POZNA¡SKIE PU¸KI PIECHOTY W LATACH 1914–1930

BARTOSZ KRUSZY¡SKI

Przed wybuchem I wojny Êwiatowej, w sierpniu 1914 roku, w Poznaniu znaj-dowa∏o si´ dowództwo V Korpusu Armijnego oraz jednostki, magazyny

i urz´dy podleg∏e korpusowi1. Z oddzia∏ów piechoty by∏ to sztab oraz podod-dzia∏y 10. Dywizji Piechoty, w tym podleg∏e dywizji sztaby 19. i 20. Brygady Pie-choty. Siedziba sztabu 19. Brygady Piechoty znajdowa∏a si´ w Poznaniu przy Fri-denstraße, a 20. Brygady Piechoty przy Hohenzollernstraße2. W sk∏ad 19. BrygadyPiechoty wchodzi∏y: Pu∏k Grenadierów Graf Kleist von Nollendorf nr 6 (1. Za-chodniopruski)3 oraz Pu∏k Piechoty Graf Kirbach nr 46 (1. DolnoÊlàski)4. Pierw-szy z pu∏ków stacjonowa∏ w pe∏nym sk∏adzie w koszarach grenadierów w obr´-bie ulic Bukerstraße, Kaiserin-Victoria-Straße i Kleiststraße (obecnie Bukowska,Grunwaldzka, Szylinga), natomiast I i III batalion Pu∏ku Piechoty nr 46 stacjono-wa∏ w reducie koszarowej fortu Winiary, a jego II batalion – we WrzeÊni. 20. Bry-gada Piechoty sk∏ada∏a si´ z Królewskiego Pruskiego Pu∏ku Piechoty KönigLudwig III von Bayern nr 475 (2. DolnoÊlàski) oraz Pu∏ku Piechoty nr 50 (3. Dol-noÊlàski)6. Koszary Pu∏ku nr 47 znajdowa∏y si´ naprzeciw koszar grenadieróww obr´bie ulic: Bukerstraße, Hedwigstraße, Keiser-Friedrich-Straße i Kaserne-straße (obecnie Bukowska, Kraszewskiego, Jackowskiego). Stacjonowa∏ytam I i III batalion (II batalion stacjonowa∏ w Âremie). Koszary te przylega∏ydo Urz´du Umundurowania. Pu∏k piechoty nr 50, jako jedyny z 10. Dywizji Pie-choty, w ca∏oÊci koszarowa∏ poza Poznaniem (bataliony I i II stacjonowa∏y w Ra-wiczu, a III batalion w Lesznie7).

Sztab pu∏ku piechoty, zgodnie z etatem z sierpnia 1914 roku, sk∏ada∏ si´z czterech oficerów oraz 49 podoficerów i ˝o∏nierzy. W sk∏ad batalionu piechotywchodzili: dowódca, czterech dowódców kompanii, 18 poruczników, lekarz,asystent lekarza, dentysta oraz 1054 podoficerów i ˝o∏nierzy (w tym 30 tabory-tów), a tak˝e 58 koni i 19 pojazdów. WÊród pojazdów zaplecza batalionu znajdo-

wa∏y si´: cztery wozy amunicyjne, wóz sanitarny, cztery kuchnie polowe, pi´çwozów pakunkowych i tyle˝ wozów ˝ywnoÊciowych. Batalion piechoty liczy∏∏àcznie 26 oficerów i 1054 podoficerów i ˝o∏nierzy, a kompania karabinów ma-szynowych – pi´ciu oficerów i 95 podoficerów i ˝o∏nierzy8.

Rozkaz o mobilizacji dotar∏ do Poznania 1 sierpnia 1914 r. ok. godziny 18. Na-st´pnego dnia rozpocz´∏a si´ mobilizacja, a 3 sierpnia na Wilhelmsplatz (obecniepl. WolnoÊci) odby∏ si´ przeglàd oddzia∏ów garnizonu poznaƒskiego. Z poczàt-kiem sierpnia cz´Êç oficerów 10. Dywizji Piechoty otrzyma∏a nowe przydzia∏y.Zmiany obj´∏y m.in. Pu∏k Grenadierów nr 6, w którym p∏k. von Galwitz zastàpi∏pp∏k Henn. W siódmym dniu mobilizacji (8 sierpnia) pu∏k ten przystàpi∏ do za∏a-dunku na transport kolejowy na rampie wschodniej poznaƒskiego DworcaG∏ównego i jeszcze tego samego dnia grenadierzy wyjechali na front zachodni.Odje˝d˝ajàcym transportom towarzyszy∏y marsze grane przez orkiestr´ wojsko-

Poznaƒskie pu∏ki piechoty w latach 1914–1930 103

Ryc. 1. Schemat organizacyjny V Korpusu Armijnego, rys. B. Kruszyƒski

wà. Na wagonach ˝o∏nierze wypisali bia∏à kredà humorystyczne has∏a i rysunkiwyÊmiewajàce m.in. s∏aboÊç wojsk francuskich. Jeden z napisów sugerowa∏, ˝epociàg zatrzyma si´ dopiero w Pary˝u. Prusacy byli pewni zwyci´stwa. Zwykli˝o∏nierze, jak równie˝ sztabowcy, ˝yli w przekonaniu, ˝e wojna potrwa zaledwiepar´ tygodni, a najd∏u˝ej kilka miesi´cy, podobnie jak to by∏o z wojnà francusko--pruskà w latach 1870-71. Wkrótce miasto opuÊci∏y Pu∏k Piechoty nr 47 oraz Pu∏kPiechoty nr 46. Rozpoczà∏ si´ krwawy okres zmagaƒ I wojny Êwiatowej. Sukce-som pu∏ków poznaƒskich towarzyszy∏y pierwsze straty – 22 sierpnia 1914 r. weFrancji zginà∏ dowódca Pu∏ku Grenadierów nr 6 pp∏k Henn9.

W Pu∏ku Grenadierów nr 6 i pu∏kach piechoty nr 46 i nr 47 obok rekrutówNiemców s∏u˝yli tak˝e Polacy, mieszkaƒcy Poznania, rejencji poznaƒskiej, rejen-cji legnickiej oraz rejencji wroc∏awskiej. Prusacy podkreÊlali, ˝e Polacy idà si´ biçrazem z Niemcami, podobnie jak to mia∏o miejsce w wojnie z Francjà w la-tach 1870-71. Chcieli w ten sposób stworzyç poczucie braterstwa broni. Jednakkonflikt ten ró˝ni∏ si´ znacznie od wojny prusko-francuskiej i inne by∏y oczeki-wania Polaków co do jego skutków.

Trudno dziÊ oszacowaç bez szczegó∏owych badaƒ w archiwach niemieckich,jak wielu ˝o∏nierzy narodowoÊci polskiej, mieszkaƒców prowincji poznaƒskieji miasta Poznania przesz∏o przez szeregi pruskich pu∏ków piechoty garnizonupoznaƒskiego w okresie I wojny Êwiatowej. Dysponujemy natomiast listami po-leg∏ych, zaginionych i zmar∏ych z chorób w latach 1914-18. W zestawieniustrat Pu∏ku Grenadierów nr 6 znaleêli si´ dwaj dowódcy pu∏ku – pp∏k Henn

Bartosz Kruszyƒski104

Ryc. 2. I batalion Pu∏ku Piechoty nr 47, pocztówka z ok. 1912 r.Ze zb. prywatnych.

i pp∏k von Keisenberg, oraz 112 oficerów, 237 podoficerów i 2048 ̋ o∏nierzy; 341 ̋ o∏-nierzy zmar∏o na skutek chorób. Zatem straty grenadierów Kleista za lata 1914-18wynios∏y 2738 zabitych, zaginionych i zmar∏ych. Z liczby tej 556 podoficerówi ˝o∏nierzy oraz siedmiu oficerów (w tym czterech oficerów rezerwy) nosi∏o pol-skie nazwiska10.

W trakcie I wojny Êwiatowej jednostki 10. Dywizji Piechoty bra∏y udzia∏w jednych z najci´˝szych walk na froncie zachodnim. ˚o∏nierze Pu∏ku Grenadie-rów nr 6 walczyli m.in. w bitwie pozycyjnej w rejonie Côtes Lorraines (3 paê-dziernika 1914 r. – 6 paêdziernika 1916 r.), w bitwie pod Verdun (7 paêdziernika– 19 grudnia 1916 r.), w Szampanii (1–27 maja 1917 r.), w wielkiej ofensywiena froncie zachodnim (5 lutego – 20 marca 1918 r.), w bitwie nad Marnà (11 czerw-ca – 6 sierpnia 1918 r.) oraz w bitwach pozycyjnych nad rzekami Mozà i Mozelà(3–11 paêdziernika 1918 r.)11.

Pod koniec listopada 1918 roku do Poznania powróci∏y z frontu zachodniegosztaby: V Korpusu Armijnego, 10. i 9. Dywizji Piechoty oraz 19. i 20. Brygady Pie-choty. W reducie koszarowej fortu Winiary, macierzystych koszarach Pu∏ku Pie-choty nr 46, stacjonowa∏y oddzia∏y zapasowe. Jednostki ty∏owe znajdowa∏y si´równie˝ w koszarach Pu∏ku Grenadierów nr 612. 25 grudnia 1918 r. do Poznaniaprzyby∏y kolejà pododdzia∏y Pu∏ku Grenadierów nr 6: sztab pu∏ku, batalion „Re-imer” (po∏àczone bataliony I i II pod dowództwem kpt. Reimera) oraz kombino-wana kompania karabinów maszynowych pod dowództwem ppor. Hoffmana(po∏àczone 1. i 2. kompania karabinów maszynowych)13. Razem by∏o to ok. 1,5 tys.

Poznaƒskie pu∏ki piechoty w latach 1914–1930 105

Ryc. 3. Pu∏k Grenadierów nr 6 wyje˝d˝a na front zachodni 8 sierpnia 1914 r.Pierwszy od prawej p∏k Henn, [w:] D. von Gottberg, Das Grenadier-Regiment…

˝o∏nierzy14. Tego samego dnia z frontu powróci∏y trzy kompanie karabinów ma-szynowych z Pu∏ku Piechoty nr 47. ˚o∏nierze ci nie mogli wróciç do swych koszar,gdy˝ by∏y one ju˝ zaj´te przez S∏u˝b´ Stra˝y i Bezpieczeƒstwa (SSiB). W nied∏u-gim czasie po∏àczy∏y si´ z Pu∏kiem Grenadierów nr 6. Kompanie te liczy∏y ∏àcz-nie 300 ˝o∏nierzy. Do miasta nie wróci∏ natomiast Pu∏k Piechoty nr 46, który zosta∏skierowany do koszar we WrzeÊni15. Dwa dni póêniej, 27 grudnia, z frontu za-chodniego przyby∏y do Poznania resztki III batalionu Pu∏ku Grenadierów nr 6i do∏àczy∏y do pozosta∏ej cz´Êci pu∏ku w swoich macierzystych koszarach.

27 grudnia 1918 r. dosz∏o na terenie Poznania do strzelaniny sprowokowanejprzez demonstracj´ ˝o∏nierzy i ludnoÊci niemieckiej. Rozpocz´∏o si´ powstaniewielkopolskie. Wraz ze wzrostem liczebnoÊci oddzia∏y powstaƒcze stopniowo zaj-mowa∏y obiekty o znaczeniu strategicznym, w tym koszary wojsk pruskich. Dzieƒpóêniej oddzia∏ marynarzy wraz z 4. kompanià I batalionu S∏u˝by Stra˝y i Bezpie-czeƒstwa ca∏kowicie przej´∏y koszary Pu∏ku Piechoty nr 4716 obsadzone przez nie-

Bartosz Kruszyƒski106

Ryc. 4. Choràgwie Pu∏ku Piechoty nr 47, pocztówka z ok. 1914 r.Ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej (dalej: BU).

liczny oddzia∏ wartowniczy, który zosta∏ bez przeszkód usuni´ty z koszar17. Ra-no 28 grudnia 1. kompania II batalionu SSiB przypuÊci∏a atak na koszary grenadie-rów, zosta∏ on jednak odparty z du˝ymi stratami wÊród powstaƒców. Do niewolidosta∏o si´ oÊmiu powstaƒców, a 16 zosta∏o rannych. Zaci´ta obrona koszar przezgrenadierów Êwiadczyç mo˝e o wysokim morale ˝o∏nierzy tego pu∏ku18.

W wyniku porozumienia podj´to decyzj´, ˝e Pu∏k Grenadierów opuÊci mia-sto. W chwili wydania rozkazu ewakuacji pu∏k liczy∏ tylko 300 ˝o∏nierzy.Nad ewakuacjà mia∏ czuwaç cz∏onek Naczelnej Rady Ludowej i Wydzia∏u Wy-konawczego Rady Robotników i ˚o∏nierzy Zygmunt Wiza. Celem unikni´ciaewentualnych starç powstaƒców z ˝o∏nierzami pu∏ku za∏adunek na transport ko-lejowy mia∏ nastàpiç na Woli. W trakcie przemarszu powstaƒcy mieli eskortowaçpu∏k19. Ju˝ 30 grudnia grenadierzy spakowali si´ i wyruszyli w kierunku Woli,dysponujàc trzema wozami i 60 koƒmi. Ewakuacj´ eskortowa∏ oddzia∏ strzelcówkonnych Stra˝y Miasta Poznania oraz dwie kompanie Stra˝y Ludowej z ¸azarza.Ju˝ przy stacji trzy kompanie SSiB zatrzyma∏y grenadierów i odebra∏y im nad-miar amunicji20. Pomimo zakazu wywozu broni maszynowej grenadierom uda-∏o si´ przemyciç 14 karabinów maszynowych (w koszarach pozostawiono siedemlekkich i jeden ci´˝ki karabin maszynowy). Na Woli pu∏k za∏adowa∏ si´ na pociàgi 31 grudnia 1918 r. o godzinie 5 opuÊci∏ swój garnizon na zawsze. W niedalekiejprzysz∏oÊci pu∏k ten mia∏ walczyç przeciwko powstaƒcom21.

14 i 15 stycznia 1919 r. dowództwo nad powstaniem wielkopolskim z ràkmjr. Stanis∏awa Taczaka22 przejà∏ gen. por. Józef Dowbór-MuÊnicki23. Kilka dnipóêniej, 22 stycznia, Dowództwo G∏ówne (DG) wyda∏o rozkaz nr 17 z przepisa-mi ubioru dla piechoty i artylerii. Rozkaz ten zawiera∏ tak˝e etaty sztabu dywizjistrzelców, pu∏ku i batalionu strzelców (nast´pne regulacje w kwestii umunduro-wania ukaza∏y si´ pod koniec stycznia). Dzieƒ wczeÊniej gen. Dowbór-MuÊnickirozkaza∏ sformowaç sztab 1. Dywizji Strzelców Wielkopolskich (1. DSWlkp.)pod dowództwem gen. por. Stanis∏awa Filipa Dubiskiego. Pierwszà jednostkà,którà podporzàdkowano sztabowi dywizji, by∏ 1. Pu∏k Strzelców Wielkopolskich(dalej 1. PSWlkp.). Jednostka ta znajdowa∏a si´ jeszcze w fazie organizacji. Na sie-dzib´ sztabu dywizji obrano najpierw koszary pruskiego Pu∏ku Grenadierównr 624, a 29 marca 1919 r. sztab przeniós∏ si´ do Biedruska. DG wyda∏o w rozka-zie nr 77 nowy etat dla sztabu 1. DSWlkp. i w nowym miejscu postoju w sztabiedokonano uzupe∏nieƒ wed∏ug nowego etatu25.

Pierwszà regularnà jednostkà piechoty Armii Wielkopolskiej by∏ 1. Pu∏k Strzel-ców Wielkopolskich. Dowódcà tej formacji zosta∏ p∏k Daniel Konarzewski26. Za-czàtkiem pu∏ku sta∏a si´ kompania skautowa aspiranta oficerskiego WincentegoWierzejewskiego27. Rozkaz nr 14 do sformowania pu∏ku zosta∏ wydany 19 stycz-nia. Wkrótce por. Paluszkiewicz otrzyma∏ rozkaz utworzenia I batalionu. Miej-scem jego formowania by∏a reduta koszarowa Cytadeli – Kernwerk. Kompaniaskautów zosta∏a przemianowana na 1. kompani´, a wkrótce do∏àczy∏y do niej 2., 3.i 4. kompania rekrutów. W nied∏ugim czasie batalion osiàgnà∏ stan 800 strzelców.Umundurowanie pochodzi∏o z magazynów Cytadeli, a prowiant z fortu Grol-man. ˚o∏nierze I batalionu stanowili dobry materia∏ ˝o∏nierski. Poza skautamiw jego struktur´ weszli dzia∏acze organizacji niepodleg∏oÊciowych z terenu Po-

Poznaƒskie pu∏ki piechoty w latach 1914–1930 107

znania. „Rekruci” I batalionu w wi´kszoÊci mieli ju˝ za sobà doÊwiadczenia I woj-ny Êwiatowej w wojsku pruskim28.

Donios∏ym dniem dla nowo powsta∏ych formacji garnizonu poznaƒskiegoi Armii Wielkopolskiej by∏ 26 stycznia. Wówczas to na Wilhelmsplatz odby∏a si´uroczysta przysi´ga oraz wr´czenie choràgwi 1. PSWlkp.29 Sztandar wr´czyligen. Dowbór-MuÊnickiemu przedstawiciele Naczelnej Rady Ludowej. Genera∏przekaza∏ go dowódcy pu∏ku, a ten – chorà˝emu pu∏ku. Tym samym pierwszajednostka otrzyma∏a pierwszà przepisowà choràgiew30.

30 stycznia 1. Pu∏k Strzelców Wielkopolskich przeszed∏ do obozu çwiczebne-go w Biedrusku, gdzie kontynuowano prace organizacyjne. W reducie koszaro-wej Cytadeli pozosta∏ depot rekrutów, z którego regularnie wysy∏ano do Biedru-ska kolejne oddzia∏y (po 200–300 rekrutów). Ju˝ 31 stycznia p∏k Konarzewskiwyda∏ rozkaz sformowania II i III batalionu. Poszczególne kompanie uzupe∏nia-∏y swoje stany liczbowe. 5 lutego do pu∏ku zostaje wcielona 2. kompania karabi-nów maszynowych (83 strzelców), a 9 lutego – 3. kompania karabinów maszyno-wych (84 strzelców). W lutym trwa∏a praca nad spoistoÊcià i wyszkoleniempu∏ku. Szkolenie obejmowa∏o: musztr´, strzelanie i taktyk´. W okresie tym po-wsta∏a szko∏a podoficerska oraz orkiestra pu∏kowa pod dowództwem kapelmi-strza sier˝anta Józefa Kamienicznego.

Ju˝ z koƒcem lutego 1. PSWlkp. osiàgnà∏ gotowoÊç bojowà. W ciàgu niespe∏-na pó∏tora miesiàca powsta∏ pe∏nowartoÊciowy pu∏k piechoty31, który 14 mar-ca 1919 r. wyjecha∏ w ramach Grupy Wielkopolskiej na odsiecz Lwowa.

Bartosz Kruszyƒski108

Ryc. 5. Poczet choràgwiany 1. Pu∏ku Strzelców Wielkopolskich po otrzymaniu sztandaru z ràkdowódcy pu∏ku p∏k. Daniela Konarzewskiego na pl. WolnoÊci 26 stycznia 1919 r., pierwszy

od prawej gen. Józef Dowbór-MuÊnicki, trzeci od prawej p∏k Daniel Konarzewski. Ze zb. BU.

Poznaƒskie pu∏ki piechoty w latach 1914–1930 109

Ryc. 6. Przemarsz 1. Pu∏ku Strzelców Wielkopolskich na miejsce przysi´gi i wr´czeniachoràgwi na pl. WolnoÊci 26 stycznia 1919 r., na czele kolumny pierwszy od lewej maszeruje

gen. por. Filip Dubiski, drugi od lewej – p∏k Daniel Konarzewski

Ryc. 7. UroczystoÊci pogrzebowe ˝o∏nierzy 1. Pu∏ku Strzelców Wielkopolskich poleg∏ychw trakcie walk w Galicji, Lwów 1919 r. Ze zb. J. Maruszczaka.

Od pierwszych walk z oddzia∏ami ukraiƒskimi ˝o∏nierze pu∏ku udowodnili swo-jà wartoÊç bojowà. Oddzia∏y ukraiƒskie zosta∏y odrzucone od Lwowa i 6 czerw-ca pu∏k powróci∏ kolejà do Poznania. Za walki te do choràgwi pu∏ku zosta∏a przy-pi´ta wst´ga honorowa za obron´ Kresów Wschodnich32.

14 lipca pu∏k defilowa∏ przed francuskà misjà wojskowà. W tym okresie do-wódcà 1. PSWlkp. zosta∏ p∏k Gustaw Paszkiewicz33. Wkrótce, 29 lipca, pu∏kwszed∏ w sk∏ad 1. DSWlkp i zosta∏ skierowany na front wielkopolski. Kilka mie-si´cy póêniej, 6 paêdziernika, przekaza∏ swoje pozycje i odjecha∏ na front litew-sko-bia∏oruski34.

14 lutego 1919 r. wydano ustny rozkaz sformowania 3. Pu∏ku Strzelców Wiel-kopolskich, a trzy dni potem zosta∏ wydany rozkaz nr 44 DG Armii Wielkopolskiejo sformowaniu tego pu∏ku. Miejscem jego powstania sta∏ si´ Obóz åwiczeƒ w Bie-drusku, a podstawà rezerwy przekazane przez 1. PSWlkp.: dwóch oficerów,dwóch aspirantów oficerskich, 41 szeregowych oraz 62 rekrutów. Na dowódc´pu∏ku wyznaczono p∏k. barona Arnolda Szylinga35. Jako pierwszy zosta∏ utworzo-ny sztab pu∏ku, dalej depot rekrutów i kancelaria pu∏ku. Kiedy w centrum rekru-tów zebra∏a si´ wi´ksza liczba rekrutów, rozdzielano ich wed∏ug zapotrzebowa-nia do poszczególnych pododdzia∏ów36. Nad ca∏oÊcià formowania pu∏ku czuwa∏p∏k Szyling, który szczególny nacisk k∏ad∏ na wyszkolenie swoich ˝o∏nierzy:umiej´tnoÊci strzeleckie, pos∏ugiwanie si´ granatami i walk´ wr´cz. Po utworze-niu batalionów strzelców przystàpiono do formowania oddzia∏ów specjalistycz-nych, s∏u˝b gospodarczo-administracyjnych, taborów (bojowy i baga˝owy) i kuê-

Bartosz Kruszyƒski110

Ryc. 8. Przeglàd wojsk na ¸awicy 3 maja 1919 r., maszeruje 3. Pu∏k StrzelcówWielkopolskich. Po lewej stronie kolumny widoczna choràgiew pu∏ku. Ze zb. BU.

Poznaƒskie pu∏ki piechoty w latach 1914–1930 111

Ryc. 9. Przeglàd oddzia∏ów 1. Dywizji Strzelców Wielkopolskich przed wyjazdem na frontlitewsko-bia∏oruski w 1919 r. Ze zb. J. Maruszczaka.

Ryc. 10. Sztab Kombinowanej Dywizji Wielkopolskiej przed wyjazdem z Poznania na frontlitewsko-bia∏oruski w lipcu 1919 r. Ze zb. J. Maruszczaka.

ni pu∏kowej. Ostatnim sformowanym oddzia∏em pu∏ku by∏ batalion zapasowy.Pod koniec maja 1919 roku pu∏k ten stanowi∏ ju˝ regularnà jednostk´ piechoty.W pe∏nej gali wystàpi∏ w czasie defilady 3 maja 1919 r., a 29 maja formacja otrzy-ma∏a choràgiew. Po przekazaniu choràgwi ˝o∏nierze z∏o˝yli przysi´g´. Nast´pnieodby∏a si´ defilada. 6 czerwca 1919 r. pu∏k przeszed∏ do dyspozycji dowództwafrontu po∏udniowego i 29 lipca wyjecha∏ na front bolszewicki37.

Pod koniec lipca 1919 roku na front litewsko-bia∏oruski wyruszy∏y pierwszeoddzia∏y 1. DSWlkp. w ramach Kombinowanej Dywizji Wielkopolskiej. Jej do-wódcà zosta∏ gen. Daniel Konarzewski. Formacja ta wzi´∏a udzia∏ w walkacho Miƒsk, Ihumeƒ, Puchowicze i Bobrujsk, zdobywajàc liczny sprz´t wojenny i bio-ràc jeƒców. Do najwi´kszego sukcesu nale˝y zaliczyç zdobycie silnie ufortyfiko-wanej twierdzy Bobrujsk. Wkrótce 1. DSWlkp. obsadzi∏a 150-kilometrowy frontwzd∏u˝ rzeki Berezyny wokó∏ tej˝e twierdzy. Od sierpnia 1919 do lipca 1920 rokuprowadzi∏a aktywnà obron´, zadajàc wojskom bolszewickim du˝e straty38.

23 stycznia 1920 r. do 1. DSWlkp. dotar∏ rozkaz Naczelnego Wodza o zmianienazewnictwa i numeracji oddzia∏ów wielkopolskich. Zmiany te zwiàzane by∏yz procesem zjednoczeniowym Armii Wielkopolskiej z Wojskiem Polskim. Forma-cja ta otrzyma∏a nazw´ 14. Wielkopolskiej Dywizji Piechoty (14. Wlkp.DP). Jejposzczególne pu∏ki, kolejno 1., 2., 3. i 4. Pu∏k Strzelców Wielkopolskich, otrzyma-∏y nazwy: 55. Poznaƒski Pu∏k Piechoty, 56. Pu∏k Piechoty Wielkopolskiej, 57. Pu∏kPiechoty Wielkopolskiej, 58. Pu∏k Piechoty Wielkopolskiej39.

Bartosz Kruszyƒski112

Ryc. 11. Jeƒcy bolszewiccy wzi´ci do niewoli przez 57. Wielkopolski Pu∏k Piechoty,front bolszewicki 1919/20 r. Ze. zb. J. Maruszczaka.

W po∏owie maja 1920 roku bolszewicy przekroczyli Berezyn´ i uderzyli w kie-runku na Ihumeƒ. Tym samym znaleêli si´ na ty∏ach oddzia∏ów polskich. Dla ra-towania sytuacji ze sk∏adu 14. Wlkp.DP wydzielono Grup´ Uderzeniowà w sk∏a-dzie: 57. Pu∏k Piechoty Wielkopolskiej, bateria 14. Pu∏ku Artylerii PiechotyWielkopolskiej oraz 15. Pu∏k U∏anów Poznaƒskich. W trakcie walk z ofensywàbolszewickà na Ihumeƒ oddzia∏y wielkopolskie rozbi∏y brygad´ piechoty z 8. Dy-wizji Strzelców nieprzyjaciela i brygad´ jazdy, wzi´∏y do niewoli przesz∏o 1,5 tys.jeƒców, zdoby∏y przesz∏o 40 karabinów maszynowych, samochód pancer-ny, 410 koni i bateri´ dzia∏. RównoczeÊnie wyrwa w linii obrony zosta∏a za∏atana.

14 sierpnia 1920 r. pozycje 14. Wlkp.DP wizytowa∏ naczelny wódz Józef Pi∏-sudski. Nast´pnego dnia o Êwicie pu∏ki 14. Dywizji ruszy∏y do natarcia, dzia∏ajàcw ramach 4. Armii. B∏yskawicznie zosta∏ przerwany front. W trakcie pierwszegodnia walk 14. Dywizja rozbi∏a bolszewickà 169. i 171. Brygad´ Strzelców z 57. Dy-wizji Strzelców nieprzyjaciela. Do niewoli wzi´to 500 jeƒców, zdobyto siedemdzia∏ i kilkanaÊcie karabinów maszynowych.

Poznaƒskie pu∏ki piechoty w latach 1914–1930 113

Ryc. 12. UroczystoÊci w Bobrujsku w 1919 r., po lewej p∏k Daniel Konarzewski, po prawejw∏adze miasta Bobrujsk. Na tle sztandaru kapelan 1. Dywizji Strzelców Wielkopolskich

Julian Wilkans. Ze zb. J. Maruszczaka.

14. Dywizja ca∏kowicie wykona∏a powierzone jej przez Naczelnego Wodzazadanie. Tylko nielicznym oddzia∏om bolszewików uda∏o si´ ujÊç na wschód, nieprzedstawia∏y one jednak wi´kszej wartoÊci bojowej. Przeciwnik na ca∏ym fron-cie przeszed∏ do odwrotu. Dywizja gen. Konarzewskiego otrzyma∏a zadanie dal-szego poÊcigu w kierunku na Ka∏uszyn. W trakcie marszu wzi´to 520 jeƒcówi szeÊç dzia∏. Wkrótce, 23 sierpnia, ca∏oÊç dywizji przemieÊci∏a si´ w rejon grani-cy z Prusami Wschodnimi i odci´∏a oddzia∏om bolszewickim drog´ odwrotu.Cz´Êç z nich musia∏a przejÊç przez granic´ z Prusami Wschodnimi. W trakcieofensywy znad Wieprza oddzia∏y 14. Dywizji zdoby∏y 25 dzia∏, 60 karabinów ma-szynowych, tysiàc karabinów r´cznych, 697 koni oraz wzi´∏y do niewoli 4 tys.jeƒców. W ciàgu oÊmiu dni jej ˝o∏nierze przeszli 250 km40. Na dalsze cele natar-cia dla 14. Dywizji wyznaczono S∏onim i Baranowicze. W okolicy ˚abinki dosz∏odo starcia 58. Pu∏ku Piechoty Wielkopolskiej z nieprzyjacielskà 165. BrygadàStrzelców z 55. Dywizji Strzelców. Brygada ta ponios∏a kolosalne straty: 600 zabi-tych, 500 rannych oraz 400 jeƒców i w efekcie tej krwawej walki przesta∏a istnieç.W starciu o Pru˝an´ 14. Dywizja wzi´∏a 400 jeƒców oraz zdoby∏a 11 karabinówmaszynowych i 250 karabinów r´cznych, a pod Smolanicà – 500 jeƒców. Sukce-sy te odniesiono przy niskich stratach w∏asnych.

W nocy z 29 na 30 wrzeÊnia pu∏ki dywizji opanowa∏y Baranowicze. Zosta∏arozbita nieprzyjacielska 143. Brygada Strzelców z 48. Dywizji Strzelców. Do nie-woli dosta∏o si´ 300 ˝o∏nierzy nieprzyjaciela. Wkrótce zosta∏ zaj´ty S∏onim. Zaci´-te walki wywiàza∏y si´ o Kojdanów, gdzie Wielkopolanie stracili 33 zabitychi 116 rannych. Miasto zaj´to 11 wrzeÊnia 1920 r.41 Ju˝ 14 paêdziernika 1920 r.14. Dywizja ruszy∏a na Miƒsk Litewski. Bolszewicy nie stawiali zbyt zaci´tegooporu, z tych te˝ wzgl´dów 55. Poznaƒski Pu∏k Piechoty zdoby∏ Miƒsk bez wi´k-szych trudnoÊci i 15 paêdziernika 1920 r. otrzyma∏ rozkaz przerwania walki. Po-szczególne pu∏ki 14. Dywizji przesz∏y stopniowo na lini´ demarkacyjnà. 6 grud-nia 1920 r. do Zelwy, miejsca stacjonowania dowództwa dywizji, przyby∏ JózefPi∏sudski. Choràgiew dywizji oraz jej pu∏ków udekorowa∏ Krzy˝ami Orderu Vir-tuti Militari. Zdaniem Naczelnego Wodza 14. Wielkopolska Dywizja Piechoty,obok 1. Dywizji Legionów, nale˝a∏a do najlepszych polskich formacji piechoty.W latach 1919-20 ˝o∏nierze dywizji wzi´li do niewoli 20 366 jeƒców, zdobyli96 dzia∏, 768 karabinów maszynowych, 9950 karabinów r´cznych, pi´ç samocho-dów pancernych, dwa pociàgi pancerne i 1939 koni, tracàc 1389 poleg∏ych,5 tys. rannych oraz 600 zaginionych42.

Z poczàtkiem stycznia 1921 roku rozpoczà∏ si´ transport pu∏ków 14. Dywizjido Wielkopolski, a 16 stycznia o godzinie 10 na B∏oniach Grunwaldzkich43 w Po-znaniu odby∏a si´ uroczystoÊç powitania i przeglàd oddzia∏ów wielkopolskichwracajàcych z frontu bolszewickiego. Przeglàdu dokona∏ dowódca Okr´gu Ge-neralnego gen. por. Kazimierz Raszewski. Na czele dywizji jecha∏ jej dowódcagen. Daniel Konarzewski, za nim podà˝a∏y choràgwie pu∏ków dywizji. Uroczy-stoÊç zgromadzi∏a rzesze wiwatujàcych poznaniaków. Nast´pnie odby∏a si´msza Êw. celebrowana przez ks. dziekana Juliana Wilkansa, a po niej zebrane od-dzia∏y pob∏ogos∏awi∏ ks. kardyna∏ Edmund Dalbor. Potem przyby∏e oddzia∏y po-wita∏ gen. Kazimierz Raszewski, a w imieniu w∏adz cywilnych – minister by∏ej

Bartosz Kruszyƒski114

Dzielnicy Pruskiej W. Kucharski oraz prezydent miasta Jarogniew Drw´ski.Za ciep∏e przyj´cie oraz wsparcie, którego udzieli∏o spo∏eczeƒstwo wielkopolskiewalczàcej na wschodzie 14. Dywizji, podzi´kowa∏ gen. Konarzewski. Wieczoremw ratuszu i w zamku zorganizowano dla kadry oficerskiej rauty, w których wzi´-li udzia∏ przedstawiciele w∏adz miejskich oraz w∏adz wojskowych. W imieniuNaczelnego Wodza na uroczystoÊci przyby∏ szef Sztabu Generalnego gen. TadeuszRozwadowski. W ten sposób zakoƒczy∏ si´ dla oddzia∏ów wielkopolskich okreswojny bolszewickiej, a zaczà∏ si´ czas wyt´˝onej pracy pokojowej44.

Wkrótce, w wyniku zmian reorganizacyjnych w wojsku, z szeregów dywizjiwy∏àczone zosta∏y 15. Pu∏k U∏anów Poznaƒskich oraz 56. Pu∏k Piechoty. Po zmia-nach w strukturze organizacyjnej 14. Wielkopolska Dywizja Piechoty sk∏ada∏a si´z trzech pu∏ków piechoty: 55. Poznaƒskiego Pu∏ku Piechoty, 57. Pu∏ku PiechotyWielkopolskiej, 58. Pu∏ku Piechoty Wielkopolskiej. Po 1921 roku zmieni∏y si´ tak-˝e miasta garnizonowe pu∏ków dywizji – sztab dywizji, 57. i 58. Pu∏k Piechotystacjonowa∏y w Poznaniu, natomiast 55. Poznaƒski Pu∏k Piechoty w Lesznie i Ra-wiczu. 57. i 58. Pu∏k Piechoty zaj´∏y koszary po pruskim Pu∏ku Grenadierów nr 6oraz Pu∏ku Piechoty nr 47. Nowi w∏aÊciciele koszar przystàpili do prac porzàdko-wych i organizacyjnych. Z czasem budynki po wojsku pruskim przyj´∏y nowywystrój, jednak zewn´trzny wyglàd koszar w du˝ej cz´Êci nie uleg∏ zmianie.

W II RP wojsko poza obowiàzkiem obrony kraju oraz szkolenia wojskowegorekrutów pe∏ni∏o szereg wa˝nych funkcji spo∏ecznych. Jednà z nich by∏o uzu-pe∏nianie braków w wykszta∏ceniu ˝o∏nierzy i podoficerów. Z tych te˝ wzgl´-dów w koszarach 58. i 57. Pu∏ku Piechoty organizowano szko∏y dla szeregowych45.Od 1921 roku w wojsku obowiàzywa∏a instrukcja ministra o „przymusowym na-uczaniu”. Dotyczy∏a ona poborowych, którzy w wieku szkolnym pozbawienibyli mo˝liwoÊci nauki. Rekrutów dzielono na grupy analfabetów i pó∏analfabe-tów, a ka˝dy z tych stopni na okresy. Du˝a cz´Êç analfabetów pochodzi∏a z Kre-sów Wschodnich II Rzeczypospolitej. Od 1927 roku szeregowi, którzy uczestni-czyli w kursie nauczania przymusowego, po ukoƒczeniu s∏u˝by wojskowejotrzymywali Êwiadectwa ukoƒczenia szko∏y powszechnej w zakresie klas 2–4.W poszczególnych pu∏kach dywizji ten system nauczania charakteryzowa∏ si´du˝à efektywnoÊcià. Nauczano j´zyka polskiego, arytmetyki z geometrià, histo-rii Polski, geografii i przyrody. Zapleczem dydaktycznym, zarówno dla szerego-wych, jak i podoficerów oraz oficerów, by∏y biblioteki pu∏kowe, które w 1930 ro-ku liczy∏y 7974 ksià˝ek. Za nauczanie w pu∏ku odpowiedzialny by∏ oficeroÊwiatowy46.

Poza nauczaniem analfabetów i pó∏analfabetów w pu∏kach poznaƒskich pro-wadzono tak˝e kursy rolnicze. Mia∏y one na celu podwy˝szyç kultur´ rolnà ˝o∏-nierzy pracujàcych i utrzymujàcych si´ w ˝yciu cywilnym z rolnictwa. W ramachtych˝e zaj´ç organizowano kursy: uprawy warzyw, ogrodnicze, piel´gnowaniadrzew. Dla zapoznania si´ w praktyce z uprawà roli i hodowlà zwierzàt odwie-dzano wzorowe gospodarstwa i oÊrodki doÊwiadczalne. Wsparcia 14. Dywizjiw prowadzeniu tego typu zaj´ç udziela∏a Wielkopolska Izba Rolnicza w Pozna-niu, Szko∏a Rolnicza w Lesznie, Biuro Porad Rolnych w Poznaniu oraz Stacja Do-Êwiadczalna Wielkopolskiej Izby Rolniczej w Poznaniu.

Poznaƒskie pu∏ki piechoty w latach 1914–1930 115

Miejscem, w którym w pu∏kach koncentrowa∏o si´ ˝ycie kulturalne, by∏aÊwietlica pu∏kowa. Tutaj ˝o∏nierze po zaj´ciach mogli uczyç si´, pos∏uchaç radiai poczytaç. Na wyposa˝eniu Êwietlicy by∏y pianina, radia, gramofony oraz apara-ty kinematograficzne. W czasie Êwiàt, zarówno paƒstwowych, jak i Âwi´ta Pu∏-kowego, na terenie Êwietlicy odbywa∏y si´ przyj´cia dla ˝o∏nierzy. Obok Êwietlicpu∏kowych funkcjonowa∏y Êwietlice batalionowe i kompanijne, w których pro-wadzono zaj´cia w ramach nauczania przymusowego.

Ka˝dy dzieƒ szeregowych rozpoczyna∏ si´ od gimnastyki. O stan zdrowia i hi-gien´ dbali lekarze pu∏kowi. Utrzymaniu higieny mia∏y s∏u˝yç apele sanitarne, in-spekcje oraz odpowiednie instrukcje. W koszarach pu∏ków 58. i 57. znajdowa∏y si´∏aênie, umywalnie oraz fryzjernia wojskowa. Dbano o regularnà zmian´ bieliznyi umundurowania, spo˝ywanie posi∏ków w odpowiednich warunkach, zachowa-nie w czystoÊci izb ˝o∏nierskich, budynków koszarowych i terenu koszar47.

W ˝yciu pokojowym dywizji szczególnà rol´ odgrywali weterani poszczegól-nych pu∏ków. Zapraszano ich zawsze z okazji Êwiàt i uroczystoÊci do koszar. By-li dla ˝o∏nierzy ˝ywà legendà, pe∏nili rol´ wychowawczà. RezerwiÊci uczestni-czyli tak˝e w organizowanych przez dywizj´ çwiczeniach oraz zawodach.Weterani byli zrzeszeni w stowarzyszeniach by∏ych ˝o∏nierzy poszczególnychpu∏ków 14. Wlkp.DP. Stowarzyszenia te pe∏ni∏y znaczàcà funkcj´, gdy˝ podtrzy-mywa∏y tradycje pu∏kowe48.

W 14. Dywizji s∏u˝yli nie tylko ˝o∏nierze katolicy, ale tak˝e ˝o∏nierze obrzàd-ku greckokatolickiego, prawos∏awnego, luteraƒskiego, kalwiƒskiego i moj˝eszo-wego; obok ˝o∏nierzy narodowoÊci polskiej, tak˝e Ukraiƒcy i Rusini. Przepisy

Bartosz Kruszyƒski116

Ryc. 13. ˚o∏nierze pó∏analfabeci podczas nauki j´zyka polskiego w koszarach55. Poznaƒskiego Pu∏ku Piechoty, [w:] 14. Dywizja Piechoty…

Ministerstwa Spraw Wojskowych klarownie regulowa∏y sprawy wiary i pozwa-la∏y na prowadzenie praktyk religijnych. ˚o∏nierze ka˝dy dzieƒ zaczynali od od-Êpiewania pieÊni Kiedy ranne wstajà zorze, a koƒczyli pieÊnià Wszystkie nasze dziennesprawy. W niedziele i Êwi´ta udawali si´ zwartymi oddzia∏ami na nabo˝eƒstwa.Âwi´ta Bo˝ego Narodzenia oraz Wielkanocy obchodzono w bardzo uroczystysposób. Tradycjà sta∏o si´ zapraszanie na wspólnà Wigili´ dowódcy dywizji.Na stra˝y ˝ycia religijnego w pu∏kach stali ksi´˝a kapelani.

Jednym z wa˝niejszych wydarzeƒ zarówno dla ˝o∏nierzy pu∏ków poznaƒ-skich, jak dla miasta by∏y Âwi´ta Pu∏kowe. Jak napisa∏ kronikarz 14. Dywizji, by∏yone pomostem mi´dzy przesz∏oÊcià a teraêniejszoÊcià, okazjà do spotkania ofice-rów s∏u˝àcych czynnie z rezerwistami i weteranami pu∏ków. 55. Pu∏k Piechoty ob-chodzi∏ swoje Êwi´to 11 stycznia, w dzieƒ wydania rozkazu o sformowaniu pu∏kuw 1919 roku. Z regu∏y uroczystoÊci zaczyna∏y si´ mszà Êw. w koÊciele garnizono-wym, dekoracjà odznakà pu∏kowà oficerów, podoficerów i ˝o∏nierzy pu∏ku (s∏u˝-ba czynna i rezerwa), rozdaniem sznurów strzeleckich wyborowym strzelcom

Poznaƒskie pu∏ki piechoty w latach 1914–1930 117

Ryc. 14. ˚o∏nierze sprzà-tajà korytarz na terenie

koszar 58. Pu∏ku PiechotyWielkopolskiej.

Ze zb. J. Maruszczaka.

oraz defiladà, a koƒczy∏y obiadem ˝o∏nierskim. Cz´sto z okazji Âwi´ta Pu∏kowegoodbywa∏y si´ zawody sportowe i uroczyste akademie. 57. Pu∏k Piechoty Wielko-polskiej obchodzi∏ swoje Êwi´to najpierw 14 lutego, a póêniej 23 maja, 58. Pu∏kPiechoty Wielkopolskiej – poczàtkowo 13 listopada, jednak na rozkaz ministraspraw wojskowych data ta zosta∏a zmieniona na 6 czerwca. Szczególnie uroczy-Êcie obchodzono Êwi´to 58. Pu∏ku w 1925 roku, poniewa˝ uroczystoÊç ta by∏a po-∏àczona z ods∏oni´ciem tablicy poÊwi´conej Boles∏awowi Chrobremu, którego imi´nosi∏y koszary tego pu∏ku. Tego roku podczas apelu poleg∏ych ˝o∏nierze odegralipantomim´ z najci´˝szych walk wojny polsko-bolszewickiej. W 1930 rokuna Âwi´to Pu∏kowe przyby∏o bardzo wielu goÊci – weteranów wojny polsko-bol-szewickiej. WÊród nich znaleêli si´: by∏y dowódca 58. Pu∏ku, p∏k w stanie spo-czynku Oskar Brezany oraz pp∏k rez. Chrobok. Nie zabrak∏o te˝ ˝o∏nierzy i pod-oficerów zrzeszonych w Stowarzyszeniu b. ˚o∏nierzy 58. Pu∏ku Piechoty49.

W okresie mi´dzywojennym dywizja silnie zwiàza∏a si´ z Poznaniem i Wiel-kopolskà. Pu∏kom dywizji mieszkaƒcy regionu dwukrotnie ufundowali chorà-gwie (pierwszy raz w 1919, drugi – w 1929 roku). 25 sierpnia 1924 r. w dowódwdzi´cznoÊci miastu i jego mieszkaƒcom kpt. Wincenty Wierzejewski wr´czy∏prezydentowi miasta Cyrylowi Ratajskiemu odznak´ 55. Pu∏ku Piechoty Wielko-polskiej. W czerwcu 1930 roku miasto Poznaƒ otrzyma∏o odznak´ pamiàtko-wà 58. Pu∏ku Piechoty Wielkopolskiej50.

Bartosz Kruszyƒski118

Ryc. 15. Wn´trze pokoju oficerskiego w 57. Pu∏ku Piechoty Wielkopolskiej,[w:] 14. Dywizja Piechoty…

Wyjàtkowo dramatyczne zdarzenia dla pu∏ków garnizonu poznaƒskiegomia∏y miejsce w trakcie przewrotu majowego w 1926 roku. 12 maja ministerspraw wojskowych gen. Juliusz Malczewski wezwa∏ do Warszawy na pomoc si-∏om rzàdowym 57. i 58. Pu∏k Piechoty Wielkopolskiej. Z Poznania wyjecha∏ zbio-rowy oddzia∏ z obu pu∏ków w sile 47 oficerów oraz 1035 ˝o∏nierzy. O Êwicie 13 ma-ja oddzia∏ przyby∏ do Warszawy i jeszcze tego samego dnia zajà∏ pozycje wokó∏Belwederu. Dzi´ki pojawieniu si´ w Warszawie oddzia∏u zbiorowego z pu∏kówpoznaƒskich sytuacja strony rzàdowej znacznie si´ polepszy∏a. Wraz z nimdo Warszawy dotar∏a zapowiedê, ˝e z Wielkopolski do Warszawy przyb´dà jesz-cze dwa pu∏ki piechoty. Kiedy piechota z Poznania zajmowa∏a pozycje wokó∏Belwederu, w Poznaniu dowódca Okr´gu Korpusu nr VII (DOK VII) gen. Kazi-mierz Sosnkowski podjà∏ nieudanà prób´ samobójczà. Po∏àczone pu∏ki wzi´∏yudzia∏ w walkach ju˝ po po∏udniu 13 maja. W trakcie trwajàcych trzy dni starçpu∏ki poznaƒskie ponios∏y straty w zabitych i rannych. 16 maja obie walczàcestrony podpisa∏y rozejm, a nast´pny dzieƒ og∏oszono w Warszawie dniem ˝a∏o-by. Mimo ˝e w∏adza zosta∏a przej´ta przez Józefa Pi∏sudskiego, sytuacja w Wiel-kopolsce by∏a bardzo napi´ta. Kiedy ˝o∏nierze 57. i 58. Pu∏ku Piechoty wrócilido Poznania, byli witani jak bohaterowie. Na dworcu kolejowym pojawi∏y si´w∏adze miasta i licznie zgromadzeni mieszkaƒcy. Na pl. WolnoÊci przed Komen-dà Miasta odby∏a si´ uroczysta defilada. Na czele obu pu∏ków szli l˝ej ranni51.

Po raz kolejny oddzia∏om dywizji przypad∏o reprezentowanie miasta i regio-nu w trakcie wizyty w Poznaniu prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego MoÊcic-kiego (16 lutego 1927 r.). W czasie swojej drugiej wizyty w mieÊcie, w lipcu 1928roku, prezydent wizytowa∏ Obóz åwiczeƒ w Biedrusku, a 27 lipca wzià∏ udzia∏w wielkiej rewii wojskowej oddzia∏ów garnizonu poznaƒskiego, która zosta∏azorganizowana na B∏oniach Grunwaldzkich. Jako pierwsza defilowa∏a 14. Dywi-zja dowodzona przez gen. bryg. Anatola K´dzierskiego; 55. Pu∏k Piechoty pro-wadzi∏ pp∏k Józef Kustroƒ, a na czele 58. Pu∏ku Piechoty szed∏ pp∏k Wiktor Un-rug. Defilad´ t´ odbierali: prezydent RP Ignacy MoÊcicki, wojewoda PiotrDunin-Borkowski, dowódca DOK VII gen. dyw. Kazimierz Dzier˝anowski, szefsztabu pp∏k dypl. Zygmunt Polak, prezydent miasta Cyryl Ratajski, ks. bp KarolRadoƒski, inspektor armii gen. dyw. Rudolf Dreszer oraz liczni przedstawicielew∏adz cywilnych. Gdy prezydent MoÊcicki opuszcza∏ B∏onia Grunwaldzkie, by∏owacyjnie ˝egnany przez t∏umy poznaniaków.

Szczególnym dniem w garnizonie poznaƒskim by∏ ka˝dego roku 15 sierpnia– Âwi´to ˚o∏nierza. W trakcie obchodów odbywa∏a si´ uroczysta msza Êw., pod-czas której wspominano poleg∏ych. Po niej mia∏a miejsce defilada oddzia∏ów gar-nizonu. Âwi´to to celebrowa∏a wraz z wojskiem ca∏a spo∏ecznoÊç Poznania.W ten sposób mieszkaƒcy oddawali ho∏d swoim bohaterom i okazywali przywià-zanie do wojska. W podobnie uroczysty sposób obchodzono Âwi´to Niepodle-g∏oÊci oraz imieniny Naczelnego Wodza.

Za prac´ pokojowà w 14. Dywizji odznaczono szereg oficerów zawodowychi podoficerów Krzy˝em Zas∏ugi, Orderem Odrodzenia Polski, orderem francu-skiej Legii Honorowej, jugos∏owiaƒskim Orderem Êw. Sawy, orderem belgijskimLeopolda, belgijskim orderem Korony oraz Srebrnymi Palmami orderu Korony52.

Poznaƒskie pu∏ki piechoty w latach 1914–1930 119

Zarówno 14. Dywizja, jak i jej wszystkie pu∏ki posiada∏y odznaki pamiàtkowe.Odznak´ pamiàtkowà otrzymywali wojskowi s∏u˝by czynnej i rezerwy za wy-trwa∏à i chwalebnà s∏u˝b´. Ich wr´czanie odbywa∏o si´ zazwyczaj z okazji Êwiàtpu∏kowych lub narodowych. W trakcie obchodów 10. rocznicy sformowania14. Wlkp.DP jej odznak´ pamiàtkowà otrzyma∏ m.in. prezydent Ignacy MoÊcicki53.G∏ówne uroczystoÊci odby∏y si´ 19 i 20 maja 1929 r. w Biedrusku w obecnoÊci pre-zydenta RP, wiceministra spraw wojskowych gen. Daniela Konarzewskiego, licz-nych przedstawicieli w∏adz cywilnych oraz przedstawicieli zagranicznego kor-pusu dyplomatycznego. Pu∏kom dywizji wr´czono nowe choràgwie ufundowaneprzez mieszkaƒców Wielkopolski. Po z∏o˝eniu przysi´gi przez ˝o∏nierzy na no-we sztandary odby∏a si´ rewia z udzia∏em oddzia∏ów garnizonu poznaƒskiego.Po uroczystym przyj´ciu oraz licznych przemowach dostojników wojskowychi cywilnych na Zamku Cesarskim odby∏ si´ raut z udzia∏em prezydenta MoÊcic-kiego i zaproszonych goÊci.

Przez szeregi 1. Dywizji Strzelców Wielkopolskich w latach 1919-39 przewin´-∏o si´ szereg wybitnych oficerów, m.in. gen. Daniel Konarzewski, gen. FranciszekKleeberg, p∏k Gustaw Paszkiewicz, gen. Franciszek W∏ad, pp∏k dypl. StefanRowecki54 czy gen. W∏adys∏aw Anders. Pozostawili oni swój baga˝ doÊwiadczeƒ

Bartosz Kruszyƒski120

Ryc. 16. Prezydent Ignacy MoÊcicki wÊród ˝o∏nierzy pu∏ków 14. Wielkopolskiej DywizjiPiechoty w trakcie obchodów uroczystoÊci 10. rocznicy powstania formacji 19–20 maja 1929 r.,

[w:] 14. Dywizja Piechoty…

w jednostkach, którymi dowodzili i wywarli du˝y wp∏yw na wyszkolenie ˝o∏nie-rzy i oficerów.

Pu∏ki piechoty garnizonu poznaƒskiego w okresie mi´dzywojennym odda∏ymiastu, regionowi i krajowi wybitne zas∏ugi. Z∏o˝y∏y w walce o niepodleg∏oÊç da-nin´ krwi, co przez ca∏y okres mi´dzywojenny doceniane by∏o przez poznania-ków. Te szczególne wi´zi przebiega∏y zarówno na p∏aszczyênie oficjalnej, jaki w sferze kontaktów towarzyskich. ˚o∏nierze uto˝samiali si´ z Poznaniem,a mieszkaƒcy miasta uto˝samiali si´ z dywizjà i jej pu∏kami.

PRZYPISY:

1 A. Czubiƒski, Powstanie Wielkopolskie 1918–1919. Geneza, charakter, znaczenie, Po-znaƒ 1978, s. 108.

2 H. Cron, Geschichte des Deutschenheeres im Weltkriege 1914–1918, Berlin 1937,s. 95–106; D. von Gottberg, Das Grenadier-Regiment Graf Kleist von Nollendorf (1. West-preußisches) Nr. 6 im Weltkriege, Berlin 1935, s. 34; Adressbuch für Offiziere und Zivilbeamtensowie die Militär= und Kaiserlichen und Königlichen Zivil= Behörden in der Residenz und Pro-vinzialhauptstadt Posen, Posen 1912, s. 17–23.

3 Grenadier Regiment Graf Kleist von Nollendorf Nr. 6 (1. Westpreußisches). Pu∏kipruskie posiada∏y podwójnà numeracj´. Jako pierwszy cz∏on nazwy lub w nawiasiena koƒcu nazwy pu∏ku podawano numeracj´ pruskà. Natomiast na koƒcu po „Nr” znaj-dowa∏a si´ numeracja ogólnoarmijna.

4 Infanterie Regiment Graf Kirchbach Nr. 46 (1. Niederschlesien).5 Königliche Preussische Infanterie-Regiment König Ludwig III von Bayern Nr. 47

(2. Niederschlesien).6 D. von Gottberg, op. cit., s. 34; H. Cron, op. cit., s. 116–121.7 Adressbuch…, s. 17–23; D. von Gottberg, op. cit., s. 34.8 H. Cron, op. cit., s. 95–106.9 D. von Gottberg, op. cit., s. 25–32.

10 Tam˝e.11 D. von Gottberg, op. cit., s. 601–606.12 Wi´cej na temat rewolucji w Niemczech w listopadzie 1918 r. patrz: A. Czubiƒski,

Rewolucja 1918–1919 w Niemczech, Poznaƒ 1977; B. Polak, Wojsko Wielkopolskie 1918–1921,Koszalin 1990, s. 37–38.

13 D. von Gottberg, op. cit., s. 577–591.14 B. Polak, op. cit., s. 60; K. Rzepecki, Powstanie grudniowe w Wielkopolsce 27.12.1918,

Poznaƒ 1919, s. 53.15 Tam˝e.16 K. Rzepecki, op. cit., s. 53.17 A. Czubiƒski, Powstanie…, s. 210.18 K. Rzepecki, op. cit., s. 63.19 A. Czubiƒski, Powstanie…, s. 224–226.20 K. Rzepecki, op. cit., s. 65.21 D. von Gottberg, op. cit., s. 590–591.22 Wi´cej o postaci St. Taczaka patrz: B. Polak, Genera∏ Stanis∏aw Taczak 1874–1960,

Koszalin 1998.23 B. Polak, Formowanie, struktura organizacyjna i dzia∏ania bojowe Wojska Wielkopolskie-

go 1918–1920 r., [w:] Barwa i broƒ si∏ zbrojnych Wielkopolski w latach 1918–1920, Koszalin 1988, s. 17.24 B. Polak, Wojsko…, s. 118–120; 14 Dywizja Piechoty. 1 Dywizja Strzelców Wielkopolskich

w wojnie i pokoju, Poznaƒ 1930, s. 91–18; B. Polak, Formowanie…, s. 19.

Poznaƒskie pu∏ki piechoty w latach 1914–1930 121

25 14 Dywizja…, s. 18.26 S. Jasionek, Zarys historii wojennej 55-go Pu∏ku Piechoty, Warszawa 1928, s. 3; P. Bauer,

B. Polak, 55. Poznaƒski Pu∏k Piechoty w obronie ojczyzny we wrzeÊniu 1939 r., Leszno 1979,s. 17–22.

27 B. Kruszyƒski, 14. Wielkopolska Dywizja Piechoty (1. Dywizja Strzelców Wielkopolskich)w latach 1919–1921, Poznaƒ 1999, s. 37 (mpis pracy magisterskiej).

28 P. Bauer, B. Polak, op. cit., s. 22–23.29 Wi´cej o sztandarze 1. Pu∏ku Strzelców Wielkopolskich: K. Handke, Sztandary Lesz-

czyƒskich pu∏ków (4). Sztandary 55. Poznaƒskiego Pu∏ku Piechoty – 1. Pu∏ku Strzelców Wielkopol-skich, Zeszyty Historyczne Grot, Leszno 2001, nr 11, s. 40–57.

30 Szczegó∏owy opis choràgwi 1. Pu∏ku Strzelców Wielkopolskich patrz: J. ¸uczak, Cho-ràgwie i sztandary, [w:] Barwa… op. cit., s. 94–97.

31 P. Bauer, B. Polak, op. cit., s. 21–23.32 14 Dywizja…, s. 19–20.33 P. Bauer, Gustaw Paszkiewicz – dowódca 55. Poznaƒskiego Pu∏ku Piechoty (16 III 1919

– 8 XI 1923), Zeszyty Historyczne Grot, Leszno 2001, nr 1 (8), s. 77–81; B. Polak, Gen. bryg.Gustaw Paszkiewicz. Przyczynek do ˝ycia od honoru do upodlenia, Zeszyty Historyczne Grot,Leszno 2002, nr 13, s. 61–83.

34 14 Dywizja…, s. 19–20.35 Materia∏y do historii powstania wielkopolskiego 1918/19, pod red. T. Jab∏oƒskiego, Po-

znaƒ 1938, s. 15.36 J. Podwapiƒski, Zarys historii 57 P.P. Wlkp. (3. P. Strzelc. Wlkp.), Poznaƒ 1927, s. 16–17.37 L. Karczewski, Zarys historji wojennej 57-go Pu∏ku Piechoty Wielkopolskiej, Warsza-

wa 1928, s. 3.38 14 Dywizja…, s. 45–62; B. Polak, Wojsko…, s. 208–214.39 Album dziesi´ciolecia Okr´gu Korpusu Nr VII, Poznaƒ 1932, s. 22; 14 Dywizja…, s. 69.40 14 Dywizja…, s. 101–116.41 Tam˝e, s. 115–119.42 Tam˝e, s. 45–159.43 B∏onia Grunwaldzkie znajdowa∏y si´ pomi´dzy wylotem ul. Grunwaldzkiej a szosà

okr´˝nà na zachód od Szpitala Diakonisek. W okresie mi´dzywojennym na b∏oniach od-bywa∏y si´ liczne przeglàdy wojsk, za ka˝dym razem obserwowane licznie przez miesz-kaƒców Poznania. Por. Z. Zakrzewski, Mój Poznaƒ, Poznaƒ 1985, s. 607.

44 Tam˝e, s. 121.45 Tam˝e, ss. 21, 37–39.46 Tam˝e.47 Tam˝e, s. 41.48 Tam˝e, s. 93–102.49 Tam˝e, s. 117–135.50 Tam˝e, s. 103–116.51 A. Garlicki, Z Sulejówka do Belwederu, Warszawa 1990, s. 20–49.52 Tam˝e.53 J. ¸uczak, Choràgwie…, s. 91–128.54 Wi´cej o p∏k. Stefanie Roweckim patrz: K. Handke, Pu∏kownik Stefan Rowecki dowódca

55. Poznaƒskiego Pu∏ku Piechoty w Lesznie (1930–1935), Leszno 2001.

Bartosz Kruszyƒski122