CRETAN STUDIES Edited by W.F. BARKER - AMSTERDAM P.P. BETANCOURT - PHILADELPHIA W.C. BRICE - MANCHESTER A.F. VAN GEMERT - AMSTERDAM S. HILLER - SALZBURG N. MARINATOS - ATHENS A. MARKOPOULOS - RETHYMNON S. PAPADAKI-ÖKLAND - RETHYMNON J.C. POURSAT - CLERMONT-FERRAND J.S. SOLES - GREENSBORO fR.F. WILLETTS - BIRMINGHAM General Editor C. DAVARAS - ATHENS VOL. 7 WÊtSm X I x Lr&R 1« I'I ■ y* I k <g? /£» <' ' f : πψί'Ψβ. Üb ' V>-£0«?· r, 1 y* ADOLF M. HAKKERT - PUBLISHER - AMSTERDAM 2002
Transcript
CRETAN STUDIESEdited by
W.F. BARKER - AMSTERDAMP.P. BETANCOURT - PHILADELPHIA
W.C. BRICE - MANCHESTERA.F. VAN GEMERT - AMSTERDAM
S. HILLER - SALZBURGN. MARINATOS - ATHENS
A. MARKOPOULOS - RETHYMNONS. PAPADAKI-ÖKLAND - RETHYMNONJ.C. POURSAT - CLERMONT-FERRAND
J.S. SOLES - GREENSBOROfR.F. WILLETTS - BIRMINGHAM
General EditorC. DAVARAS - ATHENS
VOL. 7
WÊtSmX
Ix Lr&R 1« I'I ■y* Ik <g?/£» <' ' f : πψί'Ψβ.Üb '
V>-£0«?·r,1 y*
ADOLF M. HAKKERT - PUBLISHER - AMSTERDAM2002
KATERINA ΚΟΡΑΚΑ
Στέφανο£ Ξανθουδίδης.Ο πρωτεργάτης της κρητικής
αρχαιολογίας'Στόχος της εργασίας μου αυτής δεν είναι η επισκόπηση
της ζωής ούτε η αποτίμηση του συνολικού επιστημονικούέργου του Στέφανου Α. Ξανθουδίδη αλλά μια συνοπτικήαναφορά σε μερικά σημαίνοντα χαρακτηριστικά τηςπροσωπικότητας και της δράσης του, ως βασικούπρωτεργάτη της Κρητικής αρχαιολογίας.
Να ξεκινήσω με την ανάμνηση της δικής μου πρώτης«συνάντησης» με το έργο του Ξανθουδίδη. Στα τέλη τηςδεκαετίας του 1 970, ως φοιτήτρια της αρχαιολογίας στηΓαλλία, επέλεξα για τη διπλωματική μου εργασία ένα θέμααπό το κεφάλαιο της αιγαιακής θρησκείας. Στις βιβλιο¬γραφικές μου εκείνες αναζητήσεις στον τομέα τουτελετουργικού, «ανακάλίΛβα» τις μελέτες του -για τουςτάφους της Μεσαράς και τους μινωικούς κέρνους τηςπανσπερμίας, για τη σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας, για τη
Η παρούσα εργασία αποτελεί το εμπλουτισμένο κείμενο μιας ομιλίαςπου έγινε στο Αβδού Πεδιάδος, τον Αύγουστο 2000, στο πλαίσιοεκδήλωσης με θέμα «Αναφορά στο έργο του Στέφανου Ξανθουδίδη».Ευχαριστώ θερμά τον Πολιτιστικό Σύλλογο Αβδού, καθώς και τουςκατοίκους του χωριού για τη θέρμη, τη σεμνότητα και τη σοβαρότηταμε την οποία διαργάνωσαν και περιέβαλαν την τελετή αυτή στη μνήμητου άξιου συντοπίτη τους.Θα ήθελα, επίσης, να ει αριστήσω την Helen Hughes-Brock, για τηνπρόσκλησή της να συμμετάσχω στον παρόντα χαριστήριο τόμο. Ηπαρουσίαση ενός σημαντικού άνδρα μπορεί, νομίζω, να τιμήσει ένανάλλο αντίστοιχο Προπαντός όταν πρόκειται για δύο εξίσουπολύπλευρους ερευνητές, οι οποίοι αφιέρωσαν, σε διαφορετικέςστιγμές του αιώνα μας, το κύριο ερευνητικό τους έργο στον πολιτισμότης Κρήτης, όπως έκαναν ο Στ. A . Ξανθουδίδης και ο R.F. Willetts' Για τη ζωή και την εργογραφία του μελετητή, βλ., Θ. Δετοράκης,Στέφανος Ξανθουδίδης. Βιογραφικά-Βιβλιογραφικά, Ηράκλειο, 1990,από όπου αντλήθηκαν τα σύντομα βιογραφικά στοιχεία που παραθέτω.
126 KATERINA ΚΟΡΑΚΑ
λατρεία του διπλού πέλεκυ2... Στο στάδιο κατόπιν τουδιδακτορικού, από τους θεούς «πέρασα» στους ανθρώ¬πους της προϊστορικής Κρήτης: για να ξαναβρώ εκεί τονενημερωμένο ερευνητή, δυναμικά παρόντα και στον τομέατης καθημερινότητας -με τις πρωτοποριακές του πραγ¬ματείες για τους μιναχκούς κεραμεικούς τροχούς, το«επίνητρον», τις αιγαιακές γραφές, τη μινωίτισα γυναίκα3...Ο Ξανθουδίδης είχε κατορθώσει να προσεγγίσει μεανήσυχο πνεύμα και αποτελεσματικότητα, με οξυδέρκειακαι λιτότητα πολλά από τα σημαντικά θέματα του Κρητικούπολιτισμού της Εποχής του Χαλκού.Δεν είναι επομένως τυχαίο, ότι το έργο του έχαιρε της
εκτίμησης της ξένης επιστημονικής κοινότητας, αποτε¬λούσε μια σοβαρή αρχαιολογική παραπομπή, στο κριτικόακαδημαϊκό περιβάλλον της Σορβόννης, και παρέμενεεπίκαιρο πολλές δεκαετίες αργότερα. Οι συγκριτικές του,για παράδειγμα, προσεγγίσεις των αρχαίων και των«παραδοσιακών» τεχνικών και της εν γένει υλικήςπαραγωγής κινήθηκαν, ενωρίς, στην κατεύθυνση τωνεθνοαρχαιολογικών προβληματισμών των ημερώνμας.Είναι δύσκολο να περιγράφει κανείς το αίσθημα
ασφάλειας που μπορεί να προκαλέσει σε έναν έλληναφοιτητή η παρουσία, δίπλα σε ξένες προσωπικότητες του� ��� �������� St. Xanthoudides, The Vaulted Tombs of Mesarà.An Account of Some Early Cemeteries of Southern Crete, Liverpool,1924 (England, 1 3712 : � ����� VTtvf)· ID., «Cretan Kernoi», BSA12, 1905-6, 9-25- ��� ���������� �� ������ ��� ����� ������ �Παναθήναια !"� !#$"� !%�&'�' ��� �������� St. Xanthoudides, «Some Minoan Potter's-WheelDiscs», � S. Casson (ed.), Essays in Aegean Archaeologypresented to Sir Arthur Evans in honour of his 75th birthday·, Oxford,1927, 111-128· iß,, «Epinetron», AthMitt. 1910, 323-334. ������������� �(�)���*� ���+� ,�-���� � Άθηνά ! "� ! #$.� /.$0/"! ID., �1 ���� ��� 2��3)*�� �4��� � Ημερολόγιον της Μεγάλης1Ελλάδος !#�'� #"0!!� 56� (�����3��*��� 7� 8����*�� 9�4�:;� ���Ξανθουδίδου Μελετηματα, 1��*���� !#"$� <.%0<%<� ��� 4�=����: ���> �>: ,��� ��*����3��� *�� �����:������ ��*��,��4> ��� ��������*,� :��,��� �� ��� ���������?�
ΣτέφανοςΟ πρωτεργάτης της Κρητικής αρχαιολογίας’ 127
αναστήματος του Sir Arthur Evans, ενός κρητικούαρχαιολόγου του διαμετρήματος του Δρ. ΣτέφανουΞανθουδίδη.Για την πρώιμη, ακριβώς, συμβολή του στη «λύση» της
επιστημονικής σιωπής από την πλευρά της τοπικήςδιανόησης, καθώς και για την ουσιαστική του παρέμβαση,με γλώσσα σύγχρονη, σε σοβαρά ζητήματα του πολιτισμούτης Κρήτης, τιμούμε όλοι μας τον πρωτοπόρο αυτόμελετητή.
Ο -ανθουδιδης και η γενιά των πρωτεργατών τηςκρητικής αρχαιολογίας
Ο Ξανθουδιδης (Εικ. 1) εκπροσωπεί τη δεύτερη γενιάτης ολιγομελούς ομάδας των πρωτεργατών της Κρητικήςδιανόησης του τέλους του 1 9ου και των αρχών του 20ούαιώνα. Γενγήθηκε το 1864 4, και ήταν επομένως 1 4 περίπουετών όταν ο Μ. Καλοκαιρινός ανέσκαπτε στην Κεφάλα τουΤσελεβή5, και όταν ιδρυόταν ο Φιλεκπαιδευτικός ΣύλλογοςΗρακλείου (Εικ. 2)6. Με την έναρξη των ανασκαφών των Α.Evans και F. Halbherr στην Κνωσό και στη Φαιστόαντίστοιχα, ο Ξανθουδιδης θα πρέπει να βρισκόταν στην
4 Η το 1 861 , σύμφωνα με την πρόταση διόρθωσης του Θ. Δετοράκη,όπ. η. σημ. 1,9.5 Κ. Κόπακα (επιμ.), «Μίνωος Καλοκαιρινού, Ανασκαφές στηνΚνωσό», ΠαλίμψηστονQ-\0, Ηράκλειο, 1989-90. Θα ήταν ενδιαφέρον,να διερευνηθούν συστηματικότερα οι σχέσεις μεταξύ του Ξανθουδίδηκαι του Καλοκαιρινού. Ο πρώτος αναφέρεται αρκετά συχνά στονδεύτερο· αναδημοσιεύει, μάλιστα, άρθρα του στην «Κρητική'Αρχαιολογική Εφημερίδα», το περιοδικό που εξέδιδε ο Καλοκαιρινόςτα έτη 1906-7 (βλ., π.χ.. Στ. Ξανθουδίδου, «Ai μήτραι τουΠαλαιοκάστρου Σητείας», ΚρητΑρχΕφ 10/1,15-3-1 907, 75 και 11/1,1-5-1907,83-84· ID., «Ά νασκαφαί Κουμάσας 1906», ΚρητΑρχΕφ 4/1 ,1-1 1-1906, 29-30). Το πληρέστερο εξάλλου γνωστό σήμερα αντίτυποτης Εφημερίδας βρίσκεται, ακριβώς, στο αρχείο Ξανθουδίδη, στοΙστορικό Μουσείο Ηρακλείου (A /Α Γ/1,7).6 Ί. Χατζιδάκη, Ιστορία του Κρητικού Μουσείου καί τωνΆρχαιοΑογκών'Ερευνων έν Κρήτη,Έν'Αθήναις, 1931 .
128 KATERINA ΚΟΡΑΚΑ
ακμή της ηλικίας του, γύρω στα 36 του χρόνια (Εικ. 3). Τηνπερίοδο εκείνη είχε, μάλιστα, διορισθεί ΈφοροςΑρχαιοτήτων Χανίωγ, στηγ υπηρεσία της ΚρητικήςΠολιτείας (Εικ. 4)7, μετά από τη θητεία του ως φιλολόγουστα γυμνάσια Νεαπόλεως και Ηρακλείου.Υπήρξε άνθρωπος και ερευνητής ανήσι ος, ο οποίος
ανέπτυξε καλές σχέσεις και συνεργασίες με πολλούςδιανοουμένους και άλλους σημαντνούς ανθρώπους τουκαιρού του. Εξαιτίας, πιστεύω, της μεγάλης επιστημονικήςτου επάρκειας, αλλά και της προσήνειας και τηςνηφαλιότητας του χαρακτήρα του-«των χαμηλών του τόν ον», θα λέγαμε σήμερα- ο
Ξανθουδίδης κατόρθωσε στον επαγγελματικό του τομέα,μεταξύ άλλων:- Να κατακτήσει και να διατηρήσει, επί τριάντα και πλέον
χρόγια, θέσεις ΐΑ ηλού κύρους και αναμφίβολης ισχύος,όπως είναι εκείνες του Εφόρου Αρχαιοτήτων Χανιών, τουΕφόρου της 1 0ης και της 9ης Εφορείας Ηρακλείου και,στη συνέχεια, του Διευθυντή του Μουσείου Ηρακλείου.- Να διακριθεί επιστημονικά και να αναγνωρισθεί
διεθνώς .- Να αποφύγει, και ήταν ίσως το πιο δύσκολο, τουςφθοροποιούς πολιτικούς
και επιστημονικούς ανταγωνισμούς που χαρακτηρίζουνπολύ έντονα τα αρχαιολογικά δρώμενα της εποχής του.Είναι πραγματικά να απορεί κανείς, πώς προσωπικότη¬
τες που κάθε άλλο παρά φημίζονταν για τον ευπροσήγοροχαρακτήρα τους, μόνο καλά λόγια είχαν να πουν για τονΞανθουδίδη. Ο I. Χατζιδάκης τον αποκαλούσε «προσφιλήτου συνεργάτη»8. Και ο A. Evans τον εκτιμούσε τόσο,ώστε προλόγισε το βιβλίο του για τους τάφους τηςΜεσαράς -όπως δεν έκανε, όσο γνωρίζω, για άλλο
7 Το έγγραφο διορισμού του έχει ημερομηνία 23 Ιουνίου 1899 καιεπικυρώνεται από τον πρίγκηπα Γεώργιο, Ύπατο Αρμοστή στην Κρήτη(Ιστορ . Μουσ. Ηρ., Α/Α Θ, 234).8 Ί. Χατζιδάκη, ότι. τι., σημ. 6, 6.
���� :����= ���3�� A. J. Evans, The Police of Minos ai Knossos I,1921, 59, σημ. 2, 117, σημ. 3, 119, σημ. 2, *�� ID., στο VTfvi2, �M N.Momigliano, Dunan Mackenzie. A Cautious Canny Highlander andthe Palace of Minos ai Knossos, London, 1999, 195
KATERINA ΚΟΡΑΚΑ130
παραγνώρισαν καταρχήν τη μεγάλη σημασία των πρώιμωναυτών ανακαλύψεων13.Προκύπτει, έτσι, η εικόνα ενός συγκροτημένου γνώστη
των κρητικών επιστημονικών δρωμένων, ενός σίγουρου γιατον εαυτό του και ήπιου «πιογιέρου» της αρχαιολογικήςέρευνας στην Κρήτη, την περίοδο ακριβώς τηςσυγκρότησής της.
Οψεις του αρχαιολογικού έργου του Ξανθουδίδη
Ο Στέφανος Ξανθουδιδης υπήρξε, πιστεύω, ένας απότους πρώτους Κρητικούς επιστήμονες «καριέρας», όπωςθα λέγαμε σήμερα. Ακολούθησε πράγματι, με τηνπαρότρυνση και την υποστήριξη της έγκριτης οικογένειάςτου, μια ομαλή πορεία σπουδών, η οποία με ασφάλειαωδηγούσε στην προνομιακή του ένταξη στο σόμπαν τωνδιανοουμένων της εποχής. Μετά τις γυμνασιακές τουσπουδές, φοίτησε στη Φιλοσοφική Σχολή τουΠανεπιστημίου Αθηνών, από όπου του απονεμήθηκε οτίτλος «επί διδακτορία» της Φιλοσοφίας και Φιλολογίας,στις 10 Νοεμβρίου 1888 -στην ηλικία, δηλαδή, των 24περίπου χρόνων. Το δίπλωμά του αυτό υπογράφει, ωςΠρύτανης, ο Κων/νος Παπαρρηγόπουλος (Εικ. δ)'4.Δικαιολογημένα επομένως οι σύγχρονοί του, ακόμη και ο
πολύς Εβανς, τογ χαρακτηρίζουν στα γραπτά τους «ο δρ.Ξανθουδιδης» -εκτός από το «ο Έφορος Ξανθουδιδης»15.Του αναγνωρίζουν, έτσι, ένα τίτλο που ελάχιστοι κατείχαν
1 Στ. Ξανθουδίδου, 'Οδηγός Κνωσσου (χειρόγραφες σημειώσεις1904, Ιστορ. Μουσ. Ηρ. Α/Α Γ/2, 188) και ID., <70 ΚρητικόςΠολιτισμός, ήτοι τά έξαγόμενα των έν Κρήτη άνασκαφων» Αθηνά 16,1904, 6.14 fcrrop. Μουσ. Ηρ. A/A Ε/2, 175, Σύμφωνα με τον Θ. Δετοράκη,πρόκειται για το απλό πτυχίο της Φιλολογίας και όχι για διδακτορικόδίπλωμα (Θ. Δετοράκης, όπ. π. σημ. 1, 28, σημ. 2). Στην πρώτη,ωστόσο, έκδοση των Τάφων της Μεσαράς αναγράφεται σαφώς οδιδακτορικός τίτλος του συγγραφέα [«Stéphanos Xanthoudides, P h.D.» (VTKf/m)].15 Όπ. π., σημ. 12.
Στέφανος Ξανθουδίδης.Ο πρωτεργάτης της Κρητικής αρχαιολογίας" 131
τότε, κυρίως στον τομέα των ανθρωπιστικών επιστημών.Η εμπλοκή του στα αρχαιολογικά ζητήματα ξεκινά στα
τέλη του 1880, όταν, καθηγητής ακόμη στο Γυμνάσιο,ανέλαβε Γραμματέας του Φιλεκπαιδευτικού ΣυλλόγουΗρακλείου, προεδρεύοντος του I. Χατζιδάκη.
Η σταδιοδρομία του στην αρχαιολογία θα ακολουθήσειέκτοτε τρεις βασικούς άξονες, εκείνους της:
1 . Προστασίας και οργάνωσης των κρηπκώναρχαιοτήτων
2. Ανασκαψικής αποκάλυψης και βιβλιογραφικήςτεκμηρίωσής τους
3. Δημοσιοποίησης των αποτελεσμάτων της έρευναςγια τα τοπικά μνημεία, με επιστημονικό και μεεκλαϊκευτικό τρόπο.
Στον πρώτο τομέα, ο Ξανθουδίδης έπαιξε ρόλοπρωταγωνιστικό. Υπήρξε, μαζί με τον Χατζιδάκη, ο έναςαπό τους δύο πρώτους Εφόρους στο νησί και έχεισυνδεθεί άρρηκτα με την οργάνωση των πρώτωναρχαιολογικών συλλογών, στα Χανιά και στο Ηράκλειο.Χαρακτηριστική είναι η συμβολή του στην έκθεση τωναρχαίων αντικειμένων του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου.Οταν παραχωρήθηκε στην Κρητική Πολιτεία, το 1899, τοπρώτο αυτό «Μουσείο του Συλλόγου» περιείχε πολλάχρυσά και λίθινα, καθώς και 1331 πήλινα και 340 χάλκιναευρήματα από την Κρήτη16. Η σημαντική εκείνη συλλογήαποτέλεσε, όπως είναι γνωστό, τογ πυρήνα των εκθεμάτωντου μετέπειτα Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου. ΟΞανθουδίδης συνέγράψε τον πρώτο Οδηγό του νέου
16 I. Χατζιδάκη, όιτ. η. σημ. 6, 21. Τα αρχαία αντικείμενα τηςσυλλογής του Συλλόγου στεγάσθηκαν αρχικά στον Αγιο Μηνά καιφυλάχθηκαν κατόπιν, προσωρινά, στον Μεγάλο Στρατώνα της πόλης.Μετακινήθηκαν κατόπιν οριστικά στα πρώτα τμήματα του κτηρίου τουΜουσείου Ηρακλείου, το οποίο οικοδομήθηκε από την ΚρητικήΠολιτεία στη θέση του σημερινού Αρχαιολογικού Μουσείου. Το κτήριοαυτό θεμελιώθηκε το 1904, πρωτολειτούργησε το 1907 καιολοκληρώθηκε το 1912 (αυτόθι, 65, 67).
132 KATERINA ΚΟΡΑΚΑ
«μεγάλου Κρητικού Μουσείου» (Εικ. 7), η δεύτερη έκδοσητου οποίου μεταφράσθηκε στα αγγλικά17.Οι σελίδες των πρώτων κεφαλαίων του βιβλίου της
κρητικής αρχαιολογίας είναι γεμάτες περιπέτειες, γεμάτεςαφοσίωση στην ιδέα της δια παντός μέσου διαφύλαξηςτης πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού. Οι δυσκολίεςυπήρξαν μεγάλες, σε ένα περιβάλλον έντονης αστάθειαςκαι αβεβαιότητας, τα ύστερα χρόνια της οθωμανικήςδιοίκησης. Εάν, επιπλέον, συνυπολογίσει κανείς τον«απαίδευτο» ντόπιο πληθυσμό, τις μεγάλες ελλείψεις τωνυποδομών και τον αθέμιτο ανταγωνισμό που δημιουργούσεη συνεχής «ζήτηση» αρχαίων αντικειμένων από αρχαιόφί¬λους, συλλέκτες, αυλητές .. Όπως είναι γνωστό, στιςδύσκολες πολιτικές στιγμές που διένυε ο τόπος, ταμνημεία προσέλαβαν αξία συμβόλου της υπό διαμόρφωσινεθνικής ταυτότητας. Ιδιάιτερα για τους λόγιους εκείνουςπου διορίσθηκαν από την πολιτεία αυστηροί τουςτοποτηρητές1*. Χάρη στην επαγρύπνηση και στις θρυλικέςσχεδόν προσπάθειες του Χατζιδάκη και του Ξανθουδιδη,διασώθηκαν σημαντικότατες αρχαιότητες, όπως οθησαυρός των χάλκινων από το Ιδαίο Αντρο και η μεγάληεπιγραφή με τους νόμους της Γόρτυνας19.
17 Στ. Ξανθουδίδου, 'Οδηγός ΜουσείουΉρακλείου, έν'Ηρακλείψ, 1921(19262· αγγλ. μτφρ., Candia, 1927).18 Είναι ενδεικτική, νομίζω, η υπερηφάνεια, με την οποίαεπαναλαμβάνει ο Χατζιδάκης τον χαρακτηρισμό του από τονClemenceau, ως εκπροσώπου της «archéologie enragée»-της «λυσσώδους» ή της «μαινόμενης αρχαιολογίας» fl. Χατζιδάκη,όπ. π. σημ. 6, 9, σημ. 1 ).19 Αυτόθι, 12-17. Στ. Αλεξίου, «Ό Στέφανος Ξανθουδίδης ώςαρχαιολόγος», Τεύχος Τιμητικόν έκδιδόμενον επί τη τεσσαρακοστήέπετείψ τοΟ θανάτου τοΰ Στεφάνου Ξανθουδίδου' Δήμος Ηρακλείου,1969, 19-20. Πρόκειται, όσο γνωρίζω, για μια από τις ελάχιστεςεμπεριστατωμένες εργασίες που επικεντρώνονται αποκλειστικά στοαρχαιολογικό έργο του Ξανθουδιδη. Να σημειωθεί ότι, μετά τοναιφνίδιο θάνατο του μελετητή από συγκοπή τον Σεπτέμβριο 1 928,δημοσιεύθηκαν πολλές νεκρολογίες, οι οποίες αναφέρονται ωστόσοστη συνολικότερη επιστημονική του παρουσία (βλ., μεταξύ άλλων, Γ.
Στέφανος Ξανθουδίδης.Ο πρωτεργάτης της Κρητικής αρχαιολογίας" 133
Καί στο δεύτερο όμως επίπεδο, εκείνο του ανασκαφέακαι ερευνητή, η συμβολή του Ξανθουδίδη δεν είναι.μκρότερη. Ο ίδιος διερεύγησε, πράγματι, πολλά μνημείατων ών και των βυζαντινών χρόγων, στην κεντρική, στηνανατολική και στη δυτική Κρήτη20. Στις συστηματικές τουανασκαφές συγκαταλέγονται η οικία στο Χαμαίζι Σητείας,το συγκρότημα στο Νιρου Χάνι και ο παρακείμενοςσπηλαιώδης τάφος στον Πύργο, οι τάφοι στα Δαμάνια,Αρτσά (Εικ. 8), Μέσα Μουλιανά21 κ.λπ.
Το όνομά του έχει, όμως, περισσότερο από όλασυνδεθεί επιστημονικά με τους κυκλικούς ή θολωτούςτάφους της Μεσαράς. Ο Ξανθουδίδης υπήρξε από τουςπρώτους αρχαιολόγους που εντόπισαν, ανέσκαψαγ καιδημοσίευσαν ικανό αριθμό από τα μεγάλα αυτά υπέργειαταφικά μνημεία, τα οποία αποτελούν χαρακτηριστική καιιδιαίτερη αρχιτεκτονική μορφή της Κρήτης της 3ηςχιλιετίας22. Την περίοδο 1904-1918, ο ίδιος διερεύνησεπολλούς τέτοιους τάφους, στην Κουμάσα, στην ΑγίαΕιρήνη, στο Πορτί, στα Καλαθιανά, στον Πλάτανο, στοΜαραθοκέφαλο και αλλού. Τα σημαντικά δεδομένα από τις
Οικονόμου, «'Αναμνηστικός λόγος περί του Στεφάνου Ξανθουδίδου»,ΠρακτΑκαδΑΘ 3/7-8, 1928, 628-634 ID., <<Έκθεσις των περί κατά τόέτος 1928 Οπό της ‘Αρχαιολογικής ‘Εταιρείας Πεπραγμένων», ΠΑ Ε1928, 5, 7-9 Ί. Καλιτσουνάκις, «’ Στέφανος Ξανθουδίδης», ΚρητικοίΜελέται 1 -2, 1 933, 1 8-1 9).20 Βλ., για παράδειγμα, τις ανασκαφές τάφων στην πλατείαΔικαστηρίων στα Χανιά και εκείνες στον ναό του Αγίου Τίτου στηΓόρτυνα (Στ. Αλεξίου, αυτόθι, 21 , 20).21 Βλ. αντίστοιχα, Στ. Ξανθουδίδου, «Προϊστορική οικία εις ΧαμαίζιΣητείας», ΑΕ 1906, 117-156 ID., «Μινωϊκόν Μέγαρον Νιρου», ΑΕ1920, 1 -25· ID., «Μέγας Πρωτομινωικός τάφος Πύργου>, ΑΔ 5, 1 91 9,136-160 ID., «Μυκηναϊκός τάφος Δαμανίων», ΑΔ 2, 1916, 171-178·ID., «Έκ Κρήτης Α.Ό τάφος Άρτσά καί αι πήλινοι λάρνακες», ΑΕ1904, 1-21· ID., «Οι τάφοι Μουλιανών», αυτόθι, 21-26, καθώςπολλές ανασκαφικές εκθέσεις για τα ίδια και άλλα μνημεία.22 Ο πρώτος τέτοιος τάφος αποκαλύφθηκε στην Αγια Τριάδα, απότην ιταλική αρχαιολογική αποστολή της Μεσαράς (Γ· Halbherr, Mem.Inst. Lomb. XXI, 248-251 ■ VTM2, 1 και σημ. 1).
και
KATERINA -@NF-F134
ανασκαφές του αυτές δημοσίευσε το 1924, στην αγγλικήέκδοση The Vaulted Tombs of Mesarà, του Πανεπιστημίουτου Liverpool23 (Εικ. 9-10). Η συγκεκριμένη μονογραφίαυπήρξε ένα από τα σημαντικότερα συγγράμματα τηςεποχής, και αποτελεί ακόμη σήμερα κλασική αναφορά στηδιεθνή βιβλιογραφία.Ως αρχαιολόγος του πεδίου, ο Ξανθουδίδης μοιάζει
εξίσου σοβαρός, συγκροτημένος και αποτελεσματικός.Ανήσυχος για τη στρωματογραφική αλληλουχία, δεν είναιωστόσο δυνατόν να στηριχθεί στα διαταραγμέναανασκαφικά δεδομένα των τάφων της Μεσαράς· ούτε καινα αποφύγε* τις εόλογες για την εποχή δυσκολίες στηχρονολόγηση της σκευής τους. Το ίδιο και στο επίπεδοτων ερμηνειών, ο ίδιος επηρεάζεται αναπόφευκτα απότους σύγχρονους του αρχαιολόγους και κυρίως από τονEvans, όταν υποστηρίζει τη βορειαφρικανική -αιγυπτιακή-καταγωγή των ταφκών αυτών μνημείων24.Ευαισθητοποιημένος ωστόσο στις μεθόδους μιας
σύγχρονης αρχαιολογικής τεκμηρίωσης, ο Ξανθουδίδηςεμφανίζεται, για παράδειγμα, ανοικτός σε εργαστηριακέςαναλύσεις της χημικής σύστασης των αρχαίων μεταλλικώντεχγέργων από τις ανασκαφές του (Εικ. 11)25 ή στηγάνθρωπολογική εξέταση των σκελετικών καταλοίπων απότις ταφές (Εικ.«εθνοαρχαιολικός» προβληματισμός τον οδηγεί σταθεράκαι αβίαστα στην αναζήτηση της εκάστοτε αναλογίας,όταν π.χ. συγκρίνει την αρχιτεκτονική των προϊστορικώνΚρητικών κυκλικών τάφων με εκείνη των θολωτώγπο>μενικών μιτάτων της Νίδας και του υπόλοιπουΨηλορείτη27.�' VTM2, *�� >��� 4�� �:� ���< �� 4�C��:��� ��� ��������� *�� ��� 4�,���� �3� ��+3������ K. Branigan, �� =��:� ����3�� �� �� ��=���� ,*���� C�C��� �� ��������� ��� ��� ��+�� ��� 2����� (VTM2i).�/ VTM2, !$%0"��. VTM2, !�.0!�"��% VTM2, !'.�
1�;�.� Συγχρόνως, ένας πρώιμος
Στέφανος Ξανθουδίδης.Ο πρωτεργάτης της Κρητικής αρχαιολογίας' 135
Με την πρόοδο της αρχαιολογικής έρευνας και ταπλούσια νέα στοιχεία που προκύπτουν καθημερινά, άλλεςαπό τις απόψεις του Ξανθουδίδη για τους τάφους τηςΜεσαράς επιβεβαιώθηκαν, και άλλες τροποποιήθηκαν ήξεπεράστηκαν -αυτή είναι, νομοτελειακά, η μοίρα τηςέρευνας, και ιδιαίτερα της αρχαιολογικής. Αναλλοίωτη καιουσιαστική παραμένει, ωστόσο, η μεγάλη του εισφοράστον τομέα της αποκάλυψης και της ανάδειξης τωνσυγκεκριμένων ταφικών μνημείων, μέσα από την οποίαάνοιξε ένα καινούργιο κεφάλαιο στη μινωική, την αιγαιακήκαι την ευρύτερη μεσογειακή αρχαιολογία.Στον τομέα, τέλος, της δημοσιοποίησης των
αρχαιολογικών του παρατηρήσεων και αποτελεσμάτων, ηπροσφορά του Ξανθουδίδη είναι και πάλι εξαιρετικάσημαντική. Πολυγραφότατος ο ίδιος, έχει συγγράψειπερισσότερες από εβδομήντα μελέτες, πολλές από τιςοποίες είναι αρχαιολογικές28. Πρωτότυπα των δημοσιευμέ¬νων του έργων βρίσκονται σήμερα στο ΑρχαιολογικόΜουσείο Ηρακλείου, όπου ο ίδιος κληροδότησε τηβιβλιοθήκη του. Πολλές επιπλέον χειρόγραφες σημειώσειςαπό δημοσιευμένες και ανέκδοτες αρχαιολογικές τουεργασίες φυλάσσονται στο Ιστορικό Μουσείο, μαζί με τομεγάλο τμήμα του αρχείου του (Εικ. 13)29.
:s Ιδιαίτερα αξίζει, πιστεύω, να μνημονευθούν η συνθετική του εργασίαγια τον Κρητικό Πολιτισμό και τα πρώιμα αποτελέσματα τωναρχαιολογικών ερευνών στην Κρήτη (Στ. Ξανθουδίδου, όπ. π., σημ.13, 1-1 36), καθώς και οι πολύ σημαντικές συλλογές και δημοσιεύσειςεπιγραφών των ιστορικών και κυρίως των χριστιανικών χρόνων από τονησί(π.χ., Στ. Ξανθουδίδου, «Χριστιανικοί Επιγραφαί Κρήτης», Αθηνά15, 1903, 4-163).
Πρόκειται για τις δωρεές των ανηψιών του Ανδροκλή καιΧρυσούλας Ξανθουδίδου. Ευχαριστώ θερμά τον A λέξη Καλοκαιρινόκαι τη Γεωργία Κατσαλάκη, για τη γενναιόδωρη βοήθεια στη διάρκειατης έρευνάς μου στο αρχείο του Στ. Ξανθουδίδη, στο ΙστορικόΜουσείο. Τις αναπαραγωγές των φωτογραφιών από το συγκεκριμένοαρχείο έκανε ο Γιάννης Κόκκινος.
136 KATERINA -@NF-F
Ικανό μέρος των γραπτών του συγκροτούν οι εκτενείςσημειώσεις και μεταφράσεις του από ελληνικές και ξένεςαρχαιολογικές δημοσιεύσεις της εποχής30. Τα συγκεκριμέ¬να χειρόγραφα σκιαγραφούν ένα μελετητή που χειρίζεταιμε άνεση τις τρέχουσες ευρωπαϊκές γλώσσες, για τιςανάγκες μιας συστηματικής εκ μέρους του συλλογής τηςπλέον σύγχρονης βιβλιογραφικής τεκμηρίωσης . Ο στόχοςτης προσεκτικής αυτής ενημέρωσης του Ξανθουδίδη είναιδιπλός: έτσι εμπλουτίζει τα καθαρά επιστημονικά τουσυγγράμματα, αλλά και τα περισσότερο εκλαϊκευτικά τουδημοσιεύματα.Επειδή, πράγματι, ο ίδιος συμμετέχει με ανάλογη
προθυμία και επάρκεια αφενός σε απολύτως έγκυραελληνικά και ξένα αρχαιολογικά περιοδικά και αφετέρου σεευρύτερης κυκλοφορίας έντυπα, εφημερίδες, εγκυκλο¬παιδικά λεξικά κ.λπ31. Στην προσφορά του αυτήδιακρίνεται, νομίζω, μια ιδεολογική στάση που θα ζήλευεακόμη και η δική μας η εποχή: εκείνη του επιστήμονα-διαφωτιστή, που σπεύδει με σοβαρότητα να «φανερώσει»στην «κοινωνία των πολιτών» την πολιτιστική της κληρονο¬μιά. Εμφανέστατα ο ίδιος «βλέπει μακριά», όταν πρόκειταιγια εκείνα που συμβάλλουν στην πρόοδο και τον εκπολιτισ¬μό του τόπου.
Στέφανος ,=.ανθουδίδης.Ο πρωτεργάτης της κρητικής αρχαιολογίας' 137
ΕπίλογοςΔεν βλέπω πόσα περισσότερα θα μπορούσε να περιμένει
καγείς από έναν αρχαιολόγο πρωτεργάτη ... Όταν,μάλιστα, γνωρίζει ότι η αρχαιολογία υπήρξε ίσως τοσημαντικότερο αλλά όχι το μοναδικό ενδιαφέρον τηςπολυσχιδούς επιστημονικής προσωπικότητας του Στέφα¬νου Ξανθουδίδη.Το αρχαιολογικό του έργο αποτελεί ένα κράμα δράσης,
γνώσης και ικανότητας επιστημονικής παρατήρησης καιτεκμηρίωσης . Χαρακτηρίζεται από εσωτερική συγκρότησηκαι ειρμό. Ξεκινά από την «αυγή της προϊστορίας» καιεπεκτείνεται σε όλες σχεδόν τις μεγάλες περιόδους τηςαρχαιότητας και της νεότερης εποχής. Αντλεί, τέλος, μεπρωτότυπο τρόπο από την κρητική εντόπιότητα και τηβιωματική εμπειρία του μελετητή και «σβήνει», κατάκανόνα, στους σύγχρονους του, καθημερινούς ανθρώπουςτου νησιού. Εκείνοι δεν αποτελούν ένα απλό σκηνικόβάθος, αλλά τογ κεντρικό στόχο ζωής για τον «σοφόΔωριέα»Από τους μιναχκούς κεραμεικούς τροχούς, στους
πιθαράδες του Θραψανού (Εικ. 14), από την αρχιτεκτονικήτωγ προϊστορικών τάφων της Μεσαράς σε εκείνη τωνθολωτών μιτάτων του Ψηλορείτη (Εικ. 15), από το αρχαίοστο παραδοσιακό άροτρο (Εικ. 16), ή το μαλλί (Εικ. 17) καιτο «αργαστήρι» του, το έργο του Στέφανου Ξανθουδίδηπαραμένει «σύγχρονο» και «σημαίνον». Αποτελεί μια
Τον επιτυχημένο αυτό χαρακτηρισμό του Ξανθουδίδη πρότεινε οΜενέλαος Παρλαμάς <Μ. Παρλαμά, «Ο σοφός Δωριεύς», Εφημ.Μεσόγειος, Ηράκλειον 28 Οκτωβρίου 1957 (αναδημ. στο ΤεύχοςΤιμητικόν έκδιδόμενον επί τη τεσσαρακοστή ετχετείφ του θανάτου τούΣτεφάνου Ιανθουδίδου, Δήμος Ηρακλείου, 1969, 25-30). Αντι¬προσωπευτική είναι και η ακόλουθη παράθεση του Παρλαμά, από τη«διήγηση ενός γέρου Αβγιώτη γεωργού, φίλου του Στεφάνου»: «Οτανηρχούντονε κάθε καλοκαίρι στό χωριό κι εκαθούμεστανε κιεκουβεντιάζαμε το βραδυνό στο ντουκιάνι απόξω, ήτονε απαράλλαχ-τος σάν κι εμάς μόνο πώς... αυτός εκάτεχε γράμματα».
138 KATERINA ΚΟΡΑΚΑ
πρώιμη j ουσιαστική και «ζωντανή» σιμβολή στο βιβλίο τηςαιγαιακής προϊστορίας.Το πρωτοποριακό αυτό αρχαιολογικό έργο παραμένει,
δυστυχώς, στο μεγάλο του μέρος, αναξιοποίητο. Περμένειτη συστηματική αναλυτική αλλά και θεωρητική τουανάδειξη η οποία δεν θα αργήσει, ελπίζω, να δελεάσειτους ερευνητές.
Katerina KopakaRethymno
Στέφανος Ξανθουδίδης.Ο πρωτεργάτης της κρητικής αρχαιολογίας· 139
Πίνακας Εικόνων
Εικ. 1 . Ο Στ. Ξανθουδίδης στο γνωστό αυστηρό πορτραίτο του«Εφόρου» (Αρχαιολ. Μουσ. Ηρ.).
Εικ. 2. Ο Ξανθουδίδης σε εφηβική ηλικία (Ιστορ. Μουσ. Ηρ.).Εικ. 3. Ο Ξανθουδίδης το 1905 (Ιστορ. Μουσ. Ηρ.).Εικ. 4. Αντίγραφο του εγγράφου διορισμού του Ξανθουδίδη ως
Εικ. 10. Κινητά ευρήματα από τάφους της Μεσαράς [Δρακόνες,Κ αλαθιανά (WM2, PI. XLIII)].
Εικ. 11. Αποτελέσματα αναλύσεων μεταλλικών εγχειριδίων από τουςτάφους της Μεσαράς. 1907 (Ιστορ. Μουσ. Ηρ. Α/Α Ε/Ί, 93).
Εικ. 12. Ανθρώπινα κρανία από τους τάφους της Μεσαράς (WM2,PI. LIX).
Εικ . 13. Σκαριφήματα αιγαιακών προϊστορικών αγγείων από τον Στ.Ξανθουδίδη (1892). Σημειώνεται το ελληνικό και το γαλλικότους όνομα (Ιστορ. Μουσ. Ηρ. A/A HÆ, 1 15).
Εικ. 15. Παραδοσιακά θολωτά μιτάτα της Νίδας (WM2, PI. LX).
Εικ. 16. Σκαρίφημα και ονοματισμός των συστατικών μερών τουαρότρου από τον Στ. Ξανθουδίδη (Ιστορ. Μουσ. Ηρ. Α/Α Γ/1,1).
140 KATERINA ΚΟΡΑΚΑ
Εικ. 17. Κλασικό (α), μυκηναϊκό (β), και σύγχρονο (γ) «έπινητρον»[κάλυπτρο για την πρόστασα του μηρού και του γονάτου κατάτο στρίψιμο της πρώτης, χονδρής κλωστής από τη γνέστρα(όττ. π. σημ. 3, Abb. 7, 1, 4 αντίστοιχα)].
Plate Vni KATERINA ΚΟΡΑΚΑ : Στέφανος Ξανθουδίδης
ψ1
hI
J
1
1
1 l
·' Jr
Ο Στ. -ανθουδίδης στο γνωστό αυστηρό πορτραίτο του«Εφόρου» (Αρχαιολ. Μουσ. Ηρ .)·
ELK. 1
Plate IX
m
SW b’:-Ufa
!» m
iMVr %0’
ff*»'ÿ
$
m -MM1'
'jWm;. .·
■■·: !:ώ;a F *
;;?: '
g:f- «■ ' ·'";.: .
:N:;l;
milk,:»M|4i By·:s ?
. ËM :
$Jg?■ !$’ ■ g.J !. /.
itmË
·ÿ:
■a ,·.:Λ
fl ‘‘4MÊ
•T
m :y:'fl ’*m 1 . llfifg
P
1 ;: g
1■i'
?âi ■ gpoe �+�C�*� ������ 9L��� 2�� Ηρ.).
TU TT V ifG�*� ��
Plate X>: s11plRlIPPiil£; m mg i
pirs> li&
:-ÿ ■
: 'ÿ:ÿ! mmm-Xi-if*·XvSSSrnMê HrfiM·;··:ιΧ'Χ& fil;*>'>I m,
[κάλυτττρο για την προστασία του μηρού και του γονάτουκατά το στρίι|«μο της πρώτης, χονδρής κλωστής από τηγνέστρα (οιτ. η. σημ. 3, Abb. 7, 1 , 4 αντίστοιχα)].
