Biblioteka Regionalisty Nr 8 (1 /2008)

UNIWERSYTET EKONOMICZNY WE WROCŁAWIU

KATEDRA GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ I ADMINISTRACJI SAMORZĄDOWEJ

KATEDRA GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ W JELENIEJ GÓRZE

GOSPODARKA PRZESTRZENNA

XI

Redaktorzy Stanisław Korenik Zbigniew Przybyła

Wydawnictwo Katedra Gospodarki Przestrzennej

i Administracji Samorządowej Wydział Nauk Ekonomicznych

Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Wrocław 2008

Recenzent tomu prof. dr hab. Bogusława Drelich-Skulska

Redakcja techniczna mgr Piotr Rajduga Patrycja Bortacka

Adres redakcji: Katedra Gospodarki Przestrzennej i Administracji Samorządowej

Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

ul. Komandorska 118/ 120 53- 345 Wrocław

tel. (071) 3680224 e-mail: gn _gpas@credit.ae.wroc.pl

Artykuły przyjęte od Autorów zakwalirlkowano do druku bez poprawek merytorycznych. Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-921710-7-2

Druk i oprawa: Wydawnictwo i Drukarnia DTSK "Silesia"

p l. Staszica l O; 50-221 Wrocław tel. {071) 328 76 95

e-mail : dtsk _ xl@wp.pl

Andrzej Łuczyszyn, Peryferyjne systemy przestrzenne w lokalnej polityce 171 Rozwoju ... . ..... . . ... . ... .... .... ... .......... .. .. . ....... ... .............. ......... .. .

Marian Maciejuk, Zarządzanie bezpieczeństwem i porządkiem publicznym na przykładzie Jeleniej Góry...... .. ............ .. ................................. 179 Urszula Markowska-Przybyła, Zmiany wewnątrzregionalnych dysproporcji rozwojowych w wybranych województwach w latach 1999-2005.. .. . .. .... . .. ... . . ... ... .. . ..... . ... ... . .. ... . . . ...... . .. .. ........... . .... . 189 Barbara Mastalska-Cetera, Rola obszarów chronionych w rozwoju gmin ..... .. ............. . . .. . ..... .................. .. .. . ........ ... ..... .... ...... ...... 198 Anna Mempel-Śnieżyk, Znaczenie innowacyjności i kapitału ludzkiego w gospodarce opartej na wiedzy.. ... .. . . .. . . . .. . ...... .. ...... ... .. ........... .. . . 209 Katarzyna Miszczak, Charakterystyka współczesnego paradygmatu gospodarki przestrzennej. .. . . .. . ... ... . . ..... ... ... ..... . .. . ... ................. .. .. 216 Oguz Ózbek, Power, s pace and development: a critical approach to s patia! planningin normative regionsin Turkey.... .. ..................... .. .... 226 Zbigniew Piepiora, Polityka zwalczania katastrofnaturalnych na poziomie regionalnym (studium przypadku województwa zachodniopomorskiegoJ.. . . . . . ......... .......... ... . . .. . .......... . .. . . .. ... ... ... . 233 Małgorzata Pięta-Kanurska, Partycypacja społeczna w projektach rewi-talizacji miast (na przykładzie programu URBACT II) ..... . .. .. ... ... . ... 241

Jacek Potocki, Przestrzenne rozmieszczenie bazy noclegowej na Dolnym Śląsku przed i po transformacji społeczno-ekonomicznej. .... . .. . . . . . . . ...... . 249 Katarzyna Przybyła , Makroekonomiczne instrumenty oddziaływania na rozwój lokalny .... ... . .. .. .. . .. .. .. .. . ... ..... . . ...... .. ...... ..... . .. . .. .... ... .. 259 Ireneusz Ratuszniak, Odnowa zdegradowanych obszarów miejskich w Regionalnym Programie Operacyjnym dla Dolnego Śląska na lata 2007-2013 ... . .. ... .... .. ............... . . . ............ ........... .... . .... ... 265

Dorota Rynio, Wytyczne rozwoju miast w Unii Europejskiej... .. . . ..... ..... 273 Elżbieta Sobczak, Segmentacja krajów Unii Europejskiej bazujqr:a na międzynarodowych zróżnicowaniach rozwojowych . . .. . . .. .. .... . ... .. ....... ... 284 Danuta Stawasz, Metropolie w dokumentach prawnych i planistycznych Polskż......... ... . . .. . . . . .... ... . .. .. . . . . . .. . . . .... .. .. .. . . . . .. .. . . . . . .. .. .. . .. . . . . . .. .. 291

Monika Stelmaszczyk, Znaczenie kapitału społecznego w rozwoju lokalnym .. .... . . . .... .. .... ...... .. .. . . .. ... . .. . .... . .. . .. ..... .......... . . . ..... . ..... 309

Andrzej Sztando, Modelowa procedura pomiaru rezultatów rewitalizacji miasta........... . ... ... . ........ .. ....... .. ......... .. ... . ... .. .... ... .... ...... . ..... . 317

Beata Warczewska, Przemiany przestrzenne wybranych wsi leżących w strefie podmiejskiej Wrocławia.. . ..... . .. . . . . .. ... . .. .. ..... . . .... ..... .. ... . .... 327

Kazimiera Wilk, Samorządy terytorialne w Federacji Rosyjskiej............ 340

Alicja Zakrzewska-Półtorak, Możliwości rozwoju zasobów endogenicz-nych w regionach w oparciu o fundusze Unii Europejskiej w latach 2007-2013 na przykładzie Dolnego Śląska .... .......... ......... ....... .. ..... .. 348

Magdalena Zioło, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie i ich wpływ na rozwój regionów (na przykładzie województwa zachodniopomorskiego). ... 358

GOSPODARKA PRZESTRZENNA XI, 2008

ISBN 978-83-921710-7-2

Andrzej Sztando

MODELOWA PROCEDURA POMIARU REZULTATÓW REWITALIZACJI MIASTA

Degradacja, rewitalizacja i problematyka pomiaru jej efektów Gospodarcza, społeczna i urbanistyczno-przestrzenna degradacja struktur . miej­

skich jest zjawiskiem częstym. Rzadko dotyczy całego obszaru miasta, jednak w wielu wypadkach obejmuje istotną lub nawet dominującąjego część. Czynników owej degra­dacji jest wiele, a przyczyniały się one do obecnego, negatywnego stanu rzeczy najczę­ściej w długim okresie czasu. Wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym kraju, wiele obszarów miejskich, których stan pogarszał się przez ostanie kilkadziesiąt lat, ulega dziś procesom odbudowy prowadzonym przez kapitał prywatny. Dotyczy to w szczególności centrów miejskich, a także tych dzielnic, które upodobali sobie mieszkańcy dysponujący dochodami znacznie przekraczającymi średnie. Z kolei samorządy lokalne, dążąc do poprawy parametrów technicznych budynków i budowli komunalnych, prowadzą wiele przedsięwzięć o charakterze remontowym i modernizacyjnym, a uzupełniają je inwesty­cjami infrastrukturalnymi. Jednak tym ze wszech miar pożądanym procesom często to­warzyszy utrwalanie lub nawet pogłębianie się zjawiska degradacji innych części miast. Ponadto, sama poprawa stanu technicznego obiektów materialnych nie oznacza rewitali­zacji struktury miejskiej . Rewitalizacja jest bowiem równoznaczna z osiągnięciem wielu bardzo zróżnicowanych celów gospodarczych, społecznych i środowiskowych.

Aby cele te osiągnąć konieczna jest skoordynowana i wielowyrr.iarc·.va inter­wencja publiczna. Realizuje się ją pod postacią programów rewitalizacji miast, które w ostatnich latach coraz częściej są sporządzane i wdrażane przez samorządy lokalne. Bu­dowa i aplikacja programu rewitalizacji jest zabiegiem złożonym . Wymaga bowiem przeprowadzenia szeregu działań o charakterze diagnostycznym, konsultacyjnym, nego­cjacyjnym, planistycznym, prawnym, wdrożeniowym i monitoringowym. Korygowania projektów i działań w trakcie ich realizacji oraz kompleksowej oceny po zakończeniu. Niestety krajowa literatura przedmiotu dostarcza umiarkowanego wsparcia w tym zakre­sie, koncentrując się przy tym nie tyle na szczegółowych rozwiązaniach organizacyjnych, finansowych i prawnych, ile na informacjach ogólnych takich jak istota i cele rewitaliza­cji lub szeroko rozumianej statystyce inicjatyw tego typu. Wśród ważnych i wciąż otwar­tych pól badań o charakterze zarówno teoretycznym, jak i praktycznym jest pomiar rezul­tatów rewitalizacji. Jest to pole wyjątkowo istotne ponieważ dotyczy wszystkich faz całego przedsięwzięcia. Ma zatem istotny wpływ na szeroko rozumianą jakość rewitali­zacji. Z drugiej strony, przeprowadzona przez autora analiza kilkudziesięciu komunal­nych programów rewitalizacji oraz jego doświadczenia praktyczne wskazują, że stosują­cy metody pomiaru rezultatów rewitalizacji popełniają w wiele błędów , jak np.:

A. Sztando

l. niedostosowanie zakresu merytorycznego metod do zakresu merytorycznego procesów rewitali zacyjnych.

2. stosowanie metod bazujących na wartościach cech zjawisk, które są nieza­leżne lub zależne w marginalnym stopniu od działa!'1 rewitalizacyjnych.

3. stosowanie metod bazujących na danych, których źródła nie są wiarygodne lub są trudne do zidentyfikowania, czy wykorzystania.

4. nieuzasadnione dążenie do kwantyfikacji wszystkich efektów rewitalizacji, nawet tych, które mają charakter typowo jakościowy albo relatywny.

5. traktowanie wszystkich metod jako równie użytecznych z punktu widzenia oceny efektów procesów rewitalizacyjnych.

6. stosowanie licznych metod, które bazują na tych samych lub siln ie skorelo­wanych danych.

7. podporządkowanie metod wytycznym określonym w programach pomoco­wych, w stosunku do których programy rewita li zacji są przedmiotem aplika­cji o środki finansowe , nawetjeśli nie odpowiadają one potrzebom i uwarun­kowaniom podmiotu oraz przedmiotu rewitalizacji.

Podobne błędy są popełniane także podczas badania innych zjawisk i procesów społeczno-gospodarczych. Czy można zatem oczekiwać od samorządów, że korzystając

z dorobku takich nauk, jak np. diagnostyka ekonomiczna, ekonometria, statystyka, pro­gnostyka, gospodarka loka lna i zarządzanie miastem, skonstruują pozbawiony wad sys­tem pomiaru rezultatów rewitalizacji struktury miejskiej? Niestety nie. Bar ierami osią­

gnięcia takiego stanu rzeczy są bowiem uwarunkowania finansowe , prawne, informacyj­ne, kadrowe i czasowe w jakich funkcjonują. Nie mniej jednak, należy dążyć do doskona­lenia aparatu pomiarowego, ponieważ jest ro nie tylko możliwe, ale i konieczne ze względu na wpływ wyników pomiaru na sam proces rewital izacji . Dalsza część artykułu, jest zatem propozycją procedury badania efektów rewitalizacji struktur miejsk-ich ,-speł"

niającą z jednej strony wymagania merytoryczne i formalne wynikające z dorobku ww. nauk oraz obowiązującego prawa, natomiast z drugiej strony dostosowaną do realnych możliwości i potrzeb samorządów.

Prace nad systemem pomiaru efektów rewitalizacji należy rozpocząć już na eta­pie konstruowania programu rewitalizacji . Powinny składać się z pięc i u faz kolejno pole­gających na: formułowaniu ce lów operacyjnych programu rewitalizacji , wskaźników efektu, wskaźników op ini i, wskaźników działania oraz fonnułowaniu wymogów analiz opisowych.

Formułowanie celów operacyjnych programów i zakresów merytorycznych badań

System pomiaru efektów programu rewitalizacji powinien być z jednej strony podporządkowany jego celom, natomiast z drugiej powinien współdefiniować j e. Zakres monitoringu efektów musi bowiem być co najmniej tożsamy z zakresem skutków jakie podmiot rewitalizacji zamierza osiągnąć. Wskazane jest by obejmował również niektóre zjawiska pozostające poza zakresem celów rewitalizacji, ponieważ podejmowane działa­nia mogą generować nieoczekiwane skutki dodatkowe, w tym nawet negatywne. Współ­definiowanie polega natomiast na wyrażeniu niektórych ce lów rewitalizacji w postaci ułatwiającej pomiar stopnia ich osiągnięcia lub w wręcz w postaci kwantytatywnej , co samo w sobie determinuje ich wskaźnikową definicję. W tak im wypadku wartościowo lub il ościowo okreś lony ce l jest jednocześnie m i arą rezultatu procesów rewitalizacyj ­nych.

318

Modelowa procedura pomiaru .. .

Na typową strukturę celów programów rewitalizacji składają się z reguły cele generalne, zwane czasem głównymi lub strategicznymi oraz cele operacyjne, nazywane na ogół cząstkowymi lub pośrednimi . Cel generalny może być zdefiniowany np. jako "zatrzymanie procesu marginalizacji rewitalizowanych części miasta, a następnie wzrost ich znaczenia w organizmie miejskim". Cele operacyjne są z kolei składowymi celów strategicznych, lub/i etapami na drodze do ich osiągnięcia. Są również ogniwem pośred­nim między celem generalnym, a konkretnymi przedsięwzięciami, które mają być po­dejmowane w ramach programu rewitalizacji . Typowe cele operacyjne to:

l. redukcja patologii społecznych i zjawiska wykluczenia społecznego; 2. poprawa sytuacji demograficznej; 3. podniesienie gęstości zaludnienia obszaru rewitalizacji do poziomu średniej

gęstości zaludnienia w mieście; 4. wzrost dostępności mieszkańców do usług świadczonych przy użyciu infra­

struktury technicznej oraz wzrostjakości tych usług; 5. wzrost dostępności mieszkańców do usług świadczonych przy użyciu infra-

struktury społecznej; 6. poprawa stanu technicznego budynków i budowli; 7. poprawa poziomu bezpieczeństwa; 8. optymalizacja układów logistycznych; 9. zapewnienie ładu przestrzennego i wysokiego poziomu estetyki; l O. odtworzenie cech zabytkowych, historycznych i artystycznych; 11. optymalizacja wykorzystania budynków i budowli; 12. zapewnienie dostępności dla osób niepełnosprawnych; 13. obniżenie kosztów funkcjonowania; 14. optymalizacja systemów finansowania nakładów inwestycyjnych i bieżących

kosztów utrzymania budynków i budowli; 15. rozwój aktywności publicznej mieszkańców rewitalizowanych części miasta

przyczyniającej się do rewitalizacji; 16. rozwój przedsiębiorczości; 17. obniżenie poziomu zanieczyszczenia i redukcja powstających zanieczysz­

czeń,

18. zmiana cech obszarów miasta nie poddawanych rewitalizacji warunkująca osiągnięcie celów rewitalizacji.

Wspomniane podporządkowanie systemu pomiaru efektów rewitalizacji celom programu rewitalizacji oraz współdefiniowanie ich przez ten system dotyczyć musi celów operacyjnych. Cel, czy cele generalne są bowiem zbyt syntetyczne. Techniki pomiaru rezultatów programu rewitalizacji należy dobrać tak, aby ich obszary merytoryczne były zgodne z zakresem merytorycznym celów operacyjnych, co zapewni możliwość oceny stopnia ich osiągnięcia . Inaczej mówiąc muszą być mierzone poziomy tych zjawisk, dla zmiany których podjęto się realizacji programu rewitalizacji. W tabeli nr l zaprezento­wano zakresy merytoryczne metod pomiaru rezultatów rewitalizacji odpowiadające pię­

ciu celom operacyjnym wybranym spośród przedstawionych wyżej.

319

A. Sztando

Tab. l. Zakresy merytoryczne metod pomiaru efektów rewitalizacji dla poszczegól-nyc h l' . h ce ow operacy.)nyc Cel Zakres merytoryczny, który powinien zostać objęty przez metody pomiaru efek-

tów rewitalizacji

l występujące na obszarze rewitalizacji zjawiska społeczne: pauperyzacja, bezro-bocie, uzależnienia (alkoholizm, narkomania), patologie rodziny

4 charakterystyczne dla obszaru rewitalizacji: dostępność i jakość infrastruktury wodociągowej, kanalizacji sanitarnej, kanalizacji deszczowej, elektroenergetycz-nej, ciepłowniczej, gazowniczej, telefonicznej, monitoringu wizyjnego, przeciw-pożarowej, teleinformatycznej, drogowej, okołodrogowej, parkingowej , szynowej i innej transportowej

8 organizacja ruchu kołowego, szynowego i pieszego w obszarze rewitalizacji , system powiązań komunikacyjnych obszaru rewitalizacji z otoczeniem

12 w obszarze rewitalizacji dla osób niepełnosprawnych: dostępność komunikacyj-na, dostępność zamieszkania, dostępność usług świadczonych przy wykorzysta-niu infrastruktury społecznej, dostępność usług świadczonych przy wykorzysta-niu infrastruktury technicznej

15 działające na obszarze rewitalizacji: stowarzyszenia, zrzeszenia, kluby, związki; woluntariusze, rady społeczne i rady młodzieżowe; udział mieszkańców obszaru rewitalizacji w samorządowych zebraniach, warsztatach, konsultacjach, ankie-tach; adresowane przez mieszkańców obszaru rewitalizacji do organów publicz-nych: wnioski , petycje, oferty wspó-łpracy

Zrodło: Opracowame własne.

Formułowanie wskaźników efektu

Drugą fazą budowy systemu pomiaru efektów rewitalizacji jest formułowanie mierników efektu. Mają one za zadanie pomiar zjawisk i procesów, których zmiana jest zamierzonym lub niezamierzonym efektem działań podejmowanych w ramach programu rewitalizacji. Podkreślić jednak należy, iż część zmienności ww. zjawisk i procesów niemal zawsze będzie wynikiem oddziaływania innych czynników. Skąd zatem bierze się prawo do stosowania tych mierników? Po pierwsze, działania zaplanowane w programie rewitalizacji są, a przynajmniej powinny być , dobierane tak, aby wywierały istotny wpływ na zjawiska i procesy, których zmiana jest jednym z celów rewitalizacji. Podmiot rewitalizacji ma zatem prawo zakładać, że zmiany tych zjawisk i procesów są wynikiem jego działań, przynajmniej w większości. Po drugie, jeśli uzyskany zostanie korzystny poziom danej grupy wskaźników, nawet bez lub z niskim udziałem wpływu podmiotu rewitalizacji, to oznaczać to będzie, iż dany cel został osiągnięty i jego działania w tym zakresie sąjuż zbędne.

Każdy ze wskaźników efektu powinien spełniać cztery warunki. Pierwszym z nichjest warunek prostoty. Za prosty wskaźnik uznać należy taki, do obliczenia którego dysponuje się danymi . Warunek drugi to warunek pojemności. Jego spełnienie ma będzie mieć miejsce wtedy gdy podmiot rewitalizacji zna zakres zjawisk i procesów wyrażanych przez wskaźnik . W innym wypadku nie będzie w stanie prawidłowo zinterpretować jego wartości. Trzeci z warunków to warunek decyzyjności, który jest pokrewny do warunku pojemności. Jego wypełnieniem jest posiadanie przez podmiot rewitalizacji wiedzy, jaka część zjawisk i procesów wyrażanych przez wskaźnik znajduje się lub może znajdować pod jego wyłącznym wpływem, jaka pod częściowym, a jaka pozostaje poza sferą jego oddziaływań. Ostatni z warunków to zgodność pojemności wskaźników z zakresem me-

320

~ .. :1

:'

Modelowa procedura pomiaru .. .

rytorycznym, który powinien zostać objęty przez metody pomiaru efektów rewitalizacji, o którym była mowa wcześniej. Przykładowe wskaźniki efektu dla pięciu wybranych celów operacyjnych zaprezentowane zostały w tabeli 2.

Tab. 2 Przykładowe wskaźniki efektu Cel Wskaźniki efektu 2 liczba mieszkańców; struktura wiekowa mieszkańców; struktura płci mieszkań­

ców; przyrost naturalny mieszkańców; liczba osób, które opuściły na stałe obszar rewitalizacji; liczba osób, które na stałe zamieszkały na obszarze rewitalizacji; saldo migracji; kierunki migracji

6

7

11

liczba i kubatura budynków, budowli nie spełniających norm termoizolacyjnych; liczba i kubatura budynków, których stan elementów konstrukcyjnych ogranicza lub uniemożliwia ich użytkowanie zgodnie z przeznaczeniem; liczba i kubatura budynków, których stan elementów konstrukcyjnych nie jest zgodny z prawem budowlanym; liczba budynków wymagających remontu elewacji oraz powierzch­nia elewacji wymagających remontu; liczba budynków wymagających remontu dachu oraz powierzchnia dachów wymagających remontu liczba pożarów ; wartość strat pożarowych; liczba zdarzeń komunikacyjnych bez ofiar w ludziach; liczba wypadków komunikacyjnych z ofiarami w ludziach; liczba ofiar wypadków komunikacyjnych; liczba interwencji podmiotów odpo­wiedzialnych za bezpieczeństwo sanitarno-epidemiologiczne; liczba kradzieży; liczba naruszeń nietykalności osobistej ; liczba przypadków zniszczenia mienia publicznego, prywatnego; liczba zatrzymań związanych z łamaniem prawa; po­ziom zagrożenia powodziowego, poziom zagrożenia katastrofą przemysłową udział powierzchni budynków i budowli wykorzystywanej w związku

z działalnością gospodarczą, mieszkalnictwem, usługami społecznymi ; udział nie wykorzystywanej powierzchni budynków i budowli; liczba osób regułamie ko­rzystających z budynków i budowli infrastruktury społecznej; liczba osób, które skorzystały z budynków i budowli infrastruktury społecznej w ubiegłym roku; częstotliwość wykorzystania budowli infrastruktury społecznej; średni dzienny czasokres wykorzystanie budowli infrastruktury społecznej wydajność poszczególnych rodzajów infrastruktury technicznej i społecznej zlo­kalizowanej poza obszarem rewitalizacji wpływającej na obszar rewitalizacji; roczna liczba awaru poszczególnych rodzajów infrastruktury technicznej i społecznej zlokalizowanej poza obszarem rewitalizacji i wpływającej na obszar rewitalizacji; stopień dekapitalizacji poszczególnych rodzajów infrastruktury technicznej i społecznej zlokalizowanej poza obszarem rewitalizacji i wpływającej na obszar rewitalizacji; szacowany roczny wolumen głównych zanieczyszczeń przedostających się na obszar rewitalizacji z jego 'otoczenia; czę­stotliwość występowania zagrożeń zewnętrznych (powodziowych, pożarowych) obszaru rewitalizacji, których źródło znajduje się poza obszarem rewitalizacji

Zródło : Opracowanie własne .

321

A. Sztando

Formułowanie wskaźników opinii

Trzecim etapem konstrukcji systemu pomiaru efektów rewitalizacji jest projek­towanie wskaźników opinii. Beneficjentami każdego programu rewitalizacji są miesz­kańcy rewitalizowanego obszaru, przedsiębiorcy prowadzący na jego terenie działalność gospodarczą, a także pozostałe osoby korzystające z dóbr i usług oferowanych na jego terenie. Nie ulega zatem wątpliwości, że opinia beneficjentów o efektach rewitalizacji powinna być uważnie śledzona przez podmiot rewitalizacji. Wprowadzanie wskaźników opinii ma również inny cel. Część efektów procesów rewitalizacji nie może być zmierzo­na za pomocą wskaźników efektu. Inna część mogłaby być zmierzona, ale pomiar ten byłby obarczony wadami, takimi jak: długotrwałość, wysoki koszt oraz niska precyzja. Ustalenie wartości wskaźników opinii wymaga pozyskania informacji bezpośrednio od beneficjentów programu rewitalizacji. Najczęściej stosowaną tu techniką są badania an­kietowe. Przykładowe wskaźniki opinii dla wybranych pięciu celów operacyjnych zostały zaprezentowane w tabeli 3.

Tb3P kłd k ' .ki a . rzyJ a owe ws azm o p mu Cel Wskaźniki opinii 3 udział osób twierdzących, że regularnie opuszczają obszar rewitalizacji w celu

skorzystania z usług nie świadczonych na obszarze rewitalizacji; udział osób zamieszkujących spoza obszarem rewitalizacji , którzy regularnie przemieszczają się do obszaru rewitalizacji w celu skorzystania z usług, które nie są świadczone, lub są świadczone gorzej w innych częściach miasta

5 udziały osób korzystających (lub których dzieci, wychowankowie korzystają)

z publicznych, niepublicznych placówek opieki medycznej, placówek kultury i rozrywki, obiektów i urządzeń sportowo-rekreacyjnych, przedszkoli, szkół,

bibliotek i twierdzących , że działają one źle/średnio/dobrze; udziały osób, które nie mogą skorzystać z usług poszczególnych rodzajów infrastruktury społecznej ze względu na ich pełne obciążenie; udziały osób, które nie mogą skorzystać z usług poszczególnych rodzajów infrastruktury społecznej ze względu na ich brak

9 udziały użytkowników obszaru rewitalizacji twierdzących, ze poziom jego este-tyki jest zły/średni/dobry ; udziały użytkowników obszaru rewitalizacji twierdzą-cych, że jego organizacja przestrzenna jest dobra/średnia/zła

13 udziały osób niepełnosprawnych użytkujących obszar rewitalizacji twierdzących, że środki komunikacji publicznej , infrastruktura komunikacyjna, obiekty uży-teczności publicznej, budynki mieszkalne, w których zamieszkują są nieprzysto-sowaue/przystosowane do ich potrzeb

14 udziały osób twierdzących, że ich sytuacja materialna w ciągu ostatnich 2-3 lat pogorszyła/polepszyła się; udział osób twierdzących, że są gotowi kupić najmo-wane lokale mieszkalne; udziały osób najmujących lokale komunalne i twierdzących , że oferowane warunki ich zakupu są złe/średnie/dobre; udziały osób twierdzących, że w ostatnich 2-3 latach cena najmu ich mieszkania zmala-łalwzrosła; udział osób nie będących mieszkańcami obszaru rewitalizacji twier-dzących, że gdyby mieli zakupić lokal mieszkalny lub dom, to braliby pod uwagę nieruchomości w obszarze rewitalizacji; udziały osób twierdzących, że w okresie najbliższych 2- 3 lat zamierzają sprzedać swój dom lub lokal mieszkalny

Zrodło : Opracowame własne .

322

Modelowa procedura pomiaru ...

Formułowanie wskaźników działania

Kolejny etap kreacji systemu pomiaru to dobór wskaźników działania. Wyrażają one działania podjęte przez podmiot rewitalizacji, a zmierzające do osiągnięcia celów rewitalizacji, Wskaźniki działania są preferowane przez władze różnych szczebli . Wyra­żają bowiem poniesione nakłady czasu, pracy, pieniędzy, środków materialnych oraz niematerialnych, co ma ich zdaniem świadczyć o zakresie zaspokojonych potrzeb i roz­wiązanych problemów. Niestety, związek ten bywa tylko częściowy . Praktyka dostarcza licznych przykładów poniesienia nakładów bez uzyskania oczekiwanych efektów. Z tego powodu wskaźnikami działania można posługiwać się tylko po spełnieniu trzech warun­ków. Pierwszy to sytuacja, w której osiągnięcie danego celu operacyjnego rewitalizacji jest tożsame z przeprowadzeniem danego działania przez podmiot rewitalizacji. Drugi warunek to brak możliwości przeprowadzenia zadowalającego pomiaru efektów rewitali­zacji przy użyciu wskaźników efektu i wskaźników opinii. Trzeci warunek, to bezdysku­syjny wpływ podjętego działania na stopień osiągnięcia celu rewitalizacji. Jeśli choć jeden z ww. warunków nie jest spełniony, to wskaźnik działania może być traktowany co najwyżej jako uzupełniający w stosunku do pozostałych. Przykłady wskaźników działa­nia dla wybranych pięciu celów operacyjnych zostały zaprezentowane w tabeli 4 .

Tb4P kłd k ' "ki d . l a . rzy1 a owews azm z1a ama Cel Wskaźniki działania

l wartość nakładów na pośrednictwo pracy; liczba osób bezrobotnych, które skorzysta-ły z publicznych szkoleń służących podniesieniu lub zmianie ich kwalifikacji; wartość nakładów na programy profilaktyki alkoholowej i narkotykowej; wartość nakładów na programy profilaktyki patologii rodziny; liczba dochodzeń środowiskowych mających na celu wykrycie przypadków patologii rodziny

4 wartości nakładów poniesionych przez podmiot rewitalizacji lub inne podmioty na budowę, remonty, modernizacje i funkcjonowanie infrastruktury: wodociągowej ,

kanalizacji sanitarnej , kanalizacji deszczowej, elektroenergetycznej , ciepłowniczej , gazowniczej , telefonicznej , monitoringu wizyjnego, przeciwpożarowej, teleinforma-tycznej , drogowej , okołodrogowej, parkingowej, szynowej ; wartość nakładów na promocję korzystania z publicznych środków transportu

lO nakłady publiczne na restaurację budynków, budowli i urządzeń infrastrukturalnych objętych ochroną konserwatorską; nakłady poniesione na dopłaty publiczne do restau-racji budynków, budowli i urządzeń infrastrukturalnych objętych ochroną konserwa-torską; liczba zezwoleń wydanych przez instytucje ochrony konserwatorskiej na prze-prowadzenie prac restauracyjnych

16 wartość pomocy publicznej udzielonej przedsiębiorstwom ; wartość nakładów na promocję przedsiębiorczości, wartość nakładów poniesionych na doskonalenie zawo-dowe bezrobotnych; wartość publicznych nakładów poniesionych na promocje dóbr i usług wytwarzanych na obszarze rewitalizacji

17 wartość nakładów poniesionych na redukcję zanieczyszczeń powietrza, gruntu, wód powierzchniowych i podziemnych przedostających się na obszar rewitalizacji; war-tość nakładów poniesionych na oczyszczenie gruntu, wód powierzchniowych i podziemnych; wartość nakładów poniesionych na redukcję hałasu, wartość nakła-dów poniesionych na odizolowanie od hałasu

Zrodło : Opracowame własne .

323

A. Sztando

Formułowanie wymogów analiz opisowych

Mimo szerokiego, łącznego zakresu merytorycznego przedstawionych trzech grup wskaźników zachodzić może potrzeba przeprowadzenia pomiaru efektów rewitali­zacji za pomocą szczegółowych analiz wykorzystujących metody ekonometryczne, staty­styczne, indukcyjne, dedukcyjne, prognostyczne, opisowe i inne. Z pewnością nie jest możliwe sformułowanie uniwersalnego zestawu takich analiz adekwatnego w stosunku do treści dowolnego programu rewitalizacji. Co więcej, w większości wypadków prze­prowadzanie ich w ogóle nie jest konieczne, ponieważ opisane wyżej wskaźniki w zupeł­ności wystarczą do prawidłowego pomiaru efektów rewitalizacji. Nie mniej jednak, w przypadku złożonych i długotrwałych działań rewitalizacyjnych potrzeba taka zacho­dzi . Jeśli zostanie ona dostrzeżona już na etapie ich programowania, wtedy niezbędne jest określenie przynajmniej podstawowych wymogów jakie owe analizy muszą spełniać. Jako przykłady mogą tu posłużyć: analiza zmian sieci powiązań komunikacyjnych obsza­ru rewitalizacji, analiza struktury i dynamiki dziennego zapotrzebowania na usługi pu­bliczne w obszarze rewitalizacji, a także analiza zmian oddziaływania na środowisko naturalne podmiotów gospodarczych zlokalizowanych w obszarze rewitalizacji.

Aplikacja systemu pomiaru efektów rewitalizacji

Skuteczne, terminowe i efektywne wdrażanie programu rewitalizacji wymaga utworzenia lub wyznaczenia przez podmiot rewitalizacji organu, któremu czynność ta zostanie powierzona. Jedną z możliwości jest powołanie Zespołu ds. Wdrażania Progra­mu Rewitalizacji (ZWPR), który realizuje szereg różnorodnych działań koncepcyjnych, organizacyjnych, koordynacyjnych, ewaluacyjnych i informacyjnych związanych z pro­gramem, składającego się z wybranych pracowników urzędu miasta. ZWPR realizuje także działania monitoringowe, w obszarze których mieści się pomiar efektów rewitali­zacji . Prowadzona przez ZWPR aplikacja systemu pomiaru efektów rewitalizacji powin­na składać się z sześciu etapów. Są to:

l . pozyskiwanie danych liczbowych, 2. badanie opinii publicznej , 3. budowa analiz opisowych, 4. sporządzanie ocen okresowych, 5. korygowanie projektu rewitalizacji w trakcie jego realizacji 6. sporządzenie oceny końcowej, wniosków i zaleceń dla innych działań rewi­

talizacyjnych.

Pozyskiwanie danych liczbowych dotyczy wskaźników efektu i wskaźników działania. Pierwszym ze źródeł danych jest sam podmiot rewitalizacji. Drugim są inne instytucje publiczne, jak np. samorząd powiatowy, a nawet wojewódzki, lokalne jednost­ki Policji, Straży Pożarnej, służby sanitarne, środowiskowe, medyczne, konserwatorskie i budowlane. Trzecim, źródłem są bazy danych statystyki państwowej. Niekiedy zachodzi potrzeba dokonania zakupu danych liczbowych od wyspecjalizowanych firm lub pozy­skania ich bezpośrednio od podmiotów gospodarczych działających. Jest to źródło czwar­te . Jeśli chodzi o badania opinii publicznej, to najczęściej wykonuje się je za pomocą ankiet. Rzadziej stosowanym rozwiązaniem są zebrania, warsztaty i wywiady bezpośred­nie z mieszkańcami obszaru rewitalizacji oraz innymi jego użytkownikami . Analizy opi­sowe zlecane są prawie zawsze wyspecjalizowanym firmom konsultingowym.

Na podstawie zebranych danych ustala się wartości wskaźników efektu, opinii i działania, a następnie interpretuje ich wartości . Są one również materiałem dla analiz

324

Modelowa procedura pomiaru ...

opisowych. Dokonuje się tego zarówno w trakcie realizacji działań rewitalizacyjnych, jak i po ich zakończeniu. W pierwszym przypadku, jest to ocena okresowa, której podsta­wowym celem jest ewentualne skorygowanie działań rewitalizacyjnych, tak by były skuteczniejsze i efektywniejsze. W przypadku drugim chodzi o podsumowanie efektów procesu rewitalizacji oraz prognozę ich trwałości oraz efektów synergicznych i rnnożni­kowych. Ten etap, ze względu, iż jest ostatni, jest często przedmiotem częściowych lub całkowitych zaniechań. Nie można jednak do tego dopuszczać . Celem oceny końcowej nie jest bowiem tylko zweryfikowanie, czy cele rewitalizacji zostały w pełni osiągnięte, czy też nie. Celem jest również ocena trwałości osiągniętego stanu, w tym przede wszystkim trwałości podstaw finansowych funkcjonowania i rozwoju obszaru rewitaliza­cji.

Podsumowanie

Jak widać, budowa i aplikacja systemu pomiaru efektów rewitalizacji jest zada­niem złożonym. Mimo to, ze względu na jego wagę, a szczególnie ze względu na jego wpływ na skuteczność i efektywność procesów rewitalizacyjnych w zdecydowanej więk­szości przypadków jest realizowane. Badania prowadzone przez autora wskazują, że mimo licznych początkowych trudności , polskie samorządy nabierają w tym zakresie doświadq;enia, a jakość pomiaru efektów rewitalizacji jest coraz wyższa. Niebagatelne znaczenie mają tu także wymogi unijnych programów pomocowych stanowiące, że pro­gram rewitalizacji, który uzyskał wsparcie finansowe musi być objęty monitoringiem ex ante, ex ante oraz monitoringiem bieżącym powiązanym z procedurami ewaluacyjnymi.

Literatura

[l] Halcrow F., Poradnik mieszkaniowy, t. l - Strategia mieszkaniowa i programy rewitalizacji, Konsultingowe Biuro Usług Habitat, Brytyjski Fundusz Know-How i Program Wspierania Samorządów Lokalnych, wyd. II, Warszawa 2000.

[2] Kaczmarek S., Rewitalizacja terenów przemysłowych. Nowy wymiar w rozwoju miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001.

[3] Lokalne strategie mieszkaniowe, red. A. Czyżewska, Municipium S.A., Warszawa 2000.

[4] Odnowa miast. Doświadczenia brytyjskie i francuskie oraz wybrane materiały

Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miasta, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddział w Krakowie, Kraków 2000.

[5] Pęski W., Zarządzanie zrównoważonym rozwojem miast, Arkady, Warszawa 1999.

[6] Polko A. , Miejski rynek mieszkaniowy i efekty sąsiedztwa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2005.

[7] Rewitalizacja - Rehabilitacja - Restrukturyzacja- Odnowa miast, red. Z. Ziobrow­ski, D. Ptaszycka-Jackowska, A. Rębowska, A. Geissler, Instytut Gospodarki Prze­strzennej i Komunalnej Oddział w Krakowie, Kraków 2000.

[8] Rewitalizacja miast w Polsce. Pierwsze doświadczenia, red. P. Lorens, Biblioteka Urbanisty, Warszawa 2007.

[9] Rewitalizacja terenów mieszkaniowych. Doświadczenia polskie i niemieckie. Mate­riały seminarium zorg. przez Urząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast oraz Deutsche

325

A. Sztando

Gesellschaft fur Technische Zusammenarbeit (GTZ) GmbH w Warszawie 18- 19. 12. 2001.

[10] Skalski K., Problemy rewitalizacji. W: Gospodarka przestrzenna gmin. Poradnik T. III, Fundusz Współpracy- Brytyjski Fundusz Know-How, Kraków 1998.

MODEL PROCEDURE OF TOWN REVITALIZATION EFFECTS MEASURMENT

In the initial part o f the article the author covers the problem of reasons underly­ing towns ' degradation. In the following parts he refers briefly to revitalization processes and concentrates his considerations on these which are carried out within the framework of programmes created and implemented by town authorities . From this point on further discussion is devoted to problems of effects measurement which, owing to these pro­grammes, are accomplished. To start with, there are presented mistakes made most fre­quently in this field , followed by explanations how to construct the correct system of revitalization effects measurement. The process of the above system construction is dis­cussed in detail and divided into stages such as : correct definition of operational objec­tives of the due revitalization programme, describing the effect indicators, opinions and activities, as well as Iisting the requirements for descriptive analyses. The overall eontent is supported by nurnerous examples w h ich make up the significant part o f the study. The article is concluded by information on the application of the discussed system, referring to the organization of revitalization effects measurement, obtaining numerical data, pub­lic opinion survey, preparing periodical assessments , correcting revitalization project and presenting the finał evaluation as well as recommendations.

Dr Andrzej Sztando Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wydział Gospodarki Regionalnej i Turystyki Katedra Gospodarki Regionalnej

326