1

Η Πολιτική Οικονομία των«εξεγέρσεων των πεινασμένων»

και η Αραβική άνοιξηΦύτρου Ναταλί, Α.Μ. 185

Μάθημα: Πολιτική Οικονομία του Αγροτικού Τομέα,Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Πανεπιστημίου Κρήτης στο Τμήμα

Οικονομικών Επιστημών

Καθηγητής: Ευάγγελος Νικολαΐδης

Εαρινό εξάμηνο ακαδημαϊκού έτους 2012-3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1.Εισαγωγή- Σκοπός…………………………………………………………………………22.Η «περιοχή ΜΕΝΑ»……………………………………………………………………….33.Τι σηματοδότησε η άνοδος των τιμών των

τροφίμων – Διατροφική ασφάλεια………………………………….44.Το ευρύτερο πλαίσιο : πολιτικοί παράγοντες,

κοινωνικοί, λοιποί……………………………………………………………………75.Πολιτική οικονομία των food riots και Αραβική

Άνοιξη…………………………………………………………………………………………………126.Πέρα από όλα αυτά………………………………………………………………….167.Βιβλιογραφία……………………………………………………………………………….19

2

1.Εισαγωγή- σκοπός

Τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται όλο και περισσότερες καιόλο και βιαιότερες επισιτιστικές κρίσεις, οι οποίεςεκφράζονται μέσω των εξεγέρσεων για το δικαίωμα στην τροφή. Η«Αραβική Άνοιξη» και το ξέσπασμα διαφόρων διαδηλώσεων,απεργιών, συγκρούσεων ταυτόχρονα σε Τυνησία, Αίγυπτο, Λιβύη,Υεμένη, Μπαχρέιν, Συρία και Ιορδανία συγκλόνισαν όλο τον κόσμοτο 2011.

Οι λαοί αυτών των χωρών σίγουρα ξεσηκώθηκαν, κατά κύριολόγο, εναντίον των καταπιεστικών καθεστώτων που ήταν τόσαχρόνια στην εξουσία και απαίτησαν «επανεξέταση» του ρόλου πουέπαιζε ο εκάστοτε μονάρχης αλλά και του ρόλου της μοναρχίας.

Το τελευταίο διάστημα, έχουν υπάρξει ερευνητικές δουλειέςπου έχουν συνδέουν το ξέσπασμα των αραβικών λαών με τηνπαγκόσμια επισιτιστική κρίση και την άνοδο των τιμών τωντροφίμων όπως αυτή ξεκίνησε τη διετία 2007-8, για να πέσειλίγο αργότερα και να ξαναρχίσει την ανοδική της πορεία λίγοπριν ξεσπάσουν οι εξεγέρσεις.

Ο στόχος μας είναι να εξετάσουμε την υπάρχουσα βιβλιογραφία,αλλά και να ρίξουμε φως σε διάφορες οπτικές που έχουν νακάνουν με την άνοδο των τιμών των τροφίμων, αλλά και νασχηματίσουμε μια άποψη για την πολιτική οικονομία τωνεξεγέρσεων για το φαγητό.

Λαμβάνοντας υπόψη και τα όσα συντελούνται στη χώρα αυτή τηστιγμή, αλλά και τα όσα συμβαίνουν και πάλι στην Αίγυπτο,θεωρούμε ότι το θέμα μας όχι απλά είναι επίκαιρο, αλλά καιαναγκαίο στη συγκυρία, ώστε να κατανοήσουμε καλύτερα και ταόσα γίνονται αυτή τη στιγμή, αλλά και όσα, πιθανώς, θαακολουθήσουν.

3

2.Η περιοχή της Βορείου Αφρικής και της Αραβίας(MENA region)

Ο όρος «ΜΕΝΑ» βγαίνει από τις λέξεις Middle East andNorth Africa, οπότε έχουμε να κάνουμε με τις χώρες τηςΜέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής. Όπως βλέπουμε και στο Χάρτη 1, από τη μία έχουμε νακάνουμε με τη Μέση Ανατολή και συγκεκριμένα με τιςχώρες : Σαουδική Αραβία, Υεμένη, Μπαχρέιν, Κατάρ, Ηνωμένα

4

Αραβικά Εμιράτα, Ομάν, Κουβέιτ, Ιράκ, Συρία, Ιορδανία,Ισραήλ, Παλαιστίνη και Λίβανο. Από την άλλη, οι βορειοαφρικανικές χώρες: Μαυριτανία,Δυτική Σαχάρα,Μαρόκο, Αλγερία, τυνησία, Λιβύη, Αίγυπτος. Οι χώρες αυτές, πέρα από γεωγραφικά, συνδέονταιμεταξύ τους και ιστορικά και πολιτισμικά. Δεν είναιτυχαίο, δηλαδή, ότι εξεγέρσεις ξέσπασαν αλυσιδωτάαπό τη μία στην άλλη με παρόμοιες πρακτικές και μεσχεδόν τα ίδια αιτήματα (με εξαίρεση τη Συρία, όπουη κατάσταση είναι αρκετά πιο πολύπλοκη).

3.Τι σηματοδότησε η άνοδος των τιμών τωντροφίμων- διατροφική ασφάλεια στις χώρεςαυτές

Η άνοδος των τιμών των τροφίμων σε αυτές τις περιοχές είχεπολλαπλό αντίκτυπο. Αφενός, ένα πολύ μεγάλο κομμάτι τουπληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας. Η πλειοψηφία,επίσης, ζει από τις κρατικές επιδοτήσεις τροφίμων. Οπότε, μετις αυξήσεις των τιμών των τροφίμων, πέρα από πτώση τουδιατροφικού επιπέδου του πληθυσμού, εμφανίστηκε και πτώσητου γενικότερου επιπέδου ζωής. Αυτό εξηγείται ως εξής: οκόσμος μετά την άνοδο των τιμών σπαταλούσε όλο καιμεγαλύτερο μέρος του μισθού/ ημερομισθίου του στο φαγητό καιόλο και μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού στρεφόταν στιςκρατικές επιδοτήσεις. Επίσης, όλο και αυξάνονταν όσοι δεντρέφονταν επαρκώς και η άνοδος των τιμών των τροφίμων τηδιετία 2010-11 ήρθε να προσθέσει στο ήδη υψηλό ποσοστό αυτώντων ανθρώπων, άλλα τέσσερα εκατομμύρια υποσιτιζόμενων.

Το παγκόσμιο σοκ στις τιμές των τροφίμων επηρέασε κατά πολύτις χώρες αυτές, λόγω ακριβώς της εξάρτησής τους από τις

5

εισαγωγές. Ο πληθωρισμός εκεί πέρα ήταν διπλάσιος από ότι οπαγκόσμιος την περίοδο 2007-8 και το 60-80% αυτού τουπληθωρισμού οφειλόταν στον πληθωρισμό που δημιουργούσαν οιτιμές των τροφίμων (Harrigan 2011).

Επίσης, οι χώρες αυτές για να καλύψουν διατροφικά επαρκώςτον πληθυσμό τους βασίζονται κατά πολύ στις εισαγωγέςτροφίμων. Οπότε η κακή σοδειά του 2010 σε συνδυασμό με τοξέφρενο ράλι των τιμών που είχε αρχίσει από το 2007, φέρανετις χώρες αυτές σε μία κατάσταση όπου δεν υπήρχαν επιλογές.Η Jane Harrigan, κάνοντας χρήση του δείκτη food gap ή fooddeficit, ο οποίος συνίσταται στη διαφορά μεταξύ τωνδιατροφικών αναγκών μιας χώρας και της εγχώριας παραγωγήςτης, απέδειξε ότι οι χώρες της περιοχής MENA είναι οι πλέονδιατροφικά ανασφαλείς παγκοσμίως (Harrigan 2011). Αυτό το«κενό» συνήθως καλυπτόταν με εισαγωγές ή με ανθρωπιστικήβοήθεια. Οι περισσότερες από αυτές τις χώρες εισήγαγαν, τηνπερίοδο που συζητάμε, γύρω στο 50% των διατροφικών θερμίδωνπου κατανάλωναν, από τις οποίες το 35% προερχόταν από ταδημητριακά και κατά βάση από το σιτάρι.

Πέραν αυτού του δείκτη, η από κοινού έκθεση της ΠαγκόσμιαςΤράπεζας του IFAD και του FAO σχετικά με τη «βελτίωση τηςεπισιτιστικής ασφάλειας στις αραβικές χώρες» υποστήριζε ότιαυτή καθοριζόταν (α) από το ύψος των πόρων της κάθε χώραςπου επηρέαζε, με τη σειρά του, το αναγκαίο επίπεδο τωνεισαγωγών, αλλά και (β) από τη δημοσιονομική σταθερότητα, ηοποία με τη σειρά της επηρέαζε την ικανότητα μιας χώρας ναχρηματοδοτήσει τις εισαγωγές τροφίμων. Οπότε, κάνοντας χρήση

6

της εξάρτησης στις εισαγωγές δημητριακών από τη μία και τηςδημοσιονομικής κατάστασης από την άλλη, ο δείκτης πουπροέκυψε έδειξε ότι η Λιβύη και η Αλγερία είναι εξαρτημένεςαπό τις εισαγωγές δημητριακών μεν, δημοσιονομικά είναι πολύκαλά δε. Η Αίγυπτος λειτουργεί αντίστροφα από αυτές τις δύο,με κακή δημοσιονομική κατάσταση, αλλά λιγότερη εξάρτηση απότις εισαγωγές, ενώ το Μαρόκο και η Τυνησία βρίσκονται στηδυσμενέστερη θέση, μιας και είναι αρνητικά και τα δύο αυτάχαρακτηριστικά σε αυτές.

Ένας άλλος δείκτης είναι αυτός από το IFPRI, o οποίοςκάνει χρήση του εμπορικού ισοζυγίου των τροφίμων (αναλογίατων συνολικών εξαγωγών προς τις εισαγωγές τροφίμων), τηςκατά κεφαλήν παραγωγής τροφίμων και του Παγκόσμιο Δείκτη γιατην Πείνα (GHI). Επιπλέον, το IFPRI ταξινομεί τις χώρεςυψηλού εισοδήματος, ως διατροφικά ασφαλείς. Το γενικότεροσυμπέρασμα που προκύπτει, είναι το ότι ο ορυκτός πλούτος δενεγγυάται απαραίτητα διατροφική ασφάλεια (AfDB 2012).

Η πιο πρόσφατη έρευνα του IFPRI για την επισιτιστικήασφάλεια στον αραβικό κόσμο χρησιμοποιεί μεταβλητές τόσο σεμικροοικονομικό, όσο και σε μακροοικονομικό επίπεδο. Όσοναφορά στο μικροοικονομικό επίπεδο, λαμβάνεται υπόψιν ηεπικράτηση του παιδικού νανισμού και όσον αφορά στομακροοικονομικό επίπεδο, λαμβάνονται υπόψιν οι εισαγωγέςτροφίμων ως ποσοστό των συνολικών εξαγωγών και τα καθαράεμβάσματα. Σύμφωνα με αυτή τη μεθοδολογία, τα αποτελέσματαείναι: Μαυριτανία = ανησυχητικό επίπεδο διατροφικήςανασφάλειας, Μαρόκο, Αλγερία και Αίγυπτος = σοβαρό, Τυνησίακαι Λιβύη = μέτριο.

Στον Πίνακα 1, μπορούμε να δούμε συγκεντρωτικά το πώςκατατάσσονται οι χώρες τις Βορείου Αφρικής, βάσει τωνδεικτών που έχουμε μέχρι στιγμής αναφέρει.

7

Τέλος, ένας ακόμα δείκτης είναι αυτός των Wilson andBruins. Βάσει αυτού, γίνεται μια κατάταξη των χωρών πουβασίζεται σε τρεις μεταβλητές: στην επισιτιστική βοήθεια ωςποσοστό της εγχώριας κατανάλωσης, στις εισαγωγές ως ποσοστότης εγχώριας κατανάλωσης και στα επίπεδα εισοδήματος τηςεκάστοτε χώρας. Τα αποτελέσματα αυτής της μεθόδου, είναι ταεξής : οι Χώρες του Κόλπου βρίσκονται στην καλύτερηκατάσταση όλων, μιας και λόγω του επιπέδου του πλούτου πουδιαθέτουν δεν λαμβάνουν κανενός τύπου ανθρωπιστική βοήθειαυπό τη μορφή του φαγητού. Το Ιράν και η Συρία, αν καιλιγότερο πλούσιες χώρες, διαθέτουν περισσότερη καλλιεργήσιμηγη, με αποτέλεσμα να μη βασίζονται τόσο στις εξαγωγές ή στηβοήθεια. Ο Λίβανος, η Παλαιστίνη και η Ιορδανία βάσει αυτούτου δείκτη, είναι οι πλέον επισφαλείς χώρες (Harrigan 2011).

Όπως διαπιστώνουμε, ο κάθε δείκτης λαμβάνει υπόψιν τουδιαφορετικές παραμέτρους και έτσι και τα αποτελέσματα είναιδιαφορετικά. Πάντως, από όποια πλευρά και να το εξετάσουμε,η διατροφική ανασφάλεια στις χώρες της Βορείου Αφρικής καιτης Μέσης Ανατολής χτυπάει κόκκινο. Οι χώρες αυτές είναι,κατά συνέπεια, ευαίσθητες τόσο στις αυξομειώσεις των τιμώνσε παγκόσμιο επίπεδο, όσο και στην παγκόσμια προσφορά.

8

4. Πού οφείλεται η διατροφική ανασφάλεια των χωρών αυτών καιτι άλλαξε.

Πολιτικοί παράγοντες

Το 1977, όταν ο τότε Αιγύπτιος δικτάτορας προσπάθησε ναμειώσει τις επιδοτήσεις των τροφίμων, βρήκε μπροστά του έναολόκληρο κύμα διαδηλώσεων το οποίο έμεινε γνωστό ως “breadriots” και “bread intifada” (οι «μάχες για το ψωμί» και η«ιντιφάντα του ψωμιού», αντίστοιχα). Παρόμοια περιστατικάσημειώθηκαν σε διάφορες από αυτές τις χώρες (στο Μαρόκο,στην Τυνησία, στην Αλγερία και στην Ιορδανία) καθ’όλη τηδιάρκεια της δεκαετίας του 1980 και είχαν πολύ συγκεκριμένοαποτέλεσμα στο πως άρχισαν τα καθεστώτα των χωρών αυτών νααντιλαμβάνονται τις επιδοτήσεις. Ένα κοινωνικό συμβόλαιουπεγράφη άτυπα μεταξύ των λαών και των δικτατόρων: φτηνό,επιχορηγούμενο από το κράτος, φαγητό με αντάλλαγμα τηνκοινωνική συναίνεση και ειρήνη.

Στις δεκαετίες του 1980 και του 1990, ωστόσο, ξεκίνησαν οιφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις στις χώρες της Βορείου Αφρικήςκαι του Αραβικού κόσμου. Μέσω του Διεθνούς ΝομισματικούΤαμείου, της Παγκόσμιας Τράπεζας και του WashingtonConsensus, ελήφθησαν μέτρα που είχαν να κάνουν με τηναπελευθέρωση του εμπορίου και ανάγκασαν τις χώρες αυτές ναάρουν τα όποια προστατευτικά μέτρα και τους όποιους δασμούςκαι τις αποθάρρυναν από το να επενδύσουν η κάθε μία στοναγροτικό της τομέα, με το πρόσχημα ότι επρόκειτο για χώρεςμε λειψυδρία, οπότε θα ήταν καλύτερα αν το νερό πουδαπανούσαν στον αγροτικό τομέα, το διοχέτευαν κάπου αλλού(Harrigan 2011). Όλα αυτά συνοδεύτηκαν από μαζικέςιδιωτικοποιήσεις, ενώ μειώθηκαν κατά πολύ οι κρατικέςδαπάνες, μιας και τα «προγράμματα σταθερότητας» στόχευαν στημείωση των ελλειμμάτων και στην ενεργοποίηση του ιδιωτικούτομέα, γεγονός που δε συνέβη (Harrigan 2009). Συνέπεια αυτώντων μεταρρυθμίσεων ήταν οι χώρες αυτές, από εκεί που

9

αποτελούσαν καθαρούς εξαγωγείς αγροτικών προϊόντων νακαταλήξουν σε καθαρούς εισαγωγείς τους (Ciezadlo 2011).

Αυτές οι πολιτικές κατάφεραν να αυξήσουν μεν το ΑΕΠ τωνχωρών αυτών, καθώς και να κάνουν δυνατή την πρόσβαση στηνυγεία ή την εκπαίδευση σε μια μερίδα του πληθυσμού πουπροηγουμένως δεν την είχε. Ωστόσο, αποδείχτηκαν ανώφελεςόσον αφορά στη διανομή του εισοδήματος, στην αύξηση τουβιοτικού επιπέδου και στην εξάλειψη της φτώχειας. Οιπολιτικές αυτές δεν οδήγησαν σε οικονομική και πολιτικήαλλαγή, αλλά μάλλον εδραίωσαν τον αυταρχισμό εντός τηςπεριοχής (Sika 2012).

Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, θα αναφέρουμε τους τρειςάξονες, οι οποίοι περιγράφουν την πολιτική οικονομία τουαραβικού κόσμου σύμφωνα με τη Sika (2012): νεοφιλελεύθερηστρατηγική αντάμα με διαφθορά και νεποτισμό, υψηλά επίπεδαανεργίας και κοινωνικών ανισοτήτων, αυξανόμενα περιστατικάκοινωνικής διαμαρτυρίας.

Όσο και να αυξάνονταν όμως αυτά τα περιστατικά, τοσύστημα παρέμενε στέρεο. Όλα τα παραπάνω μαζί με τηνκαταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τον περιορισμό τωνελευθεριών και την καταπίεση που ασκούσαν όλα αυτά τα χρόνιατα καθεστώτα, γίνονταν ανεκτά από τους λαούς των χωρώναυτών, χάρη στις όποιες παροχές αυτοί απολάμβαναν. Η άνοδοςτων τιμών των τροφίμων, ο περιορισμός των κρατικώνεπιδοτήσεων, σε συνδυασμό με την κατακόρυφη αύξηση τηςανεργίας, επέδρασαν σαν θρυαλλίδα στον κοινωνικό ιστό τωνχωρών αυτών, ο οποίος θεώρησε ότι πλέον δεν είχε κανένα λόγονα στηρίζει αυτού του τύπου τις δικτατορίες.

Οι διαδηλωτές στην Τυνησία βγήκαν στο δρόμο με φρατζόλεςψωμιού. Στην Υεμένη έψηναν ψωμιά που σχημάτιζαν τη λέξη«Φύγετε» στα αραβικά. Στην Αίγυπτο έβγαζαν συνθήματα πουσυνέδεαν τη δικαιοσύνη με το φαγητό του τύπου «Ψωμί,ελευθερία, αξιοπρέπεια» και φώναζαν «αυτοί τρώνε περιστέριακαι κοτόπουλο, εμείς τρώμε συνεχώς φασόλια» ή «τι κρίμα, οιδέκα λίρες μου μπορούν να μου αγοράσουν μόνο αγγούρια τώρα»(Beck & Hüser 2012, Ciezadlo 2011). Το μήνυμα ήταν κάτιπαραπάνω από σαφές: το ίδιο το μέσο που οι δικτάτορεςχρησιμοποιούσαν για να εξασφαλίσουν πολιτική νηνεμία,

10

γινόταν πλέον σύμβολο αμφισβήτησής και ρήξης με τοκατεστημένο.

Κοινωνικοί παράγοντες

Ένας άλλος παράγοντας που έπαιξε ρόλο στην κατάσταση ήταν ητεράστια αύξηση των κατοίκων των πόλεων τα τελευταία χρόνια,η οποία εν μέρει είχε να κάνει με το ότι διάφορεςπολυεθνικές αγόραζαν σε πολύ χαμηλές τιμές τη γη τωνανθρώπων και στη συνέχεια τους έδιωχναν από αυτή, ωθώνταςτους προς τις πόλεις. Βεβαίως, οι φτωχοί συνήθως καταλήγουνστις πόλεις, ούτως ή άλλως (Sabry 2010).

Οι «φτωχοί των πόλεων» φτιάχνουν τους δικούς τους,«ανεπίσημους οικισμούς». Και οι κάτοικοι των «ανεπίσημωνοικισμών» αντιμετωπίζουν διαφορετικές τιμές για τις βασικέςτους ανάγκες. Σύμφωνα με τη Sabry, υπάρχει πολύ μεγάληδιαφοροποίηση τιμών στο εσωτερικό τους. Αυτό έχει να κάνειμε το ότι δεν γίνεται αγορά των προϊόντων από τον άμεσοπαραγωγό, αλλά από μεσάζοντες, με το ότι οι κάτοικοι αυτοίθα πρέπει να ταξιδέψουν για να βρεθούν σε περιβάλλον αγοράς,οπότε χρεώνονται και το μεταφορικό κόστος.

Πολύ σημαντική ήταν επίσης η δημογραφική αύξηση πουπαρατηρήθηκε τα τελευταία χρόνια στις χώρες του αραβικούκόσμου και της βορείου Αφρικής. Από το 1970 έως το 2010 οπληθυσμός οριακά θα μπορούσαμε να πούμε ότι τριπλασιάστηκε.Το 30% του πληθυσμού αναφέρεται σε άτομα ηλικίας από 20 έως35 ετών και τα οποία ήταν πολύ πιο μορφωμένα από τις

11

προηγούμενες γενιές, αλλά παρόλα αυτά δεν μπορούσαν να βρουνδουλειά. Αυτό αύξησε και όσους ζούσαν κάτω από το όριο τηςφτώχειας, αλλά και τη ζήτηση για φαγητό.

Γρήγορα οι κοινωνικοοικονομικές διεκδικήσεις αυτών τωνκοινωνικών ομάδων μετατράπηκαν σε πολιτικές. Επιπλέον, οιαμόρφωτοι πληθυσμοί φοβούνται την αλλαγή πολύ περισσότεροαπό τους μορφωμένους (Spindel 2011).

Λοιποί παράγοντες

Αρχικά, ένα μείζον θέμα στη συγκεκριμένη περιοχή αποτελείτο κλίμα εν γένει και οι κλιματικές συνθήκες πριν από τηνεξέγερση πιο συγκεκριμένα. Οι χώρες της Μέσης Ανατολής είναιμερικές από τις ξηρότερες χώρες παγκοσμίως. Πέντε από τιςδεκατέσσερις χώρες της περιοχής είναι 100% άνυδρες. Άλλεςπέντε, έχουν το 50% της γης τους τελείως άνυδρο ή ξηρό(δηλαδή μη διαθέσιμο για αγροτική παραγωγή που θα απαιτείνερό). Κατά συνέπεια, δεν είναι προσανατολισμένες σεαγροτική παραγωγή που βασίζεται στις βροχοπτώσεις (Bruins &Wilson 2005). Η ξήρανση των λιμνών μειώνουν την απόδοσητων σοδειών και των καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Η μείωσητης παραγωγής συνεπάγεται υποσιτισμό, ενώ τεράστιοζήτημα δημιουργείται με τα αποθέματα των υδάτινωνπόρων. Έχει στο παρελθόν υποστηριχθεί ότι το κλίμακαθίσταται ως ένας άκρως σημαντικός παράγονταςδιεξαγωγής εμφύλιων συγκρούσεων και πολέμου, μιας καιεμπόλεμες καταστάσεις ξεσπούν σε συνθήκες αυξημένηςζέστης και μείωσης των αποθεμάτων της τροφής. Όπωςγίνεται αντιληπτό, έχουμε να κάνουμε με μία δύσκοληκατάσταση που χρειάζεται πολύ λεπτούς χειρισμούς. Το ακριβώςαντίθετο συνέβη, εν τέλει, αφού η αναδιοργάνωση τηςπαραγωγής δεν έλαβε σοβαρά υπόψη τον κοινωνικό παράγοντα.Στη Συρία, για παράδειγμα, έγινε εξάντληση των αποθεμάτωντου νερού, ενώ στη Λιβύη η μοναδική πόσιμη πηγή νερούδαπανήθηκε για άρδευση.

Από εκεί και πέρα, υπήρχαν και συγκυριακοί λόγοι που είχαννα κάνουν με τα καιρικά φαινόμενα. Το 2010, οι υψηλέςβροχοπτώσεις στον Καναδά, η μεγάλη ξηρασία στη Ρωσία, τηνΟυκρανία και το Καζακστάν καθώς και οι πυρκαγιές στη ρωσική

12

γη, κατέστρεψαν σοδειές ολόκληρες και ιδιαίτερα αυτές τωνσιτηρών. Το ίδιο παρατηρήθηκε και στην Κίνα, συνοδευόμενοαπό θύελλες σκόνης. Η ξηρασία κατέστρεψε και τιςκαλλιέργειες καλαμποκιού και σόγιας της Αργεντινής, ενώ οισφοδρές πλημμύρες στην Αυστραλία προκάλεσαν επίσηςκαταστροφές στη γεωργία. Ο κυκλώνας Yasi κατέστρεψε τιςφυτείες ζάχαρης στη χώρα, ενώ οι καιρικές συνθήκες στιςυπόλοιπες χώρες-παραγωγούς ζάχαρης (Βραζιλία, Πακιστάν) δενμπόρεσαν να αντισταθμίσουν την κατάσταση. Οι περισσότερεςαπό αυτές τις χώρες απαγόρευσαν, για το συγκεκριμένο έτος,τις εξαγωγές των προϊόντων που είχαν πληγεί από τον καιρόκαι οι υπόλοιπες τις μείωσαν και ανέβασαν αισθητά τις τιμές.Ο οργανισμός FAO των Ηνωμένων Εθνών εξήγγειλε τον Μάρτιο του2011 ότι οι παγκόσμιες τιμές των τροφίμων ήταν πιο υψηλέςαπό ποτέ (Johnstone & Mazo 2013).

Αποφασιστική ήταν, επίσης, η αναδιάταξη της παραγωγήςγενικά και δη της αγροτικής, η οποία επέφερε ευρύτερεςαλλαγές. Η στροφή προς τις καλλιέργειες βιοκαυσίμων, μείωσετην παραγωγή που στόχευε στην κάλυψη διατροφικών αναγκών καιανέβασε τις τιμές. Σύμφωνα με το International Food PolicyResearch Institute (IFPRI), ο πληθωρισμός που οφείλεται στηναύξηση των τιμών των γεωργικών προϊόντων (agflation, δηλ.agricultural inflation) λόγω της αυξανόμενης παραγωγής «θαοδηγήσει σε μειώσεις στην ποσότητα του φαγητού και στηνκατανάλωση θερμίδων σε όλες τις περιοχές του κόσμου καιειδικά η υποσαχάρια Αφρική θα είναι αυτή που θα υποφέρειπερισσότερο» (McMichael 2009).

Ταυτόχρονα, τα κερδοσκοπικά παιχνίδια στα χρηματιστήριατων τροφίμων έδωσαν περαιτέρω ώθηση στις τιμές. Τομεγαλύτερο από αυτά τα χρηματιστήρια, αυτό του Σικάγο,γνώρισε πρωτόγνωρη εισροή κεφαλαίων μετά την κρίση τωνστεγαστικών δανείων, καθώς μεγάλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματαστράφηκαν σε αυτό προκειμένου να αντισταθμίσουν τις απώλειέςτους. Όταν όμως αντιμετωπίζεται κατ’αυτόν τον τρόπο η τροφή,λογικό είναι να υπάρξουν και αντιστάσεις.

Τέλος, στην κατάσταση όπως διαμορφώθηκε, οδηγώντας σεδιατροφική ανασφάλεια και εξεγέρσεις, ένα μικρό ρόλο είχε ηαλλαγή στην καθημερινή διατροφή των πληθυσμών των χωρών

13

αυτών, η οποία στράφηκε περισσότερο σε τροφές που περιείχανζάχαρη, λιπαρά και πρωτεΐνες τα τελευταία χρόνια (Johnstone& Mazo).

5. Η πολιτική Οικονομία των «εξεγέρσεων των πεινασμένων»(Food Riots)

14

Τη διετία 2007-8 πολλοί έκαναν λόγο για την επιστροφή των«εξεγέρσεων των πεινασμένων» ή των «εξεγέρσεων για το φαγητό/για το δικαίωμα στην τροφή», όπως θα μπορούσαμε, αν και όχιακριβώς, να μεταφράσουμε τον αντίστοιχο αγγλικό όρο.

Ο όρος είχε χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς για να περιγράψειτις ταραχές στην Αγγλία στα τέλη του 17ου αιώνα και τους αγώνεςστη Γαλλία την περίοδο 1848- 1850, ενώ για κάποιους άλλους,εξεγέρσεις για το φαγητό διεξήχθησαν στα πλαίσια της Γαλλικήςή της Ρωσικής Επανάστασης.

Προφανώς τέτοιου τύπου εξεγέρσεις λάμβαναν χώρα από τηναρχαιότητα. Δεν είναι τυχαίες οι επιδοτήσεις του ψωμιού στηΡωμαϊκή Αυτοκρατορία (εξού και η φράση «άρτος και θεάματα»).Αυτού του τύπου οι εξεγέρσεις έπαιρναν ενίοτε το όνομά τουςαπό το είδος του τροφίμου που ήταν σε έλλειψη ή του οποίου ητιμή ανέβαινε. Έτσι έχουν κατά καιρούς παρατηρηθεί εξεγέρσειςγια το ψωμί (bread riots), όπως αυτές που αναφέραμε παραπάνω γιατη δεκαετία του ’70 στην Αίγυπτο ή όπως αυτές που έλαβαν χώραστις Πολιτείες του Νότου των ΗΠΑ το 1863, λόγω του ότι οστρατός κατέστρεφε τις σοδειές και κάτασχε τα ζώα. Στη Χιλή,από την άλλη, έγιναν οι εξεγέρσεις για το κρέας (meat riots) το1905, με αφορμή τους δασμούς που επιβλήθηκαν στο βοδινό κρέαςπου εισαγόταν από την Αργεντινή. Επιπλέον, θα μπορούσαμε νααναφέρουμε τις εξεγέρσεις για τα σιτηρά (grain riots) στην Ινδίατo 1918 και τις εξεγέρσεις ενάντια στην υψηλή τιμή τηςτορτίγιας (tortilla riots), ενός τύπου ψωμιού από καλαμπόκι, το 2007στο Μεξικό.

Οι εξεγέρσεις για τα τρόφιμα έχουν κατά καιρούς πάρειδιάφορες μορφές: (α) την παρεμπόδιση της εξαγωγή των σιτηρώναπό την περιοχή στην οποία υπήρχαν ελλείψεις μέσω περιφράξεων(β) την «εξέγερση των τιμών» ή της «λαΐκής φορολογίας» (TaxationPopulaire) στην οποία τα τρόφιμα καταλαμβάνονταν από τουςδιαδηλωτές, οριζόταν μια δίκαιη τιμή και στη συνέχειαπωλούνταν στη νέα αυτή, χαμηλότερη τιμή (γ) τις αγροτικέςδιαδηλώσεις στις οποίες οι γεωργοί κατέστρεφαν τη δική τουςπαραγωγή ως ένδειξη διαμαρτυρίας και (δ) την «εξέγερση τηςαγοράς» (market riot) στην οποία το πλήθος στρεφόταν εναντίον τωνεμπορικών αντιπροσώπων ή των τοπικών αρχόντων με τη μορφή τηςλεηλασίας ή με τη «θυελλώδη συνέλευση» για να αναγκάσει τους

15

αντιπροσώπους ή τις τοπικές αρχές να μειώσουν τις τιμές(Waldon & Seddon 1994).

Επανερχόμαστε στη διετία 2007-8. Στην Ιταλία ξέσπασανδιαμαρτυρίες για τις τιμές των ζυμαρικών (pasta protests), στηνΑϊτή οι διαμαρτυρίες για την πείνα είχαν νεκρούς και έριξαντελικά την κυβέρνηση και στη συνέχεια η βίαιη και υψηλή άνοδοςτων τιμών των τροφίμων παγκοσμίως «απαντήθηκε» με ξεσηκωμούςστο Μαρόκο, τη Μαυριτανία, τη Σενεγάλη, την Ινδία, τηνΙνδονησία, το Ουζμπεκιστάν, την Υεμένη, τη Σαουδική Αραβία,την Αίγυπτο και το Μεξικό και πολλών άλλων χωρών.

Οι σύγχρονες εξεγέρσεις, αποτελούν για τους Waldon καιSeddon (1994), προϊόν της παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας τηςπεριόδου και συνεπώς είναι απόλυτα συνδεδεμένες με τηνπαγκόσμια χρήση χρέους, τις πολιτικές λιτότητας και ταπρογράμματα «διαρθρωτικής προσαρμογής». Με άλλα λόγια, έχουμενα κάνουμε με διαμαρτυρίες ενάντια στη λιτότητα (austerity riots),οι οποίες περιλαμβάνουν διαδηλώσεις, γενικές απεργίες και«επεισόδια» που απευθύνονται στις νεοφιλελεύθερες οικονομικέςπολιτικές των κυβερνήσεων και ειδικά, επειδή η ΠαγκόσμιαΤράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο έχουν παίξειτεράστιο ρόλο στην εφαρμογή τους, έχουν χαρακτηριστεί και ως«εξεγέρσεις του ΔΝΤ» (IMF riots) (Patel 2009).

Μπορούμε να πούμε, λοιπόν, ότι οι εξεγέρσεις για το φαγητό,αν και εφορμούνται από το φαγητό, στην ουσία είναι κάτι πολύπερισσότερο. Οι εξεγέρσεις αυτές κάνουν, συνήθως, την εμφάνισήτους σε περιόδους πολιτικών και οικονομικών μεταβολών. Είναιαπόρροια μιας ευρύτερης διαδικασίας σε περιόδους μετάβασης καισυνδέεται με κρίση των θεσμών και υποτίμηση και περιορισμό τωνδικαιωμάτων (Patel 2009). Οι εξεγέρσεις για το φαγητό είναι,δηλαδή, πολιτικές. Σύμφωνα με τον E.P.Thomson (1971), ο οποίοςήταν ο πρώτος που μελέτησε αυτές τις εξεγέρσεις σαν έναπολιτικό φαινόμενο, οι εξεγέρσεις αυτές δεν είναι απλά η άμεσηαπάντηση στην έλλειψη φαγητού, αλλά ένα σημάδι αμφισβήτησηςτων κανόνων βάσει των οποίων λειτουργεί η οικονομία.

Οι εξεγέρσεις αυτές συνήθως ξεσπούν στις πόλεις και η άποψήμας είναι ότι πρόκειται για ένα φαινόμενο των πόλεων και τουπληθυσμού τους και όχι της επαρχίας και του αγροτικού κόσμουπου αυτή συνεπάγεται. Όπως έχει πει και ο Eric Hobsbawm

16

(1973): «Οτιδήποτε άλλο κι αν είναι μια πόλη, είναι την ίδιαστιγμή ο τόπος που κατοικεί ένας συγκεντρωμένος πληθυσμόςφτωχών ανθρώπων, και στις περισσότερες περιπτώσεις, ο χώροςμιας πολιτικής εξουσίας που επηρεάζει τις ζωές τους. Ιστορικά,ένα από τα πράγματα που οι πληθυσμοί των πόλεων έκαναν γι’αυτό, ήταν να διαδηλώνουν, να κάνουν ταραχές ή εξεγέρσεις, ήνα εξασκούν εν πάσει περιπτώσει μια άμεση πίεση στις αρχές πουσυμβαίνει να δρουν στην εμβέλειά τους». Δεν είναι τυχαίο τοότι την περίοδο του «λιμού της πατάτας» στα τέλη του 18ου

αιώνα, παρατηρήθηκαν ελάχιστες ταραχές με αφορμή το φαγητόστην αγροτική Ιρλανδία.

Άλλο κοινό χαρακτηριστικό αυτών των εξεγέρσεων είναι ημαζική συμμετοχή των γυναικών σε όλα τα γεγονότα που λαμβάνουνχώρα κατά τη διάρκεια των επεισοδίων. Στην πλειοψηφία,μάλιστα, των περιπτώσεων, είναι οι πρωταγωνίστριες. Ένα πολύπρόσφατο παράδειγμα ήταν οι Αργεντινές, που βγήκαν μαζικά σεδιαδηλώσεις μαζί με τις κατσαρόλες τους το 2001. Ο Patel μετον McMichael(2009) θεωρούν ότι αυτό συμβαίνει διότι οι δρόμοιείναι τα μοναδικά μέρη στα οποία οι γυναίκες μπορούν ναακουστούν. Στα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης οι γυναίκεςεπίσης είχαν ενεργό συμμετοχή και μάλιστα για τον αραβικόκόσμο αυτό υπήρξε μια υπέρβαση. Οι ίδιες οι γυναίκες πουέλαβαν μέρος στα γεγονότα, μιλούν για το ότι διαδήλωναν γιαπρώτη φορά πλάι στους άντρες τους και θεωρούν το γεγονός αυτόμια «επανάσταση εντός της επανάστασης» (Heideman & Youssef2012.

Και μιας και έγινε λόγος για σπάσιμο κοινωνικού συμβολαίουστις χώρες που εξεγέρθηκαν στην Αραβία και στη Βόρεια Αφρική,καλό είναι να δούμε και την εργασιακή διάσταση στο όλο θέμα:Είναι πολύ σημαντική η σχέση διατροφής και αναπαραγωγής τηςεργατικής δύναμης. Το διεθνές κίνημα των αγροτών Via Campesinaμας υπενθύμισε: «Η μαζική μετακίνηση των τροφίμων σε όλο τονκόσμο έχει οδηγήσει σε αυξημένη κινητικότητα των ατόμων» (ViaCampesina 2000 όπως αναφέρεται στο McMichael 2009). Δηλαδή, τατεχνητά φτηνά τρόφιμα, υπάρχουν όχι μόνο για τη μείωση τουμισθολογικού κόστους, αλλά και για την εξάλειψη των εμποδίωνγια την επιχειρηματική εκμετάλλευση της γης και δημιουργούν μεαυτόν τον τρόπο έναν εφεδρικό στρατό ανέργων. Ο εφεδρικόςστρατός αναπαράγει την εργατική του δύναμη υπό τις συνθήκες

17

των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, οι οποίες έχουν στηνπραγματικότητα θεσμοθετήσει την αδιαφορία για την κοινωνικήαναπαραγωγή, δημιουργώντας εργασίες ή τρόπους απασχόλησης μίαςχρήσης.

Ο Μαρξ γράφοντας ότι «Ανεξάρτητα από τα όρια της πραγματικήςαύξησης του πληθυσμού, [ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής]δημιουργεί, για τις μεταβαλλόμενες ανάγκες της αυτο-επέκτασηςτου κεφαλαίου, μια ανθρώπινη μάζα πάντα έτοιμη γιαεκμετάλλευση. Μέσω μιας στοχευμένης φιλελευθεροποίησης καιιδιωτικοποίησης καθιερώνει μια συσσώρευση της μιζέριας, πουαντιστοιχεί στη συσσώρευση του κεφαλαίου»  (Marx 1967 όπωςαναφέρεται στο McMichael 2009) προσπαθεί να περιγράψει ένατοπίο με εργασιακά ανακυκλώσιμες γενεές. Αυτές θααπασχολούνται περιστασιακά και «ευέλικτα» και τα άτομα θα ζουνσαν τους «φυγάδες», αφού θα γυρνούν από πόλη σε πόλη ή απόχώρα σε χώρα για να βρουν δουλειά. Αυτή είναι η ιστορική βάσητης υποκατανάλωσης και υποδηλώνει την κρίση της κοινωνικήςαναπαραγωγής, που τώρα επιδεινώνεται με την αύξηση των τιμώντων τροφίμων (Patel & McMichael 2009).

Τέλος, θα θέλαμε να επεκταθούμε και στο επίπεδο τωνπολιτικών θεσμών. Η πρόσφατη έρευνα των Arezki και Brückner(2011) αποφάνθηκε ότι οι παγκόσμιες αυξήσεις στις τιμές τωντροφίμων οδηγούν σε ουσιώδη χειροτέρευση των δημοκρατικώνθεσμών στις χώρες με χαμηλό εισόδημα. Αυτό, το δικαιολογούν μετο ότι σε τέτοιες χώρες οι αυξήσεις των τιμών στα τρόφιμαπαγκοσμίως, αυξάνουν την πιθανότητα να εμφανιστούναντικυβερνητικές διαδηλώσεις, «επεισόδια» και εν γένεικοινωνικές συγκρούσεις.

18

6. Πέρα από όλα αυτά

Η άποψη ότι οι επισιτιστικές κρίσεις προκαλούνται από τη μηδιαθεσιμότητα τροφίμων αμφισβητείται. Οι εμπειρικές μελέτεςορισμένων από τους μεγαλύτερους πρόσφατους λιμούς επιβεβαίωσανότι αυτοί θα μπορούσαν να αναπτυχθούν ακόμη και χωρίς μιαγενική πτώση της διαθεσιμότητας των τροφίμων. Ακόμη και σεεκείνες τις περιπτώσεις στις οποίες η πείνα συνοδεύεται απόμία μείωση της διαθέσιμης ποσότητας των τροφίμων, ο αιτιώδηςμηχανισμός της πείνας έχει να κάνει με πολλές μεταβλητές, πληντης γενικής διαθεσιμότητας. Το βασικό ερώτημα που εγείρεταιείναι το εξής: γιατί δεν έχουν οι άνθρωποι φαγητό; Ηδυνατότητα ενός ατόμου να κατέχει φαγητό, εξαρτάται από τιςσχέσεις που διέπουν το δικαίωμα κατοχής και χρήσης. Εξαρτάταιαπό το τι ο ίδιος κατέχει, τι δυνατότητες ανταλλαγής του

19

προσφέρονται, τι του δίνεται δωρεάν, τι του έχουν πάρει (Sen1981).

Στις σύγχρονες οικονομίες της αγοράς, ένας απλός εργάτηςπρέπει να κερδίσει το εισόδημά του από την πώληση τηςεργατικής του δύναμης (ή από κάποιο επίδομα της Πρόνοιας) πρινμπορέσει να εδραιώσει το δικαίωμά του στην τροφή. Αν δεν βρειδουλειά και δεν λαμβάνει αρωγή από την Πρόνοια, θαλιμοκτονήσει. Απότομες μεταβολές του ύψους των σχετικών τιμώνή της εργατικής δύναμης (δηλαδή των μισθών) μπορεί ναοδηγήσουν τέτοιες κοινωνικές ομάδες στην πείνα. Λέγεται ότι ηπείνα μπορεί να προκληθεί όχι κατ’ανάγκη από την έλλειψητροφής, αλλά από την έλλειψη εισοδήματος και την έλλειψηαγοραστικής δύναμης. Δεν θεωρούμε αυτή την εκτίμησηλανθασμένη` εντούτοις, μπορεί μόνο μερικά μόνο να εξηγήσειτους περισσότερους λιμούς. Οι άνθρωποι έχασαν τη ζωή τουςεπειδή δεν είχαν το εισόδημα που χρειαζόταν για να αγοράσουντρόφιμα. Αλλά πώς έφτασαν στο σημείο του να μην έχουν εισόδημα(Sen 1981);

Είναι σημαντικό να γίνει διάκριση μεταξύ της διαθεσιμότηταςτων τροφίμων και του ίδιου του δικαιώματος στην τροφή. Τοπρώτο έχει να κάνει με το πόσο φαγητό υπάρχει στην οικονομία,ενώ το δεύτερο είναι κάτι πολύ πιο βαθύ. Ο Sen (1981) κάνειλόγο για «κρίση ανεπάρκειας δικαιωμάτων». Οι σύγχρονεςεπισιτιστικές κρίσεις δεν προκαλούνται από δυσαναλογίες στηζήτηση και στην προσφορά των τροφίμων στην αγορά` αντίθετα,προκαλούνται από το ότι τα άτομα δεν έχουν τους πόρους να πάνενα τα αγοράσουν και η αγορά τα εξάγει.

Όσον αφορά στα αίτια των επισιτιστικών κρίσεων και στωνεξεγέρσεων με θέμα το δικαίωμα στην τροφή υπάρχουν 2ερμηνείες των γεγονότων με βάση τους Walton & Seddon (ό.π.). Ημία εκδοχή είναι ότι υπάρχει μια «γκάμα» προβλημάτων όπως οικακές σοδειές, οι υψηλές τιμές, η πτώση της παραγωγής, ή ηανεργία και κάποιος από αυτούς ή κάποιος συνδυασμός τουςμπορεί να οδηγήσει σε κοινωνική έκρηξη. Γενικά το νόημα είναιότι οι δύσκολες εποχές ευνοούν τις «ταραχές».

Από την άλλη, υπάρχει μια προσπάθεια πολύ ουσιαστικότερηςερμηνείας, η οποία συμφωνεί στο ότι τα γεγονότα αυτά δεσυμβαίνουν τόσο εκεί που ο κόσμος είναι απλά πεινασμένος, όσο

20

εκεί που ο κόσμος πιστεύει ότι κάποιοι άλλοι του στερούν άδικατα τρόφιμα πάνω στα οποία έχει ηθικό και πολιτικό δικαίωμα.

Αν και η πλευρά αυτή έχει αντιθέσεις ως προς τον ορισμό τωνδικαιωμάτων και του πως αυτά τα αντανακλαστικά«ενεργοποιούνται» στον κόσμο. Μια προσέγγιση με επίκεντρο τηδημόσια τάξη αποδίδει τις ταραχές στην κατάργηση των,προστατευτικών για το κοινό, νόμων αναφορικά με τις τιμές. Γιαάλλους αυτή η άποψη εκτείνεται στο ότι οι ταραχές είναι μιαμορφή πολιτικής σύγκρουσης που γεννάται στη διασταύρωσηκρατικού συγκεντρωτισμού και επέκτασης της αγοράς (Walton &Seddon).

Το 2008, ο διευθυντής του FAO Jacque Diouf προειδοποίησε για«εξεγέρσεις πείνας» εκτός και αν έπεφταν οι τιμές των σιτηρών.Ανέφερε ότι 37 χώρες αντιμετώπιζαν επισιτιστικές κρίσεις καιπως ο κόσμος δε θα έμενε με σταυρωμένα τα χέρια (Patel &McMichael ό.π.).

Βάσει της ανάλυσης των McMichael και Patel, η διατροφικήανασφάλεια απειλεί όχι μόνο τους πεινασμένους, αλλά τηνκοινωνική ειρήνη και σταθερότητα. Το φαγητό είναι το πιοστοιχειώδες υλικό σύμβολο του εκάστοτε κοινωνικού συμβολαίου.Οι εξεγέρσεις εκφράζουν περισσότερα πράγματα από το ύψος τηςφτώχειας. Και πάλι με βάση τον Thompson (όπως τον ερμηνεύουνοι McMichael και Patel) μπορούμε να βρούμε δύο πράγματα πουξεπηδούν και παίζουν καίριο ρόλο:

Πρώτον, μια ξαφνική και αιχμηρή παρουσίαση ενός «κενού»,μεταξύ των δικαιωμάτων που πιστεύει ότι έχει ο κόσμος καιαυτών που τελικά αντιλαμβάνεται ότι έχει. Οι άνθρωποιθεωρούν ότι μπορούν να προσφέρουν στους εαυτούς τους καιστην οικογένειά τους ένα συγκεκριμένο διατροφικό επίπεδο,το οποίο είναι σημαντικά χαμηλότερο, όταν ο πληθωρισμόςτου φαγητού χτυπά την πόρτα.

Δεύτερον, οι εξεγέρσεις τείνουν να ξεσπούν εκεί που οιπολίτες δεν έχουν φωνή ή δύναμη ώστε να φτάσουν τααιτήματά τους στα αρμόδια αυτιά. Και αυτό αποτελείένδειξη ότι ο πληθωρισμός που έχει να κάνει με το φαγητό«συνδυάζεται» με αυταρχισμό και εξασθένηση τωνδημοκρατικών πολιτικών. Ή, με το χαρακτηρισμό τουHobsbawm, έχουμε να κάνουμε με «συλλογικές

21

διαπραγματεύσεις μέσω των εξεγέρσεων» (Hobsbawm 1964,όπως αναφέρεται στο Walton & Seddon).

Θα θέλαμε να κλείσουμε αυτήν την εργασία με τον λόγο ενόςαπεργού σε εργοστάσιο της Αιγύπτου εν μέσω της τότε εξέγερσηςγια την αύξηση των τιμών των τροφίμων : «Αυτές οι απεργίες θασυνεχίσουν, διότι οι οικονομικές συνθήκες που της ανέθρεψανσυνεχίζουν και υπάρχουν. Και οι απεργίες δεν έχουν να κάνουνμόνο με ζητήματα για το ψωμί και το βούτυρο. Περιλαμβάνουν έναεπίπεδο πολιτικής συνειδητοποίησης. Όταν κάνεις απεργία ενμέσω ενός δικτατορικού καθεστώτος, ενάντια στην υποκινούμενηαπό το κράτος διοίκηση, ξέρεις ότι θα αντιμετωπίσεις τακρατικοδίαιτα σωματεία, ότι το εργοστάσιό σου θα περικυκλωθείαπό διμοιρίες της ασφάλειας, οι οποίες μπορεί να σεσκοτώσουν/να σε απαγάγουν ή να βασανίσουν/ να υβρίσουν τηνοικογένειά σου. Συνεπώς, το να απεργείς ούτως ή άλλως είναιπολιτική απόφαση. Μπορείς να δεις την οικονομική συνείδηση ναδιαμορφώνεται σε πολιτική. Οι απεργοί της Mahalla κρατούσανπανό με το σύνθημα «Κάτω η κυβέρνηση», ενώ τραγουδούσανεναντίον του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας» (παρατίθεται στοPatel & McMichael).

Δεν είμαστε σε θέση να ισχυριστούμε πως το κάθε τι πουσυνέβη το 2011 στις χώρες της Βορείου Αφρικής και της ΜέσηςΑνατολής μπορεί να χαρακτηριστεί ως «εξέγερση για το φαγητό»και προφανώς δε θεωρούμε ότι όλα όσα έγιναν, έγιναν μόνο λόγωτων τιμών στα τρόφιμα ή λόγω της αύξησης των φτωχών και τωνυποσιτιζόμενων. Αλλά θα θέλαμε να τονίσουμε πως με μιαορισμένη ανάγνωση, η οποία έχει ενσωματώσει την ιστορία στηναφήγησή της, θα μπορούσαμε να πούμε ότι και οι τιμές έπαιξαντο ρόλο τους στο ξέσπασμα και μέσα σε αυτό υπήρχαν καιεξεγέρσεις πεινασμένων, οι οποίες όμως εξέφραζαν την αντίθεσήτους στους όρους της κοινωνικής αναπαραγωγής και του εκάστοτεκοινωνικού συμβολαίου και ήταν πάντα πολιτικές.

22

7. Βιβλιογραφία

Abis, Sébastien. “Wheat in the Mediterranean Region:Societies, trade and strategies”, IEMed MediterraneanYearbook (2012).

AfDB. “The Political Economy of Food Security in NorthAfrica”, διαθέσιμο στοhttp://www.afdb.org/fileadmin/uploads/afdb/Documents/Publications/Economic%20Brief%20-20The%20Political%20Economy%20of%20Food%20Security%20in%20North%20Africa.pdf

Arezki, Rabah, and Markus Bruckner. Food prices and politicalinstability. International Monetary Fund, 2011.

Beck, Martin, and Simone Hüser. "Political Change in theMiddle East: An Attempt to Analyze the'Arab Spring'."(2012).

Berger, Helge, and Mark Spoerer. "Economic crises and theEuropean revolutions of 1848." The Journal of EconomicHistory 61.02 (2001): 293-326.

Brinkman, Henk-Jan, and Cullen S. Hendrix. "FoodInsecurity and Violent Conflict: Causes." Consequences, andAddressing the Challenges, World Food Prgramme (2011).

Chavas, Jean-Paul, David Hummels and Brian Wright. “TheEconomics of Food Price Volatility”,  NBER Chapters12803.

Ciezadlo, Annia. "Let Them Eat Bread," in The New ArabRevolt: What Happened, What It Means, and What Comes Next, New York:Council on Foreign Relations, 2011

23

Drine, Imed. “Youth Unemployment in the Arab World: WhatDo We know? What is the way forward?”,WIDERAngle newsletter (2011).

Hakimian, Hassan. "The Economic Prospects of the ‘ArabSpring’: A Bumpy Road Ahead." CDPR Development ViewPoint 63(2011): 1-2.

Harrigan, Jane R., and Hamed El-Said. "The economicimpact of IMF and World Bank programs in the Middle Eastand North Africa: A case study of Jordan, Egypt, Moroccoand Tunisia, 1983-2004." Review of Middle East Economics andFinance 6.2 (2010): 1-25.

Harrigan, Jane, Chengang Wang, and Hamed El-Said. "Theeconomic and political determinants of IMF and World Banklending in the Middle East and North Africa." WorldDevelopment 34.2 (2006): 247-270.

Harrigan, Jane. "Did Food Prices Plant the Seeds of theArab Spring?." SOAS Inaugural Lecture series, www. SOAS. Inaugurallecture series (2011).

Harrigan, Jane. "Has Policy-Based Lending by the IMF andWorld Bank Been Effective in the Arab World?." DevelopmentViewpoint 17 (2008).

Hassan, Kawa. "Making Sense of the Arab Spring: Listeningto the voices of Middle Easternactivists." Development 55.2 (2012): 232-238.

Heideman,Kendra and Mona Youssef. “Reflections on Womenin the Arab Spring” Middle East Program Woodrow WilsonInternational Center for Scholars (2012).

Hobsbawm, Eric. «Πόλεις και εξεγέρσεις», διαθέσιμο στοhttp://rioters.espivblogs.net/2011/05/20/citieshobsbawm/(1973).

Holt-Giménez, Eric, and Loren Peabody. "From FoodRebellions to Food Sovereignty: Urgent call to fix abroken food system." Food First Backgrounder14.1 (2008): 1-6.

Holt-Giménez, Eric. "From food crisis to foodsovereignty." Monthly Review 61.3 (2009): 142-56.

Ianchovichina, Elena, Josef Loening, and Christina Wood."How vulnerable are Arab countries to global food priceshocks?." World Bank Policy Research Working Paper 6018 (2012).

Johnstone, Sarah, and Jeffrey Mazo. "Global warming andthe Arab Spring."Survival 53.2 (2011): 11-17.

24

Lagi, Marco, Karla Bertrand, and Yaneer Bar-Yam. "Thefood crises and political instability in North Africa andthe Middle East." Available at SSRN 1910031 (2011).

Lee, Richard. "Food security and food sovereignty." Centrefor Rural Economy Discussion Paper Series 11 (2007).

Magdoff, Fred. "The world food crisis: sources andsolutions." MONTHLY REVIEW-NEW YORK- 60.1 (2008): 1.

Malnutrition, Child, and Youth Unemployment Rise."Economics of the Arab Awakening."

Mason, Paul. Why It's Kicking Off Everywhere: The New GlobalRevolutions. Verso, 2012.

McMichael, Philip. "Market Civilization and the Neo-Liberal Food Regime’s Global Food Crisis." annual meeting ofthe ISA's 50th Annual Convention ‘Exploring the Past, Anticipating the Future’,New York Marriott Marquis, New York City. Vol. 15. 2009.

Osai, J. O. "Arab Spring: The Genesis, Effects andLessons for the Economies of the Third World." AfricanResearch Review 7.1 (2013): 165-188.

Patel, Raj, and Philip McMichael. "A political economy ofthe food riot." Review-Fernand Braudel Center for the Study ofEconomies, Historical Systems, and Civilizations 32.1 (2009): 9.

Patel, Rajeev C. "Food sovereignty: power, gender, andthe right to food." PLoS Medicine 9.6 (2012)

Sabry, Sarah. "Could Urban Poverty in Egypt be GrosslyUnderestimated?."Centre for Development Policy and Research.Development Viewpoint 52 (2010).

Sen, Amartya. Poverty and famines: an essay on entitlement anddeprivation. Oxford University Press, 1982.

Sika, Nadine. "Political Economy of ArabUprisings." IEMed, on line at: http://www.euromesco. net/index.php (2012).

Spindel, Chad. "The People Want to Topple the RegimeExploring the Arab Spring in Egypt, Syria, andJordan." SAGE Open 1.3 (2011).

Walton, John K., and David Seddon. Free markets and food riots:The politics of global adjustment. Wiley-Blackwell, 1994.

Wilson, J. P., and H. J. Bruins. "Food security in theMiddle East since 1961."Néguev: Ben-Gurion University, The JacobBlaustein Institute for Desert Research (2005).

25

Κουρμούσης, Μιχ. «Ο πόλεμος στο Χρηματιστήριο τωνΤροφίμων έχει αρχίσει» ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ (12/04/20008).

Λίτσης, Μωυσής. «Αίγυπτος, Αϊτή, Αργεντινή και οιεπαναστάσεις του ψωμιού» ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ (12/04/20008).

Νικολαΐδης, Ευάγγελος. Γεωργία, περιβάλλον, διατροφή. ΕκδόσειςΠαπαζήση, 2010.

Τόλιος, Γιάννης. «Διατροφική κρίση: κοινωνία,βιοποικιλότητα, περιβάλλον», διαθέσιμο στοhttp://www.marxistikiskepsi.gr/index.php/el/4ostomos/121-foodcrisisgiannistolios