմանվեն սույն Պայմանագրի 8-րդ մասի (ֆինանսական դրույթներ) 241-

244-րդ հոդվածների համաձայն:

Առաջիկա համաձայնագրերը կկարգավորեն, եթե դա անհրաժեշտ լինի,

այն բոլոր հարցերը, որոնք չեն կարգավորվել սույն Պայմանագրով և որոնք

կարող են ծնունդ առնել հիշյալ տարածքի փոխանցման կապակցությամբ:

Հոդված 91.

Եթե 89-րդ հոդվածում նշված տարածքի մի մասը հանձնվի Հայաստանին,

ապա` Սահմանագծման հանձնաժողով, որի կազմը կորոշվի հետագայում,

կստեղծվի երեք ամսվա ընթացքում այն բանից հետո, երբ արդեն ընդունված

կլինի Հայաստանի և Թուրքիայի միջև տեղում սահմանագիծ անցկացնելու

վերաբերյալ հիշյալ հոդվածում նախատեսվող որոշումը:

Հոդված 92. Ադրբեջանի և Վրաստանի հետ Հայաստանի սահմաններն

ըստ պատկանելույն կորոշվեն շահագրգռված պետությունների ընդհանուր

համաձայնությամբ:

Երբ 89-րդ հոդվածում նախատեսված որոշումն արդեն ընդունված կլինի

և եթե դրանից հետո այս կամ այն շահագրգիռ պետությունները չեն կարո -

ղանա ընդհանուր համաձայնությամբ որոշել իրենց սահմանագիծը, վերջինս

կորոշեն գլխավոր դաշնակից տերությունները, որոնք դրա հետ միասին պետք

է հոգ տանեն սահմանազատումը տեղում գծանշելու մասին:

(Թարգմանությունը ռուսերենից)

178

ԼՈԶԱՆԻ ՊԱՅՄԱՆԱԳՐԻ (21.7.1923) 111 ՀԱՏՎԱԾԸ

փոքրամասնությունների պաշտպանության մասին.

Հոդված 37

Թուրքիան պարտավորվում է 38-44 հոդվածներում ամրագրված

պայմանները ճանաչել որպես հիմնական օրենք. որեւէ օրենք, որոշում կամ

պաշտոնական գործողություն իրավունք չունեն խաթարելու կամ զանցառելու

այդ պայմանները:

Հոդված 38

Թուրքիան պարտավորվում է երաշխավորել Թուրքիայի բոլոր բնակիչ -

ների կյանքի ու ազատության լիակատար պաշտպանությունը` առանց

սահմանազատելու նրանց ծագումը, ազգությունը, լեզուն, ցեղը կամ կրոնը:

Թուրքիայի բոլոր բնակիչները իրավունք ունեն` ընկերային թե անհատական

կարգով, ազատ տեղաշարժի, հետեւելու որեւէ դավանանքի կրոնական

ազատ ծեսերի, քանի դրանք չեն հակասում հասարակական կարգին ու

բարքերին: Ոչ մուսուլման փոքրամասնություններին տրվում է ազատ

տեղաշարժի ու արտագաղթի կատարյալ իրավունք, որը կիրառելի է`

ամբողջովին կամ մասնակիորեն, բոլոր թուրքահպատակների նկատմամբ,

հաշվի առնելով թուրքական կառավարության ազգային անվտանգությունը

կամ հասարակական կարգի պահպանումը:

Հոդված 39

Ոչ մուսուլմանական փոքրամասնություններին պատկանող թուրքա -

հպատակները պետք է օգտվեն քաղաքացիական ու քաղաքական նույն

իրավունքներից, ինչ մուսուլմանները: Թուրքիայի բոլոր բնակիչները, առանց

կրոնական խտրության, օրենքի առաջ պետք է լինեն իրավահավասար: Կրո -

նի, հավատի կամ դավանանքի տարբերությունները չպետք է անդրա դառ նան

որեւէ թուրք քաղաքացու արտոնությունների վրա` լինի դա քաղաքացիական

թե քաղաքական իրավունքների հարցում, կամ օրինակ, հասարակական

պաշտոններ, գործառնություններ ու պարգեւադրումներ ստանալու, կամ

մասնագիտություններ ու արհեստներ կիրառելու հարցում: Ոչ մի սահմանա -

փակում չպետք դրվի որեւէ թուրքահպատակի վրա` գործածելու իր լեզուն

անմիջական հաղորդակցման մեջ, առեւտրի ժամանակ, կրոնական արա րո -

ղություններում, մամուլում, ամեն տեսակի հրատարակություններում կամ

հասա րակական հավաքներում: Առանց անտեսելու պետական պաշտո նա -

կան լեզվի առկայությունը, թուրքերենին չտիրապետող քաղաքացիներին

179

պետք է հնարավորություն տրվի` դատարաններում օգտվելու իրենց սեփա -

կան լեզվի բանավոր խոսքից:

Հոդված 40

Ոչ մուսուլմանական փոքրամասնություններին պատկանող թուրքա հպա -

տակները պետք է, մյուս թուրք քաղաքացիների նման, արժա նանան նույն

վերաբերմունքին ու պաշտպանությանը, ինչպես օրենքի առաջ, այնպես էլ

իրականության մեջ: Նրանք հատկապես պետք է իրա վասու լինեն իրենց

սեփական ծախսով կառուցելու, կառավարելու եւ վերա հսկելու կրոնական ու

ընկերային հիմնարկություններ, ինչպես դպրոցներ եւ այլ ուսումնական

հաստատություններ` իրավունք ունենալով կիրառելու սեփական լեզուն եւ

ազատորեն գործադրելու սեփական կրոնը:

Հոդված 41

Հանրակրթական ուսուցման բնագավառում թուրքական կառա վարու -

թյունը երաշխավորելու է, որ այն քաղաքներում ու մարզերում, որտեղ ապրում

է ոչ մուսուլմանների որոշակի քանակություն, ստեղծվեն առավել պատշաճ

պայմաններ տարրական դպրոցներ հիմնելու համար, որտեղ երեխաների

դպրոցական ուսուցումը կընթանա սեփական լեզվով: Այս որոշումը, սակայն,

չպետք է խոչենդոտի թուրքական կառավարությանը, որ թուրքերենի ուսու -

ցումը տվյալ դպրոցներում դարձնի պարտադիր: Այն քաղաքներում ու

մարզերում, որտեղ ոչ մուսոլմանական փոքրամաս նություն ներին պատկա -

նող թուրքահպատակները մեծ թիվ են կազմում, վերջիններիս պետք է տրվի

երաշխավորություն, որ նրանք հավասարպես կօգտվեն հանրային միջոց -

ներից, որոնք պետության, համայնքի կամ այլ նյութական հատկացումների

կողմից տրվում են ուսումնական, կրոնական կամ բարեգործական նպատակ -

ների համար: Տվյալ գումարները պետք է վճարվեն համապատասխան

հաստատությունների եւ հիմնարկությունների իրավասու ներկայացու ցիչ -

ներին:

Հոդված 42

Թուրքական կառավարությունը պարտավորվում է ոչ մուսուլմանական

փոքրամասնությունների վերաբերյալ միջոցառումներ ձեռնարկելու, որ նրանք

կարգավորեն իրենց ընտանեկան իրավունքը կամ անձնական կարգա վի ճա -

կը` տվյալ փոքրամասնության սովորույթների համաձայն: Այդ միջոզա ռում -

ները պետք է մշակվեն հատուկ հանձնախմբերի կողմից, որոնք կազմվելու են

թուրքական կառավարության եւ համապասխան փոքրամաս նության հավա -

սար թվով ներկայացուցիչներից: Տարակարծությունների դեպքում` թուրքա -

կան կառավարության եւ Ազգերի ընկերակցության խորհրդի

180

հա մա ձայնությամբ կնշանակվի միջնորդ դատավոր, որը կընտրվի եվրոպացի

իրավագետներից: Թուրքական կառավարությունը պարտավոր վում է երաշ -

խա վորել վերը նշված փոքրամասնությունների եկեղեցիների, սինագոգների,

գե րեզմանատների եւ կրոնական այլ հաստատությունների կատարյալ

պաշտ պանությունը: Ամբողջական լիազորություն եւ միջոցներ են տրա -

մադրվելու կրոնական հաստատություններին, ինչպես նաեւ ներ կայումս

Թուրքիայում գոյություն ունեցող նշված փոքրամասնու թյունների կրոնական

ու բարեգործական հիմնարկություններին. թուրքական կառա վա րությունը չի

մերժելու, որ կրոնական ու բարեգործական նոր հիմնար կություններ ստեղծ -

վեն, այլ ապահովելու է նրանց` նման կարգի մասնավոր հիմնար կու թյուն -

ներին տրամադրվող բոլոր երաշխավորու թյուններով:

Հոդված 43

Ոչ մուսուլմանական փոքրամասնություններին պատկանող թուրքա -

հպատակներին չպետք է պարտադրել արարքներ, որոնք դեմ են նրանց հա -

վա տին կամ կրոնական սովորույթներին. նրանք չպետք է տուժեն, եթե հրա -

ժարվեն շաբաթվա իրենց հանգստյան օրը դատարան ներկայանալ կամ

գործարք կնքել: Սակայն այս պայմանը չպետք է վերոհիշյալ թուրքա հպա -

տակներին ազատի նման պարտականություններից, որոնց ենթարկ վում են

բոլոր թուրքահպատակները` հանուն հասարակական կարգի պահպանման:

Հոդված 44

Քանի որ այս բաժնին նախորդող հոդվածները վերաբերում են Թուրքիայի

ոչ մուսուլմանական ազգերին, Թուրքիան համամիտ է, որ այս որոշումները

ներկայանան որպես միջազգային պարտավորություններ եւ գտնվեն Ազգերի

ընկերակցության երաշխավորության ներքո: Նրանք փոփոխման ենթակա չեն

առանց Ազգերի ընկերակցության մեծամաս նության համաձայնության: Մեծ

Բրիտանիան, üրանսիան, Իտալիան եւ Öապոնիան սույնով հայտարարում

են` չվերապահել իրենց համա ձայ նու թյունը այդ հոդվածների որեւէ փոփո -

խության դեպքում, եթե դա ընդունելի է Ազգերի ընկերակցության մեծամաս -

նության համար: Թուրքիան համա ձայն վում է, որ Ազգերի ընկերակցության

յուրաքանչյուր անդամ իրավունք ունի Ազգերի ընկերակցությանը ներկա -

յացնել այս պարտականությունների անտեսման հետեւանքով առաջացած

որեւէ խախտում կամ վտանգ, եւ որ Êորհուրդը նման դեպքում իրավունք ունի

հավուր պատշաճի միջոցներ ձեռք առնելու ու ցուցումներ տալու: Թուրքիան

համաձայնվում է նաեւ, որ թուրքական կառավարության եւ պայմանագիրը

ստորագրող մյուս պետու թյուններից յուրաքանչյուրի կամ Ազգերի ընկերակ -

ցության անդամ այլ պետությունների միջեւ որեւէ տարակարծություն` այդ

հոդվածներում արծարծվող իրավական հարցերի կամ փաստերի կապակ -

181

ցությամբ, պետք է դառնա միջազգային բնույթի քննարկման առարկա ըստ

Ազգերի ընկե րակցության որոշումների 14-րդ հոդվածի: Թուրքական կառա -

վա րությունը սույնով հավանություն է տալիս, որ նման վիճելի հարցեր, եթե

պահանջի մյուս կուսակցությունը, ներկայացվեն միջազգային դատարան:

Դատական այդ ատյանի վճիռը լինելու է վերջնական եւ ուժի մեջ է մտնելու

որպես 13-րդ հոդվածի վճիռ:

Հոդված 45

Տվյալ բաժնում` Թուրքիայի ոչ մուսոուլմանական փոքրամաս նու թյուն -

ներին վերաբերող իրավունքները հավասարապես կիրառելի են Հունաս տանի

տարածքում ապրող մուսուլմանական փոքրամաս նու թյուն ների նկատմամբ:

(Թարգմանությունը անգլերենից, տե?ս Official English text printed and pu-

blished by His Majesty?s Stationery Office, London 1923)

182

201

<NORFAKALOUJ|OUNN:R

D;pi Jourqia% Fa\astan ;u Wrastan katara‘ baxmajiw ou-

[;uo rou j\oun n;ris enjazqoum a®ij ;m oun;z;l fandip;lou ar;u;l\an ;k; -

[; zin;ri^ mi ,arq akna®ou anfatakanouj\ounn;ri^ Ti;x;rakan

patriarq Dimitrios A®a=iniz ;u Bardou[im;osiz minc;u Mardini ou

Tou rabdini tarb;r ;piskoposn;ri ;u Diarb;qiri asori ou[[a'a®

qa fana\in! Bolorin ,norfakal ;m^ in] trwa‘ t;[;kouj\ounn;ri famar!

Fa touk ,norfakalouj\oum ;m fa\tnoum bar;kamis^ pro`& Gri gorios

La rin]akisin Graz (Graz) qa[aqiz% orn in] ousouzan;l h ou[[a'a®

ast wa‘abanouj\oun ;u øgn;l motikiz ‘anojanalou qristo n; ouj\an

baxmak;ntron xargazoumn;rin! Pro`& d-r Fans Fo l;r w;g;rin ;ra.ta -

part ;m ousoumnakan ou[;uorouj\ans famar Tourabdin% ori vamanak

in] fnaraworouj\oun en];®w;z bnakw;lou D;ir al-Xa`aran ou Mor

Gabri;l wanq;roum ;u masnakz;lou a\nt;[i k\anqin! <norfakal ;m

na;u d-r J;sa Fo`manin% ori mi=ozow grqis famar ];®q b; r; zi 1915

j& fa\kakan kotora‘n;re patk;ro[ kar;uor lousan kar n;r% a\d jwoum

nkarafanwa‘ Armin J& W;gn;ri ko[miz! Lousankarn;r fa\ ja\j;zin

na;u Fa\r N;rs;se^ Wi;nna\i M.i jar\an wan qiz ;u fa\ a®a q;lakan

;k;[;zou arq;piskopos d-r M;srop Gri gor\ane% oronz m;‘a p;s ,nor-

fakal ;m! W;r=inis partakan ;m na;u S& H=mia‘ni Kajo[ikosarani

gan]araniz ];®q b;rwa‘ nkarn;ri tpagrouj\an jou\ltwouj\oun ];®q

b;r;lou famar! (...) Fa\;ri patmouj\ane w;rab;ro[ anjiw n\ouj;rifamar ;ra.tapart ;m a,.a takzis^ pro`& Hri. Â;n farjin (Erichrenhart)% incp;s na;u pro`& F;rman Golzin (Hermann Goltz)!

Wilf;lm Baoum

202

207

Grakanouj\oun

The Armenian Genocide, vol. 2, ed. by Artem Ohandjanian, München 1988Assfalg Julius: Syrische Handschriften, (=Verzeichnis der orientali schen

Handschriften in Deutschland 5), wiesbaden 1963Bernhard Fürst von Bülow: Denkwürdigkeiten, Berlin 1930Büsching Anton Friedrich: Neue Erdbeschreibung von Asia, Schaff hau -

sen 1769Die diplomatischen Akten des Auswärtigen Amtes 1871-1914, hrsg. v.

Bernhard Schwertfeger, Bd. 2: 1890-1899, Berlin 1924Die große Politik der europäischen Kabinette 1871-1914, Bd. 10, Ber-

lin 1927 (Das türkische Problem 1895)Botschafter Paul Graf von Hatzfeldt: “nachgelassene Papiere 1838-

1901”, ed. by Gerhard Ebel, Bd. 2 (= Deutsche Geschichtsquellen des 19. u.20. Jahrhunderts 51/2), Boppard 1976

Fiey Jean Maurice Fiey: Pour un Oriens Christianus Novus. Répertoiredes Diocèses syriaques orientaux et occidentaux, (= Beiruter texte und Stu-dien 49), Beirut 1993

“Die Verfolgung und Vernichtung der Syro-Aramäer im tur Abdin 1915,gesammelt von Erzpriester Sleman Henno von Arkah”, übersetzt v. Amill Go-rgis u. Georg toro. (Manuskript)

Gust wolfgang (Hg.): Der Völkermord an den Armeniern 1915/16. Do-kumente aus dem Politischen Archiv des deutschen Auswärtigen Amts,Springe 2005

Herzl theodor: Zionistisches Tagebuch 1895-1899, ed. by Johanneswachten u. Chaya Harel, (= Briefe u. tagebücher 2), Berlin-Frankfurt 1983

theodor Herzl: Briefe Anfang Mai 1895 – Anfang Dezember 1898, ed.by Barbara Schäfer, (= Briefe u. tagebücher 4), Frankfurt-Berlin 1990

Kazantzakis nikos: Griechische Passion, reinbek 1981lange reinhold: Imperium zwischen Morgen und Abend. Die Geschich -

te von Byzanz in Dokumenten, recklinghausen 1972M. P.V.: “Documents sur les événements de Mardine (1915-20)”, in :

Studia Orientalia Christiana Collectanea, vol. 29/30, 1998, 5-220 a. Autresdocuments sur les événements de Mardine, vol. 35/36, 2002/03, 33-87

Mschiho namam Abed: Vergossenes Blut. Geschichten der Greuel, diean den Christen in der Türkei verübt wurden, Glane/losser 1999

Morgenthau Henry: Ambassador Morgenthau’s Story, Detroit 2003

208

niebuhr Carsten: Entdeckungen im Orient 1761-1767 (1774), Stuttgart1973

Enea Silvio Piccolomini (Pius ii.): “Beschreibung Asiens”, ed. by wilhelm Baum, Klagenfurt 2005.

Sachau Eduard: Kurzes Verzeichnis der Sachau’schen Sammlung syri -scher Handschriften, Berlin 1885

Schweiger Salomon: “Zum Hofe des türkischen Sultan”, ed. by Heid.Stein, leipzig 1986

The Treaties of Peace 1919-1923, vol. 2, (= Carnegie Endowment for in-ternational Peace), new York 1924

Venesis Elias: Äolische Erde, Mainz 1969wendebourg Dorothea (Hg.): Reformation und Orthodoxie: Der öku-

menische Briefwechsel zwischen der Leitung der württembergischen Lan-deskirche und Patriarch Jeremias II. in den Jahren 1573-1581, Göttingen1986

CD-rOM: Armenian genozide 1915-1923 Ite CJSC, Bazmaweb Studio2005

:rkrordakan grakanouj\oun

Adanir Fikret: Die makedonische Frage. Ihre Entstehung und Ent-wicklung bis 1908, wiesbaden 1979

Adorno theodor w.: “Erziehung nach Auschwitz”, in: Erziehung zurMündigkeit, Frankfurt 1970, 88-104,

Akcam taner: Armenien und der Völkermord. Die Istanbuler Prozesseund die türkische Nationalbewegung, Hamburg 1996

Akcam taner: “Another History on Sèvres and lausanne”, in: Kieser-Schaller (2003), 281-299

Anderson M.S.: The Eastern Question 1774-1923. A Study in Interna-tional Relations, london 1978

Anschütz Helga: Die syrischen Christen vom Tur Abdin. Eine altchrist -liche Bevölkerungsgruppe zwischen Beharrung, Stagnation und Auflösung,würzburg 1985

Armstrong Karen: Jerusalem – die Heilige Stadt, München 1999Assfalg Julius u. Krüger Paul: Kleines Wörterbuch des christlichen O -

rients, wiesbaden 1975Atiya Aziz S.: Kreuzfahrer und Kaufleute. Die Begegnung von Christen -

tum und Islam, Stuttgart 1964Atiya Aziz S.: A History of Eastern Christianity, london1968

209

Aydin Hanna: Die syrisch-orthodoxe Kirche von Antiochien, losser 1990Aziz namo: Kurdistan. Menschen, Geschichte, Kultur, nürnberg 1992Badger George Percy: The Nestorians, 2 volumes (1852) nD london 1987Bauer Elisabeth: Armenien, luzern 1977Baum wilhelm: Die Verwandlungen des Mythos vom Reich des Pries -

terkö nigs Johannes, Klagenfurt 1999Baum wilhelm – winkler Dietmar w.: Die Apostolische Kirche des

Ostens. Geschichte der sogenannten Nestorianer, Klagenfurt 2000Baum wilhelm: “Die sogenannten „nestorianer“ im Zeitalter der Os-

ma nen”, in: Zwischen Euphrat und Tigris, (= wiener Offene Orientalistik 3),wien 2004, 229-245

Baum wilhelm: “ignatius Elias iii., syrisch-orthodoxer Patriarch vonAntiochien (1917-1932)”, in: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexi -kon, Bd. 24, 2005, 885-888.

Baum wilhelm: “Hethum i., König von Armenien (1226-1269)”, in:Biographisches-Bibliographisches Kirchenlexikon (im Druck)

de Bernieères louis: Traum aus Stein und Federn, Frankfurt 2006Bcheiry iskandar: “A list of the Syrian orthodox Patriarchs between 16th

and 18th century”, in: Parole de l’ Orient 29, 2004, 211-261Betts robert Brenton: Christians in the Arab East, Athen, 2.Aufl.,1978Bihl wolfdieter: Österreich-Ungarn und die Friedensschlüsse von Brest-

Litowsk, wien-Köln-Graz 1970Bihl wolfdieter: Die Kaukasuspolitik der Mittelmächte II: Die Zeit der

versuchten kaukasischen Staatlichkeit (1917-1918), wien-Köln-weimar 1992Binswanger Karl: Untersuchungen zum Status der Nichtmuslime im Os-

manischen Reich des 16. Jahrhunderts mit einer Neudefinition des Begriffs„Dhimma“, München 1977

Brentjes Burchard: Drei Jahrtausende Armenien, wien-München, 2. ed., 1976

Bozarslan Hamit: Histoire de la Turquie contemporaine. la Découverte,Paris 2004

Briquel-Chatonnet Francois: “note sur l’ histoire du monastère de Saint-Gabriel de Quartamin”, in: Le Museion 98, 1985, 95-102

Braude Benjamin u. lewis Bernard: Christians and Jews in the Otto-man Empire. The Functioning of a Plural Society, vol. 1: The Central Lands,new York-london 1982

Brockelmann Carl: Geschichte der islamischen Völker, München-Ber-lin 1943

Budger George Percy: The Nestorians and their Rituals, vol. 1 (1852),

210

nD london 1987Buschhausen Heide u. Helmut: Armenische Handschriften der Mechi -

tha risten-Congregation in Wien, wien, 2. Aufl. 1981Cahen Claude: Der Islam I, (= Fischer weltgeschichte 14), Frankfurt

1968The Cambridge History of Iran, ed. by J. A. Boyle, vol. 5, Cambridge

1968Canard M.: “Cilicia”, in: Encyclopaedy of Islam, vol. 2, 1991, 34-39Cardini Franco: Europa und der Islam. Geschichte eines Missverständ -

nisses, München 2000Coakley F. F.: The Church of England and the Church of the East. A

History of the Archbishop of Canterbury’ s Assyrian Mission, Oxford 1992Coche Coche de la Ferté Etienne: Byzantinische Kunst, Freiburg-Basel-

wien 1982Dalrymple william: From the Holy Mountain. A Journey in the Shadow

of Byzantium, london 1997Davison roderic H., “turkish Attitudes Concerning Christian-Muslim

Equality in the nineteenth Century”, in: American Historical Review 59(1953-54), S. 844-864

Davison roderic H.: “the Ottoman Empire at the Congress of Berlin”,in: Der Berliner Kongress. Die Politik der Großmächte und das Problem derModernisierung in Südosteuropa in der 2. Hälfte des 19. Jahrhunderts, wiesbaden 1982, 205-223

Ducellier Alain: Chrétiens d’ Orient et Islam au Moyen Âge VIIe – XVesiècle, Paris 1996

Dum-tragut Jasmine: “Verstreutes Volk und ferne Heimat”, in: „…Aberunvergänglich sind wir wie unsere Berge. Armenien, ed. by Erich renhart u.Jasmine Dum-Dragut, Graz-wien 1997, 53-61

Duval rubens: Histoire de Édesse (Urfa), (1892) nD Amsterdam 1975Engels w.: “tübingen und Byzanz. Die erste offizielle Auseinanderset -

zung zwischen Protestantismus und Ostkirche im 16. Jahrhundert”, in: Kyrios5, 1940/41, 240-287

Fernau Friedrich wilhelm: Patriarchen am Goldenen Horn. Gegenwartund Tradition des orthodoxen Orients, Opladen 1967

Fiey Jean-Maurice: Nisibe métropole syriaque orientale et ses suffra-gants des origines à nos jours, (= CSCO 388, Subsidia 54), louvain 1977

Fiey Jean-Maurice: “Dioceses et évêques syriaques occidentaux du turAbdin après le Xiiie siècle”, in: Parole de l’ Orient 10, 1981, 257-284

Fischer Weltgeschichte, Bd. 13 : Byzanz, ed. by Franz Georg Mayer,

211

Frankfurt 1973Fotiadis Konstantin: “Der Völkermord an den Griechen des Pontos”, in:

tessa Hofmann: Verfolgung, Vertreibung… (2004),185-219Fulton l. Bruce: “France and the End of the Ottoman Empire”, in: The

Great Powers and the End of the Ottoman Empire, london-Boston-Sydney1984, 141-171

Genocide against the Bulgarian, Greek, Armenian, Cypriot and Kurdishpeople, Sofia o.J.

Geschichte des Christentums, Bd, 12: Erster und zweiter Weltkrieg. De-mokratien und totalitäre Systeme (1914-1958), Freiburg-Basel wien 1992 u.Bd. 13: Krisen und Erneuerung (1958-2000), 2002

Gillman ian u. Klimkeit Hans-Joachim: Christians in Asia before1500,Ann Arbor 1999

Gold aus Armenien. Ausstellungskatalog Pro Oriente, wien o.J.Goltz Hermann (Hg.): „wenn dieser Brief veröffentlicht würde und er in

türkische Hände fiele…“. Vier Schreiben von Jakob Künzler aus Urfa undBasel, in: Kieser Hans lukas (Hg.): Die Armenische Frage und die Schweiz(1896-1923). la question arménienne et la Suisse (1896-1923), Zürich 1999,343-354

Gill Joseph: Konstanz-Basel-Florenz (= Geschichte der ökumenischenKonzilien 9), Mainz1967

Goltz Hermann: Der gerettete Schatz der Armenier aus Kilikien, wiesbaden 2000

Gorgis Amill: “Der Völkermord an den Syro-Aramäern”, in: tessa Hof- mann: Verfolgung, Vertreibung… (2004), 111-120.

Gronau Dietrich: Mustafa Kemal Atatürk oder die Geburt der Republik,Frankfurt 1994

Grulich rudolf: Konstantinopel. Ein Reiseführer für Christen, Ulm 1998Gust wolfgang: Der Völkermord an den Armeniern, München-wien

1993Gust wolfgang: “Die Verdrängung des Völkermords an den Armeniern.

Ein Signal für die Shoah”, in: Kieser-Schaller (2003), 463-480Hacisalihoglu Mehmet: Die Jungtürken und die mazedonische Frage

(1890-1918), München 2003Hage wolfgang: Die syrisch-jakobitische Kirche in frühislamischer Zeit,

wiesbaden 1966Halfter Peter: Das Papsttum und die Armenier im frühen und hohen Mit-

telalter, Köln-weimar-wien 1996Handbuch der Orientalistik, 1. Abteilung, Bd. 7: Armenisch und Kauka -

212

si sche Sprachen, ed. V. Bertold Spuler, leiden-Köln 1963Hasking Geoffrey: Russia. People and Empire 1552-1917, london 1997Hassiotis ioannis K.: “the Armenian Genocide and the Greeks: re-

sponse and records (1915-1923)”, in: The Armenian Genocide, ed. byrichard G. Hovannisian, new York 1992, 129-151.

Helmrath Johannes: “Pius ii. und die türken”, in: Europa und die Tür-ken in der Renaissance, ed. by Bodo Guthmüller u. wilhelm Kühlmann, tü-bingen 2000,79-137

Heyer Friedrich (Ed.): Die Kirche Armeniens, (= Die Kirchen der welt18), Stuttgart 1978

Hofmann tessa: “Deutsche Quellen und Augenzeugenberichte zum Völ- ker mord an den Armeniern 1915/16”, in: Das Verbrechen des Schweigens,ed. by tessa Hofmann, (= Progrom-taschenbücher 1012), wien 1984, 92-119

Hofmann tessa (Hg.): Der Völkermord an den Armeniern vor Gericht,Der Prozeß Talaat Pascha, (Berlin 1921), nD Göttingen 1985

Hofmann tessa u. Koutcharian Gerayer (Hg.): Armenien. Völkermord.Vertreibung. Exil. 1979-1987. Neun Jahre Menschenrechtsarbeit für die Ar-menier – neun Jahre Berichterstattung über einen verleugneten Völker mord,Göttingen-wien 1987

Hofmann tessa: Annäherung an Armenien, München 1997Hofmann, tessa: “Die Situation der Armenischen Minderheit in der re-

publik türkei. in: Koexistenz und Konfrontation; Beiträge zur jüngeren Ge- schichte und Gegenwartslage der orientalischen Christen”, ed. by Martintamcke. Münster- Hamburg- london 2003. (Studien zur Orientalischen Kir-chengeschichte 28), 231-302

Hofmann tessa (Hg.): Verfolgung, Vertreibung und Vernichtung derChris ten im Osmanischen Reich 1912-1922, (= Studien zur Syrischen Kir-chengeschichte 32), Münster 2004

Hofmann tessa: “Mit einer Stimme sprechen – Gegen Völkermord”, in:tessa Hofmann (Hg.): Verfolgung, Vertreibung… (2004), 9-51

Hofmann tessa (Hg.): Das Verbrechen des Schweigens. Die Verhand -lungen des türkischen Völkermords an den Armeniern vor dem ständigen Tri-bunal der Völker (= Progrom-taschenbücher 1012), wien 1984

Hollerweger Hans: Lebendiges Kulturerbe. Living Cultural Heritage.Canli Kültür Mirasi, linz 1999

Honigmann Ernest: Le couvent de Barsauma et le Patriarcat Jacobite d’antiochie et de Syrie, (= CSCO 146, Subsidia 7), louvain 1954

Hourani Albert: “Sulaiman al-Bustani und die ilias”, in: Der Islam im

213

europäischen Denken, Frankfurt 1994, 215-232Hovannisian richard G.: Die armenische Frage (1878-1913), in: Das

Ver bre chen des Schweigens, hg. V. tessa Hofmann, (= Progrom-taschen -bücher 1012), wien 1984, 13-37.

Hovannisian richard G.: Armenian People from ancient to modern times,vol. 2: Foreign dominion to statehood: The fifteenth century to the twen tiethcentury, new York 2004

Hütteroth wolf-Dieter u. Höhfeld Volker: Türkei, Darmstadt 2002inglisian Vahan: “Die armenische literatur”, in: Handbuch der Orien-

ta lis tik I/7, leiden-Köln 1963, 157-272Jacob Havier: “Das Christentum in der heutigen türkei”, in: Stimmen

der Zeit, April 1975, 237-247Jorga nicolae: Geschichte des Osmanischen Reiches, Bd. 3: bis 1640;

Bd. 4: bis 1774; Bd. 5: bis 1912, nD Frankfurt 1990Joseph John: The Modern Assyrians of the Middle East. Encounters with

Western Christian Missions, Archaeologists & Colonial Powers, leiden-Boston-Köln 2000

Jung Peter: Der k.u.k. Wüstenkrieg. Österreich-Ungarn im Vorderen Ori-ent 1915-1918, Graz-wien-Köln 1992

Kaiser Hilmar: “A Scene from the inferno. the Armenians of Erzerumand the Genocide 1915-1916”, in: Kieser-Schaller (2003), 129-186

Kawerau Peter: Die jakobitische Kirche im Zeitalter der syrischen Re-nais sance, Berlin 1960

Kennedy Paul M.: The Realities behind Diplomacy: Background Influ-ences on British External Policy 1865-1980, london-Boston-Sydney 1981

Kent Marian (Hg.): The Great Powers and the End of the Ottoman Em-pire, london-Boston-Sydney 1984

Khoury Adel theodor: Der theologische Streit der Byzantiner mit demIslam, Paderborn 1969

Kieser Hans lukas (Hg.): Die Armenische Frage und die Schweiz (1896-1923). La question arménienne et la Suisse (1896-1923), Zürich 1999

Kieser Hans-lukas u. Schaller Dominik: Der Völkermord an den Ar-meniern und die Shoah. The Armenian Genocide and the Shoah, 2. Aufl.Zürich 2003

Kouymjian Dickran: “Die Zerstörung armenischer Kulturdenkmäler –eine Fortsetzung der türkischen Völkermordpolitik”, in: Das Verbrechen desSchweigens, ed. by tessa Hofmann, (= Progrom-taschenbücher 1012), wien1984, 155-162

Koutcharian Gerayer: “Der Völkermord an den Armeniern (1915-

214

1917)”, in: tessa Hofmann: Verfolgung, Vertreibung… 2004, 55-75Kreiser Klaus u. neumann Christoph K.: Kleine Geschichte der Türkei,

Stuttgart 2003Krikorian Mesrob: “Der Genozid. Völkermord an den Armeniern”, in:

„…Aber unvergänglich sind wir wie unsere Berge“. Armenien, hg. v. Erichrenhart u. Jasmine Dum-Dragut, Graz-wien 1997, 46-52

Kühl Henriette: leon V. v. Kleinarmenien. Ein Leben zwischen Orientund Okzident im Zeichen der Kreuzzugsbewegung Ende des 14. Jahrhunderts,(= Europäische Hochschulschriften 893), Frankfurt 2000

Künzler Jakob: Im Lande des Blutes und der Tränen. Erlebnisse in Me-sopotamien während des Weltkrieges (1914-1918), 2. Aufl. , Zürich 2004

Kurkjian Vahan M.: A History of Armenia, new York, 2. ed. 1959Kyriakos Diomedes A.: Geschichte der Orientalischen Kirchen von

1453-1898, nD Hildesheim 1975De lacy O’ leary: How Greek science passed to the Arabs, 2. ed. Delhi

2001larentzakis Gregorios: “Das Ökumenische Patriarchat von Konstan -

tinopel im Dienste der kirchlichen Einheit und der Vereinigung Europas”, in:KnA ÖKi 27, 27.6.1985, 5-11

larentzakis Grigorios: “10 Jahre offizieller Dialog zwischen orthodo-xer und katholischer Kirche – Eine Bilanz”, in: Pro Oriente, innsbruck-wien1994,46-77

larentzakis Gregorios: “Das einheitliche imperium romanum und diepolyzentrische Struktur der Kirche innerhalb des imperiums”, in: GrazerTheol. Studien 21, 1996, 50-77

lehmann-Haupt Carl Friedrich: Armenien einst und jetzt, Berlin 1910lenkefeld Karin: “Solange noch ein Weg ist…” Die Kurden zwischen

Verfolgung und Widerstand, Göttingen 1996lilie ralph-Johannes: Byzanz. Geschichte des oströmischen Reiches

326-1453, München, 2.Ed. , 2001Majoros Ferenc u. rill Bernd: Das Osmanische Reich 1300-1922, wies-

baden 2004Mango Andrew: Atatürk, london (1999), repr. 2002Mansfield Peter: A History of the Middle East, 2. ed. by nicolas Pel-

ham, new York-london 2003Mayer Hans Eberhard: Geschichte der Kreuzzüge, Stuttgart-Berlin-Köln,

8.Aufl., 1995Matuz Josef: Das Osmanische reich. Grundlinien seiner Geschichte,

Darmstadt, 2. Aufl. , 1990

215

Maurois André: Die Geschichte Englands, wien-leipzig1937Melson robert F.: Revolution and Genocide. On the Origins of the Ar-

menian Genocide and the Holocaust, Chicago 1992Moosa Matti: the Maronites in History, Piscataway 2005Mouawad ray Jabre: “the Kurds and their Christians neighbours. the

case of the orthodox Syriacs”, in: Parole de l’ Orient 17, 1992, 127-141De Murat Jean: The Great Exstirpation of Hellenism and Christianity

in Asia Minor, Miami 1999nagel tilman: Staat und Glaubensgemeinschaft im Islam, Bd. 2, Zürich-

München 1981nassibian Akaby: Britain and the Armenian Question 1915-1923, lon-

don-new York 1984nerval Gerard de: reise in den Orient, München o.J.,neumann Michael u. Adrian Christian neumann: Die Türkei, München

1990norwich John Julius: Byzanz, 3 vol., Düsseldorf-München 1998Odenthal Johannes: Istanbul, Bursa und Edirne, Köln 2. Ed. ,1992Ohandjanian Artem: Armenien. Der verschwiegene Völkermord, wien-

Köln-Graz 1989Ostrogorsky Georg: Geschichte des byzantinischen Staates, nD Mün-

chen 1975Pacini Andrea: Communità cristiane nell’ Islam arabo. La sfida del fu-

turo, torino 1996Palmer Alan: Kaiser Wilhelm II. Glanz und Ende der preußischen Dy-

nastie, wien-München-Zürich 1982Palmer Alan: Glanz und Niedergang der Diplomatie. Die Geheimpoli-

tik der europäischen Kanzleien vom Wiener Kongress bis zum Ausbruch desErsten Weltkrieges, Düsseldorf 1986

Palmer Alan: Verfall und Untergang des Osmanischen Reiches, Mün- chen-leipzig 1994

Palmer Andrew: Monk and Mason on the Tigris Frontier. The Early His-tory of Tur Abdin, Cambridge-london 1990

Panova Sneschka: Die Juden zwischen Toleranz und Völkerrecht im Os- manischen Reich, Frankfurt-Berlin-Bern 1997

Pastor, ludwig von: Geschichte der Päpste, Bd. 9, 11. Aufl., 13/1, 9.Aufl. ; 14/1, 8. Aufl.; 15, 8. ed.; 16/3, 8. Aufl. , Freiburg-rom 1955

Pfeffermann Hans: Die Zusammenarbeit der Renaissancepäpsten mitden Türken, winterthur 1946

216

Pomiankowski Joseph: Der Zusammenbruch des Ottomanischen Rei- ches. Erinnerungen an die Türkei aus der Zeit des Weltkrieges, Zürich-leip -zig-wien 1928

Propyläen Kunstgeschichte, Bd. 3: “Byzanz und der christliche Osten”,ed. by wolfgang Fritz Volbach a. Jacqueline lafontaine-Dosogne, Berlin 1968

rabo Gabriel: “Die Aramäer unter der türkisch-islamischen Herrschaft”,in: wwwuser.gwdg.de

rabo Gabriel: “1600-jähriges Jubiläum des Klosters Mor Gabriel”, in:Gouden Hoorn, tijdschrift over Byzantium (www.isidore-of-seville.com/goudenhoorn)

rabo Gabriel: “Die Gründung der syrisch-orthodoxen Kirche in der Dia -spora”. Vortrag, gehalten am 26.5.2005 in türkischer Sprache auf dem Syrer-Symposion der Bilgi Universität in istanbul (Manuskript)

rahn Markus: Die Entstehung des armenischen Patriarchats von Kon- stantinopel, (= Studien zur Orientalischen Kirchengeschichte 20), Münster –Hamburg london 2002

rall Hans: Wilhelm II. Eine Biographie, Graz-wien-Köln 1995redgate Anne Elizabeth: the Armenians, Oxford 2000reid James J.: Crisis of the Ottoman Empire. Prelude to Collapse 1839-

1878, Stuttgart 2000von rimscha Hans: Geschichte Russlands, 2. Aufl., Darmstadt 1970runciman Steven: Die Eroberung von Konstantinopel 1453, München

1977runciman Steven: A History of the Crusades, vol. 3: The Kingdom of

Acre (1951), Cambridge nD 1996Sahinter Menfer: Kemalismus. Ursprung, Wirkung und Aktualität,

Hückel hofen 1997Sakayan Dora, An Armenian Doctor in Turkey. Garabed Hatcherian:

My Smyrna Ordeal in 1922, Montreal 1997Schaller Dominik J.: “Die rezeption des Völkermordes an den Ar-

meniern in Deutschland 1915-1945”, in: Kieser-Schaller (2003), 517-556Schmidt-Häuer Christian: “wer am leben blieb, wurde nackt gelassen”.

Zeit-Dossier Völkermord (www.zeit.de/2005/13/Armenier)Segal J.B.: Edessa. “the blessed City” (1970) nD Piscataway 2001 Sen Faruk (Hg.): Das ethnische und religiöse Mosaik der Türkei und

seine Reflexionen auf Deutschland, Münster 1998Sherrard Philip: Byzanz. Kaisertum zwischen Europa und Asien, rein-

bek 1975Silbernagl isidor: Verfassung und gegenwärtiger Bestand sämmtlicher

217

Kirchen des Orients, landshut 1865Spuler Bertold: Gegenwartslage der Ostkirchen, 2. Aufl. , Frankfurt

1968,Stacton David: Der schwarze Dienstag. Der Fall von Byzanz, wien-

Hamburg 1967Stierlein Henri: Byzantinischer Orient. Von Konstantinopel bis Arme -

nien und von Syrien bis Äthiopien, Stuttgart-Zürich 1996tamcke Martin: Armin T. Wegner und die Armenier, (= Studien zur Ori-

entalischen Kirchengeschichte 2, Münster-Hamburg-Berlin 1996ternon Yves: Tabu Armenien. Geschichte eines Völkermords, Frankfurt-

Berlin 1977, 2.Ed. 1981thierry Jean-Michel: Armenische Kunst, Freiburg-Basel-wien 1988toynbee, Arnold J. & lord Bryce: Armenian Atrocities. The Murder of

A Nation and A Speech by Lord Bryce, london-new York-toronto 1915tuchmann Barbara: Bibel und Schwert. Palästina und der Westen vom

frühen Mittelalter bis zur Balfour-Declaration, Frankfurt 1983tzermias Pavlos: Neugriechische Geschichte, tübingen 1986tsirkinidis Harry: “Der Völkermord an den Griechen Kleinasiens (1914-

1923)”, in: tessa Hofmann (Ed.): Verfolgung, Vertreibung… (2004), 135-176Verheij Jelle: “Die armenischen Massaker von 1894-1896”, in: Kieser

Hans lukas (Ed.): Die Armenische Frage und die Schweiz (1896-1923). Laquestion arménienne et la Suisse (1896-1923), Zürich 1999, 69-129

Vööbus Arthur: History of Ascetism in the Orient, vol. 2, (= CSCO 197,Subsidia 17), louvain 1960

walker Christopher J.: Armenia. The Survival of a Nation, london 1980, 38walworth Arthur: Wilson and his Peacemakers. American Diplomacy

and the Paris Peace Conference, 1919, london 1986weithmann Michael w.: Griechenland. Vom Frühmittelalter bis zur Ge-

gen wart, regensburg 1994werner Ernst: Die Geburt einer Großmacht. Die Osmanen, weimar

1985winkler Dietmar w. – Augustin Klaus: Die Ostkirchen, Graz 1997wirth Peter: Grundzüge der byzantinischen Geschichte, Darmstadt, 3.

ed., 1997wurmbrand Max – roth Cecil: Das Volk der Juden. 4000 Jahre Kampf

ums Überleben, wiesbaden 1989Ye’or Bat: Der Niedergang des orientalischen Christentums unter dem

Islam. 7.-20. Jahrhundert, Gräfelding 2002Yonan Gabriele: Ein vergessener Holocaust: Die Vernichtung der christ-

218

lichen Assyrer in der Türkei (= Progrom 148/149), Göttingen 1989Yonan Gabriele: Assyrer heute. Kultur, Sprache, Nationalbewegung der

aramäisch sprechenden Christen im Nahen Osten, (= Progrom 59), Hamburg-wien 1978

Zürcher Erik Jan: Turkey. A modern history, london, 3. Ed. , 2004

219

BOWANDAKOUJ|OUN

Երկու խոսք հեղինակի եւ գրքի մասին (Դորա Սաքայան) .......................5

Նախաբան (Վիլհելմ Բաում) ..................................................................7

1. öոքր Ասիայի գրավումը մուսուլմանների կողմից ....................................9

2. Դհիմի համակարգը և ջիհադը ...............................................................13

3. Թուրքերը ..............................................................................................16

4. Բյուզանդական կայսրության վերջին փուլը ..........................................22

5. Քրիստոնյաները թուրքական միլեթ համակարգում...............................25

6. Քրիստոնյաները 17 և 18-րդ դարերի ուղեգրություններում ....................40

7. Քրիստոնյաների վիճակը Տանզիմատ դարաշրջանում` սկսած 1839 թ-ից ..43

8. 1895/96 թվականների կոտորածները և §երիտթուրքերի¦ մուտքը .........57

9. Քրիստոնյաների կոտորածները Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ .75

10. Արևմտյան աշխարհի արձագանքները .............................................104

11. Հույների տեղահանումները մինչև պատերազմի վերջը ......................116

12. Քրիստոնյաների վիճակը Թուրքիայում Առաջին աշխարհամարտի

վերջում (1917-1918) ...........................................................................123

13. Սեւրի հաշտության պայմանագիրը (1920) .........................................138

14. Քեմալականների հաղթանակը (1920-1922) ......................................153

15. Քրիստոնյաների վիճակը Թուրքիայում մինչեւ Կիպրոսի պատերազմը ....158

16. Կիպրոսի կոնֆլիկտից մինչեւ քրիստոնյաների վիճակն այսօրվա

Թուրքիայում .....................................................................................167

Վիլհելմ Բաումի շնորհակալական խոսքը ..........................................183

Լուսանկարներ...................................................................................185

Գրականություն ................................................................................ 207

220

Date post:	11-Aug-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	1 times
Download:	0 times