Mathieu Vieira :ROQ\ 8QLZHUV\WHW Z %UXNVHOL &]\ LVWQLHMH HXURSHMVNL V\VWHP SDUW\MQ\" .RQFHSF\MQH UDP\ DQDOL]\ Wprowadzenie Od czasu pierwszych wyborów do Parlamentu Europejskiego (PE) w 1979 roku oraz wzmocnienia pozycji tej instytucji badania dotyczące PE sku- pione byly na zrozumieniu i wyjaśnieniu procesu ksztaltowania się „euro- partii” oraz „europejskiego systemu partyjnego”. Co ciekawe, badacze zaj- mujący się zagadnieniem partii na poziomie europejskim odnoszą się do pojęcia systemu partyjnego, mimo że jak dotąd nie zbadano, czy o istnieniu takowego systemu w ogóle można mówić. Termin ten, jako dogodny, jest używany bez większego zastanowienia. W podobny sposób naukowcy mylą warunki zaistnienia z kryteriami klasyfikacji systemu partyjnego. Innymi slowy, zamiast ustalić warunki, w jakich system ten może się uksztaltować, próbują oni określić formę, jaką może on przybrać. Takie zamieszanie pojęciowe może być tlumaczone tym, że politolodzy nie są szczególnie zainteresowani analizowaniem definicji systemu par- tyjnego. Tendencję tę można opisać odwolując się do Sartoriego 1 , który dokonal rozróżnienia między denotacją a konotacją pojęcia: powstaly już liczne typologie systemów partyjnych, lecz trudno jest znaleźć jakiekolwiek wyjaśnienie cech tego pojęcia. Co za tym idzie, koncepcja systemu partyj- nego nie należy do najprecyzyjniej określonych. Mając na uwadze powyższe spostrzeżenia, wykorzystam w poniższej analizie metodę dedukcyjną 2 . Po pierwsze, wymaga ona zbadania cech po- 1 G. Sartori, Concept misformation in comparative politics, „American Political Science Review”, nr 64 (4), 1970, s. 1033–1053. 2 G. Stoker, Introduction, [w:] D. Marsh, G. Stoker (red.), eory and Methods in
Od czasu pierwszych wyborów do Parlamentu Europejskiego (PE) w 1979 roku oraz wzmocnienia pozycji tej instytucji badania dotycz!ce PE sku-pione by"y na zrozumieniu i wyja#nieniu procesu kszta"towania si$ „euro-partii” oraz „europejskiego systemu partyjnego”. Co ciekawe, badacze zaj-muj!cy si$ zagadnieniem partii na poziomie europejskim odnosz! si$ do poj$cia systemu partyjnego, mimo %e jak dot!d nie zbadano, czy o istnieniu takowego systemu w ogóle mo%na mówi&. Termin ten, jako dogodny, jest u%ywany bez wi$kszego zastanowienia. W podobny sposób naukowcy myl! warunki zaistnienia z kryteriami klasyfikacji systemu partyjnego. Innymi s"owy, zamiast ustali& warunki, w jakich system ten mo%e si$ ukszta"towa&, próbuj! oni okre#li& form$, jak! mo%e on przybra&.
Takie zamieszanie poj$ciowe mo%e by& t"umaczone tym, %e politolodzy nie s! szczególnie zainteresowani analizowaniem definicji systemu par-tyjnego. Tendencj$ t$ mo%na opisa& odwo"uj!c si$ do Sartoriego1, który dokona" rozró%nienia mi$dzy denotacj! a konotacj! poj$cia: powsta"y ju% liczne typologie systemów partyjnych, lecz trudno jest znale'& jakiekolwiek wyja#nienie cech tego poj$cia. Co za tym idzie, koncepcja systemu partyj-nego nie nale%y do najprecyzyjniej okre#lonych.
Maj!c na uwadze powy%sze spostrze%enia, wykorzystam w poni%szej analizie metod$ dedukcyjn!2. Po pierwsze, wymaga ona zbadania cech po-
1 G. Sartori, Concept misformation in comparative politics, „American Political Science Review”, nr 64 (4), 1970, s. 1033–1053.
2 G. Stoker, Introduction, [w:] D. Marsh, G. Stoker (red.), !eory and Methods in
59Czy istnieje europejski system partyjny?...
j$cia systemu partyjnego poprzez zidentyfikowanie warunków, w jakich mo%na mówi& o jego zaistnieniu. Po drugie, okre#lony w ten sposób model zostanie skonfrontowany z tym, jak w praktyce wygl!da system utworzony przez europejskie organizacje polityczne (grupy polityczne oraz transna-rodowe federacje partii politycznych). Ta metoda pozwala lepiej okre#li& warunki, które ów „niezidentyfikowany obiekt polityczny” musi spe"ni&, by mo%na by"o go nazwa& europejskim systemem partyjnym.
Struktura artyku"u jest nast$puj!ca: w pierwszej kolejno#ci przedsta-wiony zostanie zarys bada( prowadzonych dot!d nad kszta"towaniem si$ „europartii” oraz europejskiego systemu partyjnego; nast$pnie okre#lone zostan! warunki niezb$dne do powstania systemu partyjnego; na koniec za# wyja#nione zostanie, dlaczego istniej!ca obecnie sie& organizacji poli-tycznych na poziomie europejskim nie mo%e by& okre#lona mianem syste-mu partyjnego.
Zjawisko reprezentacji partyjnej na poziomie UE by"o i nadal jest szero-ko dyskutowane w literaturze naukowej. Publikacje poruszaj!ce kwestie dynamiki europejskiej sceny partyjnej wpisuj! si$ w szerszy nurt bada( nad Parlamentem Europejskim. Zainteresowanie politologów t! instytucj! wzros"o po pierwszych bezpo#rednich wyborach w 1979 roku, w miar$ jak PE zyskiwa" coraz wi$kszy wp"yw na europejski proces decyzyjny oraz jego legitymizacj$. Literatura na temat PE rozwin$"a si$ wokó" czterech g"ów-nych nurtów analizy3: (1) funkcjonowanie oraz organizacja wewn$trzna PE, (2) wybory do PE oraz zachowania wyborcze Europejczyków, (3) poli-tyczna organizacja PE oraz charakter rywalizacji mi$dzypartyjnej, a tak%e (4) wzmocnienie roli PE i ucieranie si$ wzajemnych relacji pomi$dzy Par-lamentem, Rad! UE oraz Komisj! Europejsk!.
Political Science, Basingstoke: Macmillan 1995.3 S. Hix, T. Raunio, R. Scully, Fifty years on: research of the European Parlia-
ment, „Journal of Common Market Studies” 2003, nr 41 (2), s. 191–202; O. Costa, O. Rozenberg, Parlementarismes, [w:] C. Belot, P. Magnette, S. Saurugger (red.), Science politique de l’Union européenne, Economica, Pary% 2008, s. 249–283.
60 Mathieu Vieira
Szczególna uwaga zostanie tu po#wi$cona trzeciemu z wymienionych wy%ej nurtów, czyli pytaniom, jak badane by"o zjawisko reprezentacji par-tyjnej na poziomie UE oraz jakie podej#cia by"y najch$tniej przyjmowane przez badaczy.
W pierwszej kolejno#ci badacze skupili si$ na tym, jak formowa"y si$ grupy parlamentarne oraz pozaparlamentarne. Historia ugrupowa( par-lamentarnych rozpocz$"a si$ w 1953 roku podczas pierwszego spotkania Europejskiej Wspólnoty W$gla i Stali (EWWiS), co oznacza, %e proces two-rzenia si$ ponadnarodowych formacji politycznych na poziomie UE mia" swój pocz!tek wcze#niej, ni% odby"y si$ pierwsze bezpo#rednie wybory do PE4. Szereg bada( podkre#la struktur$, funkcje oraz kluczow! pozycj$ grup politycznych w funkcjonowaniu PE5. Interesuj!cym tematem sta"y si$ tak%e transnarodowe federacje partii politycznych. Badania nad nimi skupione by"y wokó" dwóch zagadnie(: ich roli, a tak%e ich pozycji w procesie for-mu"owania polityki UE6.
4 G. Van Oudenhove, !e Political Parties in the European Parliament: !e First Ten Years (September 1952–September 1962), Leyden: A.W. Sijtho), 1965; J. Fitzmau-rice, !e Party Groups in the European Parliament, Farnborough: Saxon House 1975; S. Henig, Political Parties in the European Community, Policy Studies Institute, Lon-dyn 1979.
5 G. Pridham, P. Pridham, Transnational Party Co-operation and European In-tegration, Allen and Unwin, Londyn 1981; L. Bardi, Transnational party federations, European parliamentary party groups, and the building of Europarties, [w:] R.S. Katz, P. Mair (red.), Party Organizations in Western Democracies, Sage Publications, Londyn 1994; P. Delwit, J.M. De Waele, Les élections européennes et l’évolution des groupes politiques au Parlement européen, [w:] M. Telò, M. Bruxelles (red.), Démocratie et construction européenne, Editions de l’Université de Bruxelles, Bruksela 1995; J. Ga)d-ney, Political Parties and the European Union, Routledge, Londyn–Nowy Jork 1996; T. Raunio, Party Group Behaviour in the European Parliament: An Analysis of Trans-national Political Groups in the 1989–94 Parliament, University of Tampere, Tampere 1996; S. Hix, C. Lord (red.), Political Parties in the European Union, Basingstoke: Macmillan 1997; T. Raunio, !e European Perspective: Transnational Party Groups in the 1989–1994 European Parliament, Ashgate, Londyn 1997.
6 O. Niedemayer, Europäische Parteien? Zur grenzüberschreitenden Interaktion politischer Parteiein in Rahmen des Europäische Gemeinschaft, Campus Verlag, Frank-furt 1983; L. Bardi, Transnational party federations in the European community, [w:] R.S. Katz, P. Mair (red.), Party Organizations in Western Democracies: 1960–90, Sage
61Czy istnieje europejski system partyjny?...
Cz$#& politologów przyj$"a inne podej#cie, inspirowane teoriami ra-cjonalnego wyboru. Motywem przewodnim ich bada( nad reprezentacj! partyjn! na poziomie europejskim sta"a si$ natura rywalizacji w obr$bie PE. Celem by"o zrozumienie tego, w jaki sposób oraz wed"ug jakich kry-teriów g"osuj! europarlamentarzy#ci. Badania statystyczne zawarte w tym nurcie (np. Grupa Badawcza Parlamentu Europejskiego) mia"y by& w za-my#le odpowiedzi! na szeroko rozpowszechniony pogl!d, %e deputowa-ni w g"osowaniu s! sk"onni kierowa& si$ bardziej swoj! narodowo#ci! ni% przynale%no#ci! do grupy politycznej. Analiza rozk"adu g"osów przeczy tej hipotezie: okazuje si$, %e koalicje s! formowane raczej pomi$dzy grupami politycznymi ni% pa(stwami7. Drugim obszarem badawczym tego nurtu s! kryteria podzia"u g"osów. Celem tych bada( jest przedstawienie rywalizacji wewn!trz PE z naciskiem na jej konsensualn! logik$. W tym uj$ciu „koali-cja centrum” pomi$dzy dwoma du%ymi ugrupowaniami (Europejsk! Parti! Ludow! – EPP oraz Post$powym Sojuszem Socjalistów i Demokratów – S&D), znana te% jako „wielka koalicja”, powinna dominowa& w wi$kszo#ci g"osowa(. Wyniki bada( pokazuj! natomiast, %e wbrew tej teorii g"ówna linia podzia"u, która wp"ywa na wyniki g"osowa( w PE przebiega pomi$dzy lewic! a prawic!8.Publications, Londyn 1992; P. Delwit, E. Kulahci, C. Van de Walle, Les fédérations européennes de partis. Organisation et influence, Editions de l’Université de Bruxelles, Bruksela 2001; K.M. Johansson, P. Zervakis, European Political Parties between Coo-peration and Integration, Verlagsgesellschaft, Baden-Baden–Nomos 2002.
7 F. Attina, !e voting behaviour of the European parliament members and the problem of Europarties, „European Journal of Political Research” 1990, nr 18 (3), s. 557–579; J. Brzinski, Political group cohesion in the European parliament: 1989–1994, [w:] C. Rhodes, S. Mazey (red.), !e State of the European Union, vol. 3, Longman, Londyn 1995, s. 135–158; A. Kreppel, !e European Parliament and the Supranational Party System: A Study of Institutional Development of the European Parliament, Cam-bridge University Press, Cambridge 2002.
8 A. Kreppel, G. Tsebelis, Coalition formation in the European parliament, „Com-parative Political Studies” 1999, nr 32 (8), s. 933–966; A. Noury, Ideology, nationality and Euro-parliamentarians, „European Journal of Political Research” 2002, nr 3 (1), s. 33–58; A. Kreppel, S. Hix, From “grand coalition” to left-right confrontation: explaining the shifting structure of party competition in the European parliament, „Comparative Political Studies” 2003, nr 36 (1–2), s.75–96; S. Hix, A. Kreppel, A. Noury, !e par-ty system in the European parliament: collusive or competitive, „Journal of Common
62 Mathieu Vieira
W pierwszej kolejno#ci zaznaczy& nale%y, %e kwestia powstania europej-skiego systemu partyjnego jest powi!zana z debat! na temat deficytu de-mokracji w UE9. Zarówno badacze jak i praktycy postrzegaj! przekszta"ce-nie si$ „Europy ojczyzn” w „Europ$ partii”10 jako #rodek zaradczy w obliczu deficytu demokracji oraz reprezentacji. W tym kontek#cie, debata ta ma w znacznej mierze charakter normatywny i wpisuje si$ w „normatywny kie-runek” bada( nad Uni! Europejsk! opisany przez R. Bellamy’ego i D. Cas- tiglione11
Z jednej strony badacze przygl!dali si$ temu, jakie konsekwencje dla problemu reprezentacji politycznej w UE ma formowanie si$ „europartii”. Wed"ug R. Andewega, deficyt reprezentacji w UE wynika nie tylko z defi-cytu demokracji, ale tak%e, a by& mo%e nawet przede wszystkim, z braku prawdziwego europejskiego systemu partyjnego lub systemu wielopozio-mowego12. Z drugiej strony, ju% w 1975 roku J. Fitzmaurice zaproponowa" stworzenie nowych organizacji pozaparlamentarnych (extra-parliamenta-ry) w celu rozwini$cia systemu partyjnego na poziomie europejskim13. Na-wi!zanie autentycznej debaty pomi$dzy ró%nymi grupami politycznymi jest postrzegane jako #rodek s"u%!cy wzmocnieniu demokracji Wspólnot Eu-ropejskich. C. Lord14 zauwa%a, %e „europartie” musz! odgrywa& centraln!
Market Studies” 2003, nr 41 (2), s. 309–31; J. *omassen, A. Noury, E. Voeten, Political competition in the European parliament: evidence from roll call and survey analyses, [w:] G.Marks, M. Steenberg (red.), European Integration and Political Conflict, Cam-bridge University Press, Cambridge 2003; S. Hix, A. Noury, G. Roland, Democratic Politics in the European Parliament, Cambridge University Press, Cambridge 2007.
9 J.H.H. Weiler, R.H. Ulrich, M. Franz, European democracy and its Critique, „West European Politics” 1995, nr 18 (3), s. 4–39.
10 D. Marquand, Towards a Europe of the parties, „*e Political Quarterly” 1978, nr 49 (4), s. 425–45.
11 R. Bellamy, D. Castiglione, !e normative turn in European Union studies: legit-imacy, identity and democracy, „RUSEL Working Paper” 2000, nr 38, Essex: University of Essex.
12 R. Andeweg, !e reshaping of national party systems, „West European Politics” 1995, nr 18 (3), s. 58–78.
13 J. Fitzmaurice, !e Party Groups in the European Parliament, op.cit.14 C. Lord, Introduction, [w:] D. Bell, C. Lord (red.), Transnational Parties in the
European Union, Ashgate, Aldershot 1998; C. Lord, What role for parties in the EU
63Czy istnieje europejski system partyjny?...
rol$ po#rednika pomi$dzy krajow! a europejsk! scen! polityczn!. W opinii S. Hixa, deficyt demokracji mo%e by& te% rozumiany w kategorii deficytu legitymacji15. Dok"adniej rzecz ujmuj!c, formowanie si$ „europartii” oraz europejskiego systemu partyjnego mo%e przyczyni& si$ do zmniejszenia de-ficytu legitymacji w polityce ekonomicznej UE. Przyjmuje si$ tu za"o%enie, %e rywalizacja pomi$dzy „europartiami” ma wp"yw na kszta"towanie si$ opinii wyborców europejskich. W konsekwencji utworzenie europejskiego systemu partyjnego pozwoli"oby powi!za& „europartie” z wyborcami.
Po drugie, w opinii autora badacze jak dot!d u%ywali terminu „system partyjny” jako najbardziej „wygodnego”, opisuj!c nim w zasadzie realia sce-ny politycznej w PE16. W tym kontek#cie S. Hix et al.17 okre#laj! system utworzony przez grupy polityczne jako „dwu-plus-wielopartyjny”. Ponad-to przyj$te przez cz"onków Grupy Badawczej Parlamentu Europejskiego kryterium spójno#ci wewn$trznej grup politycznych, które ma #wiadczy& o istnieniu europejskiego systemu partyjnego, jest niew"a#ciwe, bowiem badacze ci opisuj! nie tyle natur$ tego systemu, ile form$, jak! mo%e on przybra&. Uzasadniaj!c, dlaczego kryterium to jest b"$dne, mo%na odwo"a& si$ do przyk"adu Kongresu Stanów Zjednoczonych: nikt nie poddaje w w!t-pliwo#&, %e w Kongresie funkcjonuje system partyjny, mimo i% spójno#& w obr$bie partii w nim obecnych jest stosunkowo niska. Ponadto niektórzy badacze wskazuj! na ograniczenia w wykorzystaniu metody analizy rozk"a-du g"osów w g"osowaniu imiennym – szczególny charakter takich g"oso-wa(, zbyt #cis"y zwi!zek mi$dzy spójno#ci! w obr$bie partii a dyscyplin! g"osowania, a tak%e przecenianie znaczenia praktyk parlamentarnych18.
politics?, „Journal of European Integration” 2002, nr 24 (1), s. 39–52.15 S. Hix, Parties at the European level and the legitimacy of EU socio-economic
policy, „Journal on Common Market Studies” 1995, nr 33 (4), s. 527–554.16 F. Attina, Parties, party systems and democracy in the European Union, „Inter-
national Spectator” 1992, nr 27, s. 67–86; C. Lecureuil, Prospects for a European party system after the 1994 European Elections, [w:] J. Lodge (red.), !e 1994 Elections to the European Parliament, Pinter, London 1996; A. Kreppel, !e European Parliament and the Supranational Party System: A Study of Institutional Development of the European Parliament, Cambridge University Press, Cambridge 2002.
17 S. Hix et al., Democratic Politics in the European Parliament, op.cit.18 O. Costa, O. Rozenberg, Parlementarismes, [w:] C. Belot, P. Magnette, S.
64 Mathieu Vieira
Warunki zaistnienia systemu partyjnego
Rozwój bada( nad systemami partyjnymi mo%na scharakteryzowa&, od-nosz!c si$ do G. Sartoriego, który zaproponowa" rozró%nienie pomi$dzy „konotacj!” a „denotacj!” poj$cia, aby wyja#ni&, w jaki sposób poj$cie mo%e sta& si$ nie#cis"e, „rozmyte”19. Konotacja to zestaw cech, które charaktery-zuj! dane poj$cie, za# denotacja to grupa podmiotów, do których si$ ono odnosi20. Sartori s"usznie podkre#la, %e w przypadku bada( nad systemami partyjnymi „mnogo#& terminów oraz b"$dne ich u%ywanie wydaje si$ re-gu"!”21. Istniej! bowiem liczne typologie systemów partyjnych, lecz trudno jest znale'& jak!kolwiek definicj$ cech tego poj$cia.
Od czasu, gdy termin „system partyjny” zosta" po raz pierwszy u%yty22 pod koniec XIX wieku, debata naukowa skupi"a si$ w zasadzie na tym, jak klasyfikowa& oraz porównywa& narodowe systemy partyjne. Innymi s"owy, poj$cie to wesz"o do wspólnego j$zyka politologów, mimo i% nigdy nie by"o przedmiotem szczególnej uwagi ani kontrowersji. Co wi$cej, nie istnie-je nic, co mogliby#my nazwa& standardow! definicj! tego terminu. Naj-cz$#ciej przytaczane wyja#nienie systemu partyjnego jest dzie"em samego Sartori’ego, który opisa" go nast$puj!co: „poj$cie systemu z perspektywy bada( naukowych jest pozbawione sensu, chyba %e (i) system wykazuje cechy, które nie s! jedynie sum! cech jego elementów sk"adowych oraz (ii) system jest wynikiem i sk"ada si$ z mo%liwych do opisania schematem interakcji pomi$dzy jego elementami, co implikuje, %e interakcje te tworz! lub przynajmniej gwarantuj! istnienie ram systemu. Partie sk"adaj! si$ wi$c na „system” tylko wtedy, gdy s! jego cz$#ciami (w liczbie mnogiej); za# sys-
Saurugger (red.), Science politique de l’Union européenne, Economica, Pary% 2008, s. 249–283.
19 G. Sartori, Concept misformation in comparative politics, „American Political Science Review” 1970, nr 64 (4), s. 1033–1053; G. Sartori, Comparing and miscompar-ing, „Journal of *eoretical Politics” 1991, nr 3 (3), s. 243–57.
20 W.C. Salmon, Logic, Prentice-Hall, Englewood Cli)s 1963, s. 90–91.21 G. Sartori, Parties and Party Systems: a Framework for Analysis, Cambridge
University Press, Cambridge 1976, s. 119.22 J. Bryce, American Commonwealth, 2 vols. Indianapolis: Liberty Fund, 1995.
65Czy istnieje europejski system partyjny?...
tem partyjny jest, precyzyjnie ujmuj!c, systemem interakcji wynikaj!cych z rywalizacji pomi$dzy partiami”23.
O ile definicja zaproponowana przez Sartori’ego wydaje si$ a priori przekonuj!ca, pomija ona dwa elementy definicji systemu partyjnego. Po pierwsze, relacje pomi$dzy partiami politycznymi nie ograniczaj! si$ jedy-nie do rywalizacji. Jak wskazuje A. Ware, „równie wa%na jak rywalizacja jest wspó"praca – formalna, nieformalna lub cicha – która jest cz$#ci! ka%dego systemu partyjnego”24. Po drugie, skupiaj!c si$ na matematycznym sensie interakcji mi$dzy elementami systemu, Sartori pomija powód rywalizacji mi$dzy partiami: walk$ o w"adz$. Podsumowuj!c, system partyjny mo%e by& definiowany na trzech p"aszczyznach: (1) poj$cie to odnosi si$ do in-terakcji pomi$dzy partiami politycznymi; (2) relacje te mog! przybiera& posta& rywalizacji lub kooperacji; (3) partie polityczne wybieraj! okre#lon! strategi$, aby kontrolowa& lub wp"ywa& na dzia"ania rz!dów.
Przyczyn! skupienia si$ przez politologów na charakterystyce czy te% kszta"cie poszczególnych systemów partyjnych by"o pytanie, dlaczego na-rodowe systemy przybieraj! tak ró%norodne formy. Nikt nie w!tpi" w to, %e narodowe systemy partyjne faktycznie s! systemami partyjnymi. Z tego po-wodu badacze w pierwszej kolejno#ci zainteresowali si$ opisywaniem cech poszczególnych systemów narodowych oraz ró%nic pomi$dzy nimi, a tak%e wyja#nianiem powodów tych ró%nic. Tendencja ta zaowocowa"a „wt"ocze-niem” analizy systemów partyjnych w schemat, który skupia" si$ bardziej na ich klasyfikowaniu, ni% na weryfikowaniu kryteriów ich istnienia25.
Zanim opisane zostan! trzy warunki zaistnienia systemu partyjnego, ko-nieczne jest wskazanie nurtów badawczych, które zosta"y wykorzystane do
23 G. Sartori, Parties and Party Systems: a Framework for Analysis, op.cit., s. 43–44
24 A. Ware, Political Parties and Party Systems, Oxford University Press, Oxford 1996, s. 7.
25 P. Pierson, Increasing returns, path dependence and the study of politics, „Amer-ican Journal of Political Science Review”2000, nr 94 (2), s. 251–267.
66 Mathieu Vieira
stworzenia ram teoretycznych poni%szej analizy. W literaturze przedmiotu dostrzec mo%na trzy g"ówne nurty: genetyczny26, porównawczy27 oraz nurt zajmuj!cy si$ zmian! systemu partyjnego28.
Podej#cie porównawcze skupia si$ na kluczowej kwestii: kryterium licz-bowym. Nie jest przypadkiem, %e pierwsze rozró%nienie pomi$dzy syste-mem dwu – a wielopartyjnym poczynione przez L. Lowella29 jest oparte w"a#nie na tym kryterium. Oczywi#cie system partyjny to przede wszyst-kim system, a wi$c kombinacja kilku elementów. W zwi!zku z tym kryte-rium liczbowe jest konieczne, lecz niewystarczaj!ce. W tej kwestii L. Bardi oraz P. Mair wprowadzili bardzo istotne rozró%nienie pomi$dzy „zbiorowi-skiem partii” a „systemem partii”30. Aby zdefiniowa& te dwa poj$cia, auto-rzy ci odnosz! si$ do „podej#cia systemowego” stworzonego przez Sartorie-go. System partii ró%ni si$ od zbiorowiska partii tym, %e bierze pod uwag$ interakcje i relacje, które wi!%! partie. W systemie poszczególne partie s! ograniczone wzajemnymi interakcjami i w zwi!zku z tym zajmuj! konkret-ne pozycje. Innymi s"owy, w przypadku zbiorowiska partii same partie nie tworz! jeszcze systemu. System partyjny charakteryzuje si$ „ograniczenia-mi oraz mo%liwo#ciami”, które tworzy31. Rozró%nienie to stanowi kluczowy element, który powinni wzi!& pod uwag$ badacze, zajmuj!cy si$ powsta-waniem systemów partyjnych. Istnienie zbiorowiska partii jest natomiast
26 S. Lipset, S. Rokkan, Party Systems and Voter Alignments, *e Free Press, Nowy Jork 1967.
27 M. Duverger, Les partis politiques, Seuil, Pary% 1951; Almond G., Coleman J.S., !e Politics of the Developing Areas. Princeton: Princeton University Press, 1960; J. La Palombra, M. Weiner, Political Parties and Political Development, Princeton Univer-sity Press, Princeton 1966; J. Blondel, Party systems and patterns of government in western democracies, „Canadian Journal of Political Science” 1968, nr 1, s. 180–203; G. Sartori, Parties and Party Systems: a Framework for Analysis, op.cit.
28 P. Mair, G. Smith, Understanding party system change in Western Europe, Frank Cass, Londyn 1990; P. Mair, Party System Change: Approaches and Interpretations, Clarendon Press, Oxford 1997.
29 L. Lowell, Governments and Parties in Continental Europe, Mi+in and Com-pany, Houghton 1988.
30 L. Bardi, P. Mair, !e parameters of party systems, „Party Politics” 2008, nr 14 (2), s. 153.
31 Ibidem.
67Czy istnieje europejski system partyjny?...
przyj$te przez autora jako warunek konieczny do powstania systemu par-tyjnego.
Drugi warunek zaczerpni$ty zosta" z podej#cia systemowego, w którym Sartori32 wprowadza poj$cie „partii relewantnej” i wykorzystuje w budo-waniu typologii kryterium znaczenia poszczególnych partii rozumianego jako ich zdolno#& wp"ywania na dzia"ania i decyzje parlamentu. Stosuj!c takie kryterium, Sartori bada system partyjny przez pryzmat sfery parla-mentarnej. W konsekwencji, w tym podej#ciu o istnieniu systemu partyj-nego mo%na mówi& wtedy, gdy sfery wyborcza oraz parlamentarna s! ze sob! zwi!zane. W zwi!zku z tym autor przyjmuje trzy sfery funkcjonalne, w obr$bie których sytuuje si$ system partyjny: wyborcz!, parlamentarn! oraz rz!dow!33.
Ostatnie przyj$te tu kryterium wywodzi si$ z nurtu badaj!cego zmia-ny systemów partyjnych. Oferuje on inne podej#cie teoretyczne, poniewa% analizuje systemy partyjne przez pryzmat rywalizacji o w"adz$. Bazuj!c na tym punkcie widzenia, autor przyjmuje, %e uformowanie si$ systemu par-tyjnego wymaga powi!zania pomi$dzy sferami rz!dow! a wyborcz! i/lub parlamentarn!.
Trzy opisane wy%ej podej#cia badawcze pozwalaj! wyodr$bni& trzy wa-runki niezb$dne dla powstania systemu partyjnego: (1) istnienie zbioru partii, (2) istnienie sfery parlamentarnej powi!zanej ze sfer! rywalizacji wyborczej oraz (3) istnienie sfery rz!dowej maj!cej silne powi!zanie (w po-staci wyznaczania osób do pe"nienia pewnych funkcji oraz g"osowania nad projektami aktów prawnych ze sfer! wyborcz! i/lub parlamentarn!.
Brak europejskiego systemu partyjnego
Zjawisko reprezentacji partyjnej na poziomie europejskim mo%e by& zro-zumiane tylko przez pryzmat jego trzech kluczowych elementów: narodo-wych delegacji partyjnych, grup politycznych w PE oraz transnarodowych federacji partii politycznych (federacji europejskich). Od czasu powstania federacji europejskich pod koniec lat 70. XX w. badacze #ledz! ich rozwój
32 G. Sartori, Parties and Party Systems: a Framework for Analysis, op.cit.33 L. Bardi, P. Mair, !e parameters of party systems, op.cit.
68 Mathieu Vieira
i proces zaistnienia w europejskiej sferze publicznej. Te organizacje poza-parlamentarne coraz bardziej sytuuj! si$ w roli podmiotów, które dbaj! o koordynacj$ dzia"a( pomi$dzy aktorami w sferze reprezentacji partyjnej na poziomie UE oraz pomi$dzy ró%nymi poziomami w"adz, a wi$c w obr$-bie rodzin partii politycznych. „Formalne uznanie”34 federacji w traktacie z Maastricht jako „partii politycznych na poziomie europejskim” (art. 138 A) by"o kluczowym krokiem dla procesu instytucjonalizacji „transnaro-dowych sieci partyjnych”35. Proces ten przyspieszy", od kiedy w 2003 roku wprowadzono wsparcie finansowe dla tych instytucji36.
G"ównymi aktorami na poziomie europejskim pozostaj! jednak grupy polityczne w PE. S! po temu trzy powody. Po pierwsze, od czasu pierw-szych wyborów bezpo#rednich do PE grupy polityczne s! powi!zane ze sfe-r! wyborcz!. Po drugie, dzia"alno#& Parlamentu oraz wzrost jego kompe-tencji prawodawczych sprawi", %e grupy polityczne znalaz"y si$ w centrum procesu decyzyjnego w UE. Pomimo utworzenia Konferencji Przewodni-cz!cych federacji europejskich organizacje te s! na peryferiach europejskiej polityki. Po trzecie za#, grupy polityczne odgrywaj! istotn! rol$ w funk-cjonowaniu PE, podobnie jak partie narodowe w parlamentach krajowych (m.in. decyduj! o nominacjach do poszczególnych komisji, dystrybuuj! raporty, dysponuj! czasem na parlamentarnej mównicy). Ju% od 1953 roku pos"owie do PE zasiadaj! zgodnie z przynale%no#ci! do grupy politycznej, a nie wg narodowo#ci. Jest to de facto symbolem powstania rodzin partii na poziomie UE. Pierwsze trzy utworzone grupy zrzesza"y odpowiednio przedstawicieli partii socjalistycznych, liberalnych i chrze#cija(sko-demo-kratycznych. Pó'niej „klub” poszerzy" si$ o konserwatystów, komunistów i gaullistów (1965–1973). Drugie powi$kszenie tego grona nast!pi"o wraz
34 Külahci wyró%ni" 3 etapy procesu uznawania federacji przez instytucje europe-jskie: etap oboj$tno#ci (1951–1969), uznania nieformalnego (1969–1991) oraz formal-nego (od 2003), E. Külahci, La social-démocratie et le chômage, Editions de l’Université de Bruxelles, Bruksela 2008.
35 B. Kohler, B. Myrzik, Transnational party links, [w:] R. Morgan, S. Silvestri (red.), Moderates and Conservatives in Western Europe, Londyn: Heinemann, 1982.
36 Rozporz!dzenie (WE) nr 2004/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 4 listopada 2003 r. w sprawie przepisów reguluj!cych partie polityczne na poziomie europejskim oraz zasad dotycz!cych ich finansowania.
69Czy istnieje europejski system partyjny?...
z pierwsz! kadencj! bezpo#rednio wybranych pos"ów (1979–1984), gdy w PE pojawi"y si$ w grupy zrzeszaj!ce zielonych i eurosceptyków.
Organizacje pozaparlamentarne funkcjonuj!ce na poziomie UE, mimo i% posiadaj! coraz bardziej skrystalizowane struktury, nie mog! preten-dowa& do miana „europartii”. W przeciwie(stwie do wi$kszo#ci badaczy, stoj$ na stanowisku, %e ta analogia j$zykowa jest nieuprawniona. Delwit et al. s"usznie podkre#laj!, %e „europejskie partie politycznie nie mog" by# zakwalifikowane jako partie bior"c pod uwag$ to, jakie cechy przypisywane s" w literaturze naukowej partiom politycznym na poziomie krajowym”37. Badacze ci wyja#niaj!, %e organizacje partyjne na poziomie UE nie miesz-cz! si$ w klasycznych definicjach i typologiach partii politycznych. Podkre-#laj! oni, %e grupy polityczne i federacje nie wype"niaj! funkcji tradycyjnie przypisanych krajowym partiom politycznym, w szczególno#ci w zakresie wyboru elit na stanowiska rz!dowe oraz legitymizacji systemu politycz-nego. Nawet w przypadku wyborów do PE (i tu sytuacja nie uleg"a zmia-nie od 1979 roku) kandydatów nominuj! partie krajowe, a nie organizacje na poziomie europejskim38. Wed"ug Sartoriego ten w"a#nie element jest warunkiem koniecznym, by organizacj$ móc zakwalifikowa& jako parti$: „partia to ka%da grupa polityczna, która bierze udzia" w wyborach i mo%e umie#ci& w ten sposób swoich kandydatów na stanowiskach publicznych”39. Uwzgl$dnienie powy%szego kryterium prowadzi do stwierdzenia, %e po-lityczne organizacje parlamentarne i pozaparlamentarne w UE stanowi! nie tyle „europartie”, co europejsk! sie& reprezentacji partyjnej. Co za tym idzie, nie jest spe"niony pierwszy warunek zaistnienia systemu partyjne-go na poziomie UE. Jak s"usznie wskazuje D.L. Seiler, „je#li chodzi o par-
37 P. Delwit et al., Les fédérations européennes de partis: des partis dans le pro-cessus décisionnel européen?, [w:] P. Magnette, E. Remacle (red.), Le nouveau modèle européen. Vol. 1 Institutions et gouvernance, Editions de l’Université de Bruxelles, Bruksela 2000, s. 137.
38 W zasadzie dokonane powinno zosta& rozró%nienie pomi$dzy poziomem (cz$-sto lokalnym), na którym grono kandydatów jest okre#lane (g"osami dzia"aczy czy te% sympatyków partii), a poziomem, na którym rozdzielone zostaj! miejsca na listach do wyborów ogólnokrajowych, co zawsze dokonywane jest przez partyjne „centrale” krajowe.
39 G. Sartori, Parties and Party Systems: a Framework for Analysis, op.cit., s. 64
70 Mathieu Vieira
tie polityczne, fakty zawsze wyprzedza"y stan prawny. W tym przypadku natomiast prawo wyprzedza fakty w tym sensie, %e sankcjonuje dzia"anie podmiotów, które nie istniej! jeszcze w rzeczywisto#ci”40.
Mimo i% na europejskiej scenie parlamentarnej ju% w 1953 roku pojawi"y si$ grupy polityczne, do 1979 roku nie by"a ona zwi!zana ze sfer! wybor-cz!. Zasada bezpo#rednich wyborów do PE by"a powodem d"ugotrwa"ych debat. Pierwszego postulatu wprowadzenia tej zasady mo%na dopatrywa& si$ w projekcie uchwa"y zaproponowanym przez Paula Raynaud podczas Kongresu Europejskiego w Hadze w 1948 roku41. Mechanizm bezpo#red-nich wyborów do PE nie zosta" zaakceptowany przez pomys"odawców Traktatu Paryskiego w 1951 roku. Kwestia ta zosta"a oficjalnie wprowadzo-na do za"o%e( integracji europejskiej dopiero w Traktatach Rzymskich42. Artyku" 138 traktatu ustanawiaj!cego Europejsk! Wspólnot$ Gospodarcz! (EWG) stanowi", %e „Zgromadzenie opracowuje projekty maj!ce na celu umo%liwienie przeprowadzenia powszechnych wyborów bezpo#rednich [do PE – przyp. t"um.] zgodnie z jednolit! procedur! we wszystkich Pa(-stwach Cz"onkowskich”. To, %e u%yto akurat takiego sformu"owania, by"o wynikiem do#wiadcze( z wcze#niejszym systemem wyznaczania kandy-datów do Zgromadzenia EWWiS. Wskazywano na dwa problemy wi!%!ce si$ z t! kwesti!43: reprezentatywno#& oraz legitymacj$ tej instytucji, a tak%e fakt sprawowania przez deputowanych „podwójnego mandatu” (na pozio-mie krajowym oraz europejskim)44. Ostatecznie mechanizm bezpo#rednich
40 D.L. Seiler, Les partis politiques en Occident, sociologie politique du phénomène partisan, Ellipse, Pary% 2003.
41 Y. Déloye, Su%rage universel direct, [w:] Y. Déloye (red.), Dictionnaire des élec-tions européennes, Economica, Pary% 2005.
42 L. Lindberg, !e role of the European parliament in an emerging European Community, [w:] E. Frank (red.), Lawmakers in a Changing World, Prentice Hall, En-glewood Cli)s 1966; W.N. Hogan, Representative Government and European Integra-tion, Lincoln: University of Nebraska Press, 1967.
43 Y. Mény, La construction d’un Parlement: 50 ans d’histoire du Parlement euro-péen:1958–2008, O,ce des publications o,cielles des Communautés européennes, Luksemburg 2009.
44 V. Hepman, J. Lodge, !e European Parliament and the European Community, St. Martin’s Press, Nowy Jork 1978.
71Czy istnieje europejski system partyjny?...
wyborów wprowadzono dopiero pod koniec lat 70. XX w. w obliczu kryzy-su procesu integracji europejskiej. Akt dotycz!cy wyborów przedstawicieli do Parlamentu Europejskiego w powszechnych wyborach bezpo#rednich zosta" podpisany 20 wrze#nia 1976 roku45.
Mimo %e powi!zanie pomi$dzy sferami wyborcz! a parlamentarn! jest faktem od lipca 1979 roku, od tego czasu pojawi"y si$ trzy problemy zwi!-zane z wyborami do PE. Pierwszym z nich jest malej!ca frekwencja, która potwierdza, %e w coraz wi$kszym stopniu s! to „wybory bez wyborców”. Po drugie, jak dot!d, nie dosz"o do europeizacji ordynacji wyborczych do PE ani ustanowienia jednolitej dla wszystkich pa(stw cz"onkowskich pro-cedury wyborczej. Po trzecie, wybory do PE w dalszym ci!gu maj! pewne cechy „drugorz$dnych wyborów krajowych”46.
Trzeci warunek konieczny dla wykszta"cenia si$ systemu partyjnego nie jest spe"niony w tym sensie, %e sfera w"adzy wykonawczej nie jest #ci#le powi!zana z parlamentarn!. Ta rozbie%no#&, któr! mo%na zaobserwowa& w kwestii uprawnie( do desygnowania osób do w"adz wykonawczych oraz udzia"u w procedurze legislacyjnej, uniemo%liwia uformowanie si$ systemu partyjnego i towarzysz!cej mu logiki.
Po pierwsze, system polityczny UE nie jest jeszcze w pe"ni „sparlamen-tyzowany”47. Nawet je#li analogia do systemu parlamentarnego jest w wielu aspektach w"a#ciwa, bior!c pod uwag$ proces „urz!dowienia” KE, wp"yw wywierany przez PE na Komisj$, która wraz z Rad! UE sprawuje w"adz$ wykonawcz!, jest nadal do#& s"aby.
Po drugie, funkcja prawodawcza jest wspó"dzielona przez Parlament oraz Rad$ UE. Innymi s"owy, równie% w tej sferze wyst$puje zjawisko cz$-#ciowego dublowania kompetencji48. Parlament w coraz wi$kszym stopniu
45 Szeroki zarys tego procesu opisany jest w: Elections du Parlement européen au su%rage universel direct. Rapport, résolutions et débats du Parlement européen, Luksemburg, O,ce des publications o,cielles des Communautés européennes, 1977.
46 K. Reif, H. Schmitt, Nine second-order national elections: a conceptual frame-work for the analysis of European election results, „European Journal of Political Re-search” 1980, nr 8 (1), s. 3–45.
47 P. Magnette, Le régime politique de l’Union européenne, Presses de Sciences Po, Pary% 2009.
48 C. Blumann, La fonction législative communautaire, LGDJ, Pary% 1995.
72 Mathieu Vieira
staje si$ „cz$#ci! w"adz ustawodawczych”49 i aktywnie uczestniczy w pro-cesie legislacyjnym. Jego kompetencje w tym zakresie obejmuj! procedury pocz!wszy od konsultacji, po zwyk"! procedur$ legislacyjn! [która przed traktatem lizbo(skim nosi"a nazw$ procedury wspó"decydowania – przyp. t"um.]. Wprowadzenie przez traktat z Maastricht statusu wspó"uczestnika w procedurze legislacyjnej by"o sygna"em rosn!cego wp"ywu PE na podej-mowanie decyzji w Unii. Niemniej jednak, ustanowiona wtedy procedura wspó"decydowania dotyczy"a tylko niektórych obszarów kompetencji UE. W pozosta"ych sferach nadal stosowane s! procedury konsultacji lub zgo-dy. W rezultacie obecny podzia" kompetencji ustawodawczych pomi$dzy Rad! a PE faworyzuje ten pierwszy organ. Parlament, cho& ma ju% status organu prawodawczego UE, nosi znamiona cia"a konsultacyjnego, którym by" wcze#niej.
Czy ratyfikacja traktatu lizbo(skiego zmieni"a status quo? Czy jego po-stanowienia wprowadzaj! istotne zmiany, które potwierdzi"yby hipotez$ o „tworz!cym si$ europejskim systemie partyjnym”? Powy%sza analiza wykaza"a niedostateczny stopie( powi!zania mi$dzy sfer! parlamentarn! a sfer! w"adzy wykonawczej. Traktat lizbo(ski rozwi!zuje pewne problemy, a w szczególno#ci wprowadza bardziej #cis"y podzia" kompetencji i wzmac-nia pozycj$ Parlamentu w procesie decyzyjnym w ramach UE50.
Po pierwsze, traktat wprowadza zmian$ dotycz!c! wyboru przewodni-cz!cego Komisji Europejskiej. Stanowi on, %e Rada UE musi zaproponowa& kandydata na to stanowisko „uwzgl$dniaj!c wybory do PE”. W odró%nie-niu od poprzedniej procedury, przewodnicz!cy jest wybierany wi$kszo#ci! kwalifikowan! wszystkich pos"ów. To, %e wyboru dokonuj! eurodeputowa-ni, ma wzmocni& legitymacj$ demokratyczn! tej funkcji. Ten nowo wpro-wadzony mechanizm potwierdza kszta"towanie si$ logiki reprezentacji partyjnej w instytucji, któr! de Gaulle okre#li" niegdy# mianem „aéropage technocratique”. Ponadto, ma on te% wprowadzi& wi$ksz! odpowiedzial-no#& Komisji przed Parlamentem. Traktat doprecyzowuje tak%e funkcje oraz kompetencje kontrolne PE w stosunku do wszystkich pozosta"ych
49 Ibidem.50 J. Ziller, Les nouveaux traités européens: Lisbonne et après, Montchrestien, Pa-
ry% 2008.
73Czy istnieje europejski system partyjny?...
instytucji UE51. Je#li wzi!& pod uwag$, %e rozdzia" w"adzy w obr$bie Unii jest nieco odmienny od typowych systemów parlamentarnych lub prezy-denckich, uwa%am, %e traktat lizbo(ski jest pierwszym krokiem w stron$ spe"nienia trzeciego warunku zaistnienia systemu partyjnego.
Po drugie, zmodyfikowana zosta"a procedura legislacyjna. Zwyk"a pro-cedura legislacyjna, wcze#niej znana jako procedura wspó"decydowania, zosta"a rozci!gni$ta na kolejne 34 obszary legislacyjne. Po tym, jak zli-kwidowano procedur$ wspó"pracy, trybem zwyk"ej procedury obj$tych jest 90% wszystkich projektów aktów prawnych w UE (na mocy traktatu nicejskiego by"o to 60%)52. Rozszerzenie zakresu tego trybu stanowienia prawa na niemal wszystkie obszary kompetencji UE sygnalizuje ch$& zrów-nowa%enia kompetencji prawodawczych i osi!gni$cia lepszej wspó"pracy pomi$dzy poszczególnymi instytucjami.
Podsumowanie
Trzy warunki zaistnienia, które zosta"y przeze mnie wyszczególnione, nie-zale%nie od w!tpliwo#ci dotycz!cych istnienia europejskiego systemu par-tyjnego, stanowi! prób$ wyja#nienia zakresu poj$cia systemu partyjnego. Mam nadziej$, %e ramy stworzone przez niego w tym aspekcie zach$c! badaczy do podj$cia tematu na gruncie teoretycznym.
Pomimo zmian wprowadzonych traktatem lizbo(skim, zal!%kowy cha-rakter organizacji partyjnych na poziomie europejskim nie pozwala po-twierdzi& hipotezy o „tworz!cym si$ europejskim systemie partyjnym”. Federacje europejskie nigdy nie b$d! mia"y minimalnego zakresu cech, którymi powinny wykazywa& si$ partie polityczne. Przede wszystkim za# nie bior! one udzia"u w nominowaniu kandydatów do wyborów do PE. Ponadto sfera w"adzy wykonawczej nie jest dostatecznie mocno zwi!zana ze sfer! parlamentarn!. Oznacza to, %e pierwszy oraz trzeci z warunków
51 W przypadku inicjatyw i dzia"a( KE (art. 17 Traktatu o Unii Europejskiej), w"a-dz$ ustawodawcz! sprawuj! zarówno PE, jak i Rada UE (art. 14 oraz 16 TUE). W"adza wykonawcza powierzona jest w"adzom Pa(stw Cz"onkowskich oraz Komisji (art. 17 TUE oraz art. 291 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej).
52 J. Ziller, Les nouveaux traités européens: Lisbonne et après, op.cit., s. 42
74 Mathieu Vieira
koniecznych do powstania systemu partyjnego nie s! obecnie spe"niane przez sie& europejskich organizacji partyjnych.
Je#li uznamy, %e organizacje partyjne przystosowa"y si$ do realiów wie-lopoziomowego governance53, lepsze zrozumienie zjawiska partii na pozio-mie europejskim koniecznie wymaga wielopoziomowej analizy54. K. De-schouwer s"usznie podkre#la, %e „nie jest mo%liwe zrozumienie dynamiki pojedynczego systemu partyjnego bez uwzgl$dnienia jego powi!za(, za-równo poziomych jak i pionowych, z innymi systemami partyjnymi.”55 Taka analiza sk"ania do tego, by przesta& dzieli& badania na te, które zajmuj! si$ partiami na poziomie krajowym oraz te, które skupiaj! si$ na poziomie eu-ropejskim. Zamiast tego, nale%y po"!czy& dwa nurty analizy zjawiska repre-zentacji politycznej na poziomie UE oraz europeizacji partii politycznych.
T"umaczenie: Pawe" Burza"a
%LEOLRJUD¿D
Almond G., Comparative political systems, „Journal of Politics” 1956, nr 189.Almond G., Coleman J.S., !e Politics of the Developing Areas, Princeton
University Press, Princeton 1960.Andeweg R., !e reshaping of national party systems, „West European Po-
litics”1995, nr 18(3).53 B. Kohler-Koch, R. Eising, !e Transformation of Governance in the European
Union, Routledge, Londyn: 1999; L. Hooghe, G. Marks, Multi-Level Governance and European Integration, Rowman and Littlefield, Lanham 2001.
54 K. Deschouwer, !e European multi-level party systems: towards a frame-work for analysis, „EUI Working Papers”, European University Institute, Florencja 2000; K. Deschouwer, Political parties in multi-layered systems, „European Urban and Regional Studies” 2003, nr 10 (3), s. 213–226; K. Deschouwer, Political parties as multi-layered organizations, [w:] R.Z. Katz, W. Crotty (red.), Handbook of Party Poli-tics, Sage Publications, Londyn 2006; P. Van Houten, Multi-level relations in political parties: a delegation approach, „Party Politics” 2009, nr 15 (2), s. 137–156; D.S. Moon, O. Bratberg, Conceptualizing the multi-level party: two complementary approaches, „Politics” 2010, nr 30 (1), s. 52–60.
55 K. Deschouwer, !e European multi-level party systems.., op.cit., s. 19
75Czy istnieje europejski system partyjny?...
Attina F., !e voting behaviour of the European parliament members and the problem of Europarties, „European Journal of Political Research” 1990, nr 18 (3).
Attina F., Parties, party systems and democracy in the European Union, „International Spectator” 1992, nr 27.
Bardi L., Transnational party federations in the European community, [w:] R.S. Katz, P. Mair (red.), Party Organizations in Western Democracies: 1960–90, Sage Publications, Londyn 1992.
Bardi L., Transnational party federations, European parliamentary party gro-ups, and the building of Europarties, [w:] R.S. Katz, P. Mair (red.), Party Organizations in Western Democracies, Sage Publications, Londyn 1994.
Bardi L., Mair P., !e parameters of party systems, „Party Politics” 2008, nr 14 (2), 2008.
Bellamy R., Castiglione D., !e normative turn in European Union studies: legitimacy, identity and democracy, „RUSEL Working Paper” 2000, nr 38, Essex: University of Essex.
Blondel J., Party systems and patterns of government in western democra-cies, „Canadian Journal of Political Science” 1968, nr 1, 1968.
Blumann C., La fonction législative communautaire, LGDJ, Pary% 1995.Bryce J., American Commonwealth, 2 vols. Liberty Fund, Indianapolis 1995.Brzinski J., Political group cohesion in the European parliament: 1989–
1994, [w:] C. Rhodes., S. Mazey (red.), !e State of the European Union, vol. 3, Longman, Londyn 1995.
Burnham W.D., Critical Elections and the Mainsprings of American Politics, W.W. Norton, Nowy Jork 1970.
Costa O., Rozenberg O., Parlementarismes, [w:] C. Belot, P. Magnette, S. Saurugger (red.), Science politique de l’Union européenne, Economica, Pary% 2008.
Déloye Y., Su%rage universel direct, [w:] Y. Déloye (red.), Dictionnaire des élections européennes, Economica, Pary% 2005.
Delwit P., De Waele J.M., Les élections européennes et l’évolution des gro-upes politiques au Parlement européen, [w:] M. Telò, M. Bruxelles (red.), Démocratie et construction européenne, Editions de l’Université de Bruxelles, Bruksela 1995.
Delwit P., De Waele J.M., Külahci E., Van de Walle C., Les fédérations eu-
76 Mathieu Vieira
ropéennes de partis : des partis dans le processus décisionnel européen?, [w:] P. Magnette, E. Remacle (red.), Le nouveau modèle européen. Vol. 1 Institutions et gouvernance, Editions de l’Université de Bruxelles, Bruk-sela 2000.
Delwit P., Külahci E., Van de Walle C., Les fédérations européennes de partis. Organisation et influence, Editions de l’Université de Bruxelles, Bruksela 2001.
Deschouwer K., !e European multi-level party systems: towards a frame-work for analysis, „EUI Working Papers”, European University Institute, Florencja 2000.
Deschouwer K., Political parties in multi-layered systems, „European Urban and Regional Studies” 2003, nr 10 (3).
Deschouwer K., Political parties as multi-layered organizations, [w:] R.Z. Katz, W. Crotty (red.), Handbook of Party Politics, Sage Publications, Londyn 2006.
Duverger M., Les partis politiques, Seuil, Pary% 1951.Fitzmaurice J., !e Party Groups in the European Parliament, Saxon House,
Farnborough 1975.Ga)ney J., Political Parties and the European Union, Londyn i Routledge,
Nowy Jork 1996.Henig S., Political Parties in the European Community, Policy Studies In-
stitute, Londyn 1979.Hepman V., Lodge J., !e European Parliament and the European Commu-
nity, St. Martin’s Press, Nowy Jork 1978.Hix S., Parties at the European level and the legitimacy of EU socio-econo-
mic policy, „Journal on Common Market Studies” 1995, nr 33 (4).Hix S., Lord C. (red.), Political Parties in the European Union, Macmillan,
Basingstoke 1997.Hix S., Raunio T., Scully R., Fifty years on: research of the European Parlia-
ment, „Journal of Common Market Studies” 2003, nr 41 (2).Hix S., Kreppel A., Noury A., !e party system in the European parlia-
ment: collusive or competitive, „Journal of Common Market Studies” 2003, nr 41 (2).
Hix S., Noury A., Roland G., Democratic Politics in the European Parlia-ment, Cambridge University Press, Cambridge 2007.
77Czy istnieje europejski system partyjny?...
Hogan W.N., Representative Government and European Integration, Uni-versity of Nebraska Press, Lincoln 1967.
Hooghe L., Marks G., Multi-Level Governance and European Integration, Rowman and Littlefield, Lanham 2001.
Johansson K.M., Zervakis P., European Political Parties between Coopera-tion and Integration, Baden-Baden, Nomos: Verlagsgesellschaft, 2002.
Kohler-Koch B., Eising R., !e Transformation of Governance in the Eu-ropean Union, Routledge, Londyn 1999.
Kohler B., Myrzik B., Transnational party links, [w:] R. Morgan, S. Silve-stri (red.), Moderates and Conservatives in Western Europe, Heinemann, Londyn 1982.
Kreppel A., !e European Parliament and the Supranational Party System: A Study of Institutional Development of the European Parliament, Cam-bridge University Press, Cambridge 2002.
Kreppel A., Tsebelis G., Coalition formation in the European parliament, „Comparative Political Studies” 1999, nr 32 (8).
Kreppel A., Hix S., From “grand coalition” to left-right confrontation: expla-ining the shifting structure of party competition in the European parlia-ment, „Comparative Political Studies” 2003, nr 36 (1–2).
Külahci E., La social-démocratie et le chômage, Editions de l’Université de Bruxelles, Bruksela 2008.
Ladrech R., Europeanization and political parties: towards a framework for analysis, „Party Politics” 2002, nr 8 (4).
La Palombra J., Weiner M., Political Parties and Political Development, Princeton University Press, Princeton 1966.
Lecureuil C., Prospects for a European party system after the 1994 Europe-an Elections, [w:] J. Lodge (red.), !e 1994 Elections to the European Parliament, Pinter, London 1996.
Lijphart A., Typologies of democratic systems, „Comparative Political Stu-dies” 1968, nr 1.
Lijphart A., !e Politics of Accommodation: Pluralism and Democracy in the Netherlands, University of California Press, Berkeley 1968.
Lindberg L., !e role of the European parliament in an emerging Europe-an Community, [w:] E. Frank (red.), Lawmakers in a Changing World, Prentice Hall, Englewood Cli)s 1966.
78 Mathieu Vieira
Lipset S., Rokkan S., Party Systems and Voter Alignments, *e Free Press, Nowy Jork 1967.
Lord C., Introduction, [w:] D. Bell, C. Lord (red.), Transnational Parties in the European Union, Ashgate, Aldershot 1998.
Lord C., What role for parties in the EU politics?, „Journal of European Integration” 2002, nr 24 (1).
Lowell L., Governments and Parties in Continental Europe, Houghton: Mif-flin and Company, 1988.
Magnette P., Le régime politique de l’Union européenne, Presses de Sciences Po, Pary% 2009.
Mair P., Party System Change: Approaches and Interpretations, Clarendon Press, Oxford 1997.
Mair P., !e limited impact of Europe on national party systems, „West European Politics” 2000, nr 23 (4).
Mair P., Political parties and party systems, [w:] P. Graziano, M.P. Vink (red.), Europeanization: New Research Agendas, Palgrave Macmillan, Basingstoke–Nowy Jork 2007.
Mair P., Smith G., Understanding party system change in Western Europe, Frank Cass, Londyn 1990.
Marquand D., Towards a Europe of the parties, „*e Political Quarterly” 1978, nr 49 (4).
Mény Y., La construction d’un Parlement: 50 ans d’histoire du Parlement européen:1958–2008, O,ce des publications o,cielles des Commu-nautés européennes, Luksemburg 2009.
Moon D.S., Bratberg O., Conceptualizing the multi-level party: two comple-mentary approaches, „Politics” 2010, nr 30 (1).
Niedemayer O., Europäische Parteien? Zur grenzüberschreitenden Inte-raktion politischer Parteiein in Rahmen des Europäische Gemeinschaft, Campus Verlag, Frankfurt 1983.
Noury A., Ideology, nationality and Euro-parliamentarians, „European Jo-urnal of Political Research” 2002, nr 3 (1).
Pierson P., Increasing returns, path dependence and the study of politics, „American Journal of Political Science Review” 2000, nr 94 (2)7.
79Czy istnieje europejski system partyjny?...
Poguntke T., Aylott N., Carter E., Ladrech R., Luther K.R., !e Europeani-zation of National Political Parties. Power and Organizational Adapta-tion, Routledge, Londyn 2007.
Pridham G., Pridham P., Transnational Party Co-operation and European Integration, Allen and Unwin, Londyn 1981.
Raunio T., Party Group Behaviour in the European Parliament: An Analysis of Transnational Political Groups in the 1989–94 Parliament, University of Tampere, Tampere 1996.
Raunio T., !e European Perspective: Transnational Party Groups in the 1989–1994 European Parliament, Ashgate, Londyn 1997.
Reif K., Schmitt H., Nine second-order national elections: a conceptual fra-mework for the analysis of European election results, „European Journal of Political Research” 1980, nr 8 (1).
Rokkan S., Citizens, Elections, Parties: Approaches to the Comparative Stu-dy of Political Development, Universitetsforlaget, Oslo 1970.
Ever since the first European elections in 1979 and the empowerment of the European Parliament (EP), the research agenda in the EP has been focused on understanding the emergence of ‘Europarties’ and a ‘European party system’. However, although the scholars who study the party phenomenon at EU level refer to the ‘party system’ concept, the question of the existence of such a system has never been properly examined. Without being debated, the concept of ‘party system’ is used for the sake of convenience to describe the partisan reality in the EP. We argue that rather than establishing the nature of the system formed by the European political organisations (EP groups and European federations), these researches have been trying to determine the form that it could have tak-en. We analyze the European partisan network through the three conditions of existence of a party system that we theorize: ‘(1) a set of parties, (2) a parliamen-tary arena linked to a competitive electoral arena, and (3) a governmental arena strongly linked – designations of the representatives (i), vote of laws (ii) – to the electoral and/or parliamentary arena’. In spite of the changes introduced by the Lisbon Treaty, the embryonic nature of the European partisan organisations
81Czy istnieje europejski system partyjny?...
does not allow us to speak yet of a European party system. On the one hand, the European federations will never have the basic characteristics of political parties. On the other hand, the governmental arena is not su,ciently linked to the parliamentary one.
