- PB -

September 2014

ArchiDoc NewsUitgave van de Archief- en documentatiedienst van de Directie-generaal Oorlogsslachtoffers

- PB -

ArchiDoc NewsUitgave van de Archief- en documentatiedienst van de Directie-generaal Oorlogsslachtoffers

- PB -

EEn bijzondEr fonds

dE LohnübErwEs-ungsListEnEen nogal omvangrijk fonds van de archieven van de DG Oorlogsslachtoffers omvat de Lohnüberweisungslisten, de loonlijsten van de Belgische ingezetenen, die verplicht of vrijwillig gewerkt hebben in de bedrijven van de Organisatie Todt (O.T.) in Noord-Frankrijk.

Het fonds telt exact 60 bundels, hetzij 665 dossiers, waarbij elk dossier overeenstemt met een bedrijf. In welke context werden die lijsten gebruikt?

De Organisation Todt is genoemd naar de oprichter ervan, Fritz Todt, minister van bewapening en munitie (maart ‘40 – februari ‘42). Aanvankelijk werd de organisatie opgericht om de Siegfriedlinie (West Wall) aan te leggen in 1938, maar al snel werd zij een permanente organisatie, die defensieve militaire bouwopdrachten voor het Duitse leger uitvoerde. Vanaf maart 1942 was zij verantwoordelijk voor de bouw van de Atlantikwall.

- PB -

Alle buitenlandse werknemers, met uitzondering van de eigen werknemers van de Organisatie Todt of van een bedrijf, werden beschouwd als “toegewezen arbeidskrachten”. Sommigen waren vrijwilligers (Hilfswillige), anderen dwangarbeiders (Zwangsarbeiter). De meesten werden ingezet als handarbeider; sommigen waren geschoolde werknemers (hoogste functie: ploegbaas of geschoolde ploegbaas).

Het loon bij de Organisatie Todt hing af van het statuut van de arbeider (arbeidskracht, voorman, leerling, specialist, …) en van zijn leeftijd. Aanvankelijk verschilde de bezoldiging naargelang de aard van de overeenkomst tussen het bedrijf en de O.T. Pas vanaf 1943 kwam er meer eenvormigheid in de tarieven, behalve voor dwangarbeiders. Na aftrek van een bedrag voor eten en de verplichte sociale bijdragen konden

arbeiders een voorschot van maximaal 1,5 RM per dag op hun loon krijgen. Dit geld werd dan naar hun rechthebbenden verstuurd of op een spaarrekening gestort. Ook werden scheidings- of gevaarvergoedingen en kinderbijslag toegewezen. Deze uitkeringen golden evenwel niet voor joodse dwangarbeiders.

De lonen moesten minstens een keer per maand betaald worden, ten laatste 3 dagen na afloop van de betrokken periode. Elke werknemer moest een afrekening van zijn

- PB -

loon ontvangen, met vermelding van het brutoloon, eventuele loontoeslagen, uitkeringen, premies, het aantal gepresteerde uren en het bedrag van de inhoudingen.

Overeenkomstig de algemene voorschriften stortte de Banque de Paris et des Pays-Bas in Brussel de lonen via de plaatselijke bijkantoren van de Banque de France aan de gezinnen. Dit nam veel tijd in beslag. Daarom kon de Banque de Paris et des Pays-Bas een toereikend voorschot storten aan de Rijksdienst voor arbeidsvoorziening in Brussel, die het geld op zijn beurt bezorgde aan de rechthebbenden, via de regionale arbeidsdiensten. De overschrijvingslijsten werden in verschillende exemplaren opgesteld. De loonperiodes bedroegen twee weken en vermeldden naam, voornaam en adres van de geadresseerde evenals het loon in Belgische frank. Bij het eindtotaal kwamen bankkosten, die in Belgische en Franse frank vermeld moesten zijn.

Door de massale deportatie naar het Oosten was het geen sinecure het loon te bezorgen aan de rechthebbenden van joodse dwangarbeiders in de Organisatie Todt, van wie de namen op speciale overschrijvingslijsten stonden. Daarom belastte de Banque de Paris et des Pays-Bas de Vereniging van joden in België (VJB) met de zoektocht naar de rechthebbenden. De meeste Belgische joodse werknemers verlieten de Organisatie Todt in oktober 1942 en werden grotendeels vanuit Mechelen gedeporteerd met de konvooien XIV, XV, XVI en XVII.

- 6 -

- PB -

Dankzij de overschrijvingslijsten kan de levensloop van de betrokkenen in tijd en ruimte gereconstrueerd worden. Bovendien bevatten ze informatie over de bepalingen voor werknemers die tijdens de oorlog toegewezen werden aan de Organisatie Todt in Noord-Frankrijk.

Foto : Fonds Lohnüberwesunglisten

(SVG-DOS)

- 7 -

- PB -

Foto: Loonlijst Erbes Bau Jüdischer Arbeiter (SVG-DOS, OT farde 21/142 bis)

- 8 -

- PB -

Foto : Overdrachtslijst

van de lonen (SVG-DOS, R.451/Tr.211667/6)

- 9 -

- PB -

Vanaf 15 juni 1940 gebruikten oorlogsveteranen van 14-18, en na hen al gauw heel wat Belgen, de “sluikpers”, bijvoorbeeld de krant Cœurs belges, om het doemdenken van de pers ten dienste van de bezetter een halt toe te roepen.

Krantenartikels waren het enige wapen van deze weerstanders, een onmiskenbaar doelmatig middel. Aangezien auteurs van de sluikpers een groot risico liepen, werd dit als een vorm van strijdende weerstand beschouwd, net als de gewapende weerstand. De Duitse weerwraakmaatregelen waren immers niet mals: velen werden gefolterd, doodgeschoten of stierven in gevangenschap.

wEErstAndErs door dE sLuiKPErs

stAtutEn vAn nAtionALE ErKEntELijKhEid

- PB -

Als eerbetoon aan deze miskende helden stelde de wetgever hun activiteit aanvankelijk gelijk met burgerlijke weerstand1 maar hun statuut werd definitief geregeld bij de wet2 houdende statuut van nationale erkentelijkheid ten gunste van weerstanders door de sluikpers.

Wie komt in aanmerking voor dit statuut?

De personen die deelgenomen hebben aan de vaderlands-lievende weerstand tegen de vijand

• persoonlijk en “belangeloos” • wetende welke risico’s zij liepen• bij een organisatie• voor een periode langer dan zes maanden

` door het opstellen, het drukken, het opslaan, het stelselmatig vervoer en verspreiden van publicaties die tot de categorie van de persorganen behoren onder voorwaarden die van dien aard waren dat zij blootstonden aan weerwraakmaatregelen van de vijand;

` door middel van publicaties die niet tot de categorie van de persorganen behoren: vlugschriften, plakbrieven, communiqués, … voor zover zij kunnen bewijzen dat die bedrijvigheid de rechtstreekse oorzaak geweest is van een streng optreden ten nadele van hen vanwege de vijand of van personen die zijn politiek dienden.

1 Eerste artikel, tweede lid, van de besluitwet van 24 december 1946 (B.S. van 16 januari 1947)

2 Wet van 1 september 1948 (B.S. van 27/28 september 1948), gewijzigd bij de wet van 9 juli 1951 (B.S van 9/10 juli 1951)

stAtutEn vAn nAtionALE ErKEntELijKhEid

- PB -

Bovendien worden in de wet eveneens nationaliteits-voorwaarden en uitsluitingsredenen opgelegd. Zo worden personen die vrijwillig voor de vijand gewerkt hebben of die zich onwaardig gedragen hebben, uitgesloten van dit statuut.

Naargelang de genomen beslissingen speelde de rechtspraak van de controlecommissies een belangrijke rol bij het vastleggen van de voorwaarden voor het verkrijgen van het statuut, onder meer:

• de omvang van de activiteit;• de duur ervan;• het systematische karakter ervan;• de aard van de “geschreven of gedrukte publicatie”, met

andere woorden de verspreiding;• de definitie van de persorganen;• het beoogde doel: discussiëren over feiten, gedachten

of ideeën.

Verschillende voordelen werden bij wet toegekend aan begunstigden van het statuut, waaronder een bonificatie voor het rustpensioen voor de tijd die ze doorgebracht hebben in de weerstand door de sluikpers.

Mevrouw Nadia Simal heeft deze rechtspraak systematisch bestudeerd in het kader van haar stageverslag, dat beschikbaar is in onze diensten.

Foto : « Cœurs Belges, novembre

1943» (SVG-DOS) en « De

Vrijheidsklok n°6, februari 1943 »

(SVG-DOS)

- 12 -

- PB -

- 13 -

- PB -

Voor zijn stage als archivaris bij de DG Oorlogsslachtoffers moest Matthieu Triffaux, laatstejaarsstudent Master Geschiedenis aan de Vrije Universiteit Brussel, nog niet gebruikte archieven over de dienst voor verplichte tewerkstelling voor de Duitse oorlogsvoering (Werbestelle) verwerken, begrijpen, klasseren en herverpakken.

Het betreft de Werbestellen van zes provincies: Aarlen, Brussel, Hasselt, Luik, Bergen en Namen. Wegens tijdgebrek werden enkel de bundels van de Werbestelle van Aarlen behandeld. Ze bestaan uit twee soorten vragenlijsten, waarbij doorgaans administratieve documenten gevoegd waren. Elke vragenlijst verwijst naar een Duitse verordening3. Aan de hand van die verordeningen en de documentatie van de Dienst konden de betekenis en het nut van die vragenlijsten en de 3 De eerste verwijst naar de verordening van 6 oktober 1942 houdende invoering

van de verplichte tewerkstelling op Duits grondgebied van mannen tussen 18 en 65 jaar en vrouwen tussen 21 en 35 jaar; de tweede naar de verordening van 27 juli 1943 voor mannen tussen 16 en 65 jaar en vrouwen tussen 17 en 45 jaar die in België en Noord-Frankrijk wonen.

nog niEt gEbruiKt wErbEstELLE-fonds

- PB -

procedure voor verplichte tewerkstelling uitgelegd worden. De eerste taak van de bezetter bestond erin een lijst op te stellen van wie kon werken voor de Duitse oorlogsvoering, op basis van de bevolkingsregisters. Voor iedere persoon werd een fiche opgesteld. Wie in aanmerking kwam voor verplichte tewerkstelling, kreeg een oproeping toegestuurd.

De opgeroepen persoon moest verscheidene gegevens verstrekken, zoals het aantal kinderen ten laste en de gezinssamenstelling, het uitgevoerde beroep of de naam van het bedrijf waar hij werkte en de datum van indiensttreding …

De vragenlijst werd ingevuld teruggestuurd naar de Werbestelle, eventueel aangevuld met bewijsstukken: medische bewijzen voor een kwaal, gezinssamenstellingen als bewijs van een grote gezinslast, attest van de werkgever met de melding dat een onderneming nuttig is voor de Duitse oorlogsvoering of voor de regionale economie, bewijs van werk in een teelt van minstens 15 hectare, ... Sommigen konden definitief of voor maximaal één jaar vrijgesteld worden van verplichte tewerkstelling indien ze voldeden aan bepaalde criteria uit de voornoemde verordeningen.

Op basis van talrijke bijgewerkte lijsten met de namen van de vrijgestelde personen konden de vrijstellingen van verplichte tewerkstelling in verschillende categorieën ingedeeld worden: NMBS-werknemers, landbouwers, arbeiders die

- PB -

Foto : Attest van de werkgever (SVG-DOS)

- 16 -

- PB -

mijngangen stutten, bedienden bij de Regie van Telegrafie en Telefonie … Andere naamlijsten tot slot werden gerangschikt volgens gemeente en datum waarop het formulier bezorgd moest worden.

De bundels werden uit hun zwaar beschadigde verpakking gehaald, van metaalelementen ontdaan, en herverpakt in zuurvrije mappen en dozen. Vragenlijsten en administratieve documenten worden voortaan alfabetisch gerangschikt; de lijsten van vrijgestelde beroepen per thema.

Dit archieffonds werd nog niet verwerkt omdat het aanvankelijk niet relevant was voor de opdrachten van de dienst. Maar nu wint het aan historisch belang. De archieven van de provincie Aarlen en van de andere provincies zullen binnenkort geïnventariseerd worden volgens dezelfde indeling. Hierdoor zal het mogelijk zijn een deel “vrijstellingen” op te nemen in het Werbestelle-fonds van de algemene documentatie.

Dankzij de herverpakking kunnen de archieven ontsloten worden voor wetenschappelijk onderzoek, maar ook – dankzij de opgenomen gezinssamenstellingen – voor stamboomonderzoek.

- 17 -

- PB -

Wij danken van harte alle auteurs die ons hun publicaties toezonden welke ondertussen opgenomen werden in onze bibliotheek :

ARCHIVES GÉNÉRALES DU ROYAUME = ALGEMEEN RIJKSARCHIEF ; SÉNAT = SENAT, Archief en Democratie : Studiedag - 25 november 2009 = Archives et Démocratie : journée d’étude - 25 novembre 2009. - [Bruxelles] : Archives Générales du Royaume = Algemeen Rijksarchief, 2009 AUTRIQUE Bob, Beauvois : Moed en zelfopoffering voor het vaderland. - Kalmthout : [S.n.], 2013

BANNENBERG Dagmar ; KLAWITTER, Petra ; KLAWITTER Holger, Und fragt uns nicht, wieso ? Die letzten Zeugen der Shoah. – Rostock : Stadtdruckerei Weidner GmbH, 2013

BECK Philippe, Umstrittenes Grenzland : Selbst- und Fremdbilder bei Josef Ponten und Peter Schmitz, 1918-1940. – Brussels : P.I.E. Peter Lang, 2013

BIREN Raymond ; COLLING David, J.-L. HOLLENFELTZ, Président provincial de la Croix-Rouge durant la guerre : entre les contraintes de l’occupant et les tourments de la population. – In : Bulletin trimestriel de l’Institut archéologique du Luxembourg – Arlon. - (Avril 2013), p. 102 à 109

BITTNER Alicja ; [et al.]…, Museum of the Second World War : Gdansk 2012. – Gdansk : Museum of the Second World War, [2012].

BITTNER Alicja ; [et al.]…, Report on the activities of the Museum of the Second World War in 2013. – Gdansk : Museum of the Second World War, 2014

rEcEntE AAnwinstEn

- 18 -

- PB -

rEcEntE AAnwinstEn BODELET Jean-Michel, Les pouvoirs locaux sous l’occupation. Le Nord Luxembourg dans la tourmente. – In : L’histoire en marche : annales 2013 / Cercle historique de Marche-en-Famenne, Hotton et Rendeux. – (2013), p.93 à 98

BRÄNDLE Brigitte ; BRÄNDLE Gerhard ; MENTRUP Frank, Karlsruhe erinnert : 1. April 1944 - Widerstandskämpfer aus Frankreich und Belgien, gestorben für ein Europa ohne Barbarei = 1er avril 1944 - Résistants français et belges, morts pour une Europe sans barbarie. – Karlsruhe : Stadt Karlsruhe - Kulturamt/Hauptamt, [2014]

BROSENS Griet, Congo aan den Yser : de 32 Congolese soldaten van het Belgisch leger in de Eerste Wereldoorlog. – Antwerpen, Brussel : Uitgeverij Manteau, Instituut voor Veteranen - Nationaal Instituut voor Oorlogsinvaliden, Oud-strijders en Oorlogsslachtoffers (I.V. - N.I.O.O.O.), 2013

CARNAGHI Benedetta, Virginia d’Albert-Lake, une “comète” à Ravensbrück (1910 - 1997) : résister au féminin. Paris : Université Paris 1 - Panthéon-Sorbonne, 2013. - Mémoire de Master 2 Histoire contemporaine des mondes étrangers et des Relations Internationales

DELECOSSE Monique ; DE VOS Léa, 1914 - 1918 : soldats, prisonniers, déportés, victimes de l’entité de Silly. – [S.l.] : [Chez l’auteur], 2014

FÜEG Jean-François, Jozef Bielik n’est pas un héros. – Liège : Les Territoires de la Mémoire, 2013

GLAS Daniël, De Politieke gevangenen van Ardooie : hun lijdensweg. – In : Jaarboek / Heemkundige kring Ardooie - Koolskamp. – (2013), p.3 à 55

GORIS Gorik, De Holocaust in Turnhout. – In : Taxandria : Jaarboek van de Koninklijke geschied- en oudheidkundige kring van de Antwerpse Kempen. – (2012), p. 165 à 195

LABOUX David, La grande évasion. – In : Le Figaro Histoire. - N°8 (juin/juillet 2013), p.38 – 39

- 19 -

- PB -

LAURANT Mylène, Le frisson de la victoire. – Tenneville : Editions Memory, 2014

LAUSBERG Sylvie ; BREDAEL Jacques, Bruxelles, 3 septembre 1942. La déportation des Juifs de Belgique [Images animées]. – Bruxelles : Centre d’Action Laïque, 2012

LEJEUNE Bernard, Recueil de documents sur les combats qui se déroulèrent à Nalinnes le dimanche 23 août 1914. – Nalinnes : Syndicat d’initiative de Nalinnes ASBL, 2014

LOUCHE Marius P. R., De fusillade te Leopoldsburg - 6 september 1944. - [Leopoldsburg] : [S.n.], 2013

MARTIN Fernand, Angre : de choses et d’autres (La vie civile). - [Mont-sur-Marchienne] : [S.n.], 2013

MEINEN Insa ; MEYER Ahlrich ; PAULSEN Jörg, Verfolgt von Land zu Land : Jüdische Flüchtlinge in Westeuropa 1938-1944. – Paderborn : Ferdinand Schöningh, 2013

NARDI Alicia, Profils de femmes inconnues : des femmes dans la Résistance à Charleroi durant la Seconde Guerre mondiale [Ressource électronique]. – Bruxelles : Université Libre de Bruxelles (U.L.B.), 2013. - Mémoire de fin d’études : Faculté de Philosophie et Lettres. Département d’Histoire

PERTHUIS-PORTHERET Valérie, Août 1942, Lyon contre Vichy : le sauvetage de tous les enfants juifs du camp de Vénissieux. – Lyon : Editions Lyonnaises d’Art et d’Histoire, 2012

PETIT Maurice, Double assassinat allemand à Hodister - 27 décembre 1944. – In : L’histoire en marche : annales 2013 / Cercle historique de Marche-en-Famenne, Hotton et Rendeux. – (2013), p.75 à 92

PETIT Maurice, Gênes au fil du temps. – Rendeux : Administration communale de Rendeux, 2013

- 20 -

- PB -

PETIT Olivier, “L’affaire Cornil” : séminaire de recherche sur le jugement rendu le 6 mars 1944 par la justice allemande à l’encontre des 22 Belges faisant partie de “L’affaire Cornil”. – Bruxelles : Université Libre de Bruxelles (U.L.B.), 2013

PIRON Julien, Pellenberg tijdens de oorlogsjaren 1940-1945. – In : Lubbeekse Historische Tijdingen. – (Oktober 2012), p.4 à 71

RUSTIN Hélène, Les enfants juifs cachés au château de Beloeil (Foyer Léopold III) durant la Seconde Guerre mondiale. - Louvain-la-Neuve : Université catholique de Louvain (U.C.L.), 2013

RUTTEN Roger, De nazirazzia van 25 mei 1943. – Berchem : Uitgeverij EPO, 2013

STASSART Mouchka ; PAHAUT Claire, Je vous le dis, j’aime la vie. - [Bruxelles] : Claire Pahaut, 2013

THIERY Laurent, La répression allemande dans le Nord de la France 1940-1944. - Villeneuve d’Ascq : Presses Universitaires du Septentrion, 2013

TILLIET Jacques, Breschler Schmuel, alias Willy Laurent. – In : Trait d’union / Association des Anciens du Collège Saint-Julien. – (Octobre 1996), p.9 - 10

TRIFFAUX Jean-Marie, Le Dr. Jean-L. HOLLENFELTZ au cours de la Deuxième Guerre mondiale. In : Bulletin trimestriel de l’Institut archéologique du Luxembourg – Arlon. - (Avril 2013), p.110 à 115

TURNER Frédéric, Les oubliés de 39-45 : les Britanniques internés à Tost, Kreuzburg, Giromagny et Westertimke. – Arras : Editions Jaft, 2013

VAN DEN WIJNGAERT Mark ; RODEN Dimitri ; JORISSEN Tine, Auffanglager Breendonk 1940-1944 : De gevangenen van Breendonk - Gedenkboek = Les prisonniers de Breendonk - Livre-Mémorial. – Willebroek : Nationaal Gedenkteken van het Fort van Breendonk = Mémorial National du Fort de Breendonk, 2012

- 21 -

- PB -

VANDEVELDE Luc, Afspraak met de dood - voor het leven getekend - het werdervaren van Ronsenaar Maurice Vandevelde en andere kz-gavangenen in Buchenwald en Ohrdruf. Deel 1. – In : Annalen = Annales / Geschied- en oudheidkundige kring van Ronse en het tenement van Inda = Cercle historique et archéologique de Renaix et du tenement d’Inda. – (2013), p.221 à 250

VANDEVELDE Luc, Het Zwarteboek van Ronse 1940-1945. - [Ronse] : [Chez l’auteur], 2013

VANDEVELDE Luc, Le livre noir de Renaix 1940-1945. - [Renaix] : [Chez l’auteur], 2013

WYNANTS Jacques, Emile Tromme, premier agent saboteur du S.O.E. Verviers 1941. – In : Bulletins de la Société verviétoise d’Archéologie et d’Histoire. – (2012), p. 227 à 294

- 22 -

- PB -

Archidoc News.

Archidoc News kan online geraadpleegd worden op de website van de DG Oorlogsslachtoffers http://warvictims.fgov.be, op de pagina “publicaties”.

Indien u een exemplaar van Archidoc News wenst te ontvangen, kunt u zich inschrijven per e-mail op archidoc@minsoc.fed.be, per fax op 02/528.91.75 of per brief aan de FOD Sociale Zekerheid, DG Oorlogsslachtoffers; Archidoc News, Luchtvaartsquare 31, 1070 Brussel.

Deze nieuwsbrief is voortaan slechts elektronisch4 beschikbaar.

4 De abonnees die reeds de papieren versie van Archidoc News ontvangen, zullen deze verder in dit formaat ontvangen.

- PB -

FOD Sociale ZekerheidDirectie-generaal OorlogsslachtoffersLuchtvaartsquare 311070 BrusselTel: 02/528.91.00Fax: 02/528.91.75E-mail: archidoc@minsoc.fed.beWebsite: http://warvictims.fgov.be

Hebben aan deze editie meegewerktGert De Prins, Marie Lejeune, Alexandra Matagne, Nadia Simal, Matthieu Triffaux, Ellen Van Cauwenberghe et Sylvie Vander Elst

OpmaakDienst Communicatie, FOD Sociale Zekerheid

VertalingVertaaldienst, FOD Sociale Zekerheid

Verantwoordelijke uitgeverClaire Barette - september 2014

D/2014/10.770/39