les DEFINITIEF collectieve koloniale herinnering.pdf

1

This project has been funded with support from the European Commission. This publication [communication] reflects the views only of the author, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein.

CONGO IN DE BELGISCH-VLAAMSE EN POSTKOLONIALE BELGISCH-

CONGOLESE COLLECTIEVE HERINNERING

1. Onderwerp van deze module

Onderzoek naar de nationale herinneringsculturen m.b.t. het koloniale verleden: hoe ziet de

collectieve herinnering eruit? Hoe kunnen we dat uitzicht verklaren? Daartoe vergelijken we de

bestaande nationale culturele herinnering m.b.t. het Belgische koloniale verleden in vnl. Vlaanderen,

met de Nederlandse en Duitse nationale koloniale herinneringscultuur en met (inter)nationale

koloniale historiografie. Tot slot gaan we ook na wat er leeft in de postkoloniale Congolese

communicatieve herinnering in België over de koloniale periode. Daartoe vergelijken we de

mainstream cultuur met de underground scene (via muziek (hip hop) als drager van de

communicatieve herinnering).

2. Inbedding van de module in een lessenreeks

• Voorkennis van de leerling:

- De leerlingen hebben kennis van het koloniale verleden van België in Congo

- De leerlingen hebben een algemene (vage) notie van wat collectieve herinnering inhoudt, en

weten dat geschiedenis ook in de brede samenleving een rol speelt, en daar gevormd wordt

• Verdere ontwikkeling van de lessenreeks:

In een zelfstandig of een groepswerk kunnen leerlingen diepgaand nagaan welke nationale culturele

en communicatieve herinneringsculturen er bestaan in andere Europese landen, m.b.t. hun koloniale

verleden. Evengoed kunnen ze nagaan tot op welke hoogte er een gedeelde Europese collectieve

herinnering bestaat m.b.t. het koloniale verleden, en tot op welke hoogte Europese instellingen die al

dan niet trachten vorm te geven en/of te sturen. Een alternatief is dat de leerlingen zelf nadenken over

hoe een gedeelde Europese collectieve herinnering m.b.t. het koloniale verleden er in hun ogen

idealiter zou uitzien.

3. Doelstellingen en didactisch-methodologische commentaar

Historici hebben niet het alleenrecht op het verleden. Ook in de brede samenleving speelt het verleden

een rol, worden beelden van het verleden geschapen, en wordt het verleden gebruikt in allerlei

maatschappelijke vertogen. We spreken hier over de ‘collectieve herinnering’, die van onderuit tot

stand kan komen (communicatieve herinnering), of kan worden vormgegeven van overheidswege (via

oprichting musea, monumenten, memorialen, instellen feestdagen, benoemen straatnamen etc.)

(culturele herinnering). Vaak worden geschiedenis, in de betekenis van historiografie –

geschiedschrijving door historici, en collectieve herinnering tegenover elkaar geplaatst. Geschiedenis

heet dan objectief te zijn, waardenvrij en op feiten berustend. Geschiedenis, zo wordt gesteld, is

herinnering gezien door en kritisch benaderd met behulp van allerlei bronnen (primaire en secundaire,

geschreven, mondeling, visueel). Geschiedenis houdt zich bezig met het verleden om het verleden.

2


Herinnering daarentegen, zo gaat de redenering verder, is subjectief, koestert mythes, en herinnert

zich enkel die historische feiten die een actueel socio-politiek doel dienen. Herinnering is de vorm

waarin individuele personen, afzonderlijke groepen en welomschreven gemeenschappen zich de

sporen van het verleden als op henzelf betrokken toe-eigenen en ze zo tot hun eigen, geleefde

geschiedenis maken (mee in het scheppen van identiteit). Herinnering houdt zich bezig met het

verleden vanuit het heden. Herinnering is geschiedenis gezien door een bril van gevoel. En aangezien

gevoel subjectief is, is het moeilijk de claims van herinnering op dezelfde wijze te onderzoeken als de

claims van geschiedenis. Maar is het wel terecht geschiedenis en herinnering zo absoluut tegenover

elkaar te plaatsen? Is geschiedenis zo objectief en waardenvrij als gesteld wordt? Eigenlijk niet. We

moeten ons hoeden om geschiedenis als “juist” en herinnering als “fout” te bestempelen. De

tweedeling “subjectieve collectieve herinnering” ‘versus’ “objectieve geschiedenis

(geschiedeniswetenschap)” is niet absoluut. Ook geschiedenis en geschiedbeoefening zijn immers erg

tijden standplaatsgebonden, en dus tot op zekere hoogte subjectief. De Belgische collectieve

herinnering aan het eigen koloniale verleden, en de vergelijking met nationale herinneringsculturen in

andere landen, staan in deze module centraal.

- De leerlingen leren wat de notie collectieve herinnering inhoudt en zien in dat collectieve

herinnering van bovenaf (van overheidswege) gestuurd kan worden, via verschillende dragers

(straatnamen, monumenten, standbeelden etc.)

- De leerlingen brengen de nationale culturele en communicatieve herinnering in België van het

eigen koloniale verleden in kaart

- De leerlingen vergelijken de grote lijnen van de Belgisch-Vlaamse culturele en communicatieve

koloniale herinnering met:

o inzichten in de academische historiografie, en kunnen zo het verschil collectieve

herinnering – geschiedenis duiden

o de nationale culturele en communicatieve koloniale herinnering in Nederland en

Duitsland, waarbij ze inzien dat er verschillende nationale herinneringsculturen

bestaan

- De leerlingen gaan op zoek naar verklaringen voor deze verschillen, en specifiek voor het

uitzicht van de Belgisch-Vlaamse culturele en communicatieve koloniale herinnering

- De leerlingen gaan op zoek naar wat leeft in de postkoloniale Congolese collectieve

herinnering over de koloniale periode, en vergelijken daarbij de ‘mainstream’ herinnering met

de ‘underground scene’ (via analyse muziek (hip hop) als drager van de collectieve herinnering)

- De leerlingen zien in dat verschillende perspectieven op eenzelfde gebeuren mogelijk zijn, en

dat beelden van het verleden tijden standplaatsgebonden zijn.

4. Taken en verwachte leerlingenantwoorden

a) Inleiding

De leerkracht kan beginnen met enkele heel eenvoudige vragen te stellen aan de leerlingen:

- Een vraag die peilt naar hun herinnering aan een gebeurtenis die ze als klasgroep meemaakten

een tijdje geleden; een leerling vertelt, en de rest vult aan; de leerkracht stelt ogenschijnlijk

onbelangrijke vragen: was het mooi weer die dag? Hoe laat was dat? Wie was er nog bij? Etc.

Op die manier brengt hij de leerlingen op het spoor van vervagende, niet-accurate persoonlijke

herinneringen.

3


- De leerkracht vraagt wie van de leerlingen al hoorde van Ambiorix, en wie van Boduognat.

Normaalgesproken hoorden alle leerlingen al van Ambiorix, en hoorde nog bijna niemand van

Boduognat. Ambiorix was ten tijde van Julius Caesars verovering van Gallië samen met

Catuvolcus koning van de Gallische stam de Eburonen, die in een gebied in het tegenwoordige

België en gedeeltelijk in Nederland leefden. Hij werd vanaf de 19e eeuw een Belgische

historische held vanwege zijn verzet tegen de Romeinse bezetters, zoals beschreven staat in

Caesars Commentarii de Bello Gallico. Historici zijn er het niet over eens of Ambiorix

daadwerkelijk heeft bestaan, en dus een historisch figuur is, dan wel een verzinsel. Boduognat

was leider van de Nerviërs en in 57 v.Chr. aanvoerder van een soort van coalitieleger van

Belgae stammen, nl. Nerviërs, Atrebati en Viromandui in de Slag aan de Sabis tegen Julius

Caesar. Boduognat verloor de slag, en sneuvelde ook zelf.

De leerkracht vraagt nu hoe het komt dat de leerlingen wel Ambiorix kennen, en niet

Boduognat. Op die wijze komen ze samen op het spoor van collectieve herinnering, en van

politiek-maatschappelijke doelen die de collectieve herinnering dient.

- Vervolgens duidt de leerkracht concepten van persoonlijke en van collectieve herinnering,

zowel sociale als culturele collectieve herinnering. Hiertoe kan de leerkracht gebruik maken

van onderstaande tekst.

Wij delen herinneringen met onze ouders en grootouders, vrienden, leeftijdsgenoten, de inwoners van

onze gemeente, klasgenoten, leden van de jeugdbeweging, etc. Wij wisselen als het ware persoonlijke

herinneringen uit binnen de groepen waartoe wij behoren. Op die manier komen herinneringen tot

stand die gedragen worden door deze groepen en omvat onze persoonlijke herinnering alvast meer

dan alleen maar herinnering aan zaken die we zelf beleefden1. We incorporeren de herinneringen van

de groepen waartoe we behoren als de onze. Deze herinneringen worden 'communicatieve

herinneringen' genoemd. Het zijn herinneringen die exclusief door alledaagse communicatie tot stand

komen en op ervaringen van de groepsleden betrekking hebben. Communicatieve herinneringen

hebben meestal een begrensde tijdshorizon van 3 à 5 generaties. De herinnering van de ene generatie

laat sporen na bij en wordt overgedragen door een volgende generatie. De herinneringen die

grootvaders over hun leven ophalen en vertellen, gaan deel uitmaken van de herinnering van kinderen

en kleinkinderen. Die sporen van communicatieve herinnering, zo schrijft Frijhoff, “stollen dan tot een

groepsgebonden collective memory”.2 Aleida Assman, professor vergelijkende literatuur, heeft het

over “generational memories”, waarbij ze generaties omschrijft als groepen van mensen die dezelfde

ingrijpende historische gebeurtenissen beleefden en daarom een gemeenschappelijk referentiekader

van waarden, overtuigingen, gewoonten, enz. delen.

Bij communicatieve herinnering is er al bij al een tastbare band tussen de betrokkenen, gezien de

verbondenheid der generaties. Maar wat moeten we ons voorstellen bij herinneringen uit een ver

verleden die onze nabije omgeving of enkele generaties overstijgen? Assman en Frijhoff hebben het

dan over politieke en culturele (of kortweg culturele) herinnering. In tegenstelling tot persoonlijke en

communicatieve herinnering beoogt culturele herinnering vastheid, onveranderlijkheid, ‘permanence

in memory’. Als herinnering die voor ieder lid van een samenleving of natie geldt, overstijgt ‘cultural

memory’ de groepsgebonden communicatieve ‘collective memory’. Aldus komt culturele herinnering

van “bovenaf” tot stand. Van wie tot de natie of samenleving wil behoren, wordt verwacht dat hij of

zij zich die herinnering eigen maakt. ‘Cultural memory’ is eigen aan instellingen en grotere sociale

1 Assmann, A. “Re-framing memory. Between individual and collective forms of constructing the past.” In: K. Tilmans, F. van Vree en J. Winters (eds.). Performing the past. Memory, History and Identity in modern Europe. Amsterdam, 2010, pp. 40-41. 2 Frijhoff, De mist van de geschiedenis. Over herinneringen, vergeten en het historisch geheugen van de samenleving, Nijmegen, 2011, p.13.

4


groepen zoals naties en staten maar ook godsdiensten of kerken. Zij creëren een cultural memory, de

herinnering aan gebeurtenissen uit het verleden die ze als vormend voor het gedeelde lot van hun

leden bestempelen, met als doel over de generaties heen te communiceren en te gelden. Assman heeft

het over het opstellen van een ‘canon’, namelijk “datgene wat een samenleving bewust heeft

geselecteerd en bewaard als zijnde manifest en vitaal voor een gedeelde herinnering en

gemeenschapsvorming”.3 Deze canon wordt geëxpliciteerd in letteren en beelden, in

schoolprogramma’s, in musea, monumenten, enz. waarbij politieke overheden een sturende rol

opneemt. Deze canon, de herinnering aan natie- of staatsvormende gebeurtenissen moet bijdragen

aan sociale cohesie en burgerschap in het heden. Anders geformuleerd, culturele herinnering wordt

vanuit een heden gevormd, om in het heden in dienst te staan van burgerschap(sopvoeding),

waardenopvoeding en sociale cohesie (i.c. nationale eenheid via nationale identiteit). Aldus maakt

deze gedeelde herinnering deel uit van de collectieve identiteit van de natie of staat. Van wie tot de

natie of staat wilt behoren en zich ermee wilt identificeren, wordt verwacht dat hij of zij zich deze

herinnering toe-eigent of ermee assimileert. Heel wat uit de geschiedenis mag nieuwkomers in

Nederland “koud laten”, aldus Frijhoff, “maar Willem van Oranje is voor allen de Vader des

Vaderlands”4

In België beschouwde de regering het, na de onafhankelijkheid in 1830, als noodzakelijk om een

vaderlands verleden te construeren, een romantisch verleden, vol zogenaamde nationale helden. Het

doel bestond erin een nationale trots en een collectieve Belgische identiteit te creëren, waardoor de

Belgen zich in geval van nood achter het vaderland zouden scharen. De jonge Belgische staat kreeg in

de romantische geschiedenisversie een ver verleden in de vorm van een “oude” Belgische natie, die er

altijd al was geweest als een soort van sleeping beauty, maar pas in 1830 geformaliseerd. Zo werd het

bestaansrecht van de pas onafhankelijke staat verantwoord. Illustratief in dat verband zijn de woorden

van Hendrik Conscience in zijn Geschiedenis van België uit 1845: “België was altijd groot en gelukkig

als het niet door vreemde vorsten werd overheerst… Na zoveel ongeluk, na de onderdrukkingen die

ieder andere natie voorgoed zouden hebben ontzenuwd, zijn wij met wonderbaarlijke kracht uit de

vernedering opgestaan. De eeuwenlange overheersing door vreemde vorsten heeft het bloed van de

voorouders in onze aderen niet kunnen verzwakken. Zoals onze voorvaderen mogen wij nu ons hoofd

rechtop houden en onze plaats innemen tussen de volkeren op aarde…”.5 De overheid stimuleerde en

financierde naast de uitgave van vaderlandse geschiedenissen ook diverse initiatieven zoals de

oprichting van standbeelden, de productie van historische schilderijen, de organisatie van optochten,

enz. Ambiorix werd naar voor geschoven als een Belgische vrijheidsstrijder die het tegen de vreemde

overheerser, de Romeinen, opnam. Geleid door de “Belgische prins” Godfried van Bouillon trokken

“Belgische kruisvaarders” naar het Heilig Land. Zelfs keizer Karel was een “roemwaardigen Belg” wiens

nagedachtenis in ere moest worden gehouden.6 Deze (gemythologiseerde) canon van grote figuren en

gebeurtenissen liet de Belgen toe zich als lid van de historische natie te identificeren.

In onze geglobaliseerde wereld van vandaag is het opstellen en opleggen van een historische en

culturele canon zoals Assman dat omschrijft minder evident. In heel wat West-Europese landen

zorgden de naoorlogse dekolonisatie en migratie voor een groeiende diversiteit van de bevolking.

Mede daarom drongen en dringen in landen zoals Frankrijk, Nederland en België, waar meerdere

culturen en dus meerdere collectieve identiteiten op eenzelfde grondgebied samenleven, vragen zoals

3 Assman, p.43. 4 Frijhoff, p.14. 5 Conscience geciteerd in Greet Draye en Camille Creyghton, Passages. De negentiende eeuw, Averbode, 2009, p.64. 6 De voorbeelden zijn afkomstig uit Godfried Kurth, Beknopte geschiedenis van België voor de lagere scholen, Gent, 1920.

5


“wat bindt ons?” of “wat is onze gedeelde identiteit?” zich steeds sterker op. Pogingen tot het

formuleren van een culturele herinnering of een collectieve identiteit, zeker in multiculturele

democratische staten, leidden veelal tot hevige discussies.

b) Probleemstelling

In het kader van (post-)kolonialisme en koloniale verleden stelt zich de vraag welke culturele en

communicatieve herinnering er in de Belgisch-Vlaamse samenleving leeft over het eigen koloniale,

Congolese verleden. Hoe ziet de nationale culturele herinnering m.b.t. het Belgische koloniale verleden

eruit? En hoe kunnen we dat uitzicht verklaren? Daartoe vergelijken we die bestaande nationale

culturele en communicatieve herinnering m.b.t. het Belgische koloniale verleden, met de Nederlandse

en Duitse nationale culturele en communicatieve koloniale herinnering en met (inter)nationale

koloniale historiografie. Tot slot gaan we ook na wat er leeft in de postkoloniale Congolese

communicatieve herinnering in België over de koloniale periode, waarbij we de ‘mainstream’

herinnering vergelijken met de ‘underground scene (via analyse muziek (hip hop) als drager van de

collectieve herinnering).

6


c) Lessequens 1: vergelijking van de inzichten uit de internationale academische historiografie over

het Belgische kolonialisme in Congo, met de Belgische koloniale culturele en communicatieve

herinnering, via analyse van straatnamen, straatbeeld en standbeelden.

De klasgroep wordt onderverdeeld in een aantal groepen van twee à vier leerlingen. Elke groep moet

een computer met internetverbinding ter beschikking hebben. Elke groep krijgt een aantal bronnen

ter beschikking, en moet daarbij een aantal vragen oplossen, die hen op het spoor brengen van ofwel

internationale historiografische inzichten over het Belgische koloniale verleden, ofwel m.b.t. de

nationale koloniale herinneringscultuur in België. Door alle resultaten nadien samen te leggen komt

er een duidelijk beeld naar voor naar wat leeft in de culturele en communicatieve herinnering, en wat

leeft in de internationale historiografie.

BRONNENREEKS 1: INTERNATIONALE ACADEMISCHE HISTORIOGRAFIE OVER (POST)KOLONIALE

VERLEDEN

Abernathy, D.B. (2000), The dynamics of global dominance. European overseas empires, 1415-1980,

New Haven & London: Yale University Press, pp. 158 and 126.

David B. Abernethy, professor in de politieke wetenschappen aan de universiteit van Stanford, schreef een vergelijkende analyse van Westerse

koloniale rijken. In het citaat hieronder beschrijft hij in het kort de dekolonisatie en eerste jaren van onafhankelijkheid van Congo. In een

tweede citaat wordt een korte internationale vergelijking opgenomen.

“On schedule, the Belgian king, Baudouin, flew to Leopoldville for the independence ceremonies. The

two most important Congolese party leaders had radically opposed visions for the Congo: Prime

Minister Patrice Lumumba was an ardent nationalist and President Jospeh Kasavubu, an ethnically

oriented federalist. The self-congratulatory, paternalistic tone of Baudouin’s remarks drew up an

eloquently bitter retort from Lumumba. In the days following independence it became clear that the

Belgians, while willing to turn over formal responsibility for central government affairs to elected

Congolese, did not intend to give up de facto control of the country’s armed forces or its vast mineral

resources. Within two weeks of independence Belgian paratroopers landed in the Congo. One goal

was to suppress a mutiny of Congolese soldiers against Belgian officers in the Force Publique. The other

was to lend logistical support to a secessionist movement in mineral-rich Katanga Province. From the

outset the new Congolese regime faced formidable external and internal opposition from the very

country that had created the Congo. Civil war, government instability, and widespread anarchy marked

the first three years of Congolese independence. Belgium’s armed intervention contributed to the

assassination of Patrice Lumumba, weakened the central government, and brightened Katanga’s

prospects for secession. In these respects there was a strong vertical component to the postcolonial

horizontal violence wracking the huge country.”

“Expressions of popular discontent were not evenly distributed across time and space. Much depended

on the policies of individual metropoles – in particular, their attitudes towards dissidence and their

willingness to set up legislative bodies in which indigenous interests were represented. Britain was at

one end of the spectrum in these respects, Belgium and Portugal at the other.”

Butlin, R. A. (2009), Geographies of Empire. European Empires and Colonies ca. 1880-1960,

Cambridge: Cambridge University Press, pp. 434, 507 & 108-9.

Robin A. Butlin is emeritus professor in de geografie aan de universiteit van Leeds. Ook hij schreef een vergelijkend werk over de Westerse

kolonies. In de citaten hieronder enkele typeringen over de situatie in Congo.

7


“He [Philip D. Curtin, historian on Africa and the Atlantic slave trade - nvdr] concluded that ‘some form

of racial, social, or cultural segregation triumphed everywhere in colonial Africa – most fully in South

Africa, Rhodesia and elsewhere in the Belgian Congo – but with a different mixture of racial, medical

and social justification in each case’ (Curtin 1985: 612), with the Belgians, as in Leopoldville, as ‘the

most thorough practicioners’, and the migratory labourers’ compounds in the industrial areas of the

Witwatersrand another strong example.”

“A hunter named Dugald Campbell was active in French and Belgian territory in Africa up to the 1920s,

and in spite of Belgian publicity for the promotion of national parks, ‘the Congo continued to offer

opportunities akin to those of the late nineteenth century. The river Congo provided ready access to

vast reserves for the big-game hunter. Campbell observes the assault of traders upon the rare gorilla

population of the north-eastern equatorial forests and published a photograph of nine gorilla heads

laid out on a hunter’s table. A Belgian newspaper printed a photograph of a big-game hunter proudly

displaying twenty-one hippo heads.’ (MacKenzie, 1988: 154) The centrality of the Belgian Congo to

other European colonial territories made it a focus for European hunters.”

“Ewans divided Belgian colonial and postcolonial history into three periods: The first, the Leopoldian

era, was marked by unremitting exploitation and grave human rights abuses. In the second (from

1908), the Belgian era, human rights abuses continued, if on a less extreme scale, but the interests of

the inhabitants were overwhelmingly neglected in favour of economic exploitation. In the third, the

Mobutu era (from 1965), locally generated human rights abuses and exploitation were condoned by

the former colonial power in its own economic interests (Ewans 2003: 174).”

Hierboven vind je citaten uit twee belangrijke overzichtswerken m.b.t. Europese overzeese expansie,

geschreven door internationaal gerenommeerde specialisten-historici, beiden niet-Belgen.

- Bekijk de titels: wat is het perspectief van deze boeken? Welke gelijkenissen zie je qua

onderwerp en benadering (persoonlijk-afstandelijk, rationeel-emotioneel) in deze boeken?

- Wat snijden ze in de citaten aan m.b.t. het Belgische kolonialisme?

- Welke toon hanteren deze boeken? (kritisch, nostalgisch, afstandelijk, persoonlijk, etc.)

- Wat leid je hieruit af m.b.t. de wijze waarop academisch historici in het buitenland het

koloniale verleden benaderen?

- Beide werken zijn overzichtswerken m.b.t. het verleden van Europese overzeese expansie,

in een internationaal vergelijkend perspectief.

- De benadering is afstandelijk-rationeel, wetenschappelijk en kritisch.

- Het Belgische kolonialisme wordt veelal in negatieve termen beschreven: België was

betrokken bij de mislukte dekolonisatie en moord op Lumumba, Congolezen kregen geen

inspraak in de Belgische kolonie (andere koloniserende mogendheden lieten dat wel toe), er

was segregatie tussen blank en zwart, de Belgen droegen geen zorg voor de Congolese fauna

en flora, het Belgische kolonialisme werd gekenmerkt door economische exploitatie,

uitbuiting en schending van mensenrechten.

- Buitenlandse historici zijn m.a.w. heel streng voor het Belgische koloniale verleden (m.i.v.

Congo-Vrijstaat onder Leopold II), en noemen België als de slechtste leerling in de koloniale

klas.

8


BRONNENREEKS 2: STRAATNAMEN E.A. VERMELDINGEN IN HET STRAATBEELD IN BELGIË ALS UITING

VAN DE HEERSENDE CULTURELE EN COMMUNICATIEVE KOLONIALE HERINNERING

9


7

Hierboven vind je een reeks afbeeldingen van straatnamen of namen verschijnend in het straatbeeld

in België vandaag, die te maken hebben met het koloniale verleden. Opgelet: één van de tien vermelde

foto’s is niet officieel erkend, en bestaat eigenlijk niet. Als je op zoek gaat naar het waarom ervan, kom

je al gauw bij de essentie van het antwoord op de vragen hieronder uit.

- Welk perspectief hanteren ze: een blank of een zwart?

- Welk beeld schetsen ze van de koloniale periode? (kritisch, nostalgisch, glorieus etc.)

- De benoeming van straatnamen is een bevoegdheid van de overheid. Welke herinnering wil

de overheid creëren/in stand houden?

- Wat leid je hieruit af m.b.t. de actuele Belgische culturele herinnering aan Congo? En uit

andere afbeeldingen voor wat betreft de communicatieve herinnering?

- Kan die actuele Belgische culturele herinnering aan Congo op consensus rekenen? Welke

indicaties geven sommige afbeeldingen? Verklaar.

� Bij uitbreiding kan je aan de leerlingen vragen op zoek te gaan naar koloniale verwijzingen in

het straatbeeld in de eigen gemeente. In veel gemeenten bestaan immers straten zoals de

Kongostraat, de Missielaan, de Stanleylaan etc.

7 Deze straatnaam bestaat officieel niet. Een actiegroep genaamd ‘Place-Lumumba-Plein’, bestaande uit inwoners van de gemeente, vroeg het bestuur van de gemeente Elsene (bij Brussel) om een plein in de Congolees-Afrikaanse Matongé-wijk zo te hernoemen, maar kreeg nul op het request. Het gemeentebestuur wilde wel het plein noemen naar een Afrikaan, maar dan naar een Afrikaans figuur met een vlakker karakter, waarover consensus kan bestaan, en uit een ander deel van Afrika dan uit Congo. http://www.lalibre.be/regions/bruxelles/ixelles-refuse-de-creer-une-place-lumumba-526a006f35703b126535c19e en http://www.brusselnieuws.be/nl/nieuws/krijgt-elsene-een-lumumbaplein

10


BRONNENREEKS 3: STANDBEELDEN EN MONUMENTEN IN BELGIË ALS UITING VAN DE HEERSENDE

CULTURELE KOLONIALE HERINNERING

Brussels – Koninklijk Paleis Oudergem

- Alle straatnamen verwijzen naar de Belgische, blanke kant van het kolonialisme. Congolese

actoren worden niet vermeld, en krijgen geen straatnaam. Enkel het blanke perspectief komt

aan bod. Op geen enkel ogenblik wordt in de uitleg van een straatnaam, als die al wordt

gegeven, een kritische noot geplaatst… Zelfs de naam van de Congolese hoofdstad

Leopoldstad, die na de onafhankelijkheid veranderde in Kinshasa, werd niet aangepast in

één van de straatnamen.

- Een poging om Lumumba te herdenken via een straatnaam (in Elsene, in de Congolese

Matongé-wijk) stootte op een njet van het gemeentebestuur, dat geen controverse wilde.

- Het is duidelijk dat de overheden in België, ook al hebben ze misschien enige bedenkingen

t.a.v. het koloniale systeem, in geen geval zin hebben een postkoloniaal debat te openen,

door straatnamen te wijzigen. Eerder willen ze zich ver weg houden van een actieve

koloniale herinneringspolitiek.

- In de culturele collectieve herinnering m.b.t. koloniaal Congo leeft weinig kritische blik t.a.v.

de impact van de Belgische koloniale onderneming op de Congolezen en hun samenleving.

Ook in de communicatieve herinnering lijkt dat zo, aangezien winkels e.d. probleemloos naar

Leopold II worden vernoemd.

- Niettemin bestaat hier geen consensus over. Aangezien de laatste afbeelding in feite een

‘illegale’ straatnaam verbeeldt, toont dit aan dat mensen in de brede samenleving toch het

koloniale verleden in vraag stellen en het kritisch willen benaderd zien.

11


Elsene Halle

Tervuren, KMMA

12


Arlon Mons

Gent Ekeren

13


Oostende, Clementinaplein Monument to the colonization of the Congo

Brussels, Jubelpark

Belgian military heroic courage exterminates Arabic slavery trade

Details of the Monument to the colonization of the Congo, Brussels, Jubelpark

14


Brussels Zeedijk, Blankenberge

Albert Thys was an important Belgian businessman, De Bruyne and Lippens, died as heroes

active in the Congo Free State for civilization

Zeedijk Blankenberge Beeldengroep ‘de drie gapers’ in Oostende, aangepakt door de

anarchistische actiegroep ‘De stoeten Ostendenoare’

15


Bovenstaande standbeelden en monumenten zijn er alle die in de loop van de 20e eeuw (vóór 1960,

behalve de beeldengroep op ‘The Congo, I presume’ in Tervuren (KMMA): die werd opgericht in 1997)

werden opgericht en die je vandaag nog, in de vorm waarin ze zijn afgebeeld, verspreid over België

aantreft.

- Betreft het monumenten of memorialen? Zoek de definitie van beide op, en duid het verschil.

- Welk beeld schetsen ze van de koloniale periode? Heb daarbij niet alleen oog voor de

representatie van de blanken, maar ook van de zwarten.

- Wat is het perspectief ervan?

- Alle zijn opgericht van overheidswege, met de bedoeling de herinnering te sturen. Welke

herinnering wilde de overheid creëren?

- Deze monumenten bestaan vandaag in België nog. Wat leid je hieruit af m.b.t. de actuele

Belgische culturele herinnering aan Congo?

- Kan die actuele Belgische culturele herinnering aan Congo op consensus rekenen? Welke

indicaties geven sommige afbeeldingen? Verklaar.

- Een ‘memoriaal’ herinnert de doden en de traumatische of tragische gebeurtenissen; een

‘monument’ daarentegen herinnert aan triomfen en heroïsche individuen.

- Het betreft hier allemaal monumenten, geen memorialen. Voor de Congolese slachtoffers

van de koloniale periode heeft men m.a.w. geen oog. Enkel het blanke, triomfalistische

perspectief van Leopold II als brenger van beschaving, vrede en bescherming (tegen

Arabische slavenhandelaars), naar de primitieve, weerloze en dankbare Congolezen toe,

komt aan bod. Er wordt m.a.w. een eenzijdig positief beeld opgehangen van de rol van

Leopold II en de Belgen in Congo, wat haaks staat op bevindingen uit de historiografie. De

koloniale onderneming moest nationale trots opwekken in België.

- Dat de Belgische overheid vandaag deze monumenten en standbeelden laat (be)staan,

betekent niet zozeer dat ze nog steeds akkoord gaat met het beleid dat toen werd gevoerd.

Eerder wil ze zich, in communautair woelige tijden, ver weg houden van een actieve

herinneringspolitiek, die de tweespalt in België alleen maar zou verhogen. Een begeleidend

plakkaat, waarin enige kritische informatie is opgenomen betreffende de koloniale

onderneming, is nergens toegevoegd…

- In de culturele collectieve herinnering m.b.t. koloniaal Congo leeft weinig kritische blik t.a.v.

de impact van de Belgische koloniale onderneming op de Congolezen en hun samenleving.

- Niettemin bestaat hier geen consensus over. Op enkele afbeeldingen zie je dat rode verf is

aangebracht op standbeelden en monumenten, door actiegroepen die protesteren tegen de

overheersende koloniale herinnering. De rode verf en de afgehakte hand verwijzen naar het

bloedblad dat de rubberteelt aanrichtte onder de Congolese bevolking ten tijde van Congo-

Vrijstaat. Ook het wegkappen, terug schrijven, en opnieuw doorhalen van het woord ‘arabe’

op het monument in het Brusselse Jubelpark wijst op controverse.

16


d) Lessequens 2: rapportage groepswerk & formuleren eerste conclusies

Elke groepje licht kort, aan de hand van enkele voorbeelden (alle afbeeldingen kunnen via PPT worden

getoond), hun conclusies toe. In een onderwijsleergesprek komt de leerkracht vervolgens met de

leerlingen tot een eerste reeks overkoepelende conclusies:

- Stemmen van Congolezen komen in de Belgische collectieve herinnering aan het koloniale

verleden nauwelijks tot niet voor.

- De culturele herinnering aan Congo wordt overheerst door beelden uit de 20e eeuw (vooral 1e

helft ervan), die Leopold II en de Belgische kolonisatie verheerlijken; actueel houdt de

Belgische overheid zich ver van het sturen van de collectieve koloniale herinnering. Lokale

overheden lijken evenmin te vinden voor het plaatsen van een kritische noot bij het koloniale

verleden (in b.v. de uitleg bij een straatnaam). In de communicatieve herinnering lijken wel

een aantal proteststemmen te bestaan.

- Onder buitenlandse academisch historici bestaat een erg kritisch beeld van België als koloniale

mogendheid – België als slechtste leerling uit de Europese koloniale klas – maar de Belgische

publieke opinie is zich hier weinig van bewust (de uitzonderingen aangehaald via o.m. de rode

verf buitenbeschouwing gelaten).

- Er heerst m.a.w. een brede kloof tussen de collectieve herinnering en de internationale

academische historiografie inzake het Belgisch-Congolese koloniale verleden.

� Bij uitbreiding kan worden ingegaan op de tentoonstelling getiteld ‘Het Geheugen van Congo,

de koloniale tijd’ van 2005, die liep in het KMMA in Tervuren, en voor heel wat publieke

discussie zorgde. Voor de enen was de tentoonstelling te weinig kritisch voor het koloniale

verleden, inzonderheid de periode van de Congo-Vrijstaat (1885-1908), voor de anderen te veel.

Een interessante bespreking van de tentoonstelling verscheen van de hand van Geert Castryck,

toen actief binnen de Universiteit Gent - Vakgroep Nieuwste Geschiedenis - Assistent

geschiedenis van Afrika. Castryck, G. (2005). ‘Een geheugen als een olifant. ROM- en RAM-

geheugen van de koloniale tijd in Tervuren.’ Mededelingenblad van de Belgische Vereniging

voor Nieuwste Geschiedenis, XXVI, 1, pp. 5-13. Zie ook

http://cas1.elis.ugent.be/avrug/forum/olifant.htm.

17


e) Lessequens 3: vergelijking Belgische – Nederlandse & Duitse nationale koloniale

herinneringsculturen + op zoek naar verklaringen

BRONNENREEKS 4: STANDBEELDEN, MONUMENTEN EN INSTITUTEN IN NEDERLAND ALS UITING VAN

DE COLLECTIEVE KOLONIALE HERINNERING8

Nationaal Indië-monument (Den Haag, °1988) Moluks Historisch Museum (Utrecht, °1990)

Nationaal Monument Slavernijverleden (Amsterdam, °2002)

8 Deze voorbeelden zijn niet helemaal representatief voor de Nederlandse collectieve koloniale herinnering. Niettemin tonen ze wel aan dat in Nederland in elk geval een kritischer perspectief wordt gehanteerd.

18


NiNsee (Amsterdam, °2002) Slavernijmonument (Middelburg, °2005)

Anton De Kom (Amsterdam, °2006) Monument Nederlands-Indië (Amsterdam, °2007)

Van Heutsz monument (Amsterdam, °1935)

19


Indisch Herinneringscentrum (Bronbeek, °2010)

BRONNENREEKS 5: STRAATNAMEN, STANDBEELDEN EN MONUMENTEN IN DUITSLAND ALS UITING

VAN DE COLLECTIEVE KOLONIALE HERINNERING9

STRAATNAAMVERANDERING IN Munchen, Duitsland (2006): de Herero, Een ZW-Afrikaanse stam,

wiens opstand in 1904 tegen het koloniale bewind van het Duitse rijk , onderdrukt werd in een

vernietigingsoorlog onder generaal von Trotha

9 Deze voorbeelden zijn niet helemaal representatief voor de Duitse collectieve koloniale herinnering. Niettemin tonen ze wel aan dat in Duitsland in elk geval een kritischer perspectief wordt gehanteerd.

20


Lumumba Denkmal Leipzig °2011 Lumumba Denkmal Berlin 2013

Antikolonialdenkmal Bremen (nieuwe naam in 1989)

21


Wißmann Denkmal Hamburg (1908)

Een vergelijking wordt gemaakt tussen de Belgische en (voorbeelden uit) de Nederlandse en Duitse

nationale herinneringscultuur m.b.t. het eigen nationale verleden, aan de hand van de afbeeldingen

hierboven, afkomstig uit Nederland en Duitsland. De communicatieve en culturele herinnering worden

samen behandeld, gezien de verwevenheid ervan in de voorbeelden. De leerkracht kan kiezen of dit

klassikaal gebeurt via een onderwijsleergesprek, dan wel via een groepswerk.

De bedoeling is in elk geval dat de leerlingen op zoek gaan naar een aantal opvallende kenmerken in

de voorbeelden uit de recente en actuele resp. Nederlandse en Duitse nationale communicatieve en

culturele herinnering, via deze richtvragen:

- Wat wordt verbeeld?

- Betreft het monumenten of memorialen?

- Welk perspectief wordt gehanteerd?

- Welke toon spreekt uit de afbeeldingen?

- Veelal het standpunt van de gekoloniseerde volkeren wordt verbeeld, en aandacht

geschonken aan hun lijden.

- Het betreft dus eerder memorialen dan monumenten.

- Het initiatief gaat uit van de Nederlandse en Duitse overheid, maar ook van verenigingen

van postkoloniale gemeenschappen, b.v. Molukkers, Indonesiërs die in Nederland

woonachtig zijn. De voormalig gekoloniseerde volkeren laten m.a.w. hun stem horen. Ook

bestaan er actiegroepen van autochtone inwoners, die vinden dat er een kritischer

perspectief dient gehanteerd.

- De toon is erg kritisch voor het gegeven kolonialisme: vooral de negatieve aspecten en het

veroorzaakte lijden worden verbeeld. Daarvan getuigt ook de naamsverandering en uitleg

van de Hererostraat in Munchen.

22


TIP: je kan als leerkracht altijd een stadswandeling doen in de eigen (hoofd)stad, op zoek naar de

koloniale erfenis in het straat- en stadsbeeld (via standbeelden, monumenten, memorialen,

straatnamen, namen handelszaken etc.)10

Welke verklaringen zien de leerlingen voor deze enorm uiteenlopende herinneringsculturen van België

enerzijds, en Nederland en Duitsland (hoewel de voorbeelden uiteraard geen volledig representatieve

weergave bieden) anderzijds? De leerkracht kan hen eventueel op het spoor helpen via een aantal tips

(over de aanwezigheid van een postkoloniale gemeenschap en over wat ‘nationaal’ betekent in een

Belgische context).

10 Zie b.v. de ‘Walking tour of Glasgow Merchant City’, die verwijst naar de slavenhandel: http://www.studenttoursscotland.com/walks/glasgow-history-walk-merchant-city, of de ‘Glasgow’s Black History Tour’ van 2006: http://news.bbc.co.uk/1/hi/scotland/glasgow_and_west/6053474.stm.

- In tegenstelling tot veel andere Europese landen, waaronder Nederland en Duitsland, bestaat in België

slechts een kleine postkoloniale gemeenschap van Congolezen (hoofdzakelijk geconcentreerd in de

Brusselse Matongé-wijk). Deze postkoloniale migranten lieten in België nog nauwelijks tot niet van zich

horen. In het buitenland daarentegen, zoals b.v. in Nederland en Duitsland, vormen postkoloniale

migranten vaak de luidste tegenstem in debat over koloniale verleden; in België zijn die dissidenten er

nauwelijks, en is er veel minder ruis op het dominante narratief, dat grotendeels door blanke mannen van

eigen bodem wordt bepaald.

- Toen België een koloniale mogendheid was, was het nog een unitaire staat. Inmiddels evolueerde België

naar een federale staat, met verschillende gewesten en gemeenschappen, waarbij ook uiteenlopende

subnationale herinneringsculturen ontstonden, nl. een Vlaamse en Franstalige. Aangezien al sinds de

eerste staatshervorming in 1970 systematisch gediscussieerd wordt over het voortbestaan van België, en

dit heftige polemiek uitlokt in de brede samenleving, houdt de Belgische overheid zich ver van een actieve

herinneringspolitiek. De regionale overheden doen dit in zekere mate wel. Daarbij richten ze zich echter

niet op het koloniale verleden, omdat dit beschouwd wordt als een Belgische onderneming. De Vlaamse

overheid laat dus de koloniale herinnering links liggen. Dat draagt bij aan zekere navelstaarderij in

Vlaanderen, waar werken van Congolese historici b.v. niet worden vertaald en gepubliceerd. Vandaar ook

dat het Congolese perspectief hoofdzakelijk achterwege blijft.

Andere redenen, die de leerkracht kan meegeven, zijn:

- In België vond een postkoloniaal debat plaats aan het eind van de jaren 1990 met de publicaties van Adam

Hochschild over de wreedheden in Congo-Vrijstaat en van Ludo De Witte over de moord op Patrice

Lumumba. Met de documentaire van Peter Bates over ‘blanke koning, rood rubber, zwarte dood’ in 2004

en de tentoonstelling in het KMMA in 2005 ‘Het geheugen van Congo, de koloniale tijd’ flakkerde de

controverse even nog weer op. Sindsdien beschouwt de brede samenleving dit debat als afgesloten.

- Er leeft gezien de stilte, weinig interesse voor het koloniale verleden in België. Ook historici roeren zich

weinig in de brede samenleving m.b.t. dit thema (cfr. hierna).

- Academische historici in België richten zich vooral op de zgn. new Imperial History (die zich concentreert

op de band tussen metropool en kolonies, op wederzijdse ontmoetingen en invloeden i.p.v.

eenrichtingsverkeer, op culturele en sociale onderlinge verbinding, en op migratie), en houden zich ver

van de controverses die woeden over de koloniale wreedheden en de Belgische verantwoordelijkheid in

de mislukte Congolese dekolonisatie.

23


f) Fase 3: een blik op de Congolese communicatieve herinnering aan het koloniale verleden – in de

postkoloniale Congolese gemeenschap in België

Zoals daarnet gezegd is het niet zo dat de Congolezen helemaal niet bezig zijn met het koloniale

verleden, en dat er helemaal geen postkoloniale Congolese gemeenschap in België bestaat. Een

belangrijk Congolees historicus is Isidore Ndaywel è Nziem. Hij schreef zelfs het belangrijkste

naslagwerk en overzichtswerk dat tot op vandaag over het Congolese koloniale verleden bestaat.

Alleen is het nog nooit vertaald in het Nederlands, en dus in Vlaanderen heel erg onbekend.

Er bestaat ook een, weliswaar kleine, postkoloniale Congolese gemeenschap in België. Sommige leden

daarvan zijn zelfs erg bekend, zo o.m. de voetballers Vincent Kompany (Manchester City), Romelu

Lukaku (Everton), de bekende singer-songwriter van hiphop en elektronische muziek Stromae (van

Belgisch-Rwandese afkomst), en miss België Laura Beyne. Deze publieke figuren representeren

evenwel vooral perfecte voorbeelden van integratie, en fungeren als ideale schoonzoons en –dochters.

Zij spreken zich publiek niet uit over het koloniale verleden, doorprikken niet de bestaande,

overheersende collectieve koloniale herinnering in België, en werken zo de postkoloniale stilte voort

in de hand.

Nochtans bestaan er binnen de postkoloniale Congolese gemeenschap in België ook tegenstemmen,

die wel een duidelijke herinneringscultuur aan het koloniale verleden cultiveren. Een voorbeeld, waar

we hier niet verder op ingaan is de in België wonende Congolees Bienvenu Mbutu Mondondo die het

stripverhaal Kuifje in Afrika wou laten verbieden. Wel richten we ons hier op de tegenstemmen die

zich in de underground scene situeren, meerbepaald bij jongeren actief in de hiphop muziek. Jongeren

met Congolese roots verwerken in hun teksten verwijzingen naar het koloniale verleden.

De leerkracht verdeelt de klas opnieuw in groepen, waarbij elke groep één of enkele songteksten gaat

analyseren, en tot een antwoord komt op onderstaande vragen. Gezien de erg rijke, maar daardoor

tegelijk ook moeilijke teksten [denken we maar aan de terminologie, het Frans, en het voortdurend

heen en weer bewegen tussen verleden en heden], kan de leerkracht evengoed opteren om één

songtekst klassikaal te bespreken.

- Welke verwijzingen bevatten de teksten naar het koloniale verleden? Hoe beoordeel je ze?

- Welk perspectief nemen de hiphoppers in?

- Welke toon slaan de hiphoppers aan?

- Welke plaats geven de hiphoppers zichzelf in de herinnering aan het koloniale verleden?

24


� Ook in andere Europese landen leeft – uiteraard – een hiphop cultuur, waarin interessante

teksten te vinden zijn in postkoloniaal perspectief. Voor Duitsland b.v.:

o ‘Afrodeutsch’ van Tyron Ricketts, via http://www.magistrix.de/lyrics/tyron-

ricketts/Afrodeutsch-211525.html over wat het betekent om zwart te zijn in Duitsland

vandaag.

o Het project ‘1884/85 Congo-Conference in Berlin’ (zie

http://1884afrikakonferenz.wordpress.com/), waarin de muzikanten ingaan op de

soms catastrofale gevolgen van de arbitraire verdeling van Afrika, die voelbaar zijn tot

vandaag.

g) Besluit: hernemen kenmerken van collectieve herinnering + verschillen ~ perspectiviteit

De leerkracht kan desgewenst een aantal kenmerken van culturele herinnering hernemen, en concreet

laten toepassen op de collectieve herinnering aan het koloniale verleden in Vlaanderen/België en de

Congolese gemeenschap in Brussel. Op die wijze kan de leerkracht de leerlingen ook wijzen op de tijd-

en standplaatsgebondenheid van interpretaties van het verleden, en van de multiperspectiviteit in dat

verband.

- Er wordt verwezen naar:

o Leopold II en Congo-Vrijstaat, en de wantoestanden gepaard gaande met de

rubberteelt

o Naar het Belgische beleid in Congo, dat de zwarten onderdrukte (o.a. via Kuifje, zie

het album Kuifje in Afrika dat heel paternalistisch en in termen van vandaag

racistisch is; verwijzing naar de carte d’immatriculation)

o De mislukte en gewelddadige dekolonisatie van Congo, met de moord op Lumumba

Deze verwijzingen gaan vooral uit naar de meest bekende dieptepunten uit het koloniale

verleden; het lijkt er niet op dat deze jongeren een diepgaande kennis hebben van het koloniale

verleden.

- De jonge hiphoppers nemen een erg kritisch perspectief in: kritisch t.a.v. de Belgen, maar

evengoed t.a.v. hun eigen Congolese leiders van de afgelopen 50 jaar: Mobutu en Kabila sr. en

jr. Sommigen zijn heel streng voor blanken in het algemeen (de enige blanke die de zwarten

graag ziet is pater Damiaan)

Ze betreuren ook sterk dat de zwarten zo weinig gehoord worden.

- Ze zijn in zekere zin heel pessimistisch gestemd, maar lijken anderzijds de hoop op een mogelijk

beter morgen niet op te geven

- Ze worstelen sterk met hun eigen identiteit, en voelen zich heen en weer geslingerd tussen

Brussel/België en Congo; of zoals één hiphopper het schrijft: Suis-je Belge? Suis-je du Congo? Als

gevolg van de dekolonisatie en hun postkoloniale migratie lijken ze zich nergens echt ‘thuis’ te

voelen… Uiteindelijk identificeren ze zich nog het meest van al met Brussel als stad (die in hun

ogen ook ontheemd is via haar ligging in Vlaanderen…)

Ze verbinden zichzelf heel sterk met de zwarte als slachtoffer van de blanke, niet alleen

toegepast op Congo, maar algemeen; vandaar ook veel verwijzingen naar andere zwarte

vrijheidsstrijders, zoals Nelson Mandela, Martin Luther King, Malcolm X en Rosa Parks. Ook naar

Gandhi wordt verwezen.

25


Angelique Kaba – sur le boulevard du 30 juin (in: Various artists. Héritage. 2010. Skinfama)

Sur le trottoir du boulevard du 30 juin J’ai vu des prostituées Venir remplacer l’espoir Que n’a pas pu nous restituer Ce que nous devait l’histoire Sous les étoiles J’ai entendu ces vieux qui causaient tard Se racontant comment l’abacost S’était fait abattre par le costard Pour certains, triste constat Pour d’autres, signe de victoire Sur le boulevard du 30 juin J’ai touché ces murs tachés de sang de tant d’innocents morts pour la cause J’ai vu les vivants rescapés impuissants cassés par le poids des années passées courant se cacher dans les églises ou dans l’alcool Faut bien ça pour oublier ces avions qui décollent vers un ailleurs qui semble tellement meilleur qu’ici Difficile est le quotidien Mais plus dur sera demain Tel est le refrain que j’entendais souvent sur le boulevard du 30 juin Sur le boulevard du 30 juin Il y a trop de trafic Trop de trafic où gravite un gros tas de fric Ca roule ultra vite Mais les enfants s’y agrippent car seule la rue les abrite Malgré qu’on dit d’eux que le mal les habite Enfants sorciers appelés « sheger », légués au même destin qu’un chien Les marcheurs les évitent, les conducteurs lèvent les vitres Et font semblant de ne pas les voir derrière leurs verres fumés Et oui le visage de la belle Kin n’est pas si raffiné En voyant ces gosses mendier Mon Dieu, Je me suis demandé comment une nation peut-elle rêver d’avenir quand elle maltraite sa jeunesse ? Comment peut-elle encore s’étonner de voir ses enfants s’éloigner ainsi de la genèse ? Difficile est le quotidien mais plus dur sera demain Tel est le refrain qui revient souvent sur le boulevard du 30 juin Un matin sur le boulevard du 30 juin J’ai vu Tintin se balader dans sa modèle T Juste à côté du corps de Lumumba molesté Tenant dans sa main un discours où peu de mots sont restés Un peu plus loin j’ai vu Baudouin faire la nouba avec Léopold sur un air de rumba à la Papa Wemba tandis que certains fantômes cherchaient encore leurs bras et leurs têtes coupés à l’endroit où le Mississippi et le Congo se sont accouplés Sur le boulevard du 30 juin il y a trop de gorilles dans la brume A qui on avait promis la lune et qui attendent avec amertume qu’on leur donne un part de la fortune enfouie dans le ventre de la bête Si beaucoup de gens ont fui c’est à cause de nos dieux qui sont tombés sur la tête Exactement, Monsieur, tombés sur la tête depuis qu’ils sont tombés sur les chiffres de la dette Difficile est le quotidien et plus dur sera demain Tel est le refrain qui va et vient sur le boulevard du 30 juin Sur le boulevard du 30 juin On attend depuis 50 ans que le temps nous rende content, que le vent soit dans notre camp car au bout du boulevard de l’espoir se trouve le rond-point Victoire

26


Mère, père, sœur, frère, apprenons à accepter le passé Pour redevenir fiers Mais surtout parce que le futur a commencé depuis hier…

27


Banza - Contre-expertise (in: Various artists. Héritage. 2010. Skinfama)

C’est peut-être la première fois que tu m’entends… Ça, je l’ignore… Mais pour que tu me connaisses mieux… Je suis Martin Luther King junior... Nelson Mandela Junior, Ouais, j’honore… Pour l’instant, J’récupère mon dû, Dans l’hémisphère Nord ! Mes enceintes donnent le résultat de mon laboratoire, Mes ancêtres m’ont donné 1 commission rogatoire, Je suis venu remettre un peu d’ordre dans l’histoire, Le temps presse, Je fonce, je punis sans interrogatoires ! Je m’assieds sur les dossiers du passé… À ce qu’il paraît, 50 ans, RDC, les chaînes seraient cassées ?!… La Diaspora se lance dans le pe-ra… Conscientise sa jeunesse car c’est elle qui le fera !… Être brave et refuser d’être esclave… Est-ce que l’avalanche de mots suffira à briser l’enclave ? Du spectre des missionnaires qui rôde ici… 10 millions de morts chez moi, Ils voudraient que je pleure sur l’holocauste, Ridicule comme cette guerre du Rap East Coast - West Coast ! Je garde mes larmes pour arroser le cercueil des miens… Le seul blanc qui aimait les noirs, c’est, c’était le père Damien ! Changer de nationalité ? Trop, trop fier, Je l’ai pas fait, non, non, non, non !!! Ça m’a permis de court-circuiter leur plan presque parfait ! Ils voulaient m’éloigner, pour s’installer chez moi, Si tu l’as fait, T’as pas d’intégrité, C’est que t’es dans ce schéma ! Je rejette l’homme blanc, son mouvement Réformateur… Qui veut récupérer l’Afrique comme Tintin l’explorateur… L’Espoir fracturé, teinté d’amertume persiste, Le modèle noir américain des Black Panthers existe !… Appelle-moi Super Négro, Héro de Marvel Comics, Mes pouvoirs sont similaires à ceux de Malcolm X… Graine de génie, Je nie pas l’histoire, Ça fait des décennies que je remue les tiroirs ! Flashback !… Invasion, Besoin d’évasions, corruptions, divisions En fait, besoin de visions ! Petit black, si tu te lèves pas, L’erreur vient de toi ! Je rappe dans ta face… Comme quand Jordan portait le numéro 23 ! Ma vendetta passe par le vedettariat,

28


Collecte toutes les informations via mon secrétariat, Que des mauvaises nouvelles que des républiques bananières… Ma réponse, majeur pointé, au centre de ma bannière… L’Afrique, tous les jours dans mes textes, Je ne suis pas dominical, Le micro, avec ou sans fil, c’est mon cordon ombilical… Comme le rescapé d’un crash à l’atterrissage ! Comment éviter le clash… dû à l’héritage… Le métissage n’est qu’une réconciliation partielle, Vu que l’Occident soutient le diktat aux présidentielles ! La paix réside dans le ciel, c’est ma conviction, La vérité fait si si mal, Je sens que tes oreilles sifflent, Paris, Bruxelles, les capitales auxquelles je donne des belles gifles ! Nico, viens pas nous dire comment gérer nos matières premières !… Ma terre n’est pas la tienne… La tienne n’est pas la mienne… La com-communauté internationale sourit, Petite tueuse en série, Me rend nerveux comme Naceri, On va se rendre justice à nous-mêmes, État d’arrestation, Pour Georges Forest, Et tous ceux qui causent la déforestation !… Ils entretiennent la famine d’Imani, ma cousine, Pendant que Kabila, rwandais d’origine, se gave de tagine ! Consensus, association secrète qui crée le sida, Qui l’injecte dans mon continent, faut qu’on reste lucide aah !! 50 ans de dépendance à quoi ? À la connerie, Mon texte tire la sonnette d’alarme, fais gaffe à la sonnerie !… Dans mon agenda, Y a qu’un seul sujet : sauver mon pays… Soldat black kaki, Voilà la couleur de mon treillis !

29


13Hor & Cecilia Kankonda – Héritage (in: Various artists. Héritage. 2010. Skinfama)

Héritage, oh héritage, héritage… Inventé par la race des sages pour ne pas nous permettre d’oublier que nous sommes pour toujours liés à notre passé sur lequel il ne sert en général à rien de s’attarder… Si ce n’est dans le cas d’un parcours métissé. Parcours d’une vie, né de 2 envies… De peut-être conjurer le sort… Se dire qu’il n’existe peut-être pas de loi du plus fort… Se dire que l’amour est plus puissant que tout… Se dire que malgré les différences et les différents, un espace existe… De rencontres folles… De lieux improbables… De belles paroles… Pour conjurer le mal… Ce mal qui nous ronge tous quoi qu’en disent certains… Ce mal que nous osons aveuglément croire n’appartenir qu’à nos voisins… Partage… Un jour de partage … 1880 et quelques, eux débarquent, 1900 et quelques, les autres embarquent pour un exil… Exil qui ne devait durer que le temps de remplir leurs cerveaux ! Noirs et blancs mélangés n’avaient pas lieu de cité malgré cette chère indépendance tchatcha Carte d’immatriculation pour accéder aux lieux fréquentés par Eux ; Faire entendre des voix venues d’un futur que l’on voudrait proche, Se dire que le temps a passé, que les souvenirs s’estompent, Se dire que la vie de ton père ne t’appartient pas, Et que malgré le désarroi, des générations qui s’en vont qui s’en viennent, Les clés qui ouvrent les portes du monde sont à portée de voix ; Mémoires croisées sur cet héritage morcelé ; Morcelé de vos appartenances claniques, de vos identités puissantes, de vos valeurs fécondes, de paroles brûlantes, de malédictions exorcisées, de grâce… Car si la terre est toujours la même, nous allons et venons sans discontinuer ; Être en avance sur son temps ; Croire que c’est possible ; Que votre trajectoire Kinshasa-Léopoldville-Kinshasa n’a pas été vaine ; Malgré vos désarrois, vos incertitudes et vos silences, Se dire que votre parcours nous interpelle, Se dire que l’on fait ce qu’on peut de chaque côté de la margelle, Et que si la chaîne de transmission est inexistante, Reste ce devoir de mémoire que nous les mélangés de sang et de cœur, Marrons, brun clair ou carrément foncés avons envie de fantasmer ; Mon héritage ? Une interrogation, Un trou béant, Une fêlure, Sur laquelle éclosent tant de roses… Ce qu’ils ont fait ? Avoir osé s’aimer en un temps où cela n’était pas de mise ; Avoir la grâce de l’instant ; Oser faire des enfants dont on ne mesure pas vraiment la portée de l’engagement, mais qu’importe… Se dire que l’Autre est la seule échappée valable… Tel est mon héritage

30


Stefy Rika & Nina Miskina – L’Afrique est mon âme (in: Various artists. Héritage. 2010. Skinfama)

Intro :

Stefy Rika,

Nina Miskina,

D’ici et là-bas

De Bruxelles à Kinshasa

Couplet 1

Pour cent diamants Combien de sang ? Pour du café Qu’ont-ils donc fait ? Pour d’l’uranium Ils ont tué des hommes On se consume, ils consomment Le caoutchouc Rendrait-il fou ? Est-ce que le cuivre Drogue ou enivre ? Richesses pillées Au nom d’la souveraineté Qui s’installe sans s’inquiéter Bridge : Notre Congo pour nous L’Eldorado pour vous C’est l’chaos, tabou Libres mais tout est à reconstruire ! REFRAIN :

Oh l’Afrique est mon âme

Je ne prends pas les mêmes armes

Que j’condamne

J’refuse l’amalgame

Et je proclame

Paix et dignité (2 X)

Couplet 2 Inestimable héritage Auquel je voudrais rendre hommage De l’Alabama à Kinshasa De Rosa Parks à Mandela ; ils sont là, ils sont là ! Ils ont changé les choses Leur chemin est grandiose Plus de chimères pour Martin Luther… King ! Nous serons kings de Kin à Brazzaville Leurs gestes forts et d’importance Conquistadors d’indépendance Payé le prix fort pour la décence Sans faire de morts et sans violence ! REFRAIN :

Oh l’Afrique est mon âme

Je ne prends pas les mêmes armes

Que j’condamne

J’refuse l’amalgame

Et je proclame

Paix et dignité (2 X)

[RAP de Nina Miskina] Tu l’as vu comme un mécène, un père de substitution

31


Le saint dollar s’est avéré être un démon C’est enchaîné qu’il t’invite chez ses pairs Non pas pour te présenter aux siens mais pour cultiver ses terres Amis J’ai la couleur de ton sol qui m’a façonnée Le cœur dur comme le bitume qui m’a éduquée Quand la raison s’apparente à la passion L’Afrique, ma muse me fait crier ma frustration On en oublie la dépression, chez nous y’a pas le temps Des bouches à nourrir en coulisses Le sida guette à chaque moment Nos sourires cachent ce qu’on pense de vos subsides Après le passage des milices c’est le baby-boom des métisses Mon histoire c’est pas maman qui me l’a contée J’ai vu mon héritage exposé dans un musée 50 ans d’indépendance Les gosses font encore la manche J’élève ma voix, peu mélodieuse d’accord Mais en accord avec une justice odieuse Une réalité hardcore J’ai l’humour noir, le sang barbare Si la fortune se compte en mètres carrés J’ai des problèmes de calcul mental.

32


B.D. Banx & Freddy Massamba – Muana Poto (in: Various artists. Héritage. 2010. Skinfama)

1er couplet Mon père était soldat Ma mère est une guerrière Ma sœur c’est ma mère Congolais loin de la terre mère. Réponse du berger à la bergère L’Europe la terre promise Vue du désert comme Moïse, Éduqué à l’église Élevé par la rue Je verrais le monde différemment si noir était Jésus. Nos ancêtres les Gaulois Charles de Gaulle m’a sauvé C’est ce que le prof m’a dit donc de l’école je me suis sauvé. Prisonnier du quartier mes frères au 127bis Je comprends pourquoi Malcolm Little est devenu Malcolm X, Ce n’est pas un comics Y’a pas de superman noir, Y’a l’effet Obama mais pour l’instant je demande qu’à voir. Itinéraire d’un rappeur devenu entrepreneur La rue m’enseignant qu’ici le blanc reste le grand seigneur Car ni Joseph Désiré ni Laurent Désiré ne réalisèrent mon désir de liberté. 2e couplet Mabélé mabélé ha hè,ba bungissi nga nzéla na ,nga. Ba bonbi pé ba baloli histoire na nga Na komi obanga,nami komi tuna Nini to salaki ya mabé,po ba niokola ka biso boyé èhehè Po ba fingaka bisso boyé mabélé héhéhé. Fils des colonies enfant de l’esclavage adopté par l’Europe qui est devenu ma marâtre Apatride porteur d’aucun drapeau, Suis-je belge ? Suis-je du Congo ? Ou juste un belge noir de peau ? Crise identitaire lingala ma 2e langue Matonge n’est pas flamande Même si Bruxelles est en Flandres. Pendant que les mômes foutent le feu les parents sont absents Comprennent pas nos accents mélange d’arabe et de verlan. Eux ont gardé l’accent appellent les blancs « buana » Pas dans « Tintin au Congo » non non en bas de chez toi Pays redessiné, frère décoloré Le plus grand ennemi du Congolais reste le Congolais, Rien de neuf en cinquante ans Si on se réduit en cendres huit millions de morts une goutte de Skol pour les absents Car ni Joseph Désiré ni Laurent Désiré ne réalisèrent mon désir de liberté. Couplet : Muana congo kuna tuka mono,kazébi kongo dia ntotéla Ba mbuta za mé,ba mbuta zani,ku na ku ba kuéndélèèèèè. Zabati ku tukiri,ko kué bantu babingui bé nani ; Bazablo,bachiri bo Ngé wélé kuna kongo. Kongo Mboka na nga Kongo Mama na bana Mboka kitoko

33


Kéngélaka bana ba yo Kongo mboka hèèèèèèè

34


HB, Mayele, and Masta Pi – Tous résistants (in: Various artists. Héritage. 2010. Skinfama) HB Ça fait des années qu’on encaisse des coups durs Des massacres, des récoltes trop vertes ou trop mures Ooh, t’inquiète, résistants on le reste Jeunesse belge du Congo, le défi on le relève OK, yeah, je milite pour mes semblables Zappons les blablas mettons les cartes sur table Si le savoir est une arme, huummm beinn donne là Faut qu’on tire dans les jambes de ceux qui veulent qu’on perce pas RDC quand tu saignes Une haine soudaine s’installe dans mes veines OK, on n’abandonne pas le combat Le Kinshasha d’hier fera un bon jour son come-back Refrain : T’auras beau nous rabaisser, oublier le passé On restera tous résistants Malgré les bâtons dans les jantes, toutes les fausses légendes On restera tous résistants T’auras beau nous détester, vouloir nous endetter On restera tous résistants Malgré les guerres au pays, les gens qui périssent On restera tous résistants MAYELE Depuis que les noirs n’aiment pas la nage, on nous noie dans les soucis On a des grands hommes, mais on veut nous voir tout petits On est des frères et des sœurs, parle pas de cousines Si on bosse deux fois plus c’est pour casser la routine Même sur des patins, on les épate hein Même si j’ai pas le teint, j’ai le courage chaque matin Ils nous cuisinent, comme des bananes plantains Car certains de nos dirigeants sont des pantins La guerre aime le Congo, car elle est négrophile Notre démocratie est jeune et y’a trop de pédophiles Sache que la paix s’entretient comme ta petite copine Et qu’on veut souvent te la prendre comme ta petite copine Oh, pour nous les temps sont durs depuis la nuit des temps Oh, ça bosse 8 jours sur 7, bien sûr sans détentes Oh, c’est ce qu’on appelle la force d’un immigré Oh, prends-toi un an de vacances avant d’imiter T’auras beau nous rabaisser, oublier le passé On restera tous résistants Malgré les bâtons dans les jantes, toutes les fausses légendes On restera tous résistants T’auras beau nous détester, vouloir nous endetter On restera tous résistants Malgré les guerres au pays, les gens qui périssent On restera tous résistants

35


H.B. Yeah, malgré les bâtons dans les roues Et ces loups qui nous guettent, à la quête de sous On résiste, resents dans ce projet L’avenir du Congo qui avance vers le progrès T’auras beau nous rabaisser, oublier le passé On restera tous résistants Malgré les bâtons dans les jantes, toutes les fausses légendes On restera tous résistants T’auras beau nous détester, vouloir nous endetter On restera tous résistants Malgré les guerres au pays, les gens qui périssent On restera tous résistants MASTA P Nombreux sont ceux qui nous poussèrent sur les bancs de classe à l’arrière Fier du 1/4 Congolais brûlant dans mes artères Si l’union fait la force Les désaccords balaffrent notre Terre Mère Dos droit tête droite on fait face pas l’contraire Métissage résistant 3/4 de distance Abbat les médisants Les poussant au silence On garde nos positions en phase avec nos Ancêtres Néo-Griot depuis mino vise le soutien de nos paires Un plaidoyer de plus poussant à l’écoute Que notre Histoire soit relatée depuis les primaires à l’école Heuuuuuuuuuuhhhhhhhhh Tu penses qu’elle n’en vaut pas la peine Elle est tacite si ne se passe pas s’effacera de la planète Terre HB – visionaire Je rêve de relation congo-belge à mon image Si tu me connais pas, j’suis issu d’un métissage Je rêve d’un futur qui se démarque du passé Assez de parler, il serait temps d’avancer Stop à la polémique, je rêve que la politique Soit à l’écoute des enfants de la république Mon Congo est encore dans son cocon Mais attends qu’il explose, il en sortira un lion MAYELE Si l’argent ne fait pas le bonheur, mais pesa bongo Je rêve de structures internes, pour mon Congo On a besoin de leaders, pas de Rambo On a besoin d’arrangements, pas de complots Le pays roule, en direction insistée Je rêve du jour où on ne devra plus se faire assister On a des capacités, des étapes à sauter La terre est riche, les gens pauvres, il y a un truc faussé

36


5. Uitzicht van deze module

Stapp

en/fas

en

Feitelijke

aspecten

Doelstellingen Werkvormen

en bronnen

Commen

taar en

uitleg

Inleiding

De leerlingen leren wat de notie communicatieve en culturele collectieve herinnering inhoudt

Onderwijsleergesprek en doceren

probleemstelling

doceren

Fase 1

De leerlingen vergelijken, in groepjes, de inzichten uit de internationale academische historiografie over het Belgische kolonialisme in Congo, met de Belgische koloniale communicatieve en culturele collectieve herinnering, via analyse van straatnamen en standbeelden

groepswerk

Fase 2

rapportage groepswerk & formuleren eerste conclusies

Presentatie Onderwijsleergesprek en/of groepswerk

Fase 3

De leerlingen vergelijken de grote lijnen van de Belgisch-Vlaamse communicatieve en culturele koloniale herinnering met de nationale communicatieve en culturele koloniale herinnering in Nederland en Duitsland, waarbij ze inzien dat er verschillende nationale herinneringsculturen bestaan. De leerlingen gaan op zoek naar verklaringen voor deze verschillen

Onderwijsleergesprek en/of groepswerk Presentatie

Fase 4 De leerlingen gaan op zoek naar wat leeft in de postkoloniale Congolese communicatieve collectieve herinnering in België over de koloniale periode, in muziek (hip hop) als drager van de collectieve herinnering

Groepswerk presentatie onderwijsleergesprek

Besluit De leerlingen zien in dat verschillende perspectieven op eenzelfde gebeuren mogelijk zijn, en dat beelden van het verleden tijden standplaatsgebonden zijn.

Onderwijsleergesprek/doceren

Date post:	30-Jan-2017
Category:	Documents
Upload:	phamxuyen
View:	229 times
Download:	2 times

les DEFINITIEF collectieve koloniale herinnering.pdf

Documents