UNIVERSllY OF HAWAII LIBRARY
TRIAL VERSION
IN NISISITA I OPINION·MIYU
ChDM26
'80f1f{[~~li!Jf1g ~ !Jfb'iJJ~f5f:J I ~f?(j~lJill 011 llrifflB @'f}{)fiJWC127JCJ
iff~J\tft> BY: 1'ona\d ~~\\\\o\7-t>e~ f\a~~~
These p:Llot materials were produced pursuant to a Gra nt from the U.S . Office of Education, Depart..rnent of Health , £ducat ion and Welfare. However, the opinions expresse d here1n do not necessar1ly reflect. the pos1t1ons or policy of the U.S. Office of Education, and no official endorsement by the U. S. Office of Education should be l.nferred.
Th ls prel i.m1nary publication was produced with funds provided by the 81ll.ngual Education Act, Tltle VII of the f.lementary and Secondary Education Act of 196S, as amended by Public Law 91. 180.
Produced By PACIFIC AR.EA LANGUAGES MATERIALS DEVELOPMENT CENTER
SOCIAL SCIENCE RESEARCH INSTITIJTE 2424 Maile Way, Porteus 713, University o f Hawaii at Manoa Honolulu, Hawu.i 96822
TABLE OF CONTENTS
Page 3 I Ga'lagu yan i Anineng-na
retold by Susan Tenorio
Page 5 I Aga yan i Hara
retold by Elizabeth Villanueva
Page 7 I Kunehu yan i Haggan
retold by Bernadita Cepeda
Page 9 I Lion yan i Cha'ka
retold by Anicia Soneda
Page 11 I Ga'lagu yan i Cha'ka
adapted by Andrea Deunas
Page 12 Si Jose gi Eskuela
written by Sinforosa Pinaula
0
0 ..
This collection of stories can be a good example
for Chamorro writing classes. The first four stories are
traditional stories retold in Chamorro. Your students may
enjoy listening to a traditional English story and then
retelling it in Chamorro.
First, choose a story you think they will understand
and enjoy. Read it aloud to the class. Ask them to tell
you the story orally in Chamorro. Write the important
vocabulary on the board as the words are mentioned. Then
ask them to write the story in Chamorro. They will enjoy
reading the Chamorro story to their younger relatives.
I Galagu yan i Cha'ka is an adaptation of I Lion yan
i Chaka. This is an example of how the students can take
a story and change it. With a little imagination they can
use the same plot but change the characters and setting.
The story of the lion could not take place in the Marianas
because there are no lions. This is an example of adapting
a story. Your students will enjoy adapting stories.
Select a story about a far away place like China or
Europe. After reading the story to the children, ask them
which events or characters are not found in the Marianas.
Then discuss how the story could be changed to occur on
their island. A king ~ay be changed to a chief, a mountain
scene may be changed to a beach. Finally, ask the students
to write their versions and exchange them with the other
students. They will have many good ideas.
The last story is an original story. You can encourage
your students to write original stories based on their
experiences. Have the children sit quietly, close their
eyes and imagine an amazing story. Guide their imaginations
by asking questions like:
What do you see around you? Who else is there? What do you hear? How do you feel? What happened?
Have the children write their stories and share them with the class.
.. _ ..... -.... -
I
f c
i
kj
nj
ut
ur
be
hj
hj
ar
le
gc
Le
i
rlmm 25 ffJW iJf!Jf!/iJJ® 0 mm
Este na estoria, estorian pot i ga'lagu ni sen hambiento.
I na'an-na este na ga'lagu si Faks.
Un dia manodda' si Faks un pidason katne gi hiyong i
fakterian katne. Mampos ugan agaga-na yan fresko na katrre
i sinedda-na. Sigi di bumanidosu ni pidason katne ni ha
kikilili gi pachot-na. Duru muna'fa'nu'i' nu i katne-iia,
ni pumalu siha na ga'lagu.
"Maolek-na basta di un banidosu gi fi'on-mami, sa'
uttimo-na bai in amot hao nu ennao i na'-mu." sinangani ni
un ga'lagu.
Duru di malaladde nu i pumalu siha na ga'lagu pot i
banidusu-na. Uttimo-na ha dingu i gurupu ya humanao gi
hinanao-na. Matto gi un saddok ni gai tollai. Tumohge gi
hilo' tollai ya ha atan papa' i saddok. Kulang nina'layo'
anai ha li'e' un ga'lagu na ina'atan ya guaha un pidason katne
lokkue' gi pachot-na. "Nangga ya bai hu chagi umamot este i
ga'lagu nu i katne-na," manhasso i ga'lagu.
"G-r-r-r-r, '' chumiche ya ha na' li' e' nu i nifenna.
Lao ti ineppen nu i ga'lagu gi halom saddok.
"M-m-m-m sa' ma'anao nu guahu." Kumuentos maisa ta'lo
i ga'lagu. e
...
- - -- ·-·~ -- -----
0
Uttimo-na humaohao. Gigon ha' lokkue' ha baba i pachot-na
paddong halom i katne esta i halom saddok. Ha li'e' lokkue'
na tumotohge ha' i otro ga'lagu lao taya' esta katne gi
pachot-na. Ha ripara na guiya ha ayu i anineng-na ni estaba
gi halom hanom. Ai na linastima i katne ni gaige pa'go gi
halom hanom. Maolek-na mohon yanggen ha kanno' ayu i pidason
katne ya u satesfechu kinu u sigi ha' umambento ya ti hu
satesfechu ni guinaha-na .
p:;
tj
m~
y~
a~
T: g:
UI
hi
mi
p:
m:
hl
p:
p:
3 ill®ED l?mm §mm~&
Gi un _halomtano' estaba un aga na manespipiha hanom
para u gimen. Esta este i aga sen ma'ho, gof anakko' i
tiempo-na ni ha gasta desde ki kumarera ya esta pa' go ti
manonodda' hanom para gimen-na. I agaga'-na esta sen anglo
yan kana' ha popoddong nu i yayas-na.
Tumohge gi un tronkon dankolo ya sigi manatan gi uriyan
ayu na lugat para u espiha kao sina gue' manodda' hanom.
Ti apman ha li'e' papa' gi papa' tronko na guaha lalamlam
ginen i ininan i atdao. Pues gumupu i aga papa' ya ha sodda'
un haran hanom lao esta kana'ha' hohokkok i hanom ginen i
hara. Gaige i hanom gi fondon i hara.
Anai ha li'e' i aga i hanom gi fondon i hara mas nina'
ma'ho gue'. Ha hasso un maolek na planu pot hafa taimanu
para u gimen ginen i hara. Duru di manhasso.
"Yanggen hu chonnek este i hara ya hu tomba siempre
machuda' i hano~ ya ti gumimen yo'. Yanggen hu fuetsayi i ilu
hu halom gi hara siempre chengglon yo' ya yanggen guaha matto
para u ayuda ho' siempre ha gimen i hanom ya taya' sopbla
para guahu.
0
-- ~---·~ .. -.. ...,.,,
Ti apmam ha li'e' monton baras. Guaha na baras mandikike'
yan' guaha lokkue' mandankolo-na kinu i hara. Magahet na
ha na'setbe i ilu-na ya arikohi todu ayu siha i mandikike' na baras
ni manestaba gi papa' i tronkon dankolu ya sigi di ha yotte halom
est a i ha lorn hara. "Pa' go nai sin a yo' gumimen. '' Duru i lek-
na gi hinasso-na.
Sigi di ha yotte halom i baras mandikike' gi halom i
hara. Kada lokkue' ha yotte halom i baras ha ripara na
kahuhulo' i hanom. Anai esta sina gue' gumimen, ha na'halom
i piku~na ya duru di gumimen hanom estaki satesfechu. Despues
di monhayan gumimen mata'chong gi papa' tronko ya kumuentos
hulo' na maisa.
"Magahet na sina ha' un cho'cho monhayan ma cho'gue
maseha nahlalang pat makkat kumu ma cho'guen adumidide'
kada biahi. ~
t
c
M
c
n
u
p
0
s
1
g
1
i
i
a
>aras
om 8 7JifJfJJfj/JJ(!;J
11mf!J g illfflf5C5fJ;IiJ!J
Un dia umasodda' este i haggan yan i kunehu gi halom
tano'. Duru este i kunehu di ha fatta i haggan pot i
chinaddek-iia malagu. Duru lokkue' di ha tunan maisa gue'.
Mampos este na kunehu banidosu. Hana'sesen annok na gof
chaddek gue' malagu. Uttimo-iia kuinentusi nu i haggan.
"Hafa dai amigu-hu. Kao un sedi mohon na ta karera
na dos ya ta li'e' hafa hit na dos chachaddek?"
"Ha: Ha'. yanggen ennao ha' para un faisen yo', maolek-iia
un gof hasson-maisa hao. Sangangani ha'
preba magahet hayi mas chaddek malagu."
Magahet na gi sigiente dia kahulo'
yo' ngai'an ya ta
ineppe nu i kunehu.
i dos gi taftaf
ogga'an pot para u karera. Manestaba meggai ga ' ga'
siha para u ma'egga' i kareran-~iha i dos . Ma apunta i
lobu para guiya u ampai'a'.
Gigon ha' ilek-na i lobu. "Unu, dos, tres-- ya matto
gi numiru tres Malagu i kunehu, gumigigu ha' yan i haggan,
lao magahet na sen despasio i baggan. Kada manatan tatte
i kanehu chakka' chalek-na sa' gof chago' i haggan tatte
i chi-na. Despasio magahet i haggan yan i famokkat-na lao
animu para u sigi ha' mo'na gi karena-iia.
0
8
,_ ----~----- --- . - -- - -----
Antes ha' di u fatto i kunehu gi uttiman i raya anai
para u ganna i karera, manatan talo' tatte para u li'e'
manu nai gaige i haggan. Ai i haggan na chinago' tatte ni
gaige. Chata ha' a'annok ni chinago-na.
''Maolek-iia bai hu fata'chong papa ya bai deskansaniiaihon
mientras lumala'hihot i haggan. Kidi u fafatto magi gi
fi'on-hu makmata ha' yo' ta' lo." Ilek-na i kunehu.
Umason ya dumeskansa. Mampos maffong gi maigo-iia.
Duru di lannan. Ai na minangge' i maigo-na. Ti ha siente
anai matto i haggan gi fi'on-iia. Ti sumugo' lokkue' i
haggan para u pangon i kunehu. Sigi ha' mo'na gi hinanao.
Despasio lao gai animu na u fatto gi chi-iia. Sigi ha' mo'na
esta ki matto gi raya.
Esta para minacbom i atdao anai manente i kunehu gi
maigo-na. Pe'chao bulo' gi asson-nB ya manatan tatte
para u aligao i baggan lao ti a'annok. Manatan mo'na
gi raya ya ha li'e' na gaige i haggan na ninanangga
gi raya. Nina'gof mamahlao para u tungo' na ginanna
nu i haggan. Duru i ga'ga' siha manasangani pot i
siniseden i kunehu.
*Maolek-na atrasao yan paosa kinu chaddek ya ti u
fatto gi chi-na. Sina ha' u fatto gi chi-na nu i
despasya-na yanggen guaha animu.
ri
ch
gi
la
Urr.
ha
Sc
ht:
kc
ht
nj
pt
g::
n::
n:
k:
a: g:
g 31J6ll; c;J[)df{J
~~~~ _:,1tj0- ~~~\,][(//f~'r;. ..... , ____________ _, "C~~#~~.~ lft;._~q/
~\\1. ' .. ~.
Un dia anai malalagu i cha'ka gi halom tano', ti ha
ripara na estaba i lion na mamaigo'. Ti ha siente lokkue' i
cha'ka anai ha gacha' i patas i lion. Nina'faniente i lion
gi i maigo'-na ya ha mantieni i cha'ka para u tucho ni
lalalo'-na. Anai esta hihot i cha'ka guato gi pachot-na.
Umagang hulo' i cha'ka ya ilek-na .
"Pot fabot sinot Lion, cha'mo yo' kumalalamok. Ti hu
hasngon anai hu pangon hao ginen i pasifiku na deskansa-mu.
Sotta yo', ma'ase' pot fabot nu guahu, puedi un dia sina bai
hu ayuda hao lokkue' ."
Kulang nina'manman i Lion nu i sinangan i cha'ka. Ha
konsidera i fino' i cha'ka ya nina'chalek lokkue' para u
hungok i promesa-na duchumas sa' gof dikike' este i ga'ga'
ni kumuekuentos guatu giya guiya.
Ha sotta i lion i cha'ka ya chumalek. Duru di chumalek
pues i lek-na, ' 'mampos hao na cha' ka na' chalek. Ai na dikike'
ga'ga ' hao." Pues ha bira gue' i lion ya humanao gi hinanao
na.
Un simana na tiempo maloffan, anai ha hungok i cha'ka
na guaha kumakati gi halomtano'. Kulang mohon ayu na klasen
kati i guaha g a'ga' kumekematai. Anai humanao i lion para u
aligao hayi ayu i kumakati, ha sodda i lion na gaddon todu
gi lasu. 0
0 ...
"Haf a guennao bidada-mu ?'' mamaisen i cha' ka.
"Pot fabot ayuda yo' sa goddong yo' guini gi lasu.
Esta yo' todu gaddong ya ti sina hu laknos yo' guini. ,.
Ilek-iia i lion.
Ha tutuhon i cha'ka umakka' i lasu pot para u na'libre
i lion. Sumen magof i lion anai sinatba nu i cha'ka.
Despues di malaknos ginen i gaddong, ha bira gue' i lion
gua tu gi cha' ka ya ilek-na "~1agahet na maseha hao gof dikike'
gai bali hao ha' sa' sumen dankolo i fuetsa-mu."
(
{
§ @&ofJ:ifJJ@f!!J 1?£D~ ~ @VOffi0filill
Un dia anai maloloffan i cha'ka gi me'nan i ga'lagu
anai mamaigo', kana' ha' dimalas i cha'ka sa' ha pangon i
ga'lagu. Sumen lalalo' i ga'lago ya ha dulalak i cha'ka
para u puna'. Gigon ha' lokkue' ha akka' i ga'lagu i cha'ka,
ha sotta papa' gi hilo' i edda' pot para u ekkungok hafa
ilelek-na i cha'ka anai duru umessalao.
"Pot fabot sinot, despensa yo' sa' magahet na ti hu
hasngon. Na'libre yo' pot fabot ya un sotta yo'. Pot fabot
ayuda yo' puedi un dia bai hu ayuda hao lokkue' ."
Kulang nina'chalek i ga'lagu anai ha hungok i fino' i
cha'ka. Ni hafafa ha' i ga'lagu fino'-iia guatu Gi cha'ka
lao gi halom i sanhalom-na duru di ilek-na. "Ai na dikike'
ga'ga' hao para un sasangan taiguennao, hafa bali-mu." Pues
ha sotta i cha'ka ya humanao ta' lo ya humasson.
Esta un simana maloffan desde ki uttimo na sineden-aiha
i dos anai ha hungok i cha'ka i ga'lagu na duru umessalao.
Humatguatu i cha'ka para u aligao hafa na ume'essalao i
ga'lagu. Ha sodda' i ga'lagu na gaddon todu i tataotao-na
yan i addeng-na gi lason i chiba. Ti manman lokkue' i cha'ka
ensigidas malagu guatu gi tali ya duru di ha akka' i tali
pot para u na'libre i ga'lagu. Ha sen basso i prumiti-na
guatu gi ga'lagu anai nina'libre'. Sigi ha' di ha akka' i
tali estaki ha gutos todu i tali ya ha na'falaknos i ga'lagu
ginen i gaddon.
Ha ripara i ga'lagu na magahet i fino' i cha'ka. Maseha
dikike' i cha'ka na ga'ga' gai nina'sina ha' ni sen dankolu.
ll
~o @?O
f]~fJ®gf1'jjJ
2 4-~ . :' +2 -2 ~ Sl f:
8
Gaige si Jose gi mina'tres gradu. Umeskuekuela gi
eskuelan Garapan. Gof tomtom yan malate' si Jose na patgon.
Mampos brabu yan osgon gi eskuela. Masen guiaya si Jose
nu i mangga'chong-iia kontodu i ma'estra-iia sa' sen karinoso
yan honesto na patgon. Todu i leksion ni manma'introdudusi
huyong gi eskuela ensigidas ha kompreprende sin hafa na
prublema. Lao guaha un prubleme ni umestototba si Jose gi
eskuela-na.
pot numiru.
Ti ya-na che'cho' kuentas. Taya' interes-na
Ti ya-na sumangan i na'an i numiru siha sa'
ti ha tungo'. Ti ha tungo' lokkue' tumuge' i figuran i
numiru sa' ti ha atetende i leksion-na kada matto gi oran
kuentas.
Un dia finaisen si Jose nu i ma'estra-na, "Jose, hafa
na sen takpapa i gradu-mu gi kuentas ya manggof maolek gi
pumalu siha na leksion? Hafa prublema-mu ya bai hu ayuda hao."
"Taya prublema-hu, ti ya-hu i leksion kuentas. Ti
maolek ennao i kuentas para guahu." Manoppe si Jose.
Ha kechagi i ma'estran Jose todu i pasiensia-na pot
para u na'gai interest si Jose gi kuentas lao dimalas sa'
ni hu taimanu ya ha fa'na'gue si Jose ti manunungo' ha'
Uttimo-na mata'chong i ma'esra ya mangge' katta p~ra i
manainan Jose.
m
m
k
k
t
i:
E
J
t
n
l
I
Siiiot Camacho yan siiiora Camacho.
Para bai hu faisen hamyo nu i ayudon-miyu pot i
lahi-ta as Jose. Sumen maolek si Jose gi eskuela sa' gof
takkilo i interes-na gi leksion. Lao hu gagagao i ayudon
miyu kao siiia in fa'nana'gue si Jose gi gima' nu i nurniru-na
sa' tai interes guini na bandan leksion, i kuentas. Ayuda
fan lokkue' gi girna' ya u guahu gi eskuela.
Sinseramente,
Miss Cruz
Anai rnatto si Jose gi girna' ginen i eskuela ha sodda i
manaina-na na rnanrnannanangga.
"Rafa lahi-hu sinesedidi-mu gi eskuela? Kao guaha ginana
rnu pat hafa na klasen huegu rnanmafa'na'guen-miyu?"
"Taya' tata, lao mangganna yo' un puti'on pot i pinenta
ku pal uma." Manoppe si <Tose.
"Kao guaha prublerna-rnu? rnamaisen i nana.
"Taya' nana, sa' hafa na un fafaisen yo' nu ennao na
kuestion?" Mamaisen si Jose.
"Guaha guini un katta ginen i ma'estra-rnu. Ha infofotma
ham na un nisisita ayuda gi kuentas. Hafa sina in che'gue
para in ayuda hao?" Mafaisen si Jose.
"Taya sa' taya' ha' interes-hu gi kuentas. Ti ya-hu
este i kuentas sa' baba para guahu." Manoppe si Jose.
Gi sigiente ogga'an anai para u falok i eskuela si
Jose nina'i' as tata-na un pesu pot taya' tulaika-na nu i
PL\C PL
s2q6
277
D4S-
bente sinko sientemos. Kada ogga'an yanggen para u hanao urneskuela
manana'i' bente sinko sientemos para fahom na'-na. Lao ayu
ha' na ha'ani nai ha chagi gumai salappe' papet pesu.
Humanao ya marnokkat para i eskuela-na. Antes ha' di u fatto
gi eskuela surnugo' gi un tendan dikike' ya mamahan un cap ais.
Ha chule' i ais ya ha kontinua i karerara-na estaki rnatto
guatu gi eskuela.
Despues di oran leksion rnadandan i oran rises.
Matata'chong ha' si Jose ya duru mamenta. Kulang nina'rnanman
i ma'estra sa' pa'go ha' nai ha li'e' si Jose sin nenkanno'
gi oran rises.
CD
"Jose, ti mana'i' hao salappe'-mu gi as tata-mu?"
Mamaisen i ma'estra.
"Hunggan lao esta hu gasta gi egga'an."
"Hafa un fahan? Kuanto salappe'-mu? Mamaisen ta'lo
i ma'estra.
"Ti hu tungo' kuanto salappe'-hu, lao ha na'i' yo' si
tata-hu unu na papet. Mamahan yo' unu na ais ya taya'
sopbla." Manoppe si Jose.
"Ai Jose, atan ha' sa' esta monhayan hao ma digiruyi.
Dies sen ha' ennao i cap ais. Siempre guaha sopbla-mu.
Debi di un nina' i' nu i tendera nubentai-nuebi sientemos. ''
Ilek-na i ma'estra.
"Lao kuanto ennao na salappe' i un sasangan? Kao meggai
na kinu i kuara? Ekkua I ti hu tungo I."
"A tan nai, hu sangangan i hao ha' n a de bi di un a tende
i leksion-mu gi kuentas. Yanggen nina'i hao ni tendera nu
i sopbla-mu mas meggai-na na kuara para un risibi kinu i
unu na kuara." Kumuentos ta'lo i ma'estra.
Manman si Jose pues ilek-na, "maggahet na debi ha' di
hu eyak pot numiru yan bai hu atende i leksion-hu gi kuentas
sa' taya' bali-hu yanggen para u sigi ha' mafa'baba yan i
salappe-mu."
Desde ki ha tungo' i leksion - na gi kuentas, sen magof
humuyong-na na patgon. Mampos lokkue' ha na'fambanidosu
si nana-na yan si Tata-na.
........... ~--
f(k Pl ,.. 51'(~ I ?-77
D·5£f
, ... _ I
AlNO 3Sn_A~V~811