+ All Categories
Home > Documents > Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

Date post: 11-Aug-2015
Category:
Upload: lehkhabu-khawvel
View: 351 times
Download: 31 times
Share this document with a friend
Description:
Rokunga
Popular Tags:
443
Mizo Nih Tinuamtu ROKUNGA Editorial Board Editor Joint Editors : B. LALTHANGLIANA : C. VANLALLAWMA VANNEIHTLUANGA Published by Rokunga Memorial Society and Aizawl Development Authority
Transcript
Page 1: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

Mizo Nih Tinuamtu

ROKUNGA

Editorial Board

Editor

Joint Editors

: B. LALTHANGLIANA

: C. VANLALLAWMA

VANNEIHTLUANGA

Published by

Rokunga Memorial Society and

Aizawl Development Authority

Page 2: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

ROKUNGA (Mizo Nih Tinuamtu) Published by Rokunga Memorial Society and Aizawl Development Authority

- 2008

- 2,000

First Edition

Copies

A man - Rs. 150

Printed atThe LV. ArtChanmari, Aizawl

Page 3: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

THUHMAHRUAI

A hla hmasa ber a phuah a\anga kum 60-na lehchatuan ram a pan a\anga kum 30-naah, ni 22 March,1999-a ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY din a nihkhan, tum pawimawh tak tak a nei a. Rokunga Memo-rial Lecture neih te, Rokunga Hla Kut huaihawt te,Rokunga hla phuah a bua chhuah te, Rokungalungdawh buatsaih a, a lim mawi tak hun te a ni a.

Hengte hi a theih ang anga hawh zui a ni hlawm a.A hautak leh lian ber tih theih ‘Rokunga Lungdawh’leh ‘A lim’ mawi tak, Aizawl Development Authority nen\angduna kan lo puitlin thei ta hi kan lawm em emmai. Chumi denchhen chuan, “Mizo Nih TinuamtuROKUNGA,” tih lehkhabu chhiar manhla ve tak kanchhuah thei hi kan hlim hle.

He lehkhabuin a tum ber chu, Rokunga chanchinte, a bik takin a hla phuah chungchang leh zir chiannate mipui hnena chhawp chhuah a ni a. Rokunga \hiante, kum tam deuh a lo thawhpui te, a hlate lo tuipui emem tawh \hin te, a hlate chhui chiang thei awm mithiamte, taima taka zir chiang thei tur lehkha thiam te lehhla phuah thiam dang te kan sawm a. Aizawl vela mi techauha innghat loin Kohima, Lunglei leh Champhaibakah Kawlram Mizote thlengin dap a ni a. Manipurleh Tripura Mizote zing a\anga ziak awm kan hmuhtheih mai loh avangin pawi kan ti khawp mai. Hetianghian Rokunga hlain Zofate a huap zawhzia chiangdeuha hmuh leh an lo tuipui ve dan te leh an thlir danchena dawnsawn \hain kan hria a ni.

Tin, tun hma deuha Magazine/Journal-a Rokungahla chunchang lo ziak tawh, chhiar manhla deuh biknia kan hriatte pawh seng luh a ni a. Hengte hian atichangtlung hle. Kan sawmna ngai pawimawha rawn

iv

Page 4: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

iv

ziaktu zawng zawngte chungah kan lawm em em a,seng luh tlak lo ziak tawhte chungah pawh lawmthukan sawi bawk. Rokunga chanchin te, a hla phuahtuipuitute leh zir chiang duh \hangthar lo la awm zelturte tana rinchhan tlak leh innghahna tham tling turinhe lehkhabu hi kan theih ang tawkin kan han buatsaihve zawng a ni e.

Rokunga hlate zir chiannaah hian, a \hatna lamchauh sawia fak tlawr ringawt he lehkhabubuatsaihtute hian kan tum lo a, a \hat tawk lohna te,\awngkam a hman fuh loh te, dik tawk lote leh a famkimlohna te chenna tarlang turin kan inhawng a.Chuvangin ‘critical’ deuh hleka ziakte pawh a awm renga. Hengte hian Rokunga hi a tihmelhem lo a, famkimlohna khawvela cheng kan ni rih a, a tikalhkimtuahkan ngai zawk a ni.

Tin, heta ziaktu hrang hrangte kutchhuakah hianthu inang ziakte leh inthuahte a awm nual a. Mahse aziaktu ten anmahni zawn \heuhah \ul nia an ngaihvanga telh an ni hlawm a. Chuvangin kan siam\ha talo. Chhiartu ten in lo hriatthiam kan beisei e.

A chanchin hre duh te, a hla chungchang ngaihven\hin te, a hla zir chiang duh te, a hla thuken te lehZofate tana a hla hmanga ROKUNGA THUCHAH nungreng turte hre duhte chu, a kim biai lo naa, thui takchu a chawm ngei kan beisei a. Lehkhabu \angkai lehrinchhan tlak a nih ngei kan ring bawk.

Heti taka Rokunga kan buaipui a, Society te hialdin a lo ni ta hi, ani hi kan hla phuahtu awmchhun lehthiam ber a ni e tih vang a ni hauh lo a, a fa leh tuteham\hat nan leh nihlawh nan te leh ropui nan tea tih ani reng reng bawk lo. Mi hmuhsit leh ngaihnep tak,America ramah bawiha kum tam tak nuai tel awm Ne-

Page 5: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

gro-ho chuan, anmahni inngaihsan theih nan leh intihchak nan, “D<m hi a mawi a ni,” (Black is beautiful)tih an uar thar a, an vawrh lar tih kan hre awm e.

Chutiang deuh chuan, Mizoram hi a mawi a, anuam a, Mizote pawh hi kan hmel\ha a, kan tum as^ng bawk a, Mizo nih hi a lawmawm a, Mizo nih hi anuam a ni,” titu Rokunga kan chawisan a, kanngaihhlut a, kan tih lar hian Mizoram kan chawimawia, Mizo hnam kan chawisang a, chu chu kan zavai tanchakna thar neih lehna tur niin kan hria a ni. Ani hianhmun hrang hranga cheng Zofate a kuahkhawm \hahle lehnghal. Amah ang hi Mizoten tam tak nei ila,chawimawi zel ila kan ti hliah hliah bawk. Chu chuMizo hnam ropuina, kan zavaia ropuina tho tur niinkan hre zel nghe nghe.

Chuvangin Rokunga hi buaipui tham a ni a, hahpuitlak a ni e kan ti a. Chu chu Mizoram leh Mizo hnamtan a ni.

Rokunga Lungdawh mawi tak kan han puitlin a,mi mal leh zaipawl hrang hrangte tan thlakalpui theihA LIM zahawm tak kan han hung ruau mai a, Aizawlkhawpui hmun laili tak City Park-a daha April ni 302008 Nilainia hawn a lo ni ta hi lawmawm kan titakmeuh a. Chumi denchhena chhuah, “Mizo NihTinuamtu ROKUNGA” tih lehkhabu chhiar manhlaleh belhchian dawl tak mipui chhiar theiha kan hantlangzarh thei hi kan hlim em em a ni (Blt).

Aizawl, Editorial Board.6 February, 2008

v

Page 6: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

THU AWMTE

THUHMAHRUAI............................................................. ivEDITORIAL BOARD

|hen Khatna : A chanchin

ROKUNGA HUN LAI MIZORAM ..................................... 3C. VANLALLAWMA, Mission Veng

ROKUNGA 1914-1969 .................................................. 11LALHRUAITLUANGA RALTE, Mission Veng

KA NGHAWNGKAWL BAHPUI ROKUNGA..................... 17UPA CHAWNGZIKA, Mission Veng

A CHHUNGTE HMUH DAN ........................................... 19VANLALSIAMA, Mission Veng

PU ROKUNGA............................................................... 22

ROKUNGA NEN PRESS-AH .......................................... 30LALTHANGLIANA, Mission Vengthlang

ROKUNGA KA HRIAT VE DAN ...................................... 36REV. Z.T. SANGKHUMA, Zotlang

|AWNG|AI MI LEH MI LUNGLENG .............................. 45K. LALSANGPUII, Mission Veng

PU ROKUNGA THUKHAWCHANG ................................ 48C. HERMANA, Mission Veng

NGAIH LAI BANG LO ROKUNGA .................................. 55SANGZUALA PA, Tuikhuahtlang

|hen Hnihna : A Hlate Zir Chianna

ROKUNGA THLIRNA ..................................................... 71ZIKPUII PA, Venghlui

ROKUNGA LEH A HLATE TAK HI AW........................... 82F. SAPBAWIA, Chanmari

vii

Page 7: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

ROKUNGA RALTIANG RAM .......................................... 88LALFAK ZUALA, IAS (RETD.), Mission Veng

ROKUNGA HLA KA HMUH DAN ................................... 93PROF. DARCHHAWNA, Kulikawn

HLA PAKHAT KA RILRU TIBUAI |HINTU .................... 107SIAMKIMA KHAWLHRING, Venghlui

ROKUNGA LUNGLENNA............................................. 114THANDANGA, Chanmari

ROKUNGA HLA KALHMANG ...................................... 130C. THANSIAMA, Chanmari West

ROKUNGA KRISMAS HLATE ..................................... 139C. VULLUAIA, Dawrpui Vengthar

HLA PHUAHTU KA NGAIHSAN ................................... 146Dr. H.L. MALSAWMA, Tuikhuahtlang

PU ROKUNGA’N HUN A THLIR DAN ........................... 149LALTHARA IAS, Kohima

ROKUNGA HLAA HMEICHHE DINHMUN ................... 164DR. T. VANLALTLANI, ATC, Durtlang

ROKUNGA HLAA BUANNEL RAM............................... 175C. LAITANGA, Hunthar

ROKUNGA HLAA NUNGCHATE .................................. 182LALZUIA COLNEY, Kanan

|HALAITE TIHLIMTU - ROKUNGA.............................. 187B. LALTHANGLIANA, Chhinga Veng

NEGATIVE CAPABILITY LEH ROKUNGA .................... 199C. LALRAMZAUVA, Kulikawn

ROKUNGA HLARUA.................................................... 208DR. R.L. THANMAWIA, Ramhlun South

ROKUNGA HLARUA.................................................... 217C. LALSIAMTHANGA, Champhai

ROKUNGA RAM LEH HNAM HMANAIHTU HLATE ..... 224

M.C. LALRINTHANGA, Khatla South

viii

Page 8: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

ROKUNGA .................................................................. 233P.L.LIANDINGA, Khatla South

HLA PHUAHTU ROKUNGA ......................................... 240C.L. DINGA, Tahan

ROKUNGA’N THIL BIK A PHUAHNA HLATE ............... 252|HUAMTEA KHAWLHRING, Lunglei

ROKUNGAN MI HLA PHUAH THLUK A SIAMTE ......... 260R. LALLIANZUALA, Chanmari

ROKUNGA RIMAWI..................................................... 266VANNEIHTLUANGA, Chanmari

ROKUNGA ‘SUALNA’................................................... 277ROCHAMLIANA, Mission Veng

CHUNG SI-ÂR LEH ROKUNGA ................................... 301LALHMINGTHANGA, Tahan

ROKUNGA CHITÊ ....................................................... 306K. LALREMRUATA, Bethlehem Vengthlang

RO MIN RELSAK ANG CHE ........................................ 309B. LALHRIATTIRA, Mission Vengthlang

ROKUNGA HLAA KHAWVEL MAWINA ........................ 313VANPEKA, Tahan

ROKUNGA HLAA INDOPUI II-NA ................................ 318DR. H.L.MALSAWMA, Tuikhuahtlang

TIDAMTU ROKUNGA .................................................. 323DR. R.L. THANMAWIA, Ramhlun South

|hen Thumna : Rokunga Idea Chhuina

ROKUNGA LEH MIZO NATIONALISM ......................... 333REV DR. K. THANZAUVA, Serkawn

ROKUNGA THEOLOGY............................................... 345L. H. RAWSEA, ATC, Durtlang

ROKUNGA - MIZO NIH TINUAMTU ............................. 360B. LALTHANGLIANA, Chhinga Veng

ix

Page 9: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

|hen Lina : A Thuziakte

HLA SIAM DAN ........................................................... 373

ENG NGE I NIH?......................................................... 376

HNAM LUNGPHUM..................................................... 380

MIZO TLANGVAL A NI ................................................ 383

LO NEITU ................................................................... 387

|hen Ngana : Special Section

ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY CHANCHIN ........... 395SECRETARY, Rokunga Memorial Society

ROKUNGA LUNGDAWH TECHNICAL REPORT.......... 424R. VANLALTLUANGA, Engineer Member, ADA

ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY BORUAK ................ 426P.L.LIANDINGA, Khatla South

x

Page 10: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 1 -

|hen Khatna

A CHANCHIN

Page 11: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 2 -

Page 12: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 3 -

ROKUNGA HUN LAI MIZORAM

C. VANLALLAWMA, Mission Veng

“Tun chinah bawi tih thu reng reng hi hman tawhloh tur,” tia ram awptu’n thupek a chhuah kum(1914) leh 1969 inkar, kum 55 hun chhung kha a nia, hla phuahtu hun lai chu kan chiang alawm. Khamihun chhung khan thil thleng pawimawh fe fe lehpawimawh lem lo pawh kha a tam khawp a, hun lehhmun kan neih dan ngaihtuah lem lova a zawng azaa sawi kan tum mai chuan mi ten paiper hmunakakzawn thar tum hmuhin min hmu mai dawn a.Mahse ngaiteh, chutiang chu nih loh hram kan tumdawn e.

Tichuan hla phuahtu Rokunga chu Chanchin |hakhawvar hlim chhawn, bawi chhuah dar rik bul bullaiin hnam lungmawl sumtualah a lo \o chhuak hlawlmai a nih chu. Bawi chhuah tih lemah a \awng khahluihlawnin a aiah ‘lal chhungte’ tih kha an lo hmangta zawk a, bawi zawng zawng kha lal in a\angin anchhuak ta vek emaw kan ti tur a ni lo. Rokunga kumthum emaw lek a lo nih chuan German ral lian vanginMizo tlangbal sanghnih rual kha France ram lamahan liam ta sung sung mai a, kha thil khan Zoram anghawr hneh teh a sin :

Ka hawi vel thinlai a zing riai e,Suihlunglenin hmun tlangah par a chhuang e,Laitha leh zungzam a chhui del del.

Cham a rei dawn mange thlang hnawmah,Fam mah ila zun ngai mi han ti ang che,A n^ ti mi <te leng ngaih chu.

An inthlah liam dan reng kha mittui nen hnaptuinen, a sur khan an sur seu so mai a ni, thu leh hla

Page 13: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 4 -

chu a chhuak hnem lutuk. Heng hla mai pawh hianGerman ral daia an lungleng khawsik tlun nasat dankha min hriattir a ni. Ral run lo hawte chuan tangkazathum leh kuli awl an rawn hawn a. Chu mai a nilo, hri danna damdawi ilova rawn inchiu him sa annih avangin 1919 influenza hripui len laite khan tlangtinah mi khawih ngam loh damlo leh mitthibawihsawmtu ber an ni a, an \angkai kher mai.Hnehna pheikhawk bunin, kekawr ha leh lumet deuhvekin khang ho kha tuipui ral a\angin an lo haw a.An kal hma lawka lu meh kawn te chu duh loh emem :

Sakawrbakcheh nena tual in len,A la bik lovang che chunglum Pathianin,Thlunglu thlang Vai anga k^wng thl^wn e.

tia iak iak \hinte khan tuipui ral tiang baptismachanga an lokir leh meuh chuan ‘mi d^n a ni’ tiinhelna reng reng an nei tawh lo va, sam sei hnam khasam tawi kan lo ni \an ta a ni. Khata \ang khantlangvalho chuan lu an met ta zung zung a. An mehtirh lam erawh chuan Thangl>ngi te tawnah anleihnawn phah mai ang tih te an hlau rum rum a niawm e.

German doral lian a pawi mang e,Bahsam lova ka nu tual kan len chuanin,Hrilh ka hai dawn mang e rual tawnah.

te an ti hial a ni.

Gospel tarmit vuaha kan thlir chuan henghnamte chenna hi Pathian ramin a dap chhuak a nitawh a. Chhim leh hmar rawngbawltu ropuiChhuahkhama te, Challiana te, Liangkhaia te,Chuautera te, Saiaithanga ten vanglai tha puinrawng an bawl a; Zoram dung leh vang hi thuhriltuchhuanawm Thangbawnga leh Lalkherha ten an

Page 14: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 5 -

thual k<k k<k hun lai a ni. Halleluia thunawn ropuisinin nula tlangval rual zaipawlin Sylhet te an tlawha (1929), India ram te an fang a (1833), chung chu aram thing leh mau lam hian ngaihnawm tiin a hlimpuia. Kum 1935 chho harhna te kha a puak tel leh kaihtel harhna ze nawi leh hlim sanna khan inkhawmpuidebate a tisosang deuh chungin thil lawmawm a nizel tho mai. Khang harhna sawi tel lo khan Indopuizawh chiaha Chanchin |ha Dak z^wn ropui te pawhkha sawi theih a ni bik lo. Kum 1949-a HarhnaHruaina bu pawh kha thil hnuhkir azawnga thawkropui ber a ni mai lo’ng maw? Kohhran pawl thar dinta kha awm mah se kha lehkhabu khan harhna tuin< kha tifim deuh ngeiin a lang tlat.

Thawkkhat lai, 1926 vel khan \henkhatin ‘MizoGandhi-a’ an tih mai pat> hmel fel ren rawn Telelaleh a \hiante chuan sawrkar an han su nghing laiha, mi hnam chanchina hnamchawm helna an tih angdeuha lalho dik lohna beitute nawrpui chi khat a niber. Kha thil kha Bawrhsap leh lalho \angrualin karlovah an beng dai leh ta mai na a, mi rilrua politicngaihtuahna chawk chhuaktu tak pakhat ni veangaih a ni. Zirna lamah Hrawva leh Lianhnuna B.A.(1924), Khawtinkhuma M.A. (1939), High School neih(1944), College din (1958)... Kan l>nin a khuh senglovah i ngai mai ang. Pawnpuite Sap hun (1931 - 43)laia pawnpuia sumdawnna nawrpui lo chhuak lehtlawmngai pawl hrang hrang YLA, LSA, Village Wel-fare Committee, etc. tlang tina an din sung sung maite kha Mizoram tan hmel thar a ni a, a theuneu lo.Zoram Bawrhsapin Aizawl khawpuia Entirsiakna (Ex-hibition) kum tina a han buatsaiha tlang tin mipuiten thiam thil an rawn entir sung sung mai te kha anun lai chuan a ropui a, keini chanchinah chuanindustrial movement ropui a tling ve a ni.

Page 15: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 6 -

Aizawl leh Lunglei mipui ten 1928 vela an hlimpuiber pakhat chu Hockey Tournament te a ni tawh a,chung lai chu inbuan chak Sat\huama vanglai a lo nive chiah bawk. Mizo leh Vai Chanchinbu EditorMakthangan tun hmalawka ‘A mak apiang rawnchhuah zel ru khai’ a lo tih tawh avangin mi ten thilmak chhuah an uar a, chanchinbu hlui i keu chuan‘ r khuang mak,’ ‘kel lungleng’ tih vel hi i hmu thliahthluah ang. Lal khuaa thu leh hla pawimawh tinreng‘Khaih khaih-khaih’ channel hmanga an puan hun ani a. Sum leh suk hmanga Mizo hmeichhia zawngzawngin buh hum an den lai, fenthlir leh tui<m phuratui an chawi lai a nih vangin hrehawm em em turahruat lem suh. Chu aia nuam leh hahdam chu tuma’nan beisei chuan loh avangin an hlim em em thei renga, van te chu pit dawr tiat lek lekin an hmu ve \hinasin. Silhfen leh thuamhnaw ni se Mizopa siam ngather^wt, lasai, hmui, suv>l, ladinlek leh thembu tehmangin hmeichhiaten chhungkaw mamawh anphuhruk zova, Vai puan kan uarna hi chu tlaikhawhnu lam a ni. Thirdengpa pum chhuak tuthlawhleh chem kawm hmangin mi zawng zawng (deuthaw)in hlo an thlo va, nulate laka sipai \angte to vanglai ani bawk. Aizawl pa \henkhat inthurualin Assam Coun-cil zawm an phiar lai Bawrhsapin a tih\iau hnu kumsawmah Mizo Union a lo ding a, chumi hnu kumsawm panga zetah MNF a lo ding leh a. Khang thiltefim taka lo thlira thu leh hlaa \an lo la \hintu chuRokunga hi a ni.

Rokunga chu hmasawnna kawnga fuihtu, Mizohnam rilru thar tifima thuk taka zung kaihtirtu a nia, a dinhmun hi kan zingah el phak tur kan awm^wm lo ve. Hla sak tur min petu a nihnaah kan ngairopui a, a hlate chu kan hnam mamawh zawng tak anih lehzel avangin kan ngai hlu a ni. Chumi dikna

Page 16: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 7 -

hmu tur chuan i han meng zau leh hret teh ang aw,kan ti ta sa sa.

Eng hla nge kan sak t^k ang?

Mizoram Chanchin |ha hun hmasa kum 30chuangah khan mi rilru leh ngaihtuahna a inherdanglam nasa hle. Zirna leh harhna te avangaPathian ram a zau zel rual khan Mizo nun hlui lehzai hluite chuan mual an liam ruai ruai a. Puma Zai/Tlanglam Zai, sial a man hnem avanga ‘Se man Zai’an tih \hin, nula leh tlangvalin an lampui nasatavanga ‘L^mpui Zai’ an tih bawkte chuan la ch^mrih tum ni awma thapui an chhuah eltiang chungpawhin an inphur liam ta nge nge si a. Dik takinkhang hlate kha Mizo nula tlangval tharte khan ankawmserhin an hluihlawn vek tawh mai a ni. KristianKohhran ding tirin Mizo hla hlui an rawn hnawlnachhan kha a tlangpuiin Upa R. Dala (1884-1922) khanhetiang hi niin a sawi :

(1) Eng hla pawh hi miin thinlung taka a sakchuan, a satu leh ngaithlatu rilruah a thawk nasathei em em a; rawngbawltu \henkhat phei chuan hlangawt hmang hian Isua hnenah mi tam tak an hruaithei a, thinlung ngui tam tak an tiharh thei. Mizo hlahian min hneh thei em em a, nasa taka min khawihdanglam theih \hin avang hian eng hla nge sak turtihah hian fimkhur a ngai a ni.

(2) Mizo hla hi awmze thianghlim lo hian a pawlhnasa em em mai. Nula leh tlangval inngaihbelna turhla a tam a, zahmawh rawng kai tam tak a awm.Inhnuaichhiahna leh indiriamna lam te, mahniinfakna leh uanna lam ten a pawlh nasa a,thianghlim tura koh Kristiante chuan duh lohnachang kan hre tur a ni.

Page 17: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 8 -

(3) Mizo hla \henkhat chu hla naran, awmzebawlhhlawh chuang lo a ni hlawm. Nimahsela khangkha hla thu fel lovin a pawlh nuai zel a, thliarna awmlova vaihma vek a ni tawh \hin. Chung chu nun hluirilrua sak fo tawh a nih avangin Kristiante hian saleh ila min hruai sual thei a ni. Ramsa mai mai ngairopuiin hlado uang pui pui, entirnan - “Ngai pek rawhu, Pasal\ha n^ chuan sa kah har leh hlauhawmpuimai ka kah leh tak hi, hre \hin pek rawh u khai,” tiinhlado chhamtu chu a au a ni a. Kristiante chutiahan au chu a mawi em ni?

(4) Mizo hla hlui hi miin fiamthu nan a sa duhthei e. Chu pawh chuan a rinna a tibuai thei tho va.Amah khan chhiatpui lovin lang mah se mi danginan chhiat phah thei a ni. Miin a ^wm kang lovin meia pawm thei em ni?

(5) Nun hlui lama kan lung tileng vak thei hlahlui lakah hian fimkhur a \ul a ni. Chungah chuanthil \ha lo leh thlemna tam tak a awm. Israelte pawhram \ha pana an kal laiin an awmna hlui, an salt nnalamah an lung a leng a, thlalerah an tlu hlum a, anawm danah khan zir tur kan nei a ni.

Hla thar hun

Harhna \um 3-na khan tun thlenga Mizo Kristianhla thar kan tih ang hci hi a rawn nghawr chhuak tauai uai a, chu zet chu lehlin hla hmasate lakah khachuan an sa tui ta kher mai. Vawi 40, 50 lai laite anla nawn a, an sa ning thei lo! Zosapte thik khawpinhla hmasa an hluihlawn titih a, a bua siam rawtnachak tak a awm avangin Kohhran chuan a la khawma, 1930 khan a chhuah ta nge nge a. Chutathuhmahruai ziaktu Pu Menan, “Hlabu hlui tihbannatur a ni lova, hman kawp tur a ni zawk,” a tih a\ang

Page 18: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 9 -

hian hla hmasaho thlavang hauh a \ul deuh dan chukan hre thei a ni.

Nimahsela khatia thlarau lam hla thar lo chhuakkha Kohhran tan malsawmna a nih rualin Mizokhawtlang nunin a mamawh phuhruk phak loh a lanei tlat mai. Bible lo zik chhuahna Hebrai Culture teang thovin hnam tin hian nula tlangval inl>mna lehinduhna hla chi te hi kan nei a, chung chu mihringpianken leh nihphung nen inzawm tlat a nih avanginhnawl theih lah a ni hek lo. Kohhranin lengzem zaihluite a hn^wl hnu khan sak tur hre lovin Mizo \halaitam tak an hawihai a, mangan tawpah Kohhran hlate kha an kailek ta chiam mai a nih kha. Kaina lehAbela te unau ang deuhvin, khang huna hla tharzahnih chuang lo piang khan kaihlek hla zahnih zettur hi pianpui a nei asin! Amaherawhchu kaihlek hlakhan Kristianna mual >ngah hmun a chang veawzawng lova, mi mitmei veng reng rengin daipawnlamah te an sa ngam \ wk a ni.

Hla lenglawng hun

Zai hlui an hl^wl a, zai thar (kaihlek) an huatbawk si lai chu manganthlak tak a ni. Mihring hianmamawh kan ngahin kan lungkham leh engto thil hia lo thlur tam em em mai a, zai ngaina hnam Mizohongat phei hi chuan kan chhiatni leh \hatni tinreng hizaia chawi leh awih kan tum zel a nih hi. Zai theihlohna hun leh hla sak tur awm lohna hmunah chuankan Mizo hlei thei lo. Lo an zo va, nau an lawm a, hlaan mamawh zel. Pass lawm ni leh inneih ni te, infiamhlim ni leh pun khawmna chi hrang hrang a lo awma, Kohhran hla khan a lo daih zel fahran si lova,chuta an khawhar riauna kil a\ang chuan B.A. zirlaiBuchhawna khan hla lenglawng phuah rawtna arawn aupui ta piap mai a, Kohhran hotute thin a

Page 19: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 10 -

\h^wng nasa kher mai. Chhim lam Kohhran pheichuan chutiang rawtna chu a \hat lohzia sawiachhang let turin Pastor Chuautera an ruat nghal a,“Pathian fakna hla ngei hi Kristian ten hman fovah a\ha, a aiawhtu siam a \ul love.... Pathian zah lohnaleh \ih lohnaah ka ruat lova...” tiin sei tawkin hlalenglawng dona thu a rawn chhuah ta a, tumahinsawi thamin an phuah ta rih lo reng a ni.

Kum 1932 chhovah Mission Sikul huang atanSerkawn Concert hla a lo chhuak a, sikulnaupangho bak a nghawr meuh si lo. Hmar lamahphei chuan a thleng phei tlai deuh nghe nghe. Pute:Sainghinga leh Kailuian Mizo leh Vai chanchinbuan enkawl hnu 1938 lamah hla lenglawng phuahtura sawmna leh chona an han aupui leh a. Khafuihna hnuhnung khan Rokunga talent muhil khaa rawn kaitho ta a ni.

Page 20: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 11 -

ROKUNGA 1914-1969

LALHRUAITLUANGA RALTE, Mission Veng

Khawvel Indopui pakhatna lo chhuah kum tak,1914 February ni 20 khan Rokunga hi RahsiVenghnuai, a hnua Thakthing Venghnuai an tih tak,tuna Venghnuai lo ni ta zelah hian a lo piang a. A pachu Thangluta Hmar a ni a, a nu chu Zaliani a ni.Pianpui mipa pakhat leh hmeichhiaa nei. A nu leh pahian nau an chhiat fova, hlamzuihin an thi \hin a,Rokunga lo pian hian an kawmthlang zawlnei pitarchuan, “Mi ropui leh hmingthang tak la ni tur, farotling tur a a ni dawn a ni,” a tih avangin ROKUNGAtiin a sa ta a ni.

Rokunga naupan lai hian an chhungkaw khawsaka harsa hle \hin a, khum hranga mut ch^kin an unauchuan nihawi \ang an pu a, chu chuan khum andawh ta a. Nihawi \ang ta na na na chu a kakte a lobal ta a ni awm e, zanlaiah an khum dawh chu achim ta a, an unauvin chhuat laiah an inbun khawmta raih mai a ni awm e.

Kum 1905-a din sikulsenah sikul kal \anin kum13 a nih kum, 1927 chuan Lower primary a zir zova,kum 1929-ah Sikulsenah kaiin chutih laia zir tawpMiddle English a zir chhuak. A lehkha zir chhunginan chhungkaw harsat avangin inhlawh chawpin, atheih ang angin lehkhabu leina tur leh sikul fee te athawk chhuak \hin. A lehkha zir chhungin a thiampawl a ni \hin a, naupang fel leh fai ber pawl a nireng \hin.

Middle English a zawh hnu chuan mite r^wn angleh nu leh pate duh angin Kohhran belin Loch Print-ing press-ah a inhlawh a, a zawm ni tak hi kum 1934

Page 21: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 12 -

January ni 2 a ni. He press hi kum 1973 a\ang khana hming thlakin Synod Press tih a ni ta. LochPrinting press-a luh hlima a thawhpuite chuChawngzika (Mission Veng kohhran upa) te, Chhuma(Mission vengthlang) te, C. Biakchhunga (Ch.Pasenafapa, Mission Vengthlang) te, Siampahranga (MissionVengthlang) te leh mi dangte an ni a. A hnu deuhahR.T Khuma(Rev. Lalrinmawia pa, Mission Veng) te,Rualhleia (Mission Veng) te, Bawih\huama (MissionVeng) te, Hanga (C. Chuaukunga pa, MissionVengthlang) te leh mi dangte an ni.

Kum 1969-a a thih thlengin Loch Printing press-ah hian a thawk a, kum 35 chhung a thawk a ni.Heng hun lai hian press-ah hian thawktute hiankhawlh^ an inrem chawp a, an rem apiang khakh^wlah an chhu a, an thlep a, an \hui zel \hin a.Lehkhabu pakhat hi mi pakhatin a bul a\anga a tawpthlengin a enkawl tluanchhuak zak \hin. Chutiang anih vang chuan, “He lehkhabu hi chu ka kutchhuak,”an ti thei \hin a ni. Rokunga hian hla bu chhut tur aawm apiangin amahin a thawk \hin a, solfa thiam anawm ve mai loh avangin uluk takin a bul a\anga atawp thlengin a khawih \hin.

Rokunga hi Music thiam tak a ni a, Sangzualapa chuan Rokunga tonic solfa thiamzia a faknaahchuan, “Tonic solfa ngat phei hi chu a siamchhuaktute zingah a tel ve em ni chu aw! tih mai turkhawpa thiam a ni. Hollow(Spanish) guitar te, Hawaiinguitar te, violin te thlengin a tum thiam a, a ngainahle bawk a,” tiin chhuang takin a ziak. Rokunga fanuupa ber, Zaihmingthangi, Bethlehem VengaChhuanliana nupui hi \henawm khaw veng zawgzawngin |ing\angi tih \hin a ni a, Pi Teii Aizawl lochuan chhuah hnuhnung bera an inhmuh \umpawhin, “|ing\angi” tiin a la ko a ni.

Page 22: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 13 -

Loch Printing press-a a thawh chhung hian hlaa phuah dawn chuan kil khatah chhun chawlh laitehian a rum nghar nghar \hin niin Pu Lalthangliana,Mission Vengthlang chuan a sawi. Ani hian eng emawchen a thawh hnu chuan Rokunga hla bu chhu chua pui ta a ni.

Rokunga hian kum 24 a nihin PastorChhuahkhama kutah Zamawii nen an inkutsuiha,chu chu kum 1935 April ni 9 kha a ni. An inneih laihian Venghnuaiah an la awm a, a hnu kum 5, 1940khan Mission Venga tuna an awmnaah hian a indangchho va. Pathian malsawmna dawngin fa 7, mipa 4leh hmeichhe 3 an nei a, an fate pawh mi puitlingtak tak an ni hlawm a, a fa < ber chu Rev. Thangdelahi a ni. Rokunga hi Kohhran mi tak, Pathianrawngbawlna ngai pawimawh mi, Kohhran tan mi\hahnemngai a nih avangin Mission Veng Kohhranchuan a Kohhran Upaah an thlang a, chu chu kum1944 kha a ni. A kum leh 1945-ah BaktawngPresbytery inkhawmpuiah Mission Veng Kohhran Upaatan nemngheh a ni ta.

Rokunga hi a naupan lai a\ang tawha sakhawmi, mi nun ngil leh nungchang mawi a ni a. VenghnuaiKohhranah pawh naupan lai a\anga inhmang, a lopuitlin hnuah pawh nasa lehzuala inhmang chho tazel a thih thlengin rawngbawltu rinawm tak a ni tluana. A awmna hmasa Venghnuai kohhran pawhin anngainain a pem ta chu an ui a, Mission Vengkohhrante remtihna leh hriatpuiin hun rei takchhung chu Venghnuai kohhranah a la lawi ta ngatngat a ni.

Rokunga hi Middle English chauh zo a ni chunginmahnia inzir mi, mi taima leh tumruh a ni a. Mivengva leh thil hre zau tak mai, eng thu pawh sawipui

Page 23: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 14 -

theih, tui taka sawi ve zel thei a ni. Mi lungleng theitak a nih avangin sap hla phuah thiam Wordsworthte, Shelley leh Keats te thleng pawha sawipui theihniin Sangzuala pa chuan a sawi.

Rokunga hi pa lian a ni lova, fit 5 leh inchi 4 vel ani. Sam khuih pial than mai, taksa leh thawmhnawpawh fai taka vawng mi a ni. Ngo ver vawr, ha rual\ha tak a ni a, mit tlang kawm nei mang lova mengmam pal mai a ni. Chinese a an em avangin chutihlaia Aizawla Chinese ha siam hming chawiin “SamSang Kho” tiin an ko \hin. Press-a a hna thawhnaahchuan tawnzau v^r hain a thawk ber \hin niin PuLloyd-a thlalak a\angin kan hmu. Hnathawh nan Mizotualtah ngat inbel duh mi, Mizopa iptepui b^ta thawkchhuak \hin a ni. Mi \awng tam lem lo, biak nuamleh kawm nuam tak a ni. A \awng a nem a, chuvangazuam mai chi chu a ni lo. Mi tumruh leh rilru khauhtak a ni a, a thil tih tawh eng reng bansan mai ngailo, harsa chung pawha a tawp thlenga \ha taka ti\hin niin a \hian bulte chuan an sawi.

Rokunga kan hriat larna ber chu a hla phuahvang a ni a, Mizo zinga hla phuah tam ber chu a nikher lovang. Amaherawhchu, a hlate hi Mizoam dungleh vanga sak hlawh ber, kum 1940 vel a\anga tunkum 2008 thlenga \halaite la sak tawp theih loh chua hlate hi a ni. Mizo hnam a la ropui chho zel ang a,Rokunga hlate hi tawp mai lovin miten an la hlutzual deuh deuh dawn niin a lang.

Kum 1939-ah a hla hmasa ber, Vanhnuai khuavelsakhming chhiarin tih hi a phuah a, kum tinin a phuahchho ta zel a. Kum 1969 May ni 7 khan a hlahnuhnung ber Sualin bo mah ila tih hi a phuah a, athla leh lawk July ni 12 khan dam lovin a lo thi ta,hla 128 a phuah hmuh theih a ni. A \hian bul deuhte

Page 24: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 15 -

chuan lengzem leh hla lenglawng kan tih ang te pawhhi a phuah nual niin an sawi.

Rokunga hlate hi Krismas hla tiamin Kristianhla 55, khawvel mawina lam, khuarel hla 22, ramleh hnam hla 14 leh hla chi hrang hrang 37 tiin a\hen theih a ni. ‘Lalzova te anga rilrua vei ni hranpalo pawh mawi leh lunglen thlak deuha phuah mi a nilo va, a hla phuah tam berte hi chu ama vei zawnghliah hliah, a thinlunga luangliam, a ngaihtuahnachhungril luah khat tute hi hlaah a chantir \hin niina lang. Awithangpa an sawi ang deuhin engpawh maihi a tum phawt chuan mawi takin hlaah a chantirthei zel mai a ni ’ tiin Sangzuala pa chuan a ziak.

Rokunga hla ropuina tak pakhat chu a hlate hiMizo chauhin an ngaina lova, Ralleng(Naga) te pawhinan hla hi Rokunga hla thlukin an siam a ni. Kanzotlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e tih hla hisipaiin kalrem hla atan Rs.300-a lei an dil hial a ni.He hla leh Lentupui kai vel leh romei chhumin tih hlatephei hi chu sipaiin kalrem hlaah an hman ngun takem avangin Rokunga hian Baja band party te hmana phalsak ta niin Sangzuala pa chuan a ngai.

Rokunga hla a dam chhung chuan Mizote hi kaninlungrual ang a, a hla thih rualin kan hnam pawhkan inlungrualna a tawp ve mai ang, tih theih khawpina hlate hian Mizote rilru a luah hneh a. |hangthar loawm zelte hian Rokunga hlate hian sak chhunzawmzel theih nan te, Mizo nih hi a zahpui lova, kanchhuang zawk tur a ni tih lantir nan te, kan bul velahnam chi tinrengte hi \hianah kan siam zel nan te,Mizoram hi kan ram neihchhun a ni a, kanhmangaihin kan duat tur a ni a, a chhiat kan phaltur a ni lo tih infuih thar zel nan te, Rokunga hi achhungte ta mai nilovin, keini Mizote ta, Mizo min ti

Page 25: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 16 -

pumkhattu, chawimawi phu hliah hliah a ni tih lantirnan kum 1999 March ni 22 khan Rokunga Memo-rial Society a lo ding a. Rokunga sulhnute chawinungtharin seminar, lecture, Rokunga hlaa inpawlkhawmte buatsaihin kum eng emaw zat an lo thawk a. Kum2008-ah Aizawl khawpui laili lai takah Rokunga limdin a, a lungdawh an lo siam hi \hangthar zel tenRokunga hlutzia leh kan hnam ro hlu a nihzia anrawn hmuh chhoh zelna tur a la ni ngei ang.

Page 26: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 17 -

KA NGHAWNGKAWL BAHPUI ROKUNGA

UPA CHAWNGZIKA, Mission Veng

Kum 1914 May thlaa Thakthing Venghnuaia lopiang kha, kum 1934-ah Loch Printing Press tih \hin,tuna Synod Press tih takah hian a lo thawk \an ve a.Mission hna a thawh hnu hian Venghnuai a\anginMission Vengah a lo pem chho ta a. Kum 35 zet rawngkan bawl dun hnuah July 12, 1969-ah mual minliamsan ta mai a. Amah hi mi nunnem, zaidam,thuhnuairawlh leh inngaitlawm mi a ni a, mitin tanmi ngainatawm a tling a ni.

Tuna ‘|halai Hla’ tia a vuah, ram ngaih hla te,hla lenglawng thianghlim leh pawikhawih lo te,Krismas hla \ha tak tak a lo phuahte chu, “Press-ahchhut a \ha ang,” tiin Press enkawltu angin ka rawna, “Engmah Royalty te i beiseia i phut lem loh chuanZosap, Press incharge-tu hnenah ka rawt ang a, minhnial ka ring lo,” ka ti a. Ani pawhin, “Engmah phutka nei lo, khawla chhut chhuah hi ka duh ber a nimai,” a ti ve a. Zosap hotu ber chu ka hrilh ta a. Anipawhin, “|haa i hriat chuan i thu thu a ni,” min lo tita zel bawk a. Synod Press-ah ngei kan chhu ta a ni.Hetianga ka remruatpuina avanga kan han tichhuakta hi a lawm thiam hle a, lawmthu min hrilh mawlhmawlh a ni. Ram leh hnam tan thil \ha leh \angkai atling a, sipaiho te tan ngei pawh ‘Baza’ hlaah te, ‘Band’hlaah te an hmang ta zel a ni.

A hla thu leh thluk te hi herh deuh ngen ngun aawm lova. Tluang, mawl, \ha tak, hriat awl leh sakawl tak an ni vek mai hi a thiamzia tilangtu tak niinkei chuan ka hria. Hla phuah thiam mai ni lovin Solfathiam tak a ni a. Kan \hat lai hunin solfa zirna fumfea awm lo. Pi Zaiin a \hahnemngaihnain min zirtir a.

Page 27: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 18 -

Intermediate Certificate kan nei dun chauh a ni.Mahse, a hla phuah a\angte hian a solfa thiam danleh a lo ngaihtuah ngun leh a lo chhut ngunzia alang hlein ka hria. Intermediate \heuh \heuh, tlukloh rim a nam vang vang mai a nih hi!

Ka nghawngkawl bahpui Upa Rokunga \angkaiziate, uiawmzia te ka sawi seng love. I hriat ve duh taktak chuan nula leh tlangval, \halaite awmtlei nanahla lenglawng, thianghlim, pawikhawih lo, \angkai sia phuah te, nula leh tlangval inkawm khawmin hlimtaka an sak \hin hi ngaithla mai rawh.

Chhawrthlapui leh siar a dan hma zawng,Suih lungrukah i hming hian,Daih ni a nei rua love.

Page 28: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 19 -

A CHHUNGTE HMUH DAN

VANLALSIAMA, Mission Veng

Rokunga hi a fate chuan kohhran ngaina leh\awng\ai peih tak a ni an ti \hin. Damlo kanin Upa anihnaa a bial chhung chauh lovah pawh kal \hin leh\awng\aisak uar niin an hria. Chhungkuaa an hnaan \an dawnin \awng\aina hun hmang zel mi a ni a.A fate phei chuan ninawm lamah an ngai hial \hin.

A fate sawi dan chuan Rokunga hian fiamthuthawh a ching vak lova. Mi fiamthu-ah erawh chuana nuih a za thei em em a. Tin, nuih insum hi harsa ati viau \hin. A hnathawhna hmuna a thawhpuihoinsawisak fiamna te hi a fate bulah sawi chhawngina nuihpui char char \hin. A fate hi a hauh changchuan a ko fal a, an awm dan \ha lo lai te zawitein,zaidam takin a zilh mai \hin. Vin tuar tuar emaw,hrâwk vak vak emaw lam chu a ti ngai lo viau. Ansual leh awm khawlohna erawh chu a hriat phawtchuan a ngawi ral mai ngai lo hle a. Rannung lehthing leh mau chunga kut hlei leh nunrawn te hi aphal lovin, chutiang tih chin chu mihring hmuingillohna thlentu hial ni thei angin a fate sawithaihchangte pawh a nei bawk.

Pa duham lo tak niin an ngai a. A dam laia ramhruaitu lu ber ber te pawhin, “Ka u Rokung, fanufapa nei dih diah i nih hi, in hmun te hi ngaihtuah veteh, kan tih theih lai hian kan pui ang che,” an tihpawhin, “An puitlin phawt chuan an inngaihtuah vemai ang,” te a tihsan mai \hin. An in hmun pahnih-Venghnuaia mi leh Mission Vengthlanga mi pawh mia pe daih a, a ti uiawm ang reng. Heng avang te hian“Duham lo” an ti.

Page 29: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 20 -

A nupui Pi Zamawiin a fate hnenah, “Biak inngainatah chuan tuma’n in pa in tluk lo, ani kha chuBiak inah hian hma takin inkhawm turin a kal a,khuang vuain mi dang lo kal hma a\angin a lo zai \an\hin. Mi dang lo kalin an rawn zawm ve zel mai \hin,”tiin a hrilh a ni. A fapa pakhat chu kum 1966-aMizoram a buai \an khan, ramhnuaiah a chhuak vea, chumi avang chuan zâm hmel a pu ngai hauh lo.Kum 1968 vela buhfai a harsat a, mipui an buai hlelai te khan atta leh thlai te an ei a, eng vak sawi lemlo hian, ei pah hian a nui deuh rah rah duh chauh\hin. Buhfai harsat te kha hrehawm ti âwmin a langchuang miah lova, chu chuan a nupui fanaute pawha thlamuan a ni ang, “Kan rilru a mangang ngaipawhin kan hre lo,” an ti a. “Ka pa kha chuan Pathianhi a lo ring hle niin kan hria,” an ti.

A fapa Vanlalsiama chuan, “Ka pa thu min hrilhfo ka hriatreng chu, khawhar ina riak tura kan kalinriahnaa haw tlai lo tur leh zinga tho tlai lo turin minchah deuh ziahin ka hria,” a ti. Mi ang lo biakchhawhchhi hi a phal miah lo a ti bawk.

A fanu pakhat chuan, “Ka pa kha Pawl VIIIthleng chauh lehkha zir a ni a, mahse, Sap\awngkha a lo thiam ve angreng khawp mai, sap\awngthumal ka hriatthiam loh ka zawh reng reng hiZo\awnga a awmzia mi hrilh mai bakah a hmandante hi mi hrilh chiang kalh thei deuh veka mawle,”a ti a, a ngaisang hle a ni. Pakhat ve thung chuan,“Zirlai ka thiam loh vangin mi hau lova, ka zirthatchhe \hin erawh kha chu mi a sawisel taimakhawp mai,” a ti thung. A nupui thung chuan,“Vawikhat chu tuikhur a mi tui a chawi ve a, \in tehi a kawt thiam lova, hah em emin a rawn kawtchho ve a, a kawt thên nasa lutuk a, chokakawngkharah a tauh va, a \in pakhat chu a tla keh

Page 30: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 21 -

a, pakhat zawk chu keh zawng a keh em lova, mahsea tlu baw ve thova, amah lah chuan, ‘A va'n hlawklo em!’ a ti a, a nui char char mai a ni,” a ti. A fanupakhat chuan, “Ûte hnial te hi ka pa khan a phalmiah lo. Vawi khat pawh ka u ka hnial a, ka pachuan, ka < hnenah chuan, ‘Vêl rawh,’ a ti tlat maia, ka < chuan hreh deuhin min vel a. Chuta \angchuan ka < hi ka pa hriatah ngat chuan ka hnialtawh miah lovin ka hria,” a ti.

Thawkhat lai khan a hla phuah hi chanchinbu-ah a sawisel zawngin mi \henkhatin an chhuah deuhfova, “Mi phuahsa sawisel ringawt tum hlawm mai!” ati zauh a. Khatiang sawiselna kha a ngaisang vak loni tur a ni.

A fate chuan an pain a hlate lehkhabu-a a lo dahvek hi an fak hle a, “Hetiang hian |halai Hlabu hi lobuatsaih ta lo se chuan a hla \henkhat te hi chu midangphuah ni awma chuh buai te pawh a awm ve lovang atih theih loh a ni,” an ti. Tin, hetiang tih theihna hmunahkher kher hna a lo thawk pawh hi Pathian malsawmnaropui tak a dawn niin an ngai.

Pu Rokunga hi a fate chuan kawng hrang hrangaMizote min auh harhna hmanruaah Pathianin ahmang \hin niin an hria a. A mizia te, thiamna te lehtheihna te thlirin mi t> tak t> mah ni se, kan hnamkaihhruaina hmanruaah Pathianin a hmang niin anhria a, a awm tawh loh hnuin mite thinlungah achawimawi \hin niin an hria a ni.

Page 31: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 22 -

PU ROKUNGA

Pu Rokunga hi Feb. 20, 1914 kumah RahsiVenghnuai, Aizawl-ah a piang a. A pa Thangluta a nia, a nu Zaliani a ni. Pu Thangluta hi khawchhaklama awm \hin a ni a. An khua chu Sailhawk bulKhuaihnuai (tunah chuan a awm tawh lo) a ni. Atlangval laiin Sawlengah a pem a. Sawleng a\anginAizawlah a lut a. Aizawl a awm hnuah Zaliani nen aninnei a. Fa an hring tlem lova, phir pawh vawi hnihan hring a, mahse fa an dam thei reng reng lova.Rokunga a lo pian lai hi Kawlni-ho Vanglai a ni a, a <teho dam thei lo nen nausen mipa lo piang chu anlawm em em mai a. Kawlni hnam hming chawia ahming phuah an tum a, mahse Pu Thanglutakawmthlang zawlnei pitar chuan, “He nausen hi chufa ro tur, nu leh pa chawm tur a ni a, chuvangin ahmingah ‘ROKUNGA’ sak tur a ni,” a ti tlat ta mai a.Chuvangin ‘ROKUNGA’ tih an sa ta a ni. Pu Thanglutafate zingah chuan Rokunga chu a dam hmasa ber ani ta. Chhang mipa pakhat leh hmeichhia pakhat anei a. A unaupa hi chu a tlangval laiin khuaiin a sehhlum a. A farnu Biakthangi chuan pasal neiin inhrang a chang ve a, mahse fa a hring lo, kum 1984,18 June khan Republic Venga a vahnu inah a borala ni.

Rokunga hi a naupan lai a\angin naupangzakzum leh nunnem, mi khawngaih thei tak, thuawithei tak a ni. Sava pawh a perh thla lova, a awkbawk hek lo. Zai, thil tum rik lampang leh lemchanlam erawh chu a ngaina hle \hin. Mahse hmeichhelema chan leh an thawmhnaw inbel hlek pawh duhmiah lo. An chhungkua an retheih avangin inhlawhfachawpin lehkha a zir ve \hin a, a lehkha zirlai pawhina nu tah chawp ngatin a inthuam \hin. Athawmhnawte pawh amahin a su \hin a, mahni

Page 32: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 23 -

inenkawl tum tlat mi, chhungte tibuai ngai lo a ni.biak in hi a ngaina em em a, Venghnuai biak in akan \um pawhin a \hianpa Zakiamlova nen biak inan ui lutuk chu an \ap dun vak mai a ni. An biak inkang an sak \hat leh lai pawhin Venghnuai Field bulathingzai chu zo leh zo lovin an thiar ve \hin. Khumtur thing pawh an nei lova, an unaua an riah hranhmasak ber \um pawhin nihawi kungin khum andawh a, mahse an mut laiin a lo chim vek mai a ni.Chutianga harsa tak chung chuan lehkha a zir ve zela, kum 1931 chuan Boys M.E. School, AizawlSikulpuikawn a\ang hian Middle English a passed veta a. He mi kum vek a\angin Naupang Sunday SikulPrimary Zirtirtu-ah a \ang a. M.E. a passed hnuchuan lo lamah a nu leh pa \anpuiin a thawk ve\hin. Kum hnih zet hlo a thlawh hnuin Missionaryhnuaiah Loch’s Printing Press, tuna Synod Press antihah hian hna a hmu ve a. January 2, 1934 chuankhawl chhu hna chu a zawm ta.

Hetia hnate a lo hmuh ve takah chuan a nu lehpa te chuan nupui tur an zawnsak a, amah hi pa t>lam a nih avangin a nupuiah chuan an venga nulahleitling zetzawt, la deh thiam leh taima tak maiZamawii chu an nei a. Tichuan April 9, 1935-ah Mis-sion Veng Chapel ah Pastor Chhuahkhama kutahan innei ta a ni. Chutih laia Missionary chu LoisEvans a ni. (An inneihna Certificate No. chu 679 ani). An fa tirah mipa an hring a, a naupan lai, kumkhat leh a chanve mi a nihin a boral a. A dawttuahfanu pahnih an nei leh a, a pahnihna an pawm laiinkum 1940, April thlaah Mission Veng (Hriangmual)-ah an chhungin an insawn a. Helai hi a dam chhunga hman ralna hmun a ni ta.

Mission Venga an awm hnu pawh hian a seilennaVenghnuai chu a thlahthlam chuang lo. Sunday

Page 33: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 24 -

School Zirtirtu a nihna chu a chhunzawm zel a, kum1945 khan Mission Veng Kohhran Upa atan thlantlin a ni a. Chumi kum vek chuan BaktawngPresbytery Inkhawmpuiah Upa atan nemngheh a ni.Venghnuai Kohhran chu a enkawl zui zel a.Venghnuai Kohhran an indan hnuah Mission Vengahan dah nghet ta chauh a ni.

Pu Rokunga hian hla a phuah hnem hle. A phuahtirh lai phei chuan a la tleirawl hle a, a hla phuah\henkhat chu a zahpui avangin dah \hat a ni ta lova, tuma hriat lohvin a tham ral ta a ni. Engpawh nisela, a hla phuah kan hriat theihte chu 120 vel niawmin a lang. A hla tam tak chu miin an phuahtir ani a. A \hen chu a thu awm sa, a thluk a siam te a nia. A tam ber chu ama irawm chhuak liau liau a ni. Ahla siam dan tlangpui ber chu, ngaihtuah lawk pawhawm lovin mut dawnah te, mut hnuah te a lo langthut a, chu veleh khawnvar chhiin a tho a, a chhungtemut reh hnuah a ziak ngat ngat \hin a ni. Tui lianluang ri hum hum te, ^r khuang te, thli thaw vukvuk te hian Thu leh Hla hi rawn hrilin a hre \hin a,chung a\angte chuan hla a siam \hin a ni. Guitartum te, Violin nawh te, Phenglawng tum te hi angainain a thiam hle vek a ni.

A hla phuah zinga lar ber pawl chu, ‘Kan Zotlangram nuam’ tih hi a ni a. He hla hi a chhuahtirh chuanPu S. Barkataki, Superintendent of Lushai Hills, (tunaDeputy Commissioner) khan a duh khawp a, \umkhat pawh a Bungalow (tuna Raj Bhavan) ah Party asiam a, hla an han sa a. “Kan Zotlang ram nuam tihkha i sa ang u,” a ti a, an sa ta a, vawi tam tak ansak hnuah chuan hla dang an han sa a, mahse vawikhat bak an sa chhuak thei lo. ‘Kan Zotlang ramnuam tih kha le,’ a ti zel mai a, an sa tlaivar ta \hakmai a. Chumi \um chuan a phuahtu pawhin, “Kakham deuh hial a ni,” a ti.

Page 34: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 25 -

Tin, pakhat lar leh chu ‘Lentupui kai vel leh romeichhumin’ tih hi a ni a. Heng hla pahnihte hi AssamRegiment hovin an Band Party sak atan an dil a, a lophalsak mai a. Tichuan lawmmanah Rs. 10/- an pea. Hemi thuah hian thuthang dik lo a awm a, ‘PuRokunga’n a hla a hralh” tiin. He thu hi MissionarySap Pu Samuel Davis-a beng a thleng ta hial a. PuSamuela chuan a Bungalow-ah a ko va, “Eng vanginnge i hla Rs. 10 a i hralh mai, i hralh dawnin mi hrilhni la chu, chhungkaw \hatna tur pawisa i dawngngei ngei tur a ni a, a pawi hle mai,” a lo ti hial a.Mahse, Pu Rokunga chuan a hla te chu a hralh hauhlova, Assam Regiment-ho hnenah an Band Partykalrem hla atan an sak a phalsak chauh zawk a ni.

A hla dang lar leh chu, ‘Aw nang kan Lal kanPathian’ tih hi hnam hla atan a phuah hi a ni a, Athluk siamah inelna an siam ta a. Hemi \um hian PuRokunga chuan pakhatna a la lo a, mahse tuna kansak lar tak ber hi chu ama siam thluk a ni a; mi tamtak chuan he hla hian thluk dang a nei tih kan hre lohial mai thei a ni. Mission Veng biak in thar hawnnana a hlapui siam hi hun bik nei a nih angin a lar lohle. Mahse Mission Veng biak in hawn nia zaipawlsak hria te chuan ropui an ti hle. A dang pakhat,‘Lalpa min ngaidam rawh’ tih hi a thih hma lawka asiam, a phuah hnuhnun ber a ni ta. Aizawl Theologi-cal College zirlai hovin an zir a. He College-ah hian afapa upa ber a luh ve avangin an hla zir chu ngaithlaturin a kal a, mahse eng emaw remchan lohnaavagnin a ngaithla ta lova, ‘Chawlhni lehah i ngaithlamai dawn nia’ an ti a. Mahse Chawlhni leh an tiamni tak chuan amah thlah nan an sa ta zawk a ni. Hehla hi mi sak vawi khatmah hre loin a boralsan ta.Hla dang tam tak leh lar tak tak Krismas hla, Pathianhla pangngai leh hla lenglawng leh ram ngaih hlate a

Page 35: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 26 -

siam a, a mal malin heng hla te hi sawi kim a har.Pu Rokunga hla thu hi a mawlin, a thluk hi a hahdama, a sawi dan chuan, “|awngri hian thluk a nei a,chu mi thluk zuia hla thluk siam hi a sak a hahdan ani,” a ti \hin. Amah hi zirna lamah sang lo mah sela,Mizo fate zinga solfa thiam ber pawla ngaih a ni.Kristian Hla Bu ‘A solfa nen’ (1955) kha amakutchhuak liau liau a ni. |halai Hla Bu hi amakutchhuak a ni bawk. Tunah hian mi \henkhattenan chhuchhawng a, tih dik loh tam tak a awm tihhriat a ni. Hei hi a phuahtu duh dan a an tak lohavangin a pawi hle.

Pu Rokunga hi pa lian lo tak, feet 5.3” a s^ng,ngo tak, hmel chhe lo tak a ni a, a z^ng erawh a kuldeuh. Pa nunnem leh zaidam tak a ni a, a thawmhnawduhzawng chu rawng thianghlim, lar si lo, a v^r leha var eng (cream colour) leh a uk buang dal lam hi ani a. Mi inchei fai peih tak a ni. Pa hrisel leh \an \hatak a nih loh avangin hna hram a thawk ngai manglova, mahse Lo neih hi a naupan lai a\anga a tih\hana nih avangin nuam a tiin lo neitute hi a ngaisanghle \hin. Ama ho ngei pawhin lo an nei reng reng \hina ni. A pa chu kum 1952-ah a thi a, a nu 1963-ah athi a, a lung a leng thei hle \hin a. Hla pawh a phuahnghe nghe a ni.

Mizoram politics lo luh tirh khan Mizo Union-aha inpe ve a, mahse Mizo Union rui lam mup mup chua hnathawhna khawl in tukverh a\anga a han thlirchuan pawi a ti lutuk chu a mittui a tla ta zawihzawih mai a. Chuta \ang chuan Politics lamah ainhnamhnawih duh ta lo a. A hnua membership feean khawn leh pawhin a pe duh ta lova, heta \anghian khawi pawl mah hi a zawm duh ta lo reng renga, political party inkhawmnaah pawh a tel duh ta lova, a chhungte pawh politic-ah inhnamhnawih lo turin

Page 36: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 27 -a ti ta tlat a. YMA lamah erawh hi chuan a tui hle a,hruaituah pawh rei fe a \ang a ni.

Kum 1966 Zoram buai hma lawk February thlakhan Durtlang Hospitalah a rilphir an zai a, a chhuahhnu hapta khat lekah Zoram a lo buai tak khan anchhungin Lungleng/Vawkzawnah an ral tlan ve a,Aizawl an lo luh leh hnuah pawh April 18, 1966 khanBilkhawthlir lamah an ral tlan leh a, chutah chuanthla 3 vel an awm a, Aizawlah an lo chho leh a. Kum1969-ah Rev. Zairema nena Lungleiah Kohhranaiawha palaia an kal bak chu Aizawl hi a chhuahsanta lo.

A boral kum 1969 pawh hian lo a nei a. July ni 9a\angin a damsam mang lova, mahse na satliah mainia a lan avangin a nupui pawhin July 1 chuan lolamah fehin a kal bosan a. A kal hnu chuan a chi funtheihnghilh bangrela mi chu a fanuin a hmu a, ahan phelh a, a han liak chhin kher a, a lo al ta miahlo mai a, mahse mi dang te chuan eng huah mah anngaihsak hlei lova. A fanu leh a fapa naupang ber techu siukul an kal ta mai bawk. An lo haw a chaw anhan ei chuan a fapa naupang ber chuan chi a al lohthu chu a sawi a. A farnu rawngbawl pawh chuan achawhmeh a al theih loh thu a sawi bawk. An nu fehhaw chuan, “Ka lei \ha dah \hatte kha in liak a ni lomaw, chi al theih loh thu a awm dawn em ni?” tiinan chi bura chi chu a han liak ve a, a lo al hauh lomai a, mak tiin a \hap a \hap a, an paih ta vek mai a.Hmun danga an dah\hat an chi liah lai ni lo chu a dave lo, he thil hi mak an ti hle. Bible-ah hian chi dakthu kan hmu a, a tak eawh chu kan hriat vawi khatnaa ni mai thei.

Chi dak tuk July 12, 1969 chuan \hat loh zualnanei pawha a lan loh laiin chawhnu tlai lamah chuannikhaw hre lovin a awm ta thut mai a, Doctor te ankova, mahse engmah tih theih awm lovin chumi zan

Page 37: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 28 -

dar 10:15 velah chuan kum 55 mi niin chatuan rama pan ta a ni. A nupui, fanu 3 leh a fapa 5 leh a farnu1, tunu 6 leh tupa 2 a kalsan. A tuk July 13 chuChawlhni a ni a, mahse a hnathawhpui Synod pressa thawkte chuan chawl lovin amah sunna chu anbuatsaih ta mup mup mai a.

Programme an buatsaih zawh hnu chuan, amainah dar 1:30 khan sunna inkhawm hman a ni a,Rev. Liangkhaia’n a kaihruai a, Hla bu No. 182-na,‘Jordan lui kamah ka ding a’ tih kha an sa a, an sakzawhin Johana Bung 14:1-4 a chhiar a, a \awng\aizui a, a chhung ten thu tlem an sawi zawhin, Rev.Liangkhaia’n thu a sawi leh a. Upa Laia a \awng\aia, Hla No. 383, ‘Hetah mikhual chauh ka ni’ tih hlaan sak zawhin Lal \awng\aina an sawi rual a, inlamasunna inkhawm chu an zo ta a ni.

Mission Veng biak inah a ruang la lutin dar 2-ahropui taka inkhawmpui a ni a, Rev. Lalbiaktluanga’na kaihruai a. Hla bu No. 22-na ‘Kan Pathian kanpuipa pangngai’ tih hla an sa a. Sam 103:13-22 lehJohana 11:25-35 chhiar zawhah a \awng\ai a.Zaipawlin hla an sa a, Aizawl Theological College zirlaihovin, ‘Lalpa min ngaidam rawh’ tih hla, chawlhnihmasaa a hnena an sawi tawh ang ngeiin an han sata a. Venghnuai Kohhran Zaipawlin ama hla phuahbawk, ‘Ka lungkham ram eng mawi nuam tak maichu’ tih an sa ve leh a, Mission Veng Zaipawlin amahla phuah vek, ‘Hunte an inher liam zel a’ tih chu ansa bawk. Upa Chawngika’n Pu Rokunga chanchintlem a sawi zawhin Pu Muka’n thihna chungchangaKristian thurin a sawi a. Chumi zawh chuan Kristianhla bu No. 320, ‘Muan Muanna kim’ tih hla an sa a,inkhawm chu Rev. Lalbiaktluanga’n Malsawmnain a\in ta a ni.

Page 38: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 29 -

Inkhawm zawh hnuah a ruang chu Mission Vengthlanmual panpui a ni a, thlanmuala inkhawmna hiRev. V.L. Zaithanga’n a ho thung. Hla No. 458-na‘Vana Jerusalem a\angin’ tih hla an sak zawh hnuinI Kor. 15:42-54 leh Thupuan 21:1-4 leh 7:13-17 achhiar a, Rev. V.L. Zaithanga chuan malsawmnaina \in a, phum a ni ta.

Tahrik 26, July niah chuan a naupan laia a sikulkalna \hin Boy’s M.E. School-ah Central YMA-in amahsunna inkhawm an buatsaih a. Ama hla phuah ngeisain a chhungte hnenah Certificate mawi tak, framesa thlapin an pe a. He inkhawmah hian UpaLalthankima chuan Pu Rokunga chungchanghetiangin a sawi a, “Pu Rokunga te ang hian khawvelhi an rawn tlawh zeuh zeuh \hin a, Pu Rokunga hianmin rawn tlawh ve hi kan vannei em em a ni,” tiin.Mission Veng Kohhran-in Certificate \ha tak an pebawk a. K.M. High School-in bel lian \ha tak, a pangathu ziak mawi tak an pe ve bawk, Khatla KohhraninKettle lian tak an pe a, Venghnuai Kohhran K|P-inRam leh amah uina thu mawi taka ziak frame sathlap an pe a, Darlawn khuaah ama hmingin MusicCompetition buatsaih a ni a. Mizoram hmun hranghrang-ah amah sunna inkhawm buatsaih a ni bawk.A thih thu hi All India Radio, Aizawl a\angin puan ani a, chanchin bu hrang hrangah te tarlan a ni.

Hla lamah a hmingthang hle na a, thu ziak auar lova, article pakhat erawh chu a ziak a, thupuiah‘Mizo Tlangval’ tih a ni. He a article hi Magazine-ah tean chhuah a, a thih hnuah pawh chanchinbuah tean chhuah nawn hlawm. Pu Rokunga hian tu leh faleh tu chhuan mipa 17 leh hmeichhia 19 a nei a.Amah anga hla phuah lam timi hi chu an la awm loniin a lang.

Page 39: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 30 -

ROKUNGA NEN PRESS AH

LALTHANGLIANA, Mission Vengthlang

Hei Pu Rokunga nen Press-ah tih ziak ve turinmin rawn sawm a, ka lawm hle n^in, ka huphurhin,thil ziak hi ka thiam vak lova, sawi tur nisela chungaihnawm takin ka sawi theih zawk ka ring.

Engpawh ni sela ka theih ang tawkin Press-akan thawh dun lai chanchin tlangpui chu ka hanziak ve a ni ang chu.

Loch Printing Press ah hian kum 1952 Januarythlain, Pu Samuela (Zosiami pa) chutih laia SeniorMissionary chuan min dah lut ve a. He mi kum hianSap ramah a hawng ta a. Tichuan a aiawhtu J.M.Lloyd-a hnuaiah Pu Rokunga te nen hian kan thawkho ta a ni. Hetih lai hian Pu Chawngzika chu a hotuber Managher Incharge a ni a. Thawktu ho ah hianKohhran Upa leh rawngbawltu, mahni kohhranah,pawimawh tak tak te an ni hlawm a. Pa tling, fa neitawh an ni fur a, tlangval chu pahnih kan awm a,pakhat chu Zamliana (Pu Taipuia fapa) Pu Lloyd-arawn dah nen kan ni a.

Pa ho hi an fiamthu a s^ng hle \hin a, anmahnian han infiam kual vel chu a hlimawmin keini tlangvalpahnih chuan kan man pha lo lek lek \hin a, fiamthunen hlim takin hna an thawk mawlh mawlh \hin a,anni ho pawh khan nuam an ti hle \hinin ka hria.

Pu Rokunga hian Press-a ka thawh hm^ pawhhian hla hi a lo phuah nual tawh a. Mahse a hlaphuah tam ber chu Press-a a thawh hnu 1945-1965inkar hi niin ka ring. Mission Veng kohhran zaipawlhruaitu ber a ni \hin a, Venghnuaiah pawh hlahruaitu ber a ni ve bawk. Solfa thiam tak a ni a, ahla te hi sak a nuamin, thiam a awl bik a, am^ phuah

Page 40: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 31 -

kher loh pawh hi a hovin kan zir fo bawk \hin. Kum1952-1960 thleng khan hla hruaitu ber a ni. Press-aka luh tir phat a\angin amah hian Pu Chawngzikahnenah Solfa type vuah zir turin min lo dil a. Nakinzelah amah thlaktu atan min duh ni berin ka hria, alo upa mai dawn si a. Kei lah chuan Solfa ka thiamloh chu thu dang, Solfa vuah hi, a type a t> si, 8point te a ni ber a, a sin si a, a tlu duh bawk si a, katui lo >m >m mai \hin a. Mahse hotu ten titura mintih tlat avangin ka ti ve hram hram zel a. A hla phuahthar hi kan han sa dun a, tenor ka sa a, anin alto,saprano ka sa a, anin bass. Hetiang hian a solfa asiam deuh ber \hin. A hla kan chhut dawn apianginkan awm dun zel a. A hla thu ka vuah a, anin a solfaa vuah a. Solfa vuah loh theih loh a tam si a, kavuah pui ve leh nge nge \hin. Zaipui atan hian minduh ber \hin avangin ka ngain^ a, a ropui ka ti. Aninen hian kum 18 Press-ah hian kan thawk dun a.Fiamthu hi a uar a, fiamthu thiam tak nilo mah sela,fiamthu duh tak a ni.

Tuk khat chu upa Rokunga Hlimen hian Bethle-hem par hi Press-ah a rawn keng a. Hetih lai hian hepangpar hi a l^rin, miin an ngaisang >m >m a, PuRokunga hnenah a pe a. Hei hi Pu Kila nupui PiBuangi, Kulikawn in, “Hei hi Rokunga pe la, hlaahrawn phuah rawh se, a ti a ni,” a ti a. Bethlehem parchu a rawn pe a, kan en laih laih a, tawtawrawt parang deuh, v^r lian tak, a par chhungah chuanranthleng ang deuh hi a awm a, a chung zawnahchuan arsi ang deuh hi a rawn kuai thla kual vel hi aawm lah tak a, an han sawi vel chuan ranthlenganausen, arsi in a >n vel hi a ang ve khawp a. PuRokunga chuan a dawhkan case-ah, a dinglam pangupper case, small capital kan dah \hinna lamah adah ta ran mai a, a phuah ngei dawn anih hi kan titl^ng a. A tukah chuan a rawn phuah ta ngei a, a

Page 41: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 32 -

solfa te kan han sa dun a, a duhlai lai a siam \ha a.A hla copy khat chu Kulikawn pu Kila nupui chu athawn a. Kan han sa dun a, sak pawh a nuam khawpmai. Pu Rokunga hla hi a tlangpuiin hla harsa a awmmang lo. ‘Bethlehem par’ hi zan laia par parh chauh\hin a ni a, a par vul en tur chuan zanlai nghahthlen a ngai \hin a, chuvang chuan alawm,

A rukten i vul leh mai dawn em ni le?Si^r l>ng, i \angah par chhuang a,Ni tawna vul ve a’n;Siamtu’n a phal lo che’m ni, Vulmawite!Tawn loh kar te’n i chul mai \hin!?

a lo tih tak. He hla hi tunlai chuan a lar tawh lem lo.Kum 1956 khan nupui ka nei dawn a. Hla tharinneihna hla phuahtir ka rilruk deuh va. Amah chuaninneihna hla phuah hi sak a kh^t a, phuah pawh hirin aiin a har angreng khawp asin’ a ti a. Mahse kanmakpa Hmingthanzauva chu a phur nasa mai si a. Ahla thu chu a phuah a, a solfa chu Pu Rokunga chuana siam a. Am^ hovin kan puitlin thei ta a ni. He hlahi |halai Hlabu-a ‘|hang leh thar chhuan tam remtur a’ tih inneihna hla hi a ni. Hei hi |halai HmasawnPawl (|HP) Mission Vengthlangin mawi takin min saksak a ni. Tin, inneih hla dang ‘Siamtu Pathianin, leidana’n’ tih hi Chawngpari (w/o Dr. Lalhnuna) d/oR.S. Diengdoh pasal neihna at na a phuahsak a nibawk. Biak inah am^ hovin kan sa a. Amah ngeiinmin hruai a, 1952 January khan kan sa a ni. Am^hlaphuah, a duh ang taka a han vai vel leh min hanhruai hi chu a nuam kan ti \hin.

Pu Rokunga hi pa lian vak lo, ngo ver vawr, h^pawh rual \ha tak a ni a. Mit tl^ng kawm nei lo,meng mam pal mai, fai taka inchei thlap \hin mi a nia. Chinese a ang >m >m a, chuvangin Press-ho chuanSam-Sang-Kho tiin kan phuah tawp. (sam sang kho

Page 42: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 33 -

chu Chinese pa, ha siam thiam tak, hetih lai hunaAizawla an chhungkuaa cheng an ni). Press ah chuanhming lem hi kan invuah nasa a, Pu Chh<ma(Khawlkungi pa) hi Vaib>la kan ti a, Pu Hanga (C.Chuaukunga pa) hi Majora kan ti a, Upa LiansiamaHlimen (Dosanga pa) hi Tlengparela kan ti a, PuRokunga (Rozinga pa) Hlimen hi P<-a kan ti \hin. Paho hi puanveng leh kekawr bul ha ngat an ni a (atam ber chu) khawnvartui \in ruak inchuhin, bad-minton, chhun chawlh chh<ng leh tlai ban hnuah,tuna Synod Committee Room an sak t^kna hmunzawlah hian kan khel \hin a. An han \ang tak tak,tl^n vel chu an puanven hi a tla ta \hin a, hmanlaichuan puanven b^k engmah an ha chuang si lova,kan hlim thei dar dar hle \hin. Pa hlir an ni bawk a,fa nei thar apiangin chhun thingpui hmeh chawi tura ni a. Thingpui chu mess-ah kan lum mai a, ahmehtur chawi a ni ber a. Pu Suak\huama (chhangchhanga an tih \hin) biscuit leh chhang dang te anchawi \hin. Fa te examna pass apiang hi kuhva kanchawitir bawk \hin. Hlimen upa Pu Rokunga hian fa14 ngawt a nei a. Pu Rokunga (a chanchin kan ziakmek) hian fa 8 a nei bawk a. A nupui hi Pi Sazamawii,nu lianpui mai a ni a. Pu Rokunga a dam lohva Pressa lo kal peih loh te hian, pa ho hian fiamthu in “Annu-in a vel a niang’ an ti \hin a. A mit kham lutukintarmit dum a rawn vuah te hian, “E! an nuin a mitaha b>ng a nih saw,” an lo ti fiam \hin a, a nui ve mai\hin.

|um khat chu Pu Chawngzika hovin sangha vawturin, pa senior deuh ho, tuith<m lui, fangfar li suarvaw turin an kal a. Pu Chh<ma te, Pu Hanga te, PuKhamliana te leh Pu Rokunga te an ni a. Pu Chh<makawng hriatah an kal a. Dihmun zawl thlang lawkaha pen pui a, kawng an bo \an ta mai. An vai hiansangha vuakna tur kang\ek hawng buara ip khatin

Page 43: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 34 -

nghawngkawlin an phur \heuh va. Pu Chh<ma’n hmaa hruai a, kawng mumal a awm ta mang lo, an hmazawnah kawng awm mang lovah chuan an kal taringawt mai a. Pu Rokunga a ^wmnem ber chu a thaa tho lo nasa mai. Pu Khamliana, pa phawk tak maichuan a nuih kuk kuk reng mai, ani a nui \ha duh silo. Pu Hanga chuan, “Buara ip chauh kha phur tache, Hreichun hrui i phur tel \euh a, a chat zo si lo anih kha, \ang sauh sauh rawh,” a lo ti bawk (kawnglovah an kal vang khan, hrui chi hrang hrang khaan s< a, an phurah khan a bet luai zel a) Pu Chhuma’n“A phur a hneh lo anih saw,” a lo ti bawk. “A \hen annui a, a \hen chu kan nui lo,” an ti. Kan kalna tur luikan thlen chuan kan nghawngkawlah te chuanSanghar hmai hrui te kan phur chat a, a t ng l<kmai. Sangha vuak a va huphurhawm ta ve tiin kan\hu ngui lap hlawm mai a. A tawp a tawpah chuankan tihtur chu kan han \an a, kan hlim leh ta viauva. Pu Rokunga chuan ‘Kawng zawng chawp a sanghavuaknaah chuan ka tel tawh lovang,” a ti nghat maia. Hetih hun lai hi chuan Good Friday ni hianinkhawmna neih a ni ngai lo va, sangha vuakna hunremchangah kan hmang \hin. Thawh\anni thleng hianchawlh a ni \hin a. Pastor Liangkhaia lo awm hnu ahchauh hian a ni Good Friday ah inkhawmna kan neih\hin.

Press pa ho hna thawk paha fiamthu an thawhdan tl>m han tarlang leh lawk ila. Hla bu an hanchhu dawn a, khawl h^ an han vuah khawm vel a.Hla thu :

Ka maimitchhinin ka hma-ah awm la(A va hmu chuang awm lo)Ka p^ in chu a chang changin, ka rilru a’n a lang(A lang kh^t awm teh e)

Page 44: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 35 -

Ramhuai zawl ten ngai an awh leh.(A sawt chuang awm lo mang e)Ka chhungte \hen laiin, I lam hnaih ka duh ang.(A duh kh^t awm vei)

tiin fiamthu pahin, hlim takin hna an thawk \hin.

A tawpna atan, tl>m han belh leh hret ila : PuRokunga pa, Pu Thangluta leh ka pa Pu Huala hi aninkawmngeihin, an inngaina >m >m a. Lo kan neih tehian kan lo bulah Pu Rokunga pa lo ve tur hi ka pahian a k>p ve zel a. Kum 4 lai lo inri tl^ngin hna anthawk ho va. Chite lui kam kan neih pawhin, kankiangah leipui a rawn siam ve zel a. Inrinni PuRokunga nen, khawl in ban hnu chawhnu lam hiankan feh ve \hin a. Feh vel hi a ch^k ve em em a. Ramhna thawk thei awm lo tak kha, rin aiin a ramvachalnek a ni tih hi ka sawi duh. Mizo tlawmngaihna diktak nei mi, mi te tan hnawksak nih hlau tak mai, miinngaitlawm tak a ni.

Pu Rokunga ang mi ropui, Pathianin min pe hiMizo hnam, kan vannei tak zet a. A dam rei lo lutukerawh hi chu kan vanduai tl^ng hle in ka hre \hin.

Page 45: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 36 -

ROKUNGA KA HRIAT VE DAN

REV. Z.T. SANGKHUMA, Zotlang

Pu Rokunga hi Aizawl Venghnuaia piang lehseilian a ni a, kei erawh chu Farkawn khuaa piangaseilian ka ni. Kan pianna hmun a inhlat hle a. Chuvangchuan naupan tet a\anga inhria ni lovin, puitlin veve hnu, kum 1960 a\ang chauhva inhmu leh inhriakan ni. A hming erawh hi chu hla phuahtu a nih leha hla phuahte chu Krismas-ah kan zir \hin avanginka hriatna a rei hle thung.

Kan inhriat chian dan

Kum 1960-ah Pathian thu zir beiseina avanginAizawlah ka awm a. Pu V.L. Zaithanga te inah rei lodeuh awmin 1961 a\angin Pu Muka te inah ka chenga. Hla zir \hin mi ka ni a, ani chu Mission VengKohhranah chuan zaipawl hruaitu a lo ni a, kaninhmelhriat ta a. Chu bakah chutih lai chuan|halaite Hlabu a buatsaih tih ka hria a, hla ka phuahve avangin a hlabu siamah chuan telh ve se ka duha, ka pe ta a. Kan khuaa ka awm laia ka phuahchauh ni lovin Aizawla ka awm hnua ka phuah tharte pawh, “Mi rawn pe zel rawh” a tih avangin ka pezel a. Kohhran pakhata lawi kan nih ve ve avang lehhla lama ka lo tui ve deuh avangin kan inhre chiangta tial tial a, hla chungchanga kawm ka duh avanginan inah ka leng a, kan titi \hin.

Hla chungchanga kan inkawmna

Ani nena kan inkawm hi chuan hla chungchanglo, thil dang chu kan sawi ngai lo, hla hi kaninkawmna a ni. Kum 1961 Krismas a lo thleng dawna. A hla pakhat “Bawngin runpui a bel” tih hla hian

Page 46: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 37 -

ka rilru a khawih thar em em a. A phuah laiin engangin nge a awm ka hre chak a. A hnenah huan heti hian ka sawi a, “Kan khuaa ka awm laia ka nu nenkan duh em em chu, “Hmanah Bethlehemah i tanhmun a awm lo; Tunah erawh i tan hmun a awmkan zingah” tih kha a ni a, mahse chumi hnu chuan,“Bawng in runpui a bel” tih tih hi i rawn phuah leh a,hemi hlaa :

Ka thinlung ram Kaisar Lalnaah hianBethlehem tlangpui rawn din la;I tan ranthleng rawn hung leh la,Tah chuan lo cheng ang che.,

tih i rawn phuah leh ta a. Hei hi ropui ka tiin a thukka ti em em mai a. Hemi i phuah lai hian engtin nge iawm a, thlarau malsawmna eng angin nge i dawn?”ka ti a. Ropui ka tih em avang chuan ka sawi laipawh chuan ka hnuk a ulh a. Ka sawi a han hriatchuan, a rilru a khawih thar ve leh ta a. “E khai, ava ropui tak ve! han sawi leh teh,” a ti a. Hnuk ulhdeuh chungin mittui nen ka sawi leh ta a. “E khai, ava mak em! ka phuah laiin hetiangin a ropui tih kahre hauh lo, ‘chutiangin a rilin a thuk tih ka hre heklo,’ rilrua a lo lan angin ka ziak chhuak mai a ni, i loleng chu a va lawmawm teh lul em! ka hla zawng a ningei, mahse hetiang hian a rilin a ropui tih ka hrengai lo. Mi va ti lawm tehlul em!” a ti ve ta hial a ni.

Thil thui tak min ngaihtuahtir a, ka hawn hnuchuan, ka ngaihtuah chhunzawm zel a, thu ziak mitehla phuah thiamte hian Pathian pek talent an dawnavangin thu an ziakin hla an phuah mai a. An thuziakleh hla phuahte hi, eng emaw laiah chuan a ziaktuteleh a phuahtute ai hian an thu leh hla rilzia leh athuk leh ropuizia hi a chhiartu leh a satute hian anhre thuk thei zawk tlat tih hi ka chharchhuah phaha ni.

Page 47: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 38 -

Hla phuah dan \ha min hrilh

Heti hian a ti a, “Good Friday hla emaw, Krismashla emaw, hla dang engpawh i phuah ang a, chuta ihriat reng tur chu hei hi a ni. A thu i siamin, GoodFriday hla i phuah chuan Lal Isua tuarna chanchin isawi ang a. A chang tawpah chuan, Lal Isua tuarnatuarpui turin, “Keini pawh” tiin, eng emaw ti zawngzawnga mawh kan phurh leh min khawih dan i phuahtel tur a ni. Chutiang bawk chuan Krismas hlaah tepawh, Lal Isua pian thu leh a pian dan i sawi anga, atawpah a satute min khawih dan leh mawh kan phurhve dan i phuah tel tur a ni,” a ti a, a dik hlein ka hria.“Chu bakah a thluk i siam chuan, a thluk leh a thulam dan a inmil tur a ni. A s^ng laiah kan awki sanglai, a hniam laiah kan awki hniam lai a awm tur a ni.Engtir nan, “Kan Zotlang ram nuam hi” tih hla hi enila.

Kan Zotlang ram nuam hi chhawrpial r<n i iang e,Hal lo ten lungruala dar ang kan lenna,

tihah hian, a sang laiah lam a nuam a, a hniamlaiah lam a nuam leh bawk a ni,” a ti. A dik ka ti emem a. Ka hlate ka en \ha leh vek a, hre sa ni awmtakin ka hla phuah pawh chu chutiang deuh chu alo ni hlawm a, ka lawm hle. Dik chiah chuanchutianga ka tih theih chhan pawh, a hla phuaha\anga ka lo zir tawh vang a ni.

Harmonize dan a sawi leh a, “A solfa hi kanharmonize dawn chuan, a tlangpui ber chu part 4:soprano, controlto, tenor, base te a ni a. Heng parthrang te hian, mahni in line an nei hrang \heuh va.A hmasa ber chu soprano a ni a. Chumi rem turacontrolto kan siam chuan, soprano aiin a sang tur ani lo, a tlangpuia sawiin a san theih dan ber chu, arual phak chauh a ni tur a ni. Tenor leh base hi an

Page 48: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 39 -

inkawp leh a. Tenor chu base aiin a sang tur a ni a,base chu a hniam zawk tur a ni. A tlangpuia sawiin athlen san theih ber chu, base hian a rawn rual phakve chauh tur a ni. Hetiang a nih loh chuan tonicsolfa a kan harmonize hi staf notation-ah let dawnila, a buai thei tlat a ni,” a ti. Hei pawh hi dik awmrengin ka hria.

Hla thu a coined tharte

Mizovin hla thu \awngkam, ‘Poetical word’ an tih\hin hi kan ngah viau va. Sapho keini aia hnam upaleh fing zawkte ai hian kan ngah zawk hian ka hre\hin. Anni chuan an \awng pangngaia n$ (sun) chuhlaah ‘sun’ a ni tho va, thla leh arsi te pawh\awngkam pangngaia an hman chu hlaah pawh chutibawk chu a ni. Mizote chuan thu pangngai kan sawihi hlaah chuan a dang daih a, Mizote danglam biknachi khat pawh a ni. Hla thu hi \awngkam dangin kansawi \hin reng reng a lo ni. N$ chu hlaah chuan‘turnipui,’ thla pawh ‘chhawrthlapui,’ arsi pawh ‘si r’a ni mai. Arsite leh sava hming \henkhat chu a thupangngai letling chiah chu hla thu a ni tlat mai. Entirnan, Arsi chu ‘siar’ a lo ni ang bawk hian, vasir lehsirva, tlaiberh chu berhva; vakul chu ‘kulva’ zu nitlat a!

Pu Rokunga hian kan inkawm laia a thu sawi kahriatreng chu, a hla phuah pakhatah mi hman ngailoha a ngaih a hmang thar a. Chu a hla chu changhnih leh a thunawn chauh a ni bawk a, hetiang hia ni.

1. Kan tlangram a zothiang hring nghialinA tlang boruak leh a thlifim reng a mawi e;Min lo va tiharhin min lo va tihlim em!Len nan tlang hmun dang reng ka ngai chuang lo.

Page 49: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 40 -

A tlang bawm kai vel ziahzam leng a \ha e,Fur, \hal favang lenkawl ni engah hian;Thlifim anga lengin, raltiang ram va kai la,Fan sual chhumpui zingte va chhem kiang rawh.

2. Ziahzam kaichiai’an ram mawina a lo lang,Hawihkawm lenrual \henawm khawveng zawng

pawh;Inrem taka lentirin thla a ti muang e,Vanram, chhawrpial chhuahtlang a iang mang e.

Hetah hian sawi ka tum tak chu, ‘ziahzam’ tih hia ni. Kan inkawm zan chuan “ziahzam chu eng i tihnange ni?” ka ti a. Ani chuan, “Hei hi ka coin thar ve ani a, romei nen hian a inzul viau va, mahse ka rilruaa lan dan chuan, romei aiin a zam pan zawk a. Romeihan tih dawna ni chiah si lo, fur khawthiangah hanthlir ila, ram ngawpui leh tl^ngte hian bawmtu pant>azam riai hi a nei a, ram ngaw leh tlang thlir tinuamtuhi a ni,” a ti. Chutia a sawi takah chuan kei pawhinmitthla pawhin ka hmuh thiampui ve ta a, ‘ziahzam’ni awm tak pawhin ka hre ve ta a ni.

Chhawrpial run

Chumi zana hla thu kan sawi takah chuan, ahla thua mak ka tih ka sawi kai a,

Kan zotlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e,Hal lo ten lungruala dar ang kan lenna;Perhkhuang \ing\ang zaia kan chawi lai i mawi e,Par mawi tinreng leh thlifim lenna kan zoram

nuam,

tih hlaa, “Chhawrpial r<n nuam” i tih hi eng sawinange?” ka ti a. A ni chuan, “Hei hi mi dang pawhinmin zawt \hin asin, Mizoram khawthlang lamahkhuan ‘Chhawrpial’ chu a awm a ni awm e, mahseka hmu lova, ka phuah chhan a ni hek lo. ‘Chhawrpial’

Page 50: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 41 -

tih hming hi mawi ka ti em mai a, ka suangtuahnaramah chuan, ‘Chhawrpial run’ han tih hi chuvanram sawina atan ka hman thar a ni,” a ti.

Tichuan a hla dangah, “Aw chhimhlei tual kanlenna tlang,” tih a phuahah pawh :

Chhimhlei tualah riakmaw angin,Riangten leng mah ila;Chhawrpial r<n nuam kan thlen hun chuan,Ar ang ka vai tawh lawng,.

a ti a. Kan sawi hmasak, “Kan tlang ram a zo thiang”tih chang 2-na tawpah pawh khan,

Inrem taka lentirin thla a ti muang e,Vanram, chhawrpial chhuahtlang i iang mang e;

a ti reng a ni.

A hla thu dang, ‘|ing\ang’ tih leh ‘Pathian thisena bua’ tih hla hi chu tlai khawhnu thingtlanga kaawm hnua mi a ni a, amah nen tak chuan kan sawidun ta lo va. A hria te nena kan inkawmna a\angaka hriat ve dan chuan :

Ka pianna zawlkhawpui,Hawihten i mawi mang e,Chul hian i mawi lo;I tlang lal chhipah Siktui thiang khawmin,|iah\anga’n zai thiam rimawi a fawn vel,

tih hlaa ‘|iah\ang’ chu, hetiang hi niin ka hria. Hetlang hi mihringa chanin, tuikhuah awmna chu a‘chhip’ sanglai a ni a, a aia hnuaia hla an record-navel chu ^wm bawr vel anga chanin ‘\iah\ang’ a ti ta ani. A hla phuaha zawnga a hnuhnung ber, ‘Sualin bomah ila’ tih hlaa a chang tawpna :

Eng vanga tuar nge maw?Tu tana fam nge maw?

Page 51: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 42 -

Ka sual kai dum silfaina chuan,Pathian thisen a bua.,

a ti ngawt mai hi a mak hle mai, “Pathian thisen abua” tih hi hla thu pangngai chu a ni hauh lo mai a.Mahse amah pawhin a hre rengin a rinawm a. Chutichung chuan, sak a nuam a, lam a nuam viau va, ahmang lui ve hrim hrim niin a rinawm.

Lengkhawm hla harmonise thu

Lengkhawm hla hi harmonise ka chak em em\hin a, ka ti chhin ka ti chhin \hin a. Amaherawhchua phuahtute remtihna ka lak loh avangin kaharmonize ngam lova. Chutih lai chuan lengkhawmhla dik tak, “Ka tum ka ram ka chenna tur” tih hlachu Pu Rokungan a harmonize a, heng hun laiaPathian thu zir C. Ronghinga’n Aizawl a\angin a rawnhawn a, khaw hmun khat ni lo mah ila, ka zin fona ani a. A pa hi ka pu a nih avangin an in chu mahni inanga ka awm \hinna a ni. Tichuan an inah chuan hehla hi kan saho \hin. Chu chuan lengkhawm hlaharmonise ka chak a tizual a; mahse a phuahtute behmasa lo chuan ka ti ngam chuang lo.

Chumi hnu chuan Aizawl-ah ka kal a. SynodPress-ah Pu Rokunga ngei chu ka bia a, “Mi hla iharmonise dawn hian anmahni i be hmasa em?” kati a. Ani chuan, “Be hmasa lem lo ve, lengkhawm zaithluk tih bona tur a ni lova, a thlakna tur pawh a nilo bawk a, lengkhawm zai thluka Pathian fak bakah,zaipawl sak theiha hetia harmonise hi Pathianchawimawina ropui tak a ni a, an hla pakhat hianPathian chawimawina pahnih a nei ta a ni a, an tanpawh pawi tih lam aiin an lawm zawk tur nia ka rinangin ka lo be lem lo,” a ti a. Chuta \ang chuan misak theih tura Lengkhawm hla harmonise hi ka hreh

Page 52: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 43 -

ta lova. Ka harmonise ve nual a. Tlem te phei chuKristian hlabu hman laiah pawh a chuang ve nghenghe a ni.

|halai hlabu leh kei

Pu Rokunga nena kan inhriat dan han sawi takahchuan nuihzatthlak deuh te pawh han telh ila. Mitenka hla phuah hi ka phuah a ni tih an hriat nan apawimawh ve bawk si a. |halaite hlabu chu, ani nenchuan kan han ti dun deuh a, ka hla pawh 11 laichu ka thun ve a. Chuta ka hming ka ziak dan chuTv. ZT. Sangkhuma tih a ni a. Tichuan a nin a lochhu ta a. Chutih lai vel chuan Primary zirtirtutechuan an hming an ziakin a bulah ‘Ztu’ an ti kher\hin a. Pu Rokunga chuan ka hminga Z.T. ka dahchu zirtirtu ten, ‘Ztu’ an dah nen chuan thuhmunemaw tiin a lo paih vek a. “Sangkhuma” ti ngawtin achhu kai ta a. Nghakhlel takin a bu lo chhuah hunchu ka lo thlir reng a, a lo chhuak ta a. Mi hla aiin kahla te chu ka en hmasa a. Mahse ka hmingah chuan,“Sangkhuma” tih ngawt a lo ni a. Ka hmuh mai chuankei ka ni tih pawh ka hre lova. Mahse a chung thuhan en chuan, mahni phuah na na na chu hriat lohthu a awm lova. A hnenah Synod Press-ah ka kal taa, ‘Hei engtizia nge ka hming bula Z.T. hi i lo paihmai,’ tiin nui deuh chungin ka va sawi a. “Aw khai!chu ka tisual a ni maw? Engtihna nge?” a ti a. “A, kapa hming hi Zothanga a ni a. Chu chu lain ka hmingbulah “Z.T. ka dah alawm maw le,” ka ti a. Ani chuan,“Aw khai, ka tisual nasa a nih chu, ngaihdam kangai a ni, tunlai hian zirtirtuho hian an hming bulah“Ztu” an ti \hin a, chutiang chu emaw ka ti a, kapaih a ni. A va pawi ve! Engtin nge kan tih tak ang?Ngaihdam ka ngai a nih chu,” a ti a. A nih tur angang a ni zo tawh si a, tih ngaihna awm tawh hek lo,“Pawiti reng reng suh, tih sual palh te chu thil awm

Page 53: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 44 -

thei a lawm,” ka ti ve a. Chumi avang chuan a hmutepawhin ka phuah a ni tih an hre thei ta lo a ni.

Ka hriat chhuah loh theih lohna a awm

Mission Veng biak in sak chu peih a ni a. Engeng emaw a cheimawina vel tih mai loh chu, luahtheiha peih a ni ta vek a. Hawn a ngai ta a. PuRokunga chuan a hawnna tur hla a lo phuah a. Mis-sion Veng Kohhran Zaipawlin a hovin kan zir a. Hriatngai loh hla thar, ruah \ham loh a ni bawk a, kanpuinawi hle a, kan thiam har khawp mai. Kan thiamchian hma phei chuan mawi pawh kan ti lo va, anichuan kan zir apiangin, “Sangkhum, nang a basekha lo tihpui rawh aw” a ti reng a. Amah nen pawhkan inhriat chian phah leh zual sawt mai. Kan hanthiam hnu meuh chuan biak in hawnnaah kan hansa a, a mawi mai pawh ni lovin, a ropui teh a nia aw!

A mizia

Pu Rokunga ka hriat dan tih ziaktu ka ni bawka. A mizia ka hriat dan te, amah hrim hrim pawh kahriat dan te sawi ila. Amah hi pat> lam, t> chhe lutukni si lo. A miziaah chuan mi nem, mi zaidam, mi pawisawi hlau tak mi niin ka hria. Hla phuah thiam a nibawk a, a sermon-ah pawh dengkhawng tak zawnginthu a sawi ngai lo, no lam zawng deuh, rilru khawihtak zawnga thu sawi \hin niin ka hria.

A tawp berah chuan kan inkawm fo lem lo naa,hla chungchanga thurawn mi pek leh mi kaihhruainaavangin, hla kalhmang ka hriat phah hi ropui ka ti a.Engtik maha theihnghilh theih hauh lohna turngaihhrui min b^n niin ka hria.

Page 54: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 45 -

|AWNG|AI MI LEH MI LUNGLENG

K. LALSANGPUII, Mission Veng

Pu Rokunga, hla phuah thiam hi kan kawmcharpa a ni a, “Ka pa Rokung” tia ka koh \hin a ni. Kantleirawl chhuah ve a\angin Mission Veng KohhranZaipawlah ka tel a. Pu Rokunga hi zaipawl hla hruaitua ni \hin a. Zai thiam ni lo mah ila, zai hi nuam ka tihzawng tak a ni ve a. Pu Rokunga nun a\ang hian zirtur tam tak ka hmu a. A mizia ka hriat reng \hin lehka ngaihsanna \henkhat ka han sawi ve ang a.

Mission Veng Kohhran nula leh tlangval kan carol\hin a. |umkhat chu Krismas dawnin Jail lehDurtlang damdawi in kan tlawh dawn a, inkhawmb^nah biak inah kan innghakkhawm a. Kan kalchhuah hma chuan Pu Rokunga chu a \awng\ai a.Skulpuikawnah kan chho va, motor lian, Truck-ahkan chuang a, kal tawh mai tura kan awm lai chuanPu Rokunga chu a \awng\ai leh a. Jail kan thlengphei ta a. Jail chhunga kan luh hma chuan PuRokunga bawk chu a \awng\ai leh a. Chumi hnuahchuan Jail chhunga t ng ho awmnaah chuan kanzai a, thusawina hunte kan nei a.

Kan chhuah hma chuan Pu Rokunga a \awng\aia, kan chhuak ta a. Durtlang damdawi in panin kanchho ta a. Leitan kan thleng a, Pu Rokunga chu a\awng\ai leh a. Tichuan, damdawi in kan pan chhota a. Ward hran hranah kan zai a, damlote tana kanthil kente kan pe bawk a. Kan zai zawha thusawinaleh \awng\aina hunte kan hman zawh chuan kanhaw thla ta a. Hemi \uma kan Carol hian Pu Rokungahian \awng\ai a uar em avang chuan kan zingatlangval pakhat (a makpa ni ta) chuan fiamthudeuhvin tihian a sawi ka la hriatreng chu, “Kan han

Page 55: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 46 -

che hlek a, \awng\ai tih reng mai, kan zai hman dawnhlei nem maw le,” a ti fiamthu a.

Pu Rokunga hian damlo tlawh a peih em em a, a\awng\ai ziah \hin a. Kristian nun kawnga harsatnaka tawh \um pawhin kan inah a lo leng a, min\awng\aisak a, vawiin ni thleng hian ka la theihnghilhthei lo. |awng\ai mi a nihna hi a ropui ka ti \hin a,entawn tlak hlein ka hre \hin. Amah pawhin a hlaphuahah :

Edom rimtui leh rangkachak ai chuan,Thinlunga \awng\ai a hlu zawk.,

a tih kha ti ^wm reng a lo ni.

A ze pakhat leh chu mi lungleng thei a nihnakha a awhawm hlein ka hria. |umkhat chuVenghnuai Kohhran biak in sakna atan veng hranghrangah kan carol a, a tawpah chuan an inah kanlut a, kan zai kan zai ta a. Krismas hla tui taka kanhan sak chuan kan meng phal lo va, vawi eng emawzat kan nawn a. Pu Rokunga chu a bianga mittuiluang zawih zawihin a zai a, a rilru mai ni lovinthlarauvin hla a sa \hin niin ka hria.

Isu, kan hnenah lo cheng rawh,Zan tlai khua rei pawhin,Lawmin tlaikhua min varpui rawh,I hming chawimawi turin,

tiin kan zai tlaivar ta a ni.

Pu Rokunga lunglenna ber nia ka hriat chuvanram niin ka hria. Vanram ngai mi a ni. An inaKrismas kan hman \umin ruai \heh hmaa nu leh patui taka an zaikhawm laiin naupang hovin hampuarbe thei te, firit (whistle) te an lo ham bengchheng chupa \henkhatin an hau va, Pu Rokunga erawh chuan,“Keini pawh tui taka kan zai ang hian an hamrikte

Page 56: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 47 -

kha an tui vena a ni a, lo h^m mai mai rawh se,” a timai a. Ani chuan tui taka a zai avangin bengchhengpawh a lo ti lova, a hla sakah a cheng tih a hriat a. Alei taksaa a damlai pawh khan a thlarau chu vanacheng angin a zai \hin niin ka hria. Rilru tak taka zaimi a nih avangin a hova kan zai chuan kan tui lo theilo a ni. Mi lungleng a nih avangin mittui tla khawpazai chungin amah vekin-

“Chung Pathian run nuam chu thleng ila...Mittui tlak Lalpan a phal tawh lo,”

a ti a ni.

Pathian faka lungleng taka zai mi a nih avangina Lalpa hnen a thlen hun tur thlirin, a hla hnuhnungberah chuan,

“A ropui dawn mang e,I chhandamna hmun ralmuangah,Ka chawl kumkhua tur chu,”

tiin a lo puang chhuak nghe nghe a ni.

Pu Rokunga anga \awng\ai ngaina mi leh Pathianami lungleng hi Zoram hian a mamawh reng a ni.

Page 57: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 48 -

PU ROKUNGA THUKHAWCHANG

C. HERMANA, Mission Veng

Kum zabi liam ta (20th Century) chhunga MizoAcademy of Letters in Mizo hla phuahtute zinga ropuibera an thlan Pu Rokunga chanchin ka hriat angangte ziak tura Rokunga Memorial Committee-in minrawn sawm ve avangin ka lawm hle mai. Min rawntih vena chhan pawh Pu Rokunga te chhungkua lehkan chhungkua hi nu leh pa hun lai a\angin vawiinni thlenga inkawmchhak inkawmthlang tawn, inhrechiang thawkhat tura ngaih kan nih vang a nih karing a. A ni taka, Pu Rokunga (RIP) leh ka pa Sub.Pakunga (RIP) kha sakruang pianphung inang lo takan ni nain rilru lam inmil leh inkawmngeih tak maian ni a. Mahni hnam chawimawi leh ram leh hnamke pe dan tur hi inkawmna thupui bera an neih a ninghe nghe \hin. Chutianga nu leh pate a\anga loinhre hnai \hin chu ni mah ila tun \umah hi chuanin\henawm bul hnai kan nihna leh Pu Rokunga pianleh murna lam mi dangte lo ziah lan fo tawhte chudah \hain a thu leh hla ka lo dawn ve \hin \henkhatteka han tarlang zawk dawn a ni.

A chunga ka sawi lan tak ang khian Pu Rokungakha kum lamah chuan kan pate rual daih a ni a.Pathian rawngbawlna lamah pawh Kohhran Upazahawm tak mai a ni a. Keini ang, khatih hun laiatleirawl hawklakte tan chuan han kawm rual lehkawm phak tur âwm pawh a ni lo va. Mahse amahkha pa inngaitlawm leh hawi zau, rual kawm thiamtak mai a nih avangin tu khaw hriatpui lem loh hiankan inkawm nel hle a ni. Kan lo inkawm ve \hindan\henkhatte chu thu hmawr hawn nan sawi hmasakahka’n nei ang e.

Page 58: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 49 -

Kan tleirawl lai chuan ka \hian Chawngsanga(Zaithiam hmasa Chawngpari nau) leh Nghakliana(Pu K.C.Lalvunga nupui Pi Dari nau) te nen rimawitum leh zai hi thupui bera neih ve \hin kan ni a. Zanreh tawh lamah hian kan Choka chhungah kan zaitlang tlang \hin a. Chutianga lungleng tak maia kanzai \hin lai chuan kan kawmchhak pa, Pu Rokungachu thawm dim tak hian a lo lut ve \hin a. AmahKohhran Upa a niha kan hla sak \hinte Western LoveSong leh Cowboy hlate a nih hlawm \hin avangin kaninthlahrung rilru hle \hin a. Mahse, Pu Rokungachuan aw zaidam tak mai hian, “Kei chu enghelhahmin nei reng reng suh u, in zai ri hi mawi ka ti a, inhla duh sa rawh u, tihian in sirah in zai ngaithlainka lo \hu ngawi ve mai mai ang e,” a ti a. Thutthlenghniama khup bawh vanga \hu hian min lo \awiawm\hin a. Chutih hun laia kan hla sak \hinte zinga There'smore pretty girls than one tih chu, Tur nipui kan do daitih a phuah thluk nen hian a inzul hle a. Don’t fenceme in tih hla kan sak thin pawh, Hlim rawh u, nuirawh u tih a phuah thluk nen hian an inunau viaubawk. Tun hnua ka han ngaihtuah let hian khatihhun laia kan zai rite kha hla thluk fawhkaiah a lohmang \angkai thiam hle \hin niin ka hria a. Musiclama a rilru \uanran leh themthiamzia kha mak ka tithar hnuhnawh hle \hin.

Vawikhat chu hla a phuah \hin dan kan zawt a;ani chuan, ‘Hla ka phuah dawn hi chuan zan muthmunah hian lunglenna hian ka rilru a rawn zemchiai chiai a. Ka muhil thei lo chu zan reh mi dangtemuthilh tawh hnuah pawnah ka chhuak a, kan kawtzawlah hian ka vei ka vei a. Thliin kan kawmthlangmau hnah a rawn chhem rik seng seng te, zan savahram ri leh ^r khuang ri ka hriat te chuan hla thlukhmawr min rawn hawnsak a. Chuta \anga ka rilrua

Page 59: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 50 -

hla thluk rawn induang chhuak hmang chuan hla hika phuah ta \hin a ni,’ tiin min hrilh a. Khatih hunlaia hla phuah thiam dang Pu Vankhama erawhthung kha chuan, ‘Ka vei leh ka ngaihtuah lawk pawhni lem lo, thu tha tak tak hi ka rilruah a lo lut a. Chuchu ka theihnghilh mai loh nan short note-in ka ziakzung zung a. Hmun fianrialah kai pharhin ka ziakpum \hin a. Chu ka hla thu ziah puan chhuah nanchuan a thluk ka siam ta \hin a ni,’ tiin min hrilhthung. Pu Rokungan a thluk a siam hmasa a, PuVankhaman a thu a phuah pum hmasa \hin a lo ni.

‘Mizo kan ni kan lawm e’ tih hla a phuah hlimkhan Mizote hi Mongolian thlah mit zim, biang ruhlian, hn^r bawng leh nghawng chawm but mai kanni si a, engtin nge ‘Kan hmel a \ha,’ i tih theih? tiinkan zawt a. Ani chuan, “Heta kan hmel a \ha ka hantih hi hemi kan hmaitlang leh kan pianzia hi ni lovin,Vanapa leh Taitesena te huaisen leh tlawmngaihnahmel ang zawk kha a ni,’ tiin a sawi. He hla a phuahdawna a rilru kaih thawh a nih dan hetiang hian tuitak maiin a han sawi chhunzawm a: ‘Indopui II laikhan kan Veng, Mission Veng a\anga Dawrpui lampana ka kal laiin Sap pa lianpui pui pahnih hi ka lamhawiin an lo kal thoh thoh mai a. Kan han intawhchuan min dawm ding a, “Are you a Mizo?” min hanti a. Kei chuan, “Yes,” tiin ka chhang a. Pakhat chuan,“Are you a pure Mizo?” tiin min han zawt nawn leh a,“Yes, I am a pure Mizo,” tiin ka chhang let ve leh a.Min kal pelh pah chuan ‘Chinese or Japanese’ min tithawp ta sut mai a. Chu an \awngkam chuanngaihtuahna min neih thuitir ta hle mai a. Mizo hmelka pu lo em ni chu aw tih leh Mizo hmel chu eng anghi nge tih zawhna ka thinlungah a lo lut ta a ni.

Tichuan, ka kal zel a, nakinah chuan tlangvalpakhat kawrchung leh nghawngawrh nena induang

Page 60: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 51 -

zaih mai ka lam hawia lo kal hi ka hmu leh ta a.Chutih lai chuan ka thlang lam kawngah chuandamdawi ina dah tur damlo zawn hi an lo kal ve mekbawk a. Chu tlangvalin damlo zawnte a han hmuhchuan a kal tum lohna zawk kawngah chuannghawngawrh phe lawp lawp khawpa tlanin damlochu a zawnpui ta a. Chu tlangval, Mizo tlangval hmela\ang chuan Mizo hmel landan chu ka hmu \an ta a.

Indopui II lai khan, an sawi ka hria a, sipai hliaman dah khawmna hmun pakhatah chuan sipai chihrang hrang Sap, Negro leh Sikh te an hliam nâ tiaan rum uan uan laia rum ve duh miah lo sipai pakhathi a awm a. Chu sipai chu a awm a kah, a dar hnunglama silai mu tâng, hliam na tak tuar hi a ni a. Indonahmun a nih avangin doctor-te chuan kahhih lehhnimhlum pawh hmang miah lo hian an zai ta a. Anzai chhung zawng chuan chu sipai chu a rum pawha rum chhin eih lova. Doctor-te mak ti chuan,“Tlangval, nang ang reng renga tuarchhel hi kan lazai ngai lo. Eng hnam nge i nih a, khawi rama awmnge i nih?” tiin an zawt ta ringawt mai a. Chu tlangvalchuan, “Ka pu, Mizorama awm Mizo tlangval ka nie,” tiin a chhang a.

Tin, Indopui II lai vek hian India ram pawnaIndona hmuna thawk Nurse nula pakhat chu damloten an thlamuanpui hle mai a. Zanlaia an hankaihthawh pawh hian thawhphan nei lo leh damloenkawl ngaite tana hmel hmuh nuam tak pu hian atho nghal vat zel \hin a. Chu pawh chu Mizoramaawm Mizo nula a lo ni reng mai a. Heng Mizo nula lehtlangval hmel leh, kan pi leh pute hun lai a\anga aiaupa kan zah thiamna te, \hian chhan thih ngamkhawpa kan huaisenna leh kan tlawmngaihna te hmelaia mawi hi khawvelah awm chuangin ka ring lova.

Page 61: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 52 -

Heng infinkhawm hmel mawi tak mai hian Mizo kanni kan hmel a tha min tihtir thei a ni,’ tiin a sawi a ni.

A hlaah hian Chhawrpial Run tih hi a zep telzauh zauh \hin a. |um khat chu Chhawrpial Run atih hi Dampa tlanga awm Chhawrpial Run tia ansawi \hin chu a nih leh nih loh ka zawt leh bawk a.Upa \henkhatte sawi ka hriat dan chuan Dampa tlangan tihah khuan In nuam deuh mai, vangvat leh thositeawm ve ngai lohna leh thawh hah pawh ngai lovabungchangrum leh sa tlanna In a awm e an ti a.Mahse Pu Rokunga chuan Dampa tlanga chutiangIn a awm an sawi a la hriat ngai loh thu min hrilh a.Chhawrpial Run ka han tih hi chu ngaihruatna Inleh hmun nuam tak hi a ni e tiin a sawi a. Dampatlanga Chhawrpial run an tih \hin chu a lo ni lemhauh lo mai.

A thu min hrilh mak angreng tak mai pakhatchu, “Kohhrana rawng a bawl \antirh laiin biak inathu sawi turin an ruat a. Pulpit-a ka han ding chu, atia lawm, ka rin ang reng reng a lo ni lova, lairilahzahnain min rawn bawm a, ka bing chuk chuk a, kachhuk leh ta ringawt mai a. Thuhril hna hi chu katih chi a nih ikhaw loh hi tiin tih ve ting loh ka tum taa. Ka harsatna thu chu Pastor Chhuahkhama khaka hrilh a. Ani lah chuan min ngaih pawimawhsak lotak mai hian, ‘A vawikhatnaah hi chuan kan hetichawk asin! Kei pawh a vawikhatnaah chuannangmah ang bawk hi ka ni a, tih rei hnuah kanziaawm mai,’ min lo tihsak duh lek a. PastorChhuahkhama te meuh pawh keimah ang bawk anlo nih chuan... tiin rilru ka siam thar leh ta a ni,” ati. Pastor Chhuahkhama kha rawngbawlna lamahamah chher chhuaktuah a sawi \hin. Tin, kum 1958-60 bawr vela Chhandam nih inhriatna campaign beih

Page 62: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 53 -

uar \antirh lai khan, ‘Lal Isua hi sual huat nachanghre lo ang khawpa ngilnei leh zaidaamin kan sawi\hin a, a thikthu chhiatna leh sual râl a nihna hisawi uar tel tur asin maw le,’ tiin a sawi fo bawk.

Kan la tleirawl deuh laia kawm \hin kan ni bawka, kan bulah chuan, ‘Love Song in tih hi chu ka nihnaleh dinhmunin zir sela chu han phuah ve chhin kachâk khawp mai. Mahse, heti lam hawi Kristian LoveStory ka ziak thung a,’ tiin a sawi a. A lo boral takhnu khan an inpui nghaktu, a fapa Pu Vanlalsiamahnenah chu a Love Story ziak chu zawn hmuh theiha la nih leh nih loh ka zawt a. An zawn hmuh loh thuleh a lehkha ziak dahkhawm mawih chhe tawh zingaha tel a nih a rin thu min hrilh a, a uiawm hle mai.

Kan tih nek nek chhungin Pu Rokungan mualmin liamsan hnuah kum 30 lai a lo ral ta remg maia. Tunah chuan a chenna thin veng chhunga mi tamzawk pawh a mizia leh a hmel awmdante hmu phaklo leh hre lote kan lo ni ta hlawm a. Chuvang chuana mizia leh a hmel awmdante han sawi thar leh hlek\hain ka hria a. Ka hmuh dan chuan Pu Rokungakha khawthlang lam aia khawchhak lam hmel pu,Japanese-ho zingah pawh awm se anmahni emawtih ve mai tur, Chinese-ho zingah pawh awm se chutibawk. Pa lian vak lo, 5ft. 4inch vela sang, sa pan lamdeuh, ngo thianghlim var mai a ni a. A hmel athianghlim ang bawkin a rilru pawh a thianghlim a,pa nunnem, ngilnei leh zaidam tak a ni. Awka vin achhuah lai leh a thinrim hmel vawikhat mah kei chuanka hmu lo. Pa inngaitlawm leh rual kawm thiam tutepawh hmin siaha thukhawchanpui thei mi a ni. Hengbakah mi lungleng thei leh rimawi ngaina tak mai ani a, Violin leh Harmony (Phaiphuleng te chu) hilunglen hrik thlak nan a tum \hin. Englai pawha

Page 63: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 54 -

fimkhur tak niin ka hria. Zofate hmakhaw thlira kepen dan tur hla thu mawi tak tak hmanga minhnutchhiahtu Pu Rokunga Pathianin Mizo hnam tanamin lo pe hi a ropuiin a lawmawm tak zet a ni.

Pu Rokunga dam reng rawh se.

Page 64: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 55 -

NGAIH LAI BANG LO ROKUNGA

SANGZUALA PA, Tuikhuahtlang

Pu Rokunga chanchin ka ziak hi chanchinbu\henkhatah chuan a chhuak nual tawh a, tunahetia chawimawina ropui tak mai Poet of the Centuryhial dawntir a nih taka ama pual ngeia lehkhabu hialbuatsaih tum a lo nih hian a chanchin ziak tura sawmka lo ni ve leh ta hi lawmawm ka ti a, ka han ziak veleh ta a ni.

Khawvelah hian chhungkaw rethei tak taka\anga lo chhuak, Pathianin nasa taka a chawimawitak, ram leh hnam tana mi chhuanawm tak tak lo nia, khawvela an hming dai tawh ngai lo tur miropuisawi tur hi an awm zauh zauh \hin a. Pu Rokunga hichutiang mi ropui chungchuang zinga pakhat chu ani. Indopui 1-na chhuah kum 1914 a Pu Thanglutaleh Pi Zaliani kara lo piangin rethei tak leh harsatnatam tak rawn paltlangin he planet (Lei) ah hian kanhnam leh kan ram tana a dam chhung zawnga rawngrawn bawlin, ro hlu tak tak, Mizo hnam a awmchhung chu engtikah mah kan theihnghilh tawh lohtur min hnutchhiah ta \euh a ni. Pi Pute hun a\angakan Mizo hnam ze mawi leh nun dan mawi tak taktechu \hang leh thar lo awm zel turten kanmangnghilhin kan hlamchhiah mai ang tih hlauvinhla mawi tak tak a rawn hril chhuakin min rawnfuih hnuah mual min liamsan ta a ni.

Naupan laia a \hiante khum hrang nei a,thlamuang tak leh tui taka an mu \hinte chu awt vea, an unauva nihawi \anga an mutna tur khum andawh ve a, an khum chu zanlaia a chim tak a,chhuatlaia an unauva an inbun tak raih mai thu ansawi \hinte hian naupan laia an chhungkaw khawsak

Page 65: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 56 -

harsatzia chu a sawi fiah thawkhat hle a ni. An\henawm hnai zawlnei nu pakhatin mi ropui tak la nitura a beiseina avanga a hmingah pawh Rokunga aphuah ni mahsela, chutianga mi ropui la ni tur sichuan a naupan lai hun a hman dan chu athangtlawm hle a ni. An chhungkua hi ThakthingVenghnuaia awm \hin an ni a, kum 1940 kum emawkhan tuna an veng, Mission Vengah hian a pem chhochauh a ni. Venghnuaia an awm laia a tih \hin angbawkin taima taka Kohhranah rawng a bawl zelavangin kum 1944 khan Mission Veng Kohhran-ahchuan Upa atana thlan a ni ta a. 1945 kum khanBaktawng Presbytery-ah Upa atan chuan nemngheha ni ta a ni.

Pu Rokunga hian kan Zoram mawi leh duhawmnachu a hla “Kan zotlang ram nuam” tihah hian chuaithei tawh lo tura rawn hril chhuak (immortalise) in“Hei aia ram nuam zawk hi awm chuangin ka ringlove” a han ti ta ang deuh khan, mi ten Aizawl khuaaveng tlabirh pawla an sawi, an veng, Venghnuai chua ngaina em em mai a, Mission veng Kohhrana Upameuhva an thlan tawh hnu pawh chuan Mission VengKohhrante hriatpui leh remtihnain VenghnuaiKohhranah chuan rawng a la bawl ta ngat ngat a ni.Khawvel ngaihdan a\anga teh chuan kan Zoram churam thlaler, tlangsang tak tak kara ram chhengchhetak mai ni mah sela, a ngainat em avangin PuRokunga tan chuan, “Hei aia ram nuam zawk hi ramdang awm ve maw?” tih hial a lo ni ta ang khan,Venghnuai chu a tan chuan Veng ngainatawm ber ani tlat mai a ni. Chuvang chu a ni ngei ang, tunthleng hian Venghnuaiho chuan Pu Rokunga hi anVeng paa an chhiar tlat rengna chhan hi. Hetah hianthu penhleh deuh han zep zauh ta ila, Aizawl D.C.Pu Barkataki-a hova he hla “Kan zotlang ram nuam”

Page 66: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 57 -

tih a chhuah hlim deuhva an han sa chu an tuikhawp a, an nawn zing ta lutuk a, a phuahtu PuRokunga hial pawhin a sak ve peih tawh loh thlenginan sa a ni!

Amah hi Pathiana mi tui mi a ni bawk a,Venghnuaia a awm lai hian hnuhma pawh a ngahnangiang mai. Beihrual laia Venghnuai naupang tetete hruaia, “Khaw nge thawktute? Tu nge chhuakang?” tih mawi taka Kulikawn Salvation Biak In kawtaan rawn sak a, amah ngeiin tui em ema Pathian thua han sawi \hinte khan keini pawh naupang te tekan la ni. Tuna Venghnuaia Tonic Solfa thiam an\hathnem viau nachhan pawh hi a bul chu PuRokunga a ni. Naupangho kawmin Tonic Solfa te hiphûr em emin a zirtir \hin a ni. Chuvangin, khanglaiaVenghnuai naupang a kaihhruai \hin tuna la damPu F. Sapbawia te, Upa Zamanthanga te, Pi Remkungite, Pi Biakkungi te, Pi Biakliani te, Pi Lalpari te, kannu (Vanrami) te ang ten vawiin ni thlenga a chanchinsawi an bang thei lo pawh hi thilmak a ni lo, ngainatur an ni reng a ni.

Zirna lamah chuan Pu Rokunga kha Aizawlzirtawp (Middle English) pass chauh a ni, mahse“Lehkha thiam” tih hi a tling takmeuhvin ka hria. Keinen hi chuan kan tlangval ve hnu chauhva inpawhtak tak kan ni a. Ka ral hriatna erawh chu kannaupan tet lai a\angin a ni. Ka pa te nen khan “KhawlIn” kan tih mai Loch Press-ah hnathawkho \hin anni a. Mi inzir mi leh mi inhmang tak a nih avanginkan tlangval ve tawh hnu kha chuan “KristianTlangau” bu chhutuah te a \an chhoh zel tak avanginthiam vang ni hauh lova, kuthlei vang titiha M.Z.Pchanchinbuahte ka ziah \hin article te a lo chhiar\hin avanga mi rawn kawm \hin a ni a. KristianTlangaua chhuah tura min dil avangin article eng

Page 67: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 58 -

emaw zat ka pe nghe nghe a, chung chu KristianTlangauah a chhuah ta \hin a ni.

Chutianga a lo len \hin chuan rilru inpawh takinrei tak tak kan titi dun \hin a. “Mizo Culture Society”kan han din dawn te khan “Inspiration” min petulian ber pakhat chu Pu Rokunga kha a ni. Khatahkhan kan President-ah Pu R.B.Chawnga (CourtChawnga an tih mai \hin kha) a ni a, Vice President-ah Pu R. Zuala, Secretary nei lovin Jt. Secretarypahnih kan nei a, chutah chuan Pu Laldenga (MNFhmuchhuaktu) leh kei kan awm a, Treasurer-ah PuSawithanga, Financial Secretary-ah Pu Vanmawiakan ni. Heng kan hotu zingah hian Pu Sawithanganen chauh hian a la dam chhun te kan ni. Heng kanhotute pawh hi lo tho leh ta sela, “Khawvel hriataMizoram leh hnam chawimawi thuah chuan PuRokunga hi zawng ‘a ber’ a nih nge nge hi” an ti vethiar tliarin ka ring.

Mi ropui tak Dale Carnegie-a chuan lehkha thiamleh thiam lo hi a thliar fel ang reng khawpa, lehkhazir sang fu si, mawl deuh lawi si hi “Well instructed,but not educated” (zir sang si, lehkhathiam si lo) tiin asawi \hin. Pu Rokunga hi lehkhathiam a tling ka tihnachhan chu a rualkawm thiam em emna te, engsubject pawh sawipui ila, tui em ema mi a zawm a, atiti siah siah \hin dante, a nungchang mawinain mia hneh theihziate kha a ni. Chuvangin Dale Carnegie-a \awngkam takah Pu Rokunga kha kei chuan “Notwell instructed, but truly educated” ka ti mai a ni.Lehkhathiamna kan tih hian “Nungchang mawi” tehi a ken tel nghal a nihziate chu Earl of Chesterfield-an a fapa, ram danga lehkha zir hnena alehkhathawnah, “Lam zirtirtu \ha ber berte zirtirtuatan lo ruai ang che, lam dan ringawt ni lovin, \hut

Page 68: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 59 -

dan mawi te, kal dan mawi te, mi zinga awm danmawi te zirtir tur chein,” a lo tih hian a sawifiahangreng hle. Pu Rokunga kha hla duh mi a ni bawka, Composer ropui, Bach te, Beethoven te, Mozart te,Schubert te, Strauss te, Handel te leh mi-dang dangte, chutiang bawkin Romantic Poets-ho WilliamWordsworth te, Keats te, Shelley te leh Coleridge te,Lord Byron te thleng pawhin sawipui ila, a tui em emthei zel a ni. International politics te pawh han sawiila chuti bawk.

An nu Pi Zamawii nen hian 1934 kuma inneian ni awm e. Fa pariat, mi tling tak tak lehchhuanawm tak tak an nei, an fapa te zinga upaber Pu Thangdela phei hi chu Presbyterian KohhranaPastor chhuanawm tak a ni.

Mizo hnahthlakin Pu Rokunga kan theihnghilhngai tawh lohna tur chu a hla phuahte avang hi a niber. Kan hla phuah thiam hote hi tam tak chu kakawm ve nual \hin a. Pu Rokunga leh Tlangval Lalzovakha chuan hla phuah thiamna ‘Talent’ a dawn hrimhrim avangin a rilrua a vei ngawih ngawih ni hranpalem lo pawh hla kha a phuah zung zung mai a,awlsam lah a awlsam nangiang. Amah bel chianglote chuan lungleng thei lutuk ringawtah an ruat a,‘Suihlunglengin a fam an ti’ te an han ti ta dah ruala, a thih phah tak Typhoid natnate kha “Suihlunglen”ah an puh ta tihna a nih ber mai chu. Pu Rokungathung kha chuan Pathian a\anga Talent ropui lutukdawng tho siin a thinlunga a vei ngawih ngawih, athinlung kaptute kha hlaah, nang leh keiin kan lokurpui ve ngawih ngawih tur atan a rawn hril chhuak\hin a ni. A hlate hi a thinlunga khat liam zawihzawih, amahin Pathian min hmangaihna thu a hanau chhuahpuia,

Page 69: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 60 -

“Hmangaih tuipui a fawnA kuang a fawn liam e....”

a tih ang deuh khan a thinlung kuanga liam hi arawn chantir \hin a nih avangin a hlate hian thinlunga fan ril em em \hin a ni.

Pu Rokunga tan chuan suara lui luang ri te, vanboruaka chhum leng velte leh thlifim tleh heuh heuhte hi kan chenna khawvel hla mawi — a awitu an nivek mai a, chuvangin,

“Tlangsang thing zar mawi leh phai zawlaSuanglungpui leh luipui luang riVanrang chhum leh thlifim lengvelinKhawvel mawi hi hla mawi an pe”

a ti ta thlawt mai a nih kha. Hunbi rawn inthlaktehian a lung a tileng em em \hin a, hunbi hrang hrangathil lo thleng emaw lo lang \hintena awmzia an neihdante chu hlaah rawn chantirin:

“Khua \hal lenkawl ni chhuak eng ri riai|uahpui par leh vau, Phunchawng par,Chungtiang len thiam kawlngo thlakhawng ri,Lei rawngbawl kum siam an lo ni”

a rawn ti a nih kha.

Hetiang taka thil mawi ngaisang leh ngaina mi anih avang hian Guitar te, Violin te leh musical in-strument dang reng rengte hi a ngaina em em \hin.Hawaiin Guitar te phei kha chu a thiam hle a ni. Atum pawh a tum peih thawkhat hle a ni tih a lannachu a fanu upa ber Pi Zahmingthangi (Pu Chhuanliananupui) phei hi chu a naupan lai chuan |ing\angi tihhlira koh \hin a ni. Zoram Gospel Centenary hmangakan Zosap lo kal te pawh khan |ing\angi an la ti talauh lauh reng a ni. A thil mawi tih zawngte a kohduat thiam dan a\ang ngawt pawh hian thil mawi ahlutsak thiamzia chu a lang chiang. |um khat chu

Page 70: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 61 -

zanah Pi Buangi (Hmingpuii nu) te Bethlehem par khawichu a lo par chhuah nghakin Pu Rokunga ho khan kan\hu far mai a, zanlai deuh thawah chuan a lo parchhuak ta a. Chu chu a tuk ni hnih khat lekah chuanPu Rokunga chuan hlaah rawn chawiin :

“Par tin thangte par vul zawng zingahKhuanuleng chawi reng em ni?A parfung chawina reng a dang chuang e‘Bethlehem par’ a sakhming,Hriat loh khaw ril ram daia leng \hin khaKhuavang lenna ram par em ni?

a rawn ti ta dap mai a ni.

Hla phuah kha a thiam mai ni lovin a phuahpawh a phuah rang na-ngiang \hin. |um khat chuka nau Denghlunchhungin a thawhna HmeichheSikula an hotunu Pi Teii furlough-a an rama haw turchu ngaihhruina hla a phuahtir a. “Dam takin awMang\ha” tih hla hi rawn phuahin:

Lungrualten nitin kan lenna,Luahlai run in chhungah;I sakhming sawi kan bang lovang,Khuarei chan thleng pawhin.,

a rawn ti ta hnap mai a ni.

Ka nau hian, “U Rokung, min phuahsak rawh” atih tukah, tlai sikul bangin he hla hi a rawn hawnnghal mai a ni. Ka nau bawk Denghmingthanga hiMNF din tirh phat a, an Assistant Secretary hmasaber, Pu Laldenga kaihbu dik tak a ni ringawt mai a. Aphûr thei bawk a, MNF Volunteer kan tih pawh khaa dinchhuaktu a ni. |um khat chu Pu Laldenga nenkhan Volunteer ten kalrem hla ang deuhva an hmantur, hnam hla ni bawk si phuah turin Pu Rokungakha a inah an va sawm a, ani chuan:

Page 71: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 62 -

“Harh la, harh la, Zoram i tlai ang e,Harh la, harh la, hun \ha a liam ang e;Tho la, tho la, i kein lo ding ta che,Ngai teh ri chu, zalenna dar a ni,Tho rawh hun \ha a liam hma hian”

tih hi a lo phuahsak ta a ni. A thu hi a rilrua awm sareng a ni hial ang tih a rinawmna chu an phuahtirtuka a ina an va len leh chuan a lo peih fel diamtawh a ni.

Pu Rokunga kha kei chuan ka ngainatna ber maichu tunlai \awng taka a Nationalist em em mai kha ani. Amahin a sawi dan chuan, “Tho la, i kein dingrawh” tih hla a phuah dan pawh hi Khawl Ina a hnaa thawh mawlh mawlh laiin Thakthing Bazarchhukah hian mi tam takin kawng an rawn zawh a.An zinga pakhat chuan, “Independence kan duh em?”a han ti a, chu veleh mipui chuan, “Duh lo” an lo ti a.A autu pangngai khan, “Eng vangin nge kan duhloh?” a han tih leh chuan mipui chuan, “Kan la mâwllutuk” an lo ti dual dual mai a. Chu an au hla chuanPu Rokunga thinlung chu a vit na ta em em mai a :

Eng nge i hlauh, i Pathianin a veng reng cheA kut ding lam chuan hmangaihin a pawm cheI ralthuam ti\hain inveng la,Tho la i kein ding rawh.,

tih hla hi a phuah ta a ni.*

Pu Rokungan Zoram a ngainatzia te, a rualawhsakzia leh a duhsakziate kha chu amah bel chiangtuchuan an hrechiang em em hlawm ang. Hlaa a rawnphuah chhuah piah lamah khan a nun hrim hrimpawha Zoram leh hnam a ngainatzia tilang tura Mizotah ngat, “Tual kawr” kan tih maite kha a remchannahmun apianga ha \hin a nihzia te kha ka ngaihtuahleh, Zoram awmdan tur atana a duhthusam, a rilrua

Page 72: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 63 -

a suangtuah \hinte sawichhuah nuam a tih thin ziateka ngaihtuahin:

Thlir r’u, thlir r’u, chung lam en chho ula,Ngen r’u, ngen r’u, chung lam \anpuina pawh;Bei zel rawh u, hneh ni a thleng ngei ang,Hnehna, lawmna, rorelna \hutthleng nen,Kan hnam puanzar kan zar ve ang.,

tih a phuahte; kan ram kalsiam hrim hrim pawh hiana hlat takzia rilruah a lo chiang uar uar a. Pu Rokungakha ngaihawm zual ngawih ngawihin ka hre \hin.

Mizo a nihnaa lungawi hliah hliah \hin a nihavang khan, “Mizo kan ni kan hmel a \ha, kan tum asang bawk si,” ti thlawt mai kha a ni a. Chuvangin,kan ram a vei em em \hinte kha thil mak a ni lo.“Hmanlai Thasiama chu thangthar nun ningin a thi”an tih \hin ang deuh khan, Pu Rokunga kha lo tholeh ta se, heti khawpa suala kan inchiahpiah nasatziate hi a mit ngeiin han hmu ta se, “A! Kei zawng,hetiang reng rengah chuan ka awm peih lo, ka kirleh nghal mai ang e,” a tih mai duh hmelte hian kahre \hin.

Pu Rokunga chanchin han sawia, sawi hmaihtheih miah loh chu a thlarau mi na kha a ni.Rinawmna leh huaisenna te, mahni hmasial lohnate chu kan ram leh kan hnam nun timawitu an nihavanga nghet taka zung kai zel turin a duh a. Chungtechu thangthar zela sang zual zela a lo par chhuahtheihna tur chuan Angelte hial \anpui turin a sawma, chung ze mawite chu :

Angelten veng him seKan ram nuamah,

a ti ta thlawt mai a nih kha. A hla phuah tam takahhian a Thlarau mi na hi a lang chiang hle \hin :

Eng zata tam nge ni?Eng chena ril nge ni?

Page 73: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 64 -

Ka sual zung zam ka chhui phak lo,Lalpa Mi ngaidam rawh,

han tih te,

Eng vanga tuar nge maw?Tu tana fam nge maw?Ka sual kai dum silfai nan chuan,Pathian thisen a bua.,

han tihte hi chu kan sual man pek a hautakzia lehLal Isua thisenin Pathian lama min chinfel hnehziahre tak tak te tan lo chuan han phuah ngaihna aawm miah lo.

|umkhat, Krismas dawn hnaih deuh tawhah kanina a lo len \um chuan thil dang dang kan sawinakarah chhimlam a\anga hla lo chhuak :

Khual in chang lo Lal Isua tun thlengin,A hmangaihte zingah a hnawng fo \hin;‘Kawng min hawn r’u’ tia dil \hintu chu,A hmangaihten engtin tak chhang ang maw!Hnawng tawh suh se khawvel Chhandamtu chu,A vahvaih nan Judai kha tawk rawh se.,

tih hla hi mawi ka tihzia ka sawi a. Pu Rokunga chuana ngaithla vang vang a. A tuk tuk leh zana a lo lenleh chuan, “Chhuana, hei hla kha ka peih ta asin” ati a. A hla siam, “Bawng In runpui a bel” tih chu apart kima a solfa nen vek chuan a han phawrh tamai a. Hetih lai vel bawk hian Pu F. Sapbawian anveng, Venghnuai Biak In an sak lai a ni bawk a, BiakIn sakna thawhlawm khawn nana a duh avang pawha ni pakhat ngei ang, hla phuah turin a lo nawr vesek bawk a. Venghnuai nula leh tlangval leh Vengdang danga \henrualte nen kan inah kan zir ta a. Hehla sa chhuak hmasa bertute zingah hian ka tel veta a ni. Venghnuai Biak In sak \anpuina thawhlawmkhawn nan chuan kan hmang ta a, miten mawi antih leh tih loh chu thu dang ni se, a satuho chu kan

Page 74: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 65 -

rilru a khawih hle a niang, kan zinga nula \henkhattephei chu lunglengin an \ap hawm hawm mai:

He hla :

Khualbuk vengtu ang mai ka ni,Sualin min bawm reng e;Ka thinlung ram Kaisar lalnaah hian,Bethlehem tlangpui rawn din la,I tan ran thleng rawn hung leh la,’Tahchuan lo cheng ang che.,

tihte hi mi \henkhat chuan an sawisel a, “Khualbukvengtu kha sualin a bawm bik reng em ni?” an ti \hina. A phuahtu Pu Rokunga chuan, “Khualbuk vengtu,a mikhualte buaipui reng renga a phili buai a, thildang pawh a ngaihtuah \ha hman lo ang mai khan,kei pawh sual tihbuai leh sual buaipuiin Lalpa lamka ngaihtuah hman \hin lo ka tihna a ni e,” tia ahrilhfiah \hin chuan he hla hi ka tan chuan atingainatawm lehzual.

Kan nute angte hi chu an unauzaa tette laia\anga lo chekawi \hin an ni bawk a, an unau zingaa upa lam te phei hi chuan Pu Rokunga hi an ngainaem em ringawt mai a. Tunah pawh hian kan nu(Vanrami) chuan a naupan laia amah lo kilkawitutePu Rokunga leh Pu Vankhama hriatrengna turinUpper Khatlaa Vai Sikul Compound-ah hianTlaizawng kung hnih a phun a, an lian tawh fu nghenghe. “Sangha vuak hla” tia kan sak lar tak em emtehi kan nun kuhva khawr khat hlawha a phuahtir ani.

Pu Rokunga hi Awithangpa ang deuh a ni a,hla phuahte, nau hnuchham hla phuahte hi ramngaih hla leh sakhaw lam hlate ai mah mahin a lathiam zawk ta em ni tih mai tur a ni. Nauhnuchham hla a han phuah a:

Page 75: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 66 -

Zuapa sirah maw a bei hle hle,|hangril laiah a lo harh a ;Nu hnun tui ngai a lo tap e,Zua luaithli tui ang a lo hnam e.,

tih han sakte hi chuan mitthlaah naut>, a pa siramu tlên mai, hnute châka lo \hangharh, chutah a pamangang leh lungleng mittui tla zawih zawihte churilru mitthlaah a lo lang nghal chiai chiai mai a ni.He hla han sawi takah chuan a phuah dan chanchintlem han zeh leh zawk a \ha awm e. Pu Rokunga te\hian zaho, Pu Ngila te, Pu Chhawnzinga te chuan“Nau hnuchham hla hi i phuah \heuh ang u” an ti a,an phuah ta \heuh ngei a. Tunah hi chuan PuVankhama phuah leh Pu Rokunga phuah hi kan salar ta ber chu a ni a. Pu Chhawnzinga phuahte pawhkha kan hre lar lo mai pawh a, a \ha fu awm asin. Ahla thu pawh a ngial ngan \ha angreng riauva,

“Hnute a châk, hnute a châk”

tihte pawh a awm nual a ni awm e!

Pu Rokunga hla mawizia hi keini Mizote chauhhian kan hre lar a ni lova, Indian Army te hlei hleihian an hre lar asin. A hla “Kan Zotlang ram nuam”tih te “Lentupui kai vel leh romei chhumin” tihte hiArmy Band te chuan India ram khawi hmunah pawhmawi takin an rem tlut tlut reng mai a ni. Mizo \awnghrim hrim atana a thil rawn thawh (contribution)ngawt pawh hi sep fe tham a ni. Ama min hrilh danchuan, ringtute chawlhna tur hmun sawi nana“Chhawrpial run” tih hman te, “Atmosphere” tih nana“Ziahzam” tih hmante, “an lenthlain min zem” tih angtehi chu ana irawm chhuak liau liau a ni. “Kan sawnfangdum dur” tih hlate hi chu tunlai \awng takah a tawn-hriat a ni tih hi a chiang khawp a, Mission Veng daivel hre \hang tan chuan “Chawlhna hmun tlang” tih

Page 76: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 67 -

te, “Luipui kam chu kan zuk thleng a” tihte hi chu aphuah lai rilru tur suangtuahsak a harsa lo hle a:

Chhuntiang zantiang dawna thinlai lunglenna,Lawm r’u kan sawmfang hring del a lo eng \an ta,A mawi zual e rairah thinlai min hnemtu.,

a han ti te te a, chuti taka a ngainat, an thlawhhmachu reiloteah Chul a lo chang leh mai tur chu a lunga leng lawk a :

“Mahse hmaten tukram chul hnu a lo chang lehmai tur,

Tinkim dawna fan chang lung tileng zual turrengan

Ka vau maurua, thinglenbuang leh siahthingzarah

Mimsirikut, \huvaten zaiin lo awi”a ti ta a nih kha.

Mi ropui takte hi an han thih dawn chuan thilmak engemaw tak a thleng duh viau ve an ti \hin a.Pu Rokunga pawh hi a thih dawn chuan an chi burachi chu a da hlauh mai a, a alna a hloh vek niin achhungte chuan tun thlengin an la sawi.

Amahin Chite lui chu hlaah a rawn phuah a,khawvel awm chhung zawng, a luang dem dem rengdawn a ni tih a hria a, “Luang dem dem rawh, pialleia ral hma loh chuan,” a tih ang deuhvin, piallei a ralhma loh chuan Mizo dik tak thinlungah chuan PuRokunga hi a khat tawkin a rawn inlar reng \hindawn a ni.

* A ziaktu hian helai thu hi a hriat pawlh deuh niin a lang, MNF hini 28 October 1961-a din a ni a, Volunteer hi ni 22 October 1963-ah adin a ni bawk a, “Harh la” hi |halai Hlabu, 1962 chhuakah a tel a. Tin,kawngzawh hi Mizo Union, chhimlam huaihawt, ni 15 August 1947-aneihin heng auhla te hi hmang an ni a. Chuvangin “Harh la” hla hi 1962bul lamah emaw, chu aia hmaah emaw, Mizo Union hotu te zinga Inde-pendence rilru neite behchhana a phuah a ni awm e. Editor

Page 77: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 68 -

Page 78: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 69 -

|hen Hnihna

A HLATE ZIR CHIANNA

Page 79: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 70 -

Page 80: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 71 -

ROKUNGA THLIRNA

ZIKPUII PA, Venghlui

TUNA “Pu Rokunga thlirna” lo ziak hi a hma lutuka ni lawm ni chu aw tiin rei tak ka ngaihtuah a.Mahse keima mimal lo thlir ve danah pawh thutawpsawi ka la tum lem lo bawk a, mite’n engtin nge anngaih ve tih hriat pawh a \ha lawm maw tih thuahka han ziak chawt mai a ni. Ngaihdan a inang lova.Hla hi thu inphuah mar thiam siakna ringawta ngaitan chuan Pu Rokunga hi thui fe thleng chu apaihthlak theih ang. Thu phuah emaw, rem khawmemaw chu hla phuahtu tih tur chu a ni ngei mai a. Athu min zirtir ropui tehchiam lo mah se rilru hawlhzek thei thu fun hla mawite han zam raih mai hichuan rilru chu engtikawng emaw chuan a khawihthei ngei mai a. Mahse chu lam sir a\ang ringawtahla hi kan thlir dawn a nih chuan kan rilru chuengtikawng emaw chuan a khawih thei ngei mai a.Mahse chu lam sir a\ang ringawta hla hi kan thlirdawn a nih chuan kan Pathian fakna hlabu pawh hia chanve lai chu paih a \ul mai ang. A \awng hmangchu a kual nek, a hmel taka chu a ni ngei tak nain,chutah ngawt chuan hla hi a tawp lova; a hla phuahturilru thlek hmang, ngaihdan leh lunglen z^wng azirinhlate hi a ropuiin a ropui lo thei bawk a ni. Chumichungchanga thlir chuan Pu Rokunga hi Mizo hlaphuahtuah chuan ka dahsan ber a la ni.

Sawiseltu \henkhat chuan a thu hman fimkhurlohnaah hian an sawisel nasa hle. ‘Kan Zotlang ramnuam hi chhawrpial run i iang e’ a tihte hi Zorammawizia sawi nan chuan thu awihawm pawh a nireng lo. Mahse a tum chu tuman kan \helh chuanglo. Tichuan chu thudik vak lo pawh a hman a, a thu

Page 81: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 72 -

awmze pangngai ni lo, Pu Rokunga rilrua a awmziakan zu hriatthiampui theih a, kan zu hman zui puive theih mai chuan Pu Rokunga chuan, ama tawkahZofate zingah chuan English zinga Shakespear-adinhmun chu a luah ve thuak tihna a ni ang.Amaherawhchu chuti teh puka zu fak chu ka tum ani lova. Engpawh nise Pu Rokunga emaw, hla phuahtudang reng reng pawhin, eng thu pawh, eng sawi nanpahw lo hmang se, ngaihtuahnaah thil mawi engemaw min pek theih emaw, suangtuahna thar minpek theih chuan thil pawi lo mai ni lovin, thil duhawmlamah ka ngai zawk mah.

Amaherawhchu, chu laiah chuan pawm zaupuiluat a hlauhawm hle bawk ang. Thil inchu lo ngiangzawng a awm: Tahchuan sawmfang hmin vur angina var an ti tih te, A Chunnemi tih chang 3-na :

Chhungtin tan pawi ber mai chu chun lung lian,Keipui zia\ial chhailai iang a lo hrang e;A ang sen huam mai \hin e, run chhungahRun inchhung beram note an tlan del del,

tih ang te phei hi chu amah leh amah a inpaih thlakbakah zu sawisel zui tehchiam pawh a ngai lem lo.Chutichuan thu hman fimkhur lo leh tehkhinna ^wmlo pui pui chu hman chang a ngah a; a \hen pawmzampui thei mah ila a zawnga zaa ruh mi chu a ni lo. Achang chuan lunglenna leh suangtuah dingnatehchiam pawh awm lem lo, sak theih apiang chuhla a ni mai alawm, ti mai ni awma nula an \hama a\ham khawm mai maite pawh a awm bawk. Hengangte hian sawiseltute vawnban chu a tirem ngawtmai :

Ngaiteh val lungmawla sakhming min ban chu,Dawn kim si lo hian,‘Kawnglai pawl an ni e’ tiin min sel e,

Page 82: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 73 -

Tra la la la la!Ngawi teh vala, chik leh deuh teh,I chhingmit pawh chu meng zau la,Kan tum ber i tana thil hlu lo niinA ha! a ha ha!

Amaherawhchu hla phuah thiamte hla zawngzawng hi a mawi vek kher lem lova, a chhe lai hlirkan inthur sak chuan tu hla phuahthiam mah hianchawhleh an dawl bik lovang. Nun lo s^ng zelah hianngaihtuah a tam a, duh a tam a, lunglennate pawhchul ram ngawt a ni tawh lova; mihring khawsakdan thlur zawng zawng sawi nan thu mawi elkhen t>hlirin a daih thei tawh lo. Chuvangin a hla pawr laihlir ngaihtuah a, Pu Rokunga hnawl phah nan ihmang dawn a nih chuan :

Khawvel sum zawngte pawh,Rial ang a ral thei e;Khawvel pum pawh nei mah ila,Lung a awi chuang lawng e;Hun te’n an liampui leh ang a,Ar ang vaihna khua a sei thlawn.

Hei erawh min chhang teh,I hun i hmang \ha em?

tih hi han sa teh. |hal rum ni sensa hnuaia thlifim lothaw ri hem hem ang hian, he nun duh^m leh inelnahnuaia i rilru thlansa a chhem dai lo maw? A nih lohleh, mihring nun puarpawleng, a tak uma kan umlaih laih chu, he thu tlemt> hmang hian mualphovini hmaah a rawn paih zangthal i ti lo maw?

Sawiselna zawng zawng hi a dik lo tia paihthlaka ni lo, a dik tawk viau thei. Mahse kei ka ngaihahchuan hla phuah thiam a nihna chu a tawk chhe lo.Chuvangin Zofa an nih chhung chuan Pu Rokunga

Page 83: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 74 -

Pu Rokunga a ni mai awm mang e, ka ti \hin. Achanchin kan sawinaa lam rik hmasak ber tlak chu“nun” a hrethiam hi a ni. Amah tute emaw anga,tlangval laia hlei ve hlea hriatte pawh hi ni khua a lorei a, an nunhlui tu khawin an hre pha lo ta mawtihah, kumkhuaa \ha ve reng ni awm th^wkin anrawn thaw a; mihring nun hlimna ber “nu” nihna leh“pa” nihna an han sa thla a, nula leh tlangval kararamri an han kham sang lutuk chu, nuntihrehawmtu ngawt an ni. Hetah hian Pu Rokungachu, a tlangval lai nunte chu ka hre lo nain, ka hmuhve dan chuan, kohhran upa nih a tlin awm lohnareng ka hre lo, thurinah, nunphungah, chetziaah lehhawiherah. Chutichung chuan mihring zia hi a manve reuh va, thianghlim taka nula leh tlangval inpawlhlimna te hi a tawkt> hian a uar ve a :

Fiara tui te luang del del,Lengi nena luia lengngha kan chhaina;

tih te,

Lengi lunglawmin eng dang reng a dawn chang lo,A nui ri te chuan luipui dung a thangkhawk a;

a han ti a; nui ar arin an hun an hmang zo danw emni tih laiin,

I hawng tawh ang aw insiam ru a tlai ta e,Tlai pawh var ila kan la inning chuang lawng e;

a han ti leh a. Kohhran upa rilrua hetiang thu lochhuak hi, chungnung bera thiam chang tawh ka niti awm taka meng nura \halai nun lo thlirtute leh,“Lenlai kan chen ve e” ti a, a tuk thu pawh dawn lohrima lo inhawt bukte inkara palai felt> niin ka hria.

Amaherawhchu chutiang \halai nun zuhriatthiam pui na mai chu Pu Rokunga thupui a nilova; thutak, th<k tak maiah hian a duh a. Dikna leh

Page 84: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 75 -

rinawmna chuan thil zawng zawng hi a remna laiahchuan a kap chhuak vek a ni :

Rinawmna leh huaina hiA chul thei lo;Mahni hmasial loh hiA mawi ber fo.

Kan ram rorelna pawl hi,Ropui an rel hunin;Rinawm leh huaina pe la,Thudik humhim turin.

Sual leh at hnutiang chhawnin,Raltiang i kai ve ang.

Dikna leh huainate hi anmahnia lo awmah pheichuan a ngai lova, thuk takah lungpui do ruk chungainnghat angah a ngai a, chu a innghahna lungpuichu Pathian a ni. Chu Pathian zia leia lo lang chuheng \hatna, dikna, huaina, rinawmna te hi a ni.Chuvangin dikna te, rinawmna te chu anmahniachakna reng a awm avanga lal tur ni lovin anmahni\antu, a ruka dawm tlattu avanga chak turah a ngaia ni.

Krismas boruak thlarau a chan nasatzia hi ahrana sawi tham a awm bawk awm e. Tlanna thuleh Pathian hmangaihnaa a lawmna te chu Kristiantelawmna tlangpui hrulah a kal pawh ni se, a Krismasboruak leh a hun danglam t>a hlimhlawpna lehkhawtlang lunglennain nun a rawn zah thawhvelnaah hian Pu Rokunga hi a lo pheleng ve hrimhrim zawng a ni. A thinlung Kaisar lalna ramah hian,Bethlehem hmun khawhar leh thlasik vur daifim chua suangtuahnain a din ve a; chu hmun a rilrua lolang chuan a mihring lung hi a tileng a ni. Chu amihring lunglenna leh hmangaih avanga tlannaa a

Page 85: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 76 -

lawmna chu a inpawlh a, a ramri \hen hleihtheihlovin, a invawvet vel a ni :

Aw, Bethlehem ka ngai a che,Berampute ram \uanna;Serafimte’n zai an vawrna chu,Ka Lal pianna i lo ni.Tichuan a lawmna chu a rawn zai hlimpui a.

|henrual zinga zai hlimna leh nawmna khan alawmna chu a rawn belhchhah a; chu lawmnainbelhkhawm pung zel chu a Tlantu pawh khan rawnlawmpui vein a ring lehling ta a:

Isu kan hnenah lo cheng rawh,Zantlai khua rei pawhin;Lawmin tlaikhua min varpui rawh,I hming chawimawi turin.

Kumpui sul lo vei chang hian lunglen a tho leh \hin,Ngai lo leh lawm lo reng an awm hlei lo;Kan ngaih krismas ni eng a lo zam thar leh ta,A mawi tizualan Bethlehem par nen,A lo vul ta e, par ang kan lawm.

A dik chiahin a hnuhnung zawk phei hi chuantlanna thua tuina pawh a kawk lem lo. |hen leh rualintuituah tawnnain a rilru phur a rawn kaihchhuahmai kha a ang zawk. Mahse chung chu ka sawichhiaa ni lo. Mi \henkhatin biak duh dan an thlifim lutuka, tisa leh thisen hnawl a, a ruh t> ngau ngau ngawtan kh^wng hi zawng, mihring nun hriatthiam lohnahri pakhat bawk a ni. Pu Rokunga chuan Kaisaralalna ram, ram hla tak, nun hla taka mi chu a rinnamitthlain a han dinkhawm vel a. Chutihlai mipuipungkhawmah chuan Isua chu lo riang ta hnenghneng turah a han suangtuah a. Amah Pu Rokungarilru no-na khan a khawngaihthlakna chu a han hmu

Page 86: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 77 -

lian a. Ka rin danin chulai bawr velah chuan mittuipawh a seng nasain ka ring a ni.

Khualbuk vengtu i ui lawm ni,Tlantu mual liam tur chu,Amah avanga khuavel dam theihna kha;Khualbuk vengtu suihlung mawlin,Van lal rengpui ka lung damna,Puan ang a hnawl ta e.

Engpawh ni se chutiang ringawt chu PuRokunga’n Krismas a lo dawn dan a ni e, ka tiawzawng lova; ka sawi tawh angin a lawmna tlangpuihrula thil awm ve a ni a, ka han tarlang mai a ni. Adik chiah chuan ama rilru bik pawh a ni lo. He thlasikhun thawl nuam tak mai, a ngai t>a ni rawng danglamtakin a han kah >n hun laia Krismas hlimna ni lothleng hi, a tlanna thu hre phak uk lote hlei hlei hiana nuam an tiin an hlim thei zawk a. Chu khawtlanglunglennain mitin thinlung a han nghawr nghin velnachu, Mizo suangtuahna tlangau Pu Rokunga k^ah alo richhuak chauh mai pawh a ni thei.

In ropui chuan sir tam tak a nei a. Pu Rokungaropuina leh mawina lai ber sir chu a ram hmangaihnahi a ni. Hmangaihtu mitah chuan a hmangaiha chu“a hlimthl^ leh a kim tl^ng” hi a mawi hmasa ber a :

Lentupui kai vel leh romei chhumin,A bawm kan Zoram nuam leh duhawm;Awmhar tinkim dawna han thlir velin,A mawi zual Zofate kan lenna.

Chutah a mi chengte. A mi chengte chu anretheihna laiah a fawp a ni. A mi liante a pawnghawlh lawr lova, a mi hausate fakna hla ngawt a sahek lo. A mimir nihna leh an rilru khawvelah khana cheng ve a, an lawmna t> tak t> t>, nimahsela

Page 87: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 78 -

mi ropui berte lawmna aia hniam si lo, an nitinkhawsaknaah khan a tel ve a. An rilru kha\awmpuiin, an harsatna, an tawrhna, an beiseikha rawng danglam tak puin a hmu a. Chu rawngchu eng tehchiam pawh a ni lo, a thlirna tarmitdarthlalang kha hmangaihna rawngin a kap maia ni.

Kan lenna tlang dum dur,Lenrual kim kan lenna;Kan thlawh sawmfang hring nghial karah,Kawltu kan chawi ni len.

Mahse kan zam bil lo,Turnipui hrang hnuaian;Lawm lungrual hlim thawm nui ri nen,Turnipui kan do dai.

Kan sawmfang hmun cham del,Thinlai riang min hnemtu,Thlite’n rawn chhem an fawn dim e,Lawm lungrual dung an thul.

Turni hrang vung na e,Zaleng zam lo na e,Hah chhawl dawi ang min dawm turin,Lengin tui rawn chawi e.

Pu Rokunga rilruah chuan ‘Mizo’ han tih hianDikna, Huaisenna, Rinawmna, Tlawmngaihna a kawknghal a; tlangval zawng zawng hi ‘Vana-pa’ an ni a,nula zawng zawng hi ‘Chhingpuii’ an ni ta vek mai a.Hmasawnna leh finna >ngin chutiang pasal\ha lehnusal\ha a han thin chhuah, khawvel d^pa an handarh tur chu a mit tle hian a lo hmu a, chhuang ememin :

Page 88: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 79 -

Mizo kan nih kan lawm e,Kan tlang a thiang bawk si;Kan rilru pawh a sang e,Kan hming a thang bawk si,

te a han ti ngawt a. Mahse chu chu beiseina a ni,rinna. Hmangaihtu rilruah chuan beiseina leh rinnahi thawk a tawp rak hma loh chuan a bo thei lo. Chua beiseina sang taka han leng chu a hmangaihnarawng khan a han pawlh a; chu thil pahnih avangchuan Mizo zia tak tak, kan nihna chiah hi a kal pel\hin a ni. Chutah chuan thil a nihna chiah hmuhhlauva rilrua tlanchhia pawh niin ka hre lo, a rinnahi niin a zu hre tak tak \hin a ni. Kan tlinlohna lehkan hnufualzia chu a hai lo. Naupang chu a mawl a,a chak lova, a ngaihtuahnate a tawi a, chu chu thilawmdan pangngai a ni. Chutiangin Mizo hnam finnaleh hmasawnna, Chanchin |hain a zu awp keu hlimhi hnam fing leh ropui tawh te anga kan famkimnghal chu thil awihawm pawh a ni reng lo. Mahsechu famkim lohna la famkim tura chu \han a insiamlai mek a ni a; a pianphung leh a ze lo \o chhuakreng hi, a lo puitlin hun chuan, a piangsual lutukthei lo reng reng ang. Chuti taka lo \hang a, a hunt>arah a, a hnah pawh uai ngai lo tur khawpa lo \hanglian tur chuan, Chanchin |ha lui tui kamah,rinawmna, felna, huaina, tlawmngaihna lei \haah ainphun a ngai a. Chu lai takah chuan Pu Rokungachuan \hahnem a ngai em em a; chu a\hahnemngaihna laiah chuan hmuh theih loh \hian\anpuina hi a ngen \hin a ni :

Rinawm leh huaina hiA chul thei lo;Mahni hmasial loh hiA mawi ber fo;

Page 89: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 80 -

Chutin kan ramah zung kai se,|hang lian zela sang zualin;Angelte’n venghim se,Kan ram nuamah.

Helai thuah hian han kal thui deuh hlek ila; PuRokunga hian Pathianah Zoram a nghahzia, Pathianhruaina chauh lo chuan Zoram hi a dinchhuah lohturzia leh Pathianin a hruai chuan engmahin a tihchhiattheih loh turzia hi a thupui ber a nihzia chu :

I finna leh theihna leh,I hruaina lo rengin,Ropuina leh lal\hutthlengAn ral leh thuai si \hin;Nang erawh chu chatuaninHnam tin tan kulhpui nghet.,

tih te,

Kan ram rorelna pawl hi,Kawng hlauhawm an kalin;Sual doral an tawn niah,Nangin hnehtir ang che.,

tih te,

Chanchin |hain kan ramah,Ramhuai a um bo ta;Kan hnam dinchhuahna bul chu,Hei ngei hi a lo ni.,

tihte hian a entir chiangin, hengte hi a duhthusammai ni lo, Zoram a hruai luh tumna ngei niin a langa ni.

Chu Zoram lo \hang lian tur a hmuhna chubeiseina mai ni lovin, a rinnaah a inhlang chhova,chutah hriatnaah, ni ngei ngei tura hriatnaah. Adaidangtu chu hun lo la inher tur chauh niin a ngaia. Chu hun thar hmuh ch^ka a lunglenna chu

Page 90: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 81 -

Chanchin |ha >ng zawlnei hovin an lo thlir lawk \hinang deuh kha a ni :

Aw Zoram lo ding chhuak rawh,I tan khua a var dawn ta;Hun sul ang a liam zel a,Zantiang kawl a liam dawn ta,Lenkawl a lo eng e.

Page 91: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 82 -

ROKUNGA LEH A HLATE TAK HI AW

F. SAPBAWIA, Chanmari

(Pu Rokunga \hian \ha, a kaihhruai \hin,Pu F. Sapbawia’n Pu Rokunga chungchanga zawhna\henkhat a chhanna)

Mizo hnam tana Rokunga ropuina ber

Pu Rokunga ropuina ber pakhat chu a hlaphuahte hi a ni. Tunhma deuh kha chuan Mizo tehian Hla chi thum: Khawvel Zai/Tlar thum Zai, Lovesong/Kaihlek Zai leh Pathian fakna hlate chauh hikan nei \hin a. Pu Rokunga hian heng hla chi thumbakah lenkhawmna chi hrang hranga sak chi ramleh hnam hmangaihna hla te, Krismas leh hunbikhlate a rawn phuah ta a. Heng hlate hian \halaitemin hneh em em a, kan nun dan lamin a rawn chhemdanglam ta a ni. Heti khawpa hnam pum nuntidanglam thei khawpa hla a han phuah hi a ropuika ti a ni.

Pu Rokunga leh Venghnuai inlaichinna

Pu Rokunga hi Venghnuaia piang leh seilian anih ang ngeiin a inti Venghnuai a. Venghnuaiho lahinan intineitu bawk a. Veng danga a awm hnu pawhinKrismas leh Kumthar lawm nikhua te hian zaikhawmtur leh inkhawm tur hian remchang a siam hramhram \hin a ni. Chung lai hun chuan Venghnuai hian lengkhawm zaiah veng dang awt bik lo kan ni a.Ani hi mi lungleng thei tak a nih avangin kan venga ahan zai ngat hi chuan a lunglen a hrithla ni berin kahria. Kan la naupan zual laite khan, \umkhat chu’Mas-ah Upa Challianchhunga inah kan zai a, khuanga vua a, a maimitchhing a :

Page 92: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 83 -

Kaisar lal lai nitla zam vel hnuaiah,Ka lal nau ang a \ap e,

tih hi kan sa a, a mittui hi a sur hian a sur ni berhian ka hria; ka mitthlaah a reh ngai lo.

Rokunga Vision (hma thlir)-a Raltiang ram lehtuna Mizote dinhmun

Pu Rokunga Raltiang ram hi la thleng kim chiahlo mah ila, kan tunlai nun tam tak hi chuan a thlengtawh niin a lang. Kawng \henkhatah kan thiam kanfinna hi a \ha lama hmang lovin a \ha lo, mahni tan,ram tan leh hnam tana pawi tur tih nana kan hmangerawh hi chu Pu Rokunga khan hriain han hmu vengat sela chu mutmu tuah lova tlaivar chang a ngahngawtin ka ring. Zawlkhawpui a phuahnaah khan:

I chhungah sualna doral ang a lian,Dikna a fam ta, felna a tlawm ta,Nun suar ang a chim,Tham leh bawlhhlawhna ten tual an leng,Awi maw, a pawi em mai.,

a ti vawng vawng a nih kha.Kan tunlai nunte hi han hmu leh chiah sela

chuan, a rilru a nain, hei aia runthlak fe hian a phuahleh ngeiin ka ring.

Rokunga hla phuahte zinga a ngainat ber

Pu Rokunga hla phuahte hi ama ho ngeia kanzir \hin a nih avangin ka ngaina vek mai a; \ha ber/duh ber han thlan chuan tur ka hre lo. A hlate hi aphuahtu rilru leh phuah chhante han hriat chuan a\ha em em vek mai a ni. Amaherawhchu, ngainatber tiha han inzawh takah chuan Bawng In Runpuia Bel tih hian ka rilru a la thui deuh ber a ni awm e.A chhan chu he hla hi a thu a \hain a thluk a mawi

Page 93: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 84 -

a, sak a nuam bawk a ni. Chubakah, Venghnuai biakin sak \hat kan tum rulruk laiin sum tuak nanKrismas carol neih kan tum a, veng dang mi \hian\hate kan sawm a, \hahnem min ngaihpui em em a.Heta sak tur hian u Rokunga hnenah, “Ruah\hamloh hla pakhat min phuahsak rawh,” tiin ka ngen a.He hla hi a rawn phuah ta a ni. Kan hlimpui em ema, zan thum chu he hla hian Zaipawl ho chu min velnasa hle a ni. A ngaithla apiangin, “Khita/khuta insak kha sa leh rawh u,” an ti zel bawk a. Hantheihnghilh rual chi a ni lo.

Rokunga hla phuahte zinga a duh loh ber

Amah Pu Rokunga hi a naupan lai a\anga minkaihruaitu, kei pawhin < ang tak taka ka lo en a ni a.Chuvangin, a hla phuahte hi han duh loh leh ngainatloh ka nei lo a ni ber e.

Rokunga nena hun an hman zawng zawngahlimawm ber lai

U Rokunga hian naupan lai a\angin min kaihruaia ni mai a, kei pawhin < ang tak taka ka lo en a ni a,a bula ka hun hman reng reng han chhuikir leh hiana hlimawm lai ber han thlan chhuah tur chuang kahre lo. A vai khan a hlimawm ber lai ni vek mai khanka hria.

Rokunga nungchanga mawi a tih ber

Amah kha mi zaidam leh nunnem a ni a. Mi ahauh pawhin awka vin leh ngaihthlak hrehawm\awngkam a hmang ngai lo. Chuvangin, a mi zilhnaleh hauhna te hi zawm hram kan tum zawk \hin ani. Heng a ziate hi mawi ka ti a, ngainatawm ka tiinka ngaisang hle a ni.

Page 94: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 85 -

Rokunga nunchanga a ngainat loh ber

Ka han chhui let vang vang hian u Rokunganungchangah khan han ngainat loh lai awm bik kaneih ka hre mang lo ka ti !|hangtharten kan mi ropui kal tate chawimawinachang kan hre \an dawn niin a lang a; Rokungahi chawimawi tlak tak meuh a ni em?

|hangthar ten kan mi hlui kalta te chawimawinachang kan hre ta hi lawmawm ka tiin a \ha ngawtmai. Pu Rokunga hi chawimawi tlak tak meuh niinka hria. A chhan chu, kan mifing leh thiam te hian ahla hi an la rawn zir zel ang a, a phuahtu tum lehvision aia thuk thukin an la rawn zir chhuah pawhbeisei ila. Sap hla phuahtu, entir nan - Keats-a te,Wordsworth-a te hla phuahte pawh mi thiam zawkten an han zir tak tak chuan a phuahtute ngaihtuahphak piah lamah zir tur an hmu \euh ang hian,Pu Rokunga hlate pawh hi mi thiam zawkte chuan avision piah lamah zir tur tam tak an la rawn hmuchhuak turah ka ngai a. Chu bakah, a hlate hian aPathian rinzia te, Mizoram leh hnam a hmangaihziate a tilang a, hengte avang hian chawimawi hi a phuhlein ka hria a ni.A hla phuah hmasa lamah H. Rokunga a inti \hina. A hnu lamah 'H' (Hmar Vaiphei) tih kha a paihta daih a. Eng nge a chhan nia a hriat?

Pu Rokunga hi MIZO-ah hian a chiang a, Mizotih hi tawk a ti a, mawi a ti bawk a. Chi leh chi tihneuh neuh hi a ngaisang lova, \ul a ti bawk hek lo.Mizo tih hian Mizo hnahthlak zawng zawng hi minphuarkhawm tawp se tih a duh avangin 'H' tih pawhhi a paih ta niin a lang.

Page 95: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 86 -

Rokunga khan a hlaahte khan Chhawrpial tih ahmang fova. Engnge he \awngkam hmang hiansawi a tum chiah?

Mizo ten vanram kan suangtuah dan chuanhmun nuam, buaina leh \am leh harsatna awm tawhlohna, mi zawng zawng hlim leh lawma lungrual takaawmna turah kan ngai a. Chhawrpial a tih pawh hihe hmun, vanram a tihnaah ka ngai.

Kan Zotlang ram nuam hi Chhawrpial run i iang e,Hal loten lungruala dar ang kan lenna,

a han tih a\ang hian Mizoram chu vanram ang hialanuamah a dah a ni.

Page 96: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 87 -

Inthlahna Hla1944

Page 97: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 88 -

ROKUNGA RALTIANG RAM

LALFAK ZUALA, IAS (RETD.), Mission Veng

Tual kan lenna sang mah se,Rual kan chhinna awm si lo,Chutin nun a tawk lo ve;Sual leh at hnutiang chhawnin,Raltiang i kai ve ang.

Kum 1944-a a phuah, 'Raltiang i kai ve ang' tihahhian Rokunga chuan rualawt takin Zofate chu'Raltiang ram' kai ve turin min sawm a. He hlaahhian Mizote chu hnam mawl tak leh fahrah, rualkhumna nei lo, sual leh at kawpin a hmu a. Hnamdangte khuma raltiang kai ve turin thahnemnngaitakin min fuih a ni. Kan chenna ram hi chu tlangramnuam tak zawng a ni ngei mai. Mahse, hetiang ngawtakan awm hi a tawk lova; harsatna awm apiang sutlangin, puanven sawi chhingin, ram leh hnam tanathahnemngai chunga 'Raltiang ram' kai turin min fuiha. Rual a awt em em a, 'Raltiang ram' chu thlir veturin min fuih a:

Raltiang ram saw thlir teh u,Hriatna, thiamna, finna ram saw,Leng dang mi chu lal lai par tlanin,Min ngai lo te'n an leng si,"

tiin, Zoram chu dingchhuak turin a au a ni.

Raltiang ram chu eng nge ni? Khawiah nge a awm?

'Raltiang' tih thumal hrim hrim hi, a awmzia achian sa mai rualin, thinlung khawih leh lung tilengthei tak a ni a. Dengchhuana (RIP) chuan Rokungakhan 'raltiang' tih hi chham chhuak fo thinin a sawi.Mihringte hian kan bul mai a mi, ni tina kan hmuhtheih leh kan hmuh thin ai chuan, hla taka mi, ral

Page 98: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 89 -

lehlama mi, tlang piah lama mi, luipui leh tuifinriatpiah lama mi, chhum zinna piah lama mi chu thazawk, fuh zawk leh duhawm zawk niin kan hre fothin a; hei hi a dik chang a awm thin reng bawk.

'Raltiang ram' chu a ni lo lam han sawi hmasaila: He hlaah hian Pathian thu leh vanram lam sawitel a ni lova; chuvang chuan 'Pathian ram,' Pathianduhzawng tihna ram leh a duhzawng anga awmnalam a kawk hranpain a lang lo. Tin, kan kai ve natura a duh, kan kai ve theih a nih avangin, 'Chhawrpialrun' anga pialral ruih mai, thlarau khawvel, ^r angvaih tawh lohna, rauthla lawina ram pawh niin alang lo. 'Raltiang ram' chu hriatna, thiamna leh finnaram, lal lai par tlana mi dang ngai hauh lova lennaram a ni. Hei bak hi Rokunga'n he hlaah hian a sawilo.

'Raltiang ram' a phuah lai hian eng ram emawchu a rilru mitthlain a hmuh ngei a rinawm a, chuchu khawi ram nge ni ang? Sapram em ni ang? Saphokhu an sang em em a, an ram pawh a changkang a.Lal lai par tlanin ni tla seng lovah ro an rel a, kanngaisang em em a ni. Amah Rokunga ngei pawh Mis-sion sapte hmelhriat leh an khawsak dante hmu phaka ni a. 1944-ah chuan, Sapram chu sawi loh, Indiaram-a State dangte pawh sawi loh, kan bul hnai,Zoram ang bawka Assam-a awm ve bawk - Khasiram leh kan thenawm Cachar-te pawh - Mizoram aichuan an sang zawk hle a. Zirna lama kan dinhmunhan thlir ila, hnam dang lakah chuan hnufual takkan ni. Amah Rokunga hunlai ngeiin 1936-ahSangliana"n B.A.(English Honours) a pass a, 1939-ah Khawtinkhuma'n M.A. a pass a, 1940-ahZairema'n B.Sc., 1942-ah Mizo zinga hmeichhe B.A.hmasa ber Lalsangpuii kan nei a. He hla a phuahkum 1944-ah High School kan nei tan chauh a ni.

Page 99: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 90 -

Silchar-ah tak ngial pawh a hma kum tam tak atangtawhin High School tha tak an lo nei tawh a; S.K.Dutta ICS, Assam Chief Secretary ni ta leh ka puzawnK. Zawla te pawhin 1929 khan he Sikul atang hianMatric an lo pass daih tawh a ni. Rokunga te anghnam rilru pu mi tan chuan, thui tak pawh hawingai lovin, hnaivai mai, Shillong, Gauhati leh Silchartak ngialah pawh rualawhna tur a tam hle ang. Kawngdangah, 1931 - 43 chhungin Bawrhsap bultumin'pawnpuit>'-a sumdawnna neih a ni a, entirsiakna(exhibition) te pawh neih a ni a. 1935-ah YLA din ania, 1944 velah chuan he pawl hmalakna hi a vung hletawh a. Lushai Students Association (LSA) leh Vil-lage Welfare Committee-te pawh din chhoh a ni a.Hengte pawh hian zau zawk thlirna, rualawhna lehtha zawk beiseina - raltiang ram thlirna - a chochhuak ngeiin a rinawm.

Rokunga'n "Raltiang i kai ve ang" tih hla a phuahhian a rilru mitthlain khawi ram nge a hmuh hriat nilo mah se, hriatna, thiamna leh finnaa kan kai theiha nih avangin, chu ram chu keimahni chenna ngeiramah hian a awm thei a, chu chu hmasawnnaakan thlen theih niin a lang. 'Raltiang ram' kan kai vehun tur chu Zofate kan hmasawn ve hun, hriatna,thiamna leh finnaa rual kan pawl ve hun niin a langa; chu chu thlahlel tak leh nghakhlel takin a thlir a,chu 'Raltiang ram' chu kai ve turin min fuih a ni.

Raltiang Ram chu engtia hla nge ?

Aw Zoram, lo ding chhuak rawh,I tan khua a var dawn ta;Hun sul ang a liam zel a,Zantiang kawl a liam dawn ta,Lenkawl a lo eng e.

Page 100: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 91 -

" I tan khua a var dawn ta," " Zantiang kawl aliam dawn ta, Lenkawl a lo eng e." A va hnaih hmelve! Mahse, 'hnai' hi engtia hnai nge ni a, 'hla' pawhhi engtia hla nge? Teh dan athu a ni ang. Vaiin 'panchminute' an tih chu a rei duh hle thin. Lal Isuan, " Kalo kal leh thuai dawn," a tihna chu kum 2000 dawnlai a ni ta!

"Raltiang ram" chu kan lo kai der tawh zawk ani thei ang em? Kum 1944-a kawng hrang hrangakan dinhmun ai chuan a hnu kum nga kum rukahchuan kawng tam takin hma kan sawn a. PoliticalParty-te pawh a lo ding chho a. 1949-a a phuah,"Mizo kan nih kan lawm e"-ah Rokunga chuan Mizonih a lawmawmzia te, kan hmel a thatzia leh kantum a san zia te mawi taka chham chhuakin, hnamdangte chu hmusit mai lova, thiana siam zawk turinmin fuih ta hial a. A kum leh (1950)-a a phuah, "AwZoram i hming a mawi mang e"-ah chuan Zorammawi tak leh nuam tak mai, hming mawi tak chuana chhunga cheng Zofate pawh rilru sang leh nunmawi tak min pek thu nalh takin a tarlang a. Henghla atanga a lan dan hian, 1949-50 lamah chuanMizote chu rilru sang tak pu, hmingthang tak, hmeltha, nun mawi tak nei, hnam dang hmusit thei hialdinhmuna ding kan ni. Rokunga hian a "Raltiang ram"chu kan thleng der tawhah a ngai em ni ang?

Hnam rilru

Leng dang hneha rual khumin,I hnam tan thahnemngai la....

He hlaah hian Rokunga hnam rilru pawh a langchiang hle. Hmaa harsatna awm apiang hneha, damchhunga hnam tan thahnemngai taka beia, raltiangkai ve turin min fuih a ni. 'Raltiang ram' chu mimal

Page 101: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 92 -

thil ni lovin, hnam puma kan kai tur a ni. Rokungahian hnam rilru thuk tak puin, Mizote hi hnam pumading chhuak turin min duh ngawih ngawih tih chuhe hla leh a hla dang atang pawhin a chiang hle.Upa Chawngzika sawi dan chuan, 1930 vel, kum 16a nih lai atang tawhin Rokunga hian hnam rilru, Mizohnam zalenna thinlung a pu daih tawh a ni. Hnampuma kan din chhuah hun tur chu 'Raltiang ram'kan kai hun tur chu a ni.

Duhthusam ram?

"Raltiang ram" chu thinlung ram, duhthusamram a ni zawk thei ang em? Rokunga te ang, hnamtana rualawhna rilru pu leh ngaihtuahna hmang nasami tan chuan heting duhthusam ram han auchhuahpui chu thil awm lo a ni hauh lo. Chutiang anih chuan, 'Raltiang ram' chu kan "Eldorado", kan"Shangrila" a ni ang a; thlen tik kan nei ngut dawn loa. Kan 'Never-Never-Land', kan Utopia a ni ang a.Hma kan sawn kan tih pawhin, mi dangte'n an losawn ve zel dawn bawk si a. Chuvang chuan, thlentuma kan beih reng a ngai dawn a, ChuvanginRokunga'n 'Raltiang ram' kai tura min fuihna hi ahlui thei dawn lo a ni. Tin, 'Raltiang ram' kai turakan beihnaah chuan hlimna leh hlawhtlinna a awmbawk ang:

'...To travel hopefully is better than to arrive,And the true success is to labour...'

Page 102: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 93 -

ROKUNGA HLA KA HMUH DAN

Prof. DARCHHAWNA, Kulikawn

Pa te zaidam, tlawmngai leh lung lian tak, engkawngah mah tlawm mai tum lo Rokunga hian Mizonih a zak lo va, a pianna ram ngei pawh khawvelpuma la thang hat khawpa inchher hriam tura aduh thu chu hla-in a hril chhuak mawlh mawlh a.Thinlung taka a hmangaih Zoram chu a lo din chhuahtheihna turin phut erawh a nei sang hle thung -

Huaina, dikna, rinna vawng tha la,Tho la, kein ding rawh. (THB No 15)

Chutin kan hmingthan mawina chuan,Khuavel a deng chhuak ang. (THB No 13)

Thalaiteah beiseina sang tak a nei a, chumi changphak tur chuan a fuih sauh sauh bawk. A thinlungduhzawng leh a pianna ram a hmangaihna hian aziak chhuahna lehkha tui leh puan a hehtir khawpang. A ro pai a bun chhuah tam poh leh thu thar lothleng a tam ni maiin a lang a. A ziak chhuahnakawlawm tui a hul rual rualin, thalaiten a hlate hitlang tin leh mual tinah an aupui chuah chuah zel a;hei hian eng atang emaw chuan thalaite hi a tizalenngei a ni ang tih a rin theih a. Hei hi kan la hrutchho ang chu.

Rokunga hlate hi hla thu \awngkam mawi leh riltak an ni hran lo. A satu tura a ngaihte tinzawnranin mawl t> t> a rem khawm a. Thutluang pangngai,tu tan pawh hriatthiam theih a chhep chhuak a,chutih karah chuan thil awm sa leh awm sa lotepawh hmanraw tlingah a hmang zel a. Chung chu ahlain a hausakpui a, a hlutna tizualtu an ni zel mai.

Page 103: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 94 -

“Aw Zoram, I Hming a Mawi,” tihah pawh :

I thingzar mawite leh i thing hnun tual nuam hi,Pialral ni eng rengin a rawn chhun che”

(THB No 11) a ti a.

Mizo Sakhuaa ‘pialral’ kan lo tih thin aia sangleh ropuiin, ‘Kristianna chuan van ram min thlirtira, chu chu ‘chatuan pialral’ tiin hlaphuahtuten minvuah sak a. Rev. Taisena chuan, Isua lo pianga chu :

“Pialral nun mawi min sintir leh theih nan,Lal Chungnung berin hmun tlawm ber a rawn

thlang ta,” (KHB No 96)

a lo ti ve a. Ani pawh hian pi pute pailral chu Kristiantevan ram beisei nen zau khata dahin thlan piah ramnun chan turah a rawn chhuah ve thlap mai.Rokunga hian a han her dang leh hret a; lui ral hlatak atanga van malsawmna leh eng chuan ‘kan ramriang t>’ hi rawn kap eng ta niin a sawi a ni.

“Kan Zotlang Ram Nuam” (THB No 7) -a“chhawrpial” a hman dan min hrilh a; hmun nuamleh thengthaw, chenna atana itawm tak. asuangtuahna hril chhuahna mai a nih thu a sawi a.Keini chuan, “Van ram i sawinaah kan lo ngai asin,”kan ti a, “A awm khawp mai,” a ti leh mai a. A hlapakhat lo chhuak lehah chuan, heti hian a hanchham chhuak a :

Chhawrpial run nuam ka thlen hun chuan,Ar ang ka vai tawh lawng

(THB No 218). A dang lehah pawh-

Van ram chhawrpial chhuahtlang a eng reng e,Kan tlangram a zothiang, (THB No 24),

tiin a sawi bawk a. Heng hla atang hi chuan, a“chatuan pialral lam chu a hawi ta ngei tih a lang.

Page 104: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 95 -

Rokunga hlate han thlir hian, thumal hmanduhzawng leh nuam tih riau a neiin a lang a. A thumallek chhuahte hi hla pakhatah a hmang tlut tlut deuhzel. Chungte chu chhimhlei, chhawrpial, pial, piallei,pialral, Zawlkhawpui. Van ram, chhawrpial,chhuahtlang, tih sawi zawm put mai hian Mizoramnawmna leh ropuina hril chhuakin van ramkawtchhuahah a chan a, sak phei chu a nuam khawpmai. He hlaah hian van ram leh chhawrpial chuthuhmun anga sawiin, Mizoram chu van ramkawtchhuah ni maiin a sawi ta a ni.

Rokunga hla pakhat, lung tileng leh ngainatawmtak, thalaite pawhin an duh em em a awm a, chuchu “Buannel Ram Dai” (THB No 68) hi a ni :

Thlaler ram reh hla takah chuan,Chhuihthangvala lunglenna........

Kan Bible-ah hian ‘thlaler’ tih hi a tam hle a.Palestine rama thlaler (wilderness) te khu, keini hriatthan em em, Sahara thlaler leh Thar thlaler te ang ani lo va, hnim tawi leh fere t> t> \ona, tui pawh awmnahmun, lung tam tak awmna hmun a ni a. Heng thlalerhmun hi Isuan mipui sang nga a hraina hmun, zingtaka a tawngtai thinna hmun leh Setan-an a thlemnahmun te kha a ni a. Chung hun lai chuan Essenes-ho, Pathian tana inkulh hrang, Baptistu Johanapawhin a tlawh fo thin niin sawi. Heng hmunah hianpuk tam tak a awm nghe nghe. Hmun \henkhatahchuan phar-te pawh an dah \hin. Hmun reh khawharleh ram dai, ti pawhin a sawi theih - mihring ankhawsak meuh loh avangin.

Rokungan ‘thlaler’ a han sawi hi chu a dang lehhle. Ngaw dur pui, ramsate chenna hmun,Chawngtinleri, ramsate Lalnu chenna hmun a ni.Ruantlang dai mai atang khian Burma ram lam khi

Page 105: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 96 -

han thlir chho vang vang ila, “Buannel ram” chu alang a. Khi ram khi nge Rokunga hian a sawi a ramdang tih kan chiang lo a nih pawhin, Chawngtinlerilalram chhung, ‘kawlvalenchham’-a ngaw dur pui chua ni phawt mai. Rokunga hian ‘thlaler’ a tih hi wil-derness ni lovin, desert pawh ni hek lovin, sa tinrengchenna ngaw chhah tak chu a ni.

He hla a phuahna hmun Aizawl, Mizoram atanghi chuan hla tak, hmun khawhar leh ram reh,mihringte chen lohna ram a nih avangin “thlaler” tihtawngkam chu a hmang a. Thing leh ramsate tanchuan a khawharthlak hauh lo vang le ! Mizo upatepawhin, hmun fianrial deuhva in leh lo an nei a nihchuan, “kan awmna a thlaler khawp a,” an ti \hin.Lalruali chuan a chenna khawvel leh van ram a hankhaikhin a, “Ka chenna ram thlaler a ni Lalpa” a ti a.Zosapthara pawhin,“Thlalera vak ka lo nih hi”(KHB No 314) a ti ve tho mai.

Mizo hla phuahtute hian “Varparh Arsi” tih hian hmang fo va. Hla thenkhatah chuan “chhun arsi,”“Bethlehem arsi,” “Arsi,” “Van arsi” tihte a awm bawka. Rokunga pawh hian :

“A \awngkam chhuak hmangaihna, riangvai minhnemtu,

Varparh Arsi aia eng mawi Lal duhawm hi”(KHB 127)

“Lo eng leh rawh, Varparh Arsi,Van eng zai min zawmtir rawh” (KHB 105)

tiin hla pahnihah “Varparh Arsi” hi a rawn hmang a.Tin, zing khawvar lama lo chhuak “varparh” a sawinaa awm bawk a. Hei hi chu Isua pian laia “varparh”nen a dah hrang leh deuh :

Page 106: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 97 -

“Chhawrthlapui a her liamin khua a var a,Thlir zel ila zingtian varparh arsi eng ....”

(THB No 34) a ti leh bawk a ni.

C. Z. Huala chuan -

A hmangaihna ram eng mawiah chuan,Amah chu Chatuan Varparh a ni

(KHB No 464), a ti a.

Zasiama pawhin,

Thlaler kawng thim taka ka vah lai hian,Lo eng leh la, pialral Varparh Arsi eng mawi tak chu.

Aw van Arsi, aw van Arsi eng mawi,Ka Chhandamtu leh ka Lal duhawm ber i ni.(KHB No 503)

A hla dangah pawh :

“Varparh arsi Chhandamtu lalna ramahkhian......,” (KHB No 457), tih a ni a. C.Z. Huala lehZasiama te hi chuan Isua hi ‘Varparh arsi’ tiin an koa ni. A hma lama kan sawi tak ang khan Rokungahian, Patea ang bawkin Varparh arsi chuchhinchhiahna angin a hmang.

Patea chuan :

Lo eng leh se kan chungah hian,Chhinchhiahna Varparh Arsi,‘Remna leng se, hmun tinah hian,Tiin kan zaipui tawh ang. (KHB No 125), a ti.

Ani hi chuan Isua pian laia arsi lo lang kha -chhun arsi, chatuan arsi, chung lam arsi, ti te pawhina sawi (KHB No 125) “Lal pian hun pangpar a vul lehta” (KHB No 94), tih hlaa :

Page 107: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 98 -

“Bethlehem Arsi a eng leh ta,Eden thlan kawngkhar chhung a rawn chhun

eng.....”a tih hmangah erawh hi chuan, “Bethlehem Arsi” hiIsua niin a lang.

Mizo \awnga awmzia a neih sa hrulah hian,awmze thar neiin Rokunga hian thu thenkhat hmanleh zeuh thin a nei. Chhawrpial run leh pialral a hmandan te kan sawi tawh a; ‘thlaler’ pawh kan sawi tawhbawk. “Raltiang” a hman dan en leh ila: “Hnam lungmawl tual kan lenna” (THB No 12) tih hlaah khan :

Lenrual duhte u, tho ruRaltiang i kai ve ang,

a ti a. Raltiang hi hman dan tlanglawnah chuan, ral,luikam lehlam, hla deuh, ral lehlam, tihna emaw a nia. Rokunga hian hei hi a hria. He hlaah hian “raltiangram” chu Mizoten kan la ban phak lo deuh, kan hmaaawm, ram itawm tak niin a hmu a. He hlaah hian‘raltiang’ chu hriatna, thiamna, finna neih theihnaram, beiseina leh thawhrimna nena kan la chan tur,chu ram chu ‘lal lai par tlan’-a kan nun ve theihnaniin a hria a ni. Chu hmun chu Mizote min kaipui atum a, min sawm a ni.

Lalmama ve thung chuan : “A saw raltiang tlangah,kraws hlun tak chu a ding” (KHB No 203) a ti a. Asaptawnga, “On a hill far away...” tih a lehlin a ni.Kraws hlun tak dinna chu, lei lam mite tawngahchuan hla tak, ‘a saw raltiang’ tih tur a ni a, mahsethlarau lamah chuan kan chenchilh ram ni si chu ani. Rokunga hian a hmun hlat lam chu a km zawngateh tur lam chuan a chhut lo. Mahse, thiamna lehhriatna lama hma sawnna tur lam thlirin ‘raltiang’hi a hmang a ni

Page 108: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 99 -

“Kan Tlangram A Zothiang” (THB No 24), tih hlahian sak a hlawh em em lo va; a hlathu han bihchian hi chuan sawi tur a tam thei hle awm e -

Ziahzam kai chiaian ram mawina a lo lang,Hawihkawm lenrual thenawm khawveng zawng

pawh;Inrem taka lentirin thla a muang e,Van ram chhawrpial chhuahtlang a mawi reng e.

A hlathu a rem khawm dan ngau ngau hi chuhan fak tehchiam ngaihna pawh ka hre lo. He hlaahhian ‘ziahzam’ a hmang a, a hla dang “Hmeichhe ThaChu” (THB No 92) tihah pawh a lang leh :

I ziahzamah van ram a lang,Boruak thianghlimin a tuam che.

‘Ziahzam’ hi hla thu-ah emaw, thu ziakah emawpawh hmang ve an awm meuh lo a ni awm e. Ani hichuan a hmang mai a, ama chher thar pawh ni hialamawi a ni. Hla danga, ‘Van ram chhawrpialchhuahtlang,’ han tih kawi diah hi ‘a ulh deuh mange’ han ti dawn ila, a music nen chuan a inrem thaviau lawi. Eng le khaw le, Zoram hi ram nuam, thlifimtleh heuh heuhna hmun, luit> tui thiang luannakhawvel, nipui khaw lum hrehawm pawh awm lo tura‘air conditioned’ thlap ram hi, chenna atanathlakhlelhawm a nih hi van ram hnek hnaihtirin, ‘vanram kawtchhuahah’ a chhuah ta a ni.

Rokunga hian ‘Thu’ hman bik deuh a nei a, vawikhat a han hman tawh chuan, hla pakhatah pawh ahmang nawm deuh chhen fo. “Tiang” pawh hi -chungtiang, chhaktiang, hnuaitiang, raltiang,chhimtiang, thlangtiang, hmartiang, a ti a. Tin,chhimhlei, chhawrpial, piallei, pial, pialral, tih te pawhhi a hmang rak hle.

Page 109: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 100 -

Kristiannain kan ram a tuam tan tirh lai khan,Zosapte leh Kristian hmasate khan zu leh akaihhnawih thilte reng reng chu malmakin, Chai hla,Chheih Zai leh khawvel hlate kha an khap bur maia. Pathian fakna hlate lah chu sol-fa kia sak tur niina khawng fur bawk nen, hun khirh takah an zuanglut a ni ngawt mai. Zai ngaina hnam nih naka laiin,zai thiam lo nih an chang a, an zei thlawt lo a ni.Harhna a lo thlen pawha chhim lam unaute nen aninthlah tuma an hla sak ‘tawp hlei thei lova an sawichu, “Kan inhmuh kan intawh leh hma zawng” tihkha a ni a.

Hetiang hun khirha an din lai hian Setana chuanhun remchang a nih hriain, ‘Puma Zai’ mu tawh hnuchu, kum 1908 velah chuan a han kai tho leh a.Kohhran ramah lir a nghing a ni ta ngawt mai. Antana chhanchhuahna n$ lo chhuak ta chu 1920 hnudeuha “Lengkhawm Zai” kan tih mai, Sakhaw zaithar, Patea, C.Z. Huala leh mi dang dangin an rawnphuh chhuak ta kha a ni. Chutih lai mek chuan,Durra Chawngthu, phai lama Engineer Zirlaiin-

Kan intawhna lam kawiah,Lungrualna dai kawma’n....

tih a rawn phuah chhuak a. Pa lungleng thenkhatten‘love song’ - lengkhawm zai thluka sak turin Pathianfakna hla chu an rawn kai-lek a; chu chu “Kaihlekhla” kan tih hi a ni a. Hla pakhat - “Aw khawiah ngeChhandamtu chuan, Lungngaih hrehawm a tuar” tihchu -

Aw ! Khawiah nge Thadangi chuan,Lunglen hrehawm a tuar;A hmel duhawm tak hmuh ka chak,Hmangaih dar tui luanna,

Page 110: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 101 -

tih hla a lo chhuak a. Lungleng tak maia lengkhawmhoten an sak thin thluk ngeia nula leh tlangvaltenan han sa chu, Kohhran Upa pakhat chuanChhandamtu thihna lam hawi ngei nia hriain, “A hmelduhawm tak hmuh ka chak” tih lai chu a han sa vea, a dawt an han sak leh chuan, a hawihai thinrimchuan, “Hrep taka che u,” a ti e, an ti. Kaihlek hlaleh lengzem hla pangngai inphan chho chuan, IndopuiII-na thleng khan Zoram Kristiante chu rawn su-in asawi nghing a. Nula leh tlangvalten love song sakmai loh chu an rilru pik khur thim tiengtu an nei lo ani.

India Independence hnu maiah khan Mizoramfachuam Rokunga chuan, Mizoram mawina lehtlawmngaihna hlate, ram ngaih hla leh hla lenglawng-sangha vuak hla chenin a rawn phuah ta a. Krismashla leh Isua tuarna hlate chu amah atangin a lochhuak ta zel a. Kum 1950 chho-ah kha chuan tlangtin mual tina rimawi lo chhuakte kha Rokunga hlaleh a music te hi a ni ta a ni. Tunah chuan thalaitechuan Kohhran pawi sawi lo hla au chhuahpui turan ngah ta hle. Sala tang- nula leh tlangvalte chuchhanchhuah an ni ta.

Rokunga music-te hi han bih chiang ila, a hlasiam tam berte hi zangkhai tak leh nuamti taka sakchi, thalaite lam hawia phur tak leh hlim taka aninawih theihna tur chiin a kalpui a. Krismas hla tamtak, a phuahte leh mite hla phuah sa, a harmonisedsakte chu, a tlangpuiin twice-a sak turin a siam a.Sol-faa a dah dan han en hian, tun lai hla lar siamtutemusic ziak dan nen a danglam a, ani music hi chhiara awl hle. Minor mode lam a uar lo va, transition lampawh pumpelh zel a tum. A hla siamah hian key chihrang hrang, B tih loh chu a hmang vek a. A hmantam dan indawtin G-34, A Flat-25, E-17, B Flat-16, a

Page 111: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 102 -

dang chu sawi tham a awm lo. Khawhar hla, mitephuah a harmonise sakah hian B Flat a hmang uarhle. A hlate leh a key hman chungchang ka han bihchian hian, Rokunga hi pa hlim thei tak, vei a neihavanga khawhar taka awm fal duh thin, minor hlachuti tak tuipui lo niin ka hmu.

Music lamah thiamna sang tak a neih ka hre lova, eng College-ah mah a kal ka hre lo. Mahse, mu-sic hi a pian chhuahpui a, amahah hian rhythm,melody leh harmony te chuan bu an khuar nghet emem a, an tlat hlatsan ngai lo. Amahah hian musictha hlutna leh duhna a awm a, chu chu chawm lenina awm. Khawvel Pop Music te hi chuan chuai hunan nei thuai a, a inthlak danglam reng. Sydney J.Harris-a sawi dan phei chuan, “Pop music hian mintihtlai zawh loh avangin kar tin a inthlak a ni.Chutiang bawkin thawnthu ngaihnawm takte pawhlo chhuak ur ur mah se, hlimna tluantling leh thungaihnawm reng an nih loh avangin, vawi tam chhiarkan peih lo,” a ti. Rokunga music te erawh hi chu achuai mai lo chu a nih hi.

Rokunga hian harmonise a thiam hle a, a thuleh music pawh a vuah rem thiam hle. “Sangha vuakhla,” “Community Project hla,” “Chite luipui,” tih tehi a music-in a phur chhuak tha hle a. Hranghluilam hi an lo duai lo hle a ni ang, Romani pawhin ahla, “Thal awiin leltepa’n” tihah :

Tah ruai ruai ka nuam e, Aw !Kan nun khuarei a chang tur hi,

a tih te, Vankhaman :

Laikhum zala ka dawn pawhinA mak e, hril, sawi har ka ti,

Page 112: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 103 -

a tih te pawh hi mawi leh duhawm tak an ni, a musicnen pawh a inremin a kal zaih mai. Hei pawh hi :

Harh r’u, harh r’u, aw hnam huaisente u,Bei r’u, bei r’u hma lam pan zel ula,Zam s’u, hlau s’u, thinlung tiharh rawh u;Ngai r’u, ngai r’u, Chu ! tawtawrawt a ri,Bei leh ngam ngei turin min au.He hla - “Harh la, harh la,” (THB No 93) hi thalai,

taksa lum pep pawp tan chuan kalna tur lam pawhngaihtuah lova, thawh chhuah zawk na chi a ni. Athluk lahin a chawi tha bawk si.

Kan thu kalpui dan ka’n her danglam hret ang e.Mizote hi kan thiltih, tawng leh hawiherah pawhhmanhmawh hauh lo, ze muang tak, ngaihtuahnathlenga muang tak mai kan ni a. Kan tawng te hi amuan em avangin kan ngaihtuahna pawh hi a muanga ni. A dik tak chuan hei hi kan la changkan tawk lohlanna chu a ni. Hemi piah lamah hian kan rilru,thinlung leh ngaihtuahna pawh hi a no khawp mai.Thangtharte hla leh an ngainat zawngte hi han thlirila, ‘Jordan lui ral’ lam thil vek a ni mai. Beramno talhtawh, chatuan pialral, Jordan lui ral, Jerusalem thar,chatuan ram mawi,- khi lam kawk raih hla hi a tamkhawp mai. Kristiante tan chuan Krismas hun hi hunhlimawm ber, lawmna ni a nih avangin Sapho chuan,an Krismas hlaah lusun, mangan, retheih leh tah laman telh duh mang lo. Roliana Ralte chuan :

Aw, a lo her chhuak leh dawn ta,Mi tin tana hlimna tur chu;Fam ngai khawhar, mangangte Lalpa,Min hnemin min awmpui ang che,

a han ti a. Hei hi khawhar hla ni lovin Krismas hla nizawkin a lang.

Page 113: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 104 -

C. Lalkhawliana’n heti hian a ti :

Leng zawng thinlai dam ten lawm kim tak angmaw ?

Rualduh kal ta suihlung rualpuite zawng kha,Ngai mah ila, koh kir leh theih awm si lo,Rem Lal paing chuan thinlai hnem rawh.

(KHB No 121)

Rokunga chuan -Awmlai vei leh lusun fate chan tawk hi dawn ve la,Hnutiang mual liam hnu ngaiin an tap e;Par ang an lawm hnu he ni ropui lo thlen hian,Chhungkim dar ang len lai kha ngai zualin,|apin luaithli-pui an nul ngei ang. (THB No 96)

a ti bawk. Krismas hla hi a hlang ngawt chuan kimlo deuhvin kan hria ni tur a ni. A thihna lam hlanena inzawm hi chuan hla tlem te chu kan nei. Keinimihring lam, lusun leh thihnain a nan buai chhungteva thlamuan leh kaihthawh va tum teh duah chu, achhangchhe deuh chu a ni. Hei hi hnam dang nenkan danglamna pakhat chu a ni ngei ang.

R.L. Kamlala Krismas hla pakhat hi han en lehila. Thil chi hrang hrang, Isua pian hun laia lo thlenga lawr kim hle a; a chang tawpah phei chuan Isuapianna atana a thinlung a ken phal thu leh chatuanakan hlimpui tur chu Isua a ni, tih pawh a sawi. Changlina-ah hian -

Lal Heroda’n a hriatin a manganpui a,Chibai bukna rapthlak pek tumin an chhuak ta.

(KHB No 115)

Hemi sak zawh chiaha sak tur chu -

“I hlim ang, i lawm ang.....” tih a ni a; amanganthlak deuhvin ka hria, tel ve lo maiah te ka itthin.

Page 114: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 105 -

“Thisen” chungchanga Rokunga thu leh hlate hihan en leh ta ila. A hla pakhat, “Hmanhmawh la”(THB No 193), tihah chuan, “Beramno thisen hlu-ahin puante su fai rawh u,” tih a awm a, a tluang thahle. “Sualin bo mah ila,” (KHB No 163) hlaah erawhchuan :

Eng vanga tuar nge maw ?Tu tana fam nge maw ?Kai sual kai dum silfaina chuan,Pathian thisen a bua,”

tih a ni a. Hun rei tawh takah khan Liangkhaian-

Aw hlimna tlang, aw hmun thianghlim,Pathian thisen a luanna chu, (KHB No 179)

tiin a lo dah tawh a, Vanmawia pawhin, “Pathianthisenin min rawn tlan leh a....” (KHB No 12) a ti vea. Ka han sawi tum tak chu “Pathian Thisen” tih hi ani. Thisen hi Isua thisen a ni a. A mihrinna a thisensawina atan Isua thisen, Krista thisen, Beramnothisen, Fapa thisen, tihte chu hman a ni thin. Isuahi Pathian a nihna lamah thisen nen sawi pawlh a ningai lo. Pathiana Mi Pathum te chu, Pa, Fapa lehThlarau Thianghlim, tiin kan sawi thin a. Pathian lehThlarau Thianghlim kan sawiin “thisen” belh chu afuh tawkin kan hre lo awm e. ‘Thlarau Thianghlimthisen” tih phei chu ang lo hlein kan hria ang a.“Pathian thihna,” “Thlarau Thianghlim thihna” tihpawh a dik chuang lo vang. Isua, mihringa lo changhian tisa leh thisen a nei a, a hlim thei a, a lungngaithei bawk a, a thi thei bawk a ni. Zosapthara hlasiamah pawh :

Engtia awm thei nge zawt theuhvinMihring aia Pathian thi, (KHB hluiah 532)

Page 115: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 106 -

tih a nih kha, i ti mai thei e, Sap a nih avangin ahmang dik chuang lo. Kum 1970 lam daihah khan“God is dead” theology hi evangelical world-ah hnawla nih tawh kha.

‘Hmanah Kaisar lal lian Rengpui” (KHB No 117) -ah khan, a chang hnihnaah heti hian a ti a :

Khualbuk vengtu i ui lawm ni,Tlantu mual liam tur chu ?Amah vanga khuavel dam theihna tur,Khualbuk vengtu suihlung mawlin,Van Lal Rengpui ka lung damna,Puan ang a hnawl ta e.

Hemi mai duh tawk lovin

Khualbuk vengtu ang mai ka ni,Sualin min bawm reng e,

a tizui a, khualbuk vengtu chan chu a chau khawp mai.A lehlamah chuan, “First Come, First Serve,” an ti ve tepawh ni hmiang le !

A sei ta, ka titawp tawh ang e. “Rokunga hla kahmuh han “ tih ka ziak a ni a, “hengte hi chu” tepawh ka han ti ve a nih hi.

Page 116: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 107 -

HLA PAKHAT KA RILRU TIBUAI |HINTU

SIAMKIMA KHAWLHRING, Venghlui

1. Lentupui kai vel leh romei chhumin,A bawm kan Zoram mawi leh duhawm:Awmhar tin kim dawna han thlir velin,A mawi zual Zofate kan lenna.

Chung Pathianin min hualhim zel rawh se,Hawihkawm lenrual zawngte nen hianin;Suihlung rualtea kan lenna par mawi,Vul reng rawh, ka pianna Zoram nuam.

2. Suihlung rual tea kan lenna hun mawi,Cham reng rawh, zamual chu liam lul suh;Engtik nge Sappui nun ngai lo rengin,Ka nghakhlel, kan lenna hun tur chu?

He hla hi kan Mizo hlate zingah hian a l^r berp^wl leh sak nuam ber p^wl niin ka ring \hin a.Pachhunga College-ah zirtirtu hna kum 10 chuangka thawh chhungin Fresher’s Social leh inkhawm dangreng rengah he hla hian, hla dang zawng aiin pro-gramme-ah hmun a luah zing berin ka hria a. Hemicollege Silver jubilee lawmna inkhawm hnuhnung ber(May 26, 1984)-ah pawh he hla bawk hian hmun achang leh nghe nghe a ni. He hla siamtu Rokunga hiMizo \halaite lungrual tak leh hlim taka zaitir theituhi kan hla phuahtute zingah hian an awm lo vang. Ahla \henkhatah chuan hnam dangte hmusit chuanglo leh \hiana siam chung siin Rokunga hian Mizorilruah inpumkhatna leh inhmangaih tawnnatihngheh a tumzia kan hmu a. A hla \henkhataherawh chuan Mizote hi hnam dang lakah fimkhurtur leh int>lruh tlat tura fuihnate pawh kan hmubawk a; hnam dang a tihte chu, ‘hriat loh

Page 117: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 108 -

chhingkhuala mi’ ti tein a sawi a, z^wlaidi neitein asawi a ni.

Rokunga hlate hi Patea hla te, Saihnuna hlateleh Kamlala hlate anga ngaihtuahna hlawm khatpuan chhuahna a ni ve lo va, khawtl^ng nun lehpolitics bourak leng velte hian a phuahtu hi ch>ttirin,ph>nglawng an tumtir mai zel niin a lang zawk a ni.He hla, Lentupui kai vel tih pawh hi hemi nund^rthlalang hi niin, he hla l^r taka thu sawite pawhhi a \ai darh hle a ni.

Eng lam thu sawina nge tih lo en ta ila : A ch^ngkhatna leh thunawn hian Mizoram mawizia lehnawmzia a sawi a. A ch^ng hnihnaah hi chuan hnamfing zawkte leh nun s^ng zawkte nun awhna thukan hmu a, chu chuan, “kan Zoram nuam lehduhawm” hi a la nawm famkim lohzia a k^wk a. Ach^ng thumna leh ch^ng lina hian a phuah hun lainun leh rilru a tarlang a, chu chu Indopui pahnihna,kum 1943 leh 1944 kum vel, Mizorama Japan r^lhlauh lai hun kha a ni. Tichuan a ch^ng thumna lehch^ng linaa duhthusam a sawinate hi tunah hianthil thleng kim tawh nge an nih la thleng kim lo tih ilo thlir teh ang :

3. Tunah doral lian chhum ang zing mah se,A la kiang ang hnam tin rumna hi;Hnam tin lungrual dar ang lenna turni,A her chhuak ang chung Pathian zarah.

4. Doral lian chhumpui zing a kian hun chuan,Rual duh kan \hen takte nen khanin;Hlim leh lawmin kan insuihkhawm leh ang,Zoram nuam kan pianna ram ngeiah.

H>ng hla ch^ng hnihte hian a phuah lai huna“Zoram nuam” chu a nawm famkim loh dan a t rlangchiang hle a. Tichuan, he kan hla ngaihtuah m>k hi

Page 118: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 109 -

a pum puia thlirin a thu ken chu, Mizoram mawizialeh nawmzia sawina leh a nawm famkim loh dan puanchhuahna a ni kan ti thei ang. Mizoram tana harsatnasiamtu chu kan hre ta a, tichuan he hla hi kum 40aia upa a lo nih t k hnu hian Rokunga hian a phuahlaia Mizote t n beiseinaa hma lam thil a lo thlirte khalo thleng tain kan hria em tih hi zawhna pakhat awmthei chu a lo ni ta a ni. Chu lo lehah chuan a thute hikan la \ wmpui thei thlapin kan t n beiseina hla a lani reng thei tho vem tih pawh hi ngaihtuah tel tur ani bawk. Tin, chu b^k lehah chuan he hla hi engvanga la vawrh l^r hle nge kan nih, kan nun lehrilruah hian eng thu nge a la sawi? He hla hi hlakumhlun a tling em? tihte hi rilrua zawhna awm fotheite chu a ni.

H>ng thu zawhnate hi ngaihtuah chik tak chungakan chh^n dawn chuan harsatna a awm tlat a,chh^nna fel leh dik pawh p>k a harsa hle a ni. Hlatling kan tihte hi mihring rilru leh nun huapzo, adikna leh a thuchah ken pawh ni leh thla leh kumtenan tih hlui theih lohte hi a ni \hin. Chutiang hlatechu mihring \awng hrang hranga puan chhuah ni\hin mah se, a awmze tlukpuiin \awng danga lehlintheih a nih chuan, mihring nun a khawih dan a dangchuang lo.

Amaherawhchu hemi tuna kan hla sawi hi chukan sak apiangin ka rilru hian ^r bo a zawng \hinhian ka hria. Ch^ng khatna leh a thunawn han sakhi chuan Mizoram nuam tihna leh inngaihtuahlungawina, rilru thar min neihtir leh \hin a.Ngaihruatnain Mizoram dung leh v ng hi min fantir\hin a; kan sakna hmun a\anga rilru thlawhchhuahtirin, Phawngpui tl^ng te, Chawngleri puanthintl^ng te, Champhai zawl te, Hmuif^ng tl^ng te,Mawmr^ng tl^ng te, Lurh leh |^n tl ngte leh Mat leh

Page 119: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 110 -

Tuich^ng luite ka rilru mitin a hmu nghal \hin a.America ramah lehkha ka zir laia rilru taka ka sak vetheih loh America the Beautiful tih hla a,

God shed His grace on theeFrom sea to shining sea

tih laite hi ka ngaihtuah chhuak a; Mizoram mawiziasawi nan hian from hill to shinning hills tih hi a remve ang em maw? titein ka lo ngaihtuah hman \hin.Hla kan sak reng reng hian kan sakna hmun ch>ptak a\ang hian, a hla innghahna ram, a zau zawngtiam chin nei lo ram chu, ngaihruatnain kan fang v>l\hin a ni.

Kan sawi tah angin he kan hla ngaihtuah lai hi,a ch^ng hnihna chu, hmasawnna kawng zawh turafuihna thu a ni a, “Eng tik nge Sappui nun ngai lor>ngin/ Ka nghakhlel kan l>nna hun tur chu?” tihangte hi chu fuihna thu, tum s^ng tur leh tum ruhnanei tura chona (rhetorical question) a ni a. Han saklai pawhin rilru min neihtir leh \hin.

Heta \ang hian he hla hian ram dang daihnahmin zintir ta a, Indopui pahnihna hun laia mi rilruchiai, lungngaih leh r<mna ram kha. Indopui lai hreph^k lo chu sawi loh, tun hnai kan ram buai kumpawha la piang hman lote t^n chuan he hlaa atl^ngkawmna hi ngaihruat thiam theih pawh a ni lovang. Chuvangin, “Tunah doral lian chh<m ang zingmah se, a la kiang ang hnam tin r<mna hi,” han tih\an t k maite hi a rapthlak ta em em mai a; a phuahchhan, kum 1943 vela khawvela thil thleng hriat lohchuan, “Eng lam thu nge kan sak tak hi? tih loh ruala ni lo. Inhrilh hriat chian hnua inngaihtuah thinrimphei chuan, “Tu nge Indopui chu chawk chhuak?”“Mizo tlangv^l eng z^t nge r^l ram pana liam?” tihzawhna pawh rilruah a lo chhuak thei a ni.

Page 120: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 111 -

He hla phuah hun laia Mizoram chh<nga miteinsingsak dante chu Khawlkungi thawnthu ZawlpalaThlan Tlang-ah kan hmu a; Nula Vanlalremi te,Biakkungite leh nu leh pa tam tak leh mi dangtepawhin indo reh hun chu an nghahhlelh em em lai ani a. Hla phuahtu hian ‘hnam tin r<mna’ a tih anginAmerica ram Vanlalremi te, British nulaLalkhawthangite pawh rilru hah taka an awm lai ani a; Germany leh Japan rama mite pawh an b^ngbik lo. Hetia Indopui boruakin Mizoram a tuam laihian beiseina leh inhnemna awm chhun chu indoreha hlimna ni lawmawm lo thleng tur chu a ni. Chuchu ch^ng thumna hian a sawi a; chu thu bawk chuch^ng lina hian a sawi nawn leh mai a ni.

Tichuan, a bul lam leh a tawp lam kan thlirin hehlaah hian kan Zoram hm>l >ng lai leh, thimin akhuh lai hm>l kan hmu ta a. Ch^ng khatnaah“L>ntupui kai v>l leh romei chhumin a b^wm” chiailai kan hmu a; a ch^ng thumna leh ch^ng tawp rakthlengin, “dor^l lian chh<mpui zing, hnam tin r<mna”thlentu chuan a b^wm l<k ta si a. A thehvenna thua lan tak tel tak si loh avangin, ^wkin ni a lem zo veka, a la chhak chhuak leh si lo lai ang hian, he hlaahhian Zoram mawi leh duhawm hi ^wkin a lem lai kanhmu ta a ni. Renaissance hun laia lem ziak thiamMichelangelo emaw Leonardo da Vinci emaw khan,hetih hun lai, ^wkin Zoram a lem lai thla hi lian puimaiin han ziak ta sela a hmuh a hrehawm duh hleang. Han ngaihtuah chian phei chuan hetih hun laiMizoram dinhmun hi hlaa la sak la sak chi em niang? tih hial tur a ni.

Amaherawhchu hetianga a tl^ngkawmna thusiam tak mai chu, he hla l^r tak leh sak nuam tak sien hian, a lainatawm hle si a ni. Chuvangin engtikawngin nge he hla hi kan chhan (defend) theih angtih hi kan ngaihtuah tur chu a lo ni ta a ni.

Page 121: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 112 -

Hnial rual loh leh phat rual lohvin Rokunga hiana taka thil lo thleng (historical events), a lo thlen kumtepawh hriat leh sawi theih (dated events) te chu hehla ch^ng hnuhnung pahnihah hian a lo sawi ngei ani. Chuti chu a nih avangin, a nihna takah chuan, aphuah hun lai leh hun boruak hip pha ve lote nunahchuan he hla hian thu sawi a nei ve lo va; chungmite tan chuan “hla” a tling thei bawk lo a ni. An sakpawhin ri mawi leh thl<k mawi (musical composition)an tichhuak mai chauh a ni. Tichuan he hla hi mihringnunah a dikna a lan reng theihna tur te, hun lehkumte hiana thu kente hi an la tihhlui lohzia te leh,hla kumhluna kan lo pawm theihna tur chuan athuchahte hi engti kawngin nge kan hlir t k ang le?

Kan hriat tur pakhat chu poet kan tihte thuphuh chhuahahte pawh hian hrilhl^wkna awm(porophetic voice) a tel fo \hin. Hetiang aw hi khawvelliterature zawng zawngah a awm vek a ni. Tin, hlaphuahtute hi, hun kal tawhahte leh hun kal m>kahte hian l>ng kawp theiin, anmahni pawhin, an hriatloh hl^nin, an hlaahte hian hun lo kal z>lah pawhdikna nei thei tur, thu awmze nei an lo zep tel fo \hina ni. Hla an siamin an hmanrua chu hla thu (poeti-cal words) emaw, \awng upa emaw chauh a ni kher\hin lo bawk. Mihring \awng leh thu mal, an rilru lehngaihtuahna hl^wm phawk leh aiawh zo hman turan hmuh theih loh chuan hmanraw thar an nei \hin.T.S. Eliot chuan chutiang hmanrua chu “objectivecorrelative” tiin a sawi a, Rokunga’n mi la sawi ngailoh d^n anga Mizoram mawizia a sawina “chhawrpialr<n i iang e” a tihte pawh hi hetiang chi hi a ni kan tithei ang.

Chutiang bawkin kum 40 aia tam kal taaRokunga’n “doral lian chh<mpui zing, hnam tinr<mna” a lo tih hi literature-a “objective correlative”

Page 122: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 113 -

anga pawm theih chuan harsatna kan nei tawh loang a, a anpui chiah, kan tun lai huna kan nun (so-cial ang moral life) tich>ptu leh tihrehawmtua puh theiht<r pawh kan hre thei mai ang. Keini \hangthar hunahchuan kan ram tuamtu boruak \ha lo, ph<ng leh sakeiaia hlauhawm zawk thil chi hrang hrang, \halai nunsuattu, ruih hlo leh natna hlauhawm, chhungkua leh\hian min in\hen tirtu leh kan retheih phah nate,r^l\itnate leh lus<nna thlen \hintute hi, kan ‘doral lian’tiin kan sawi thei dawn ta a ni. Chuti chuan he hlahian awmze thar leh thuchah thar a lo nei ang a,“doral lian” chu engpawh mihring nun tich>ptu lehtizalen lotu, mihring hm>lma ti pawhin kan sawi theiang. Mihring hian hmelma chi hnih kan nei a, chikhat chu mita hmuh theih a ni a, chi khat chu mitahmuh theih loh chi. Chi khat chu tharum thawhabeih chi, chi khat chu tharum thawh lova beih chi.Mihring kan nih chh<ng zawng heng hm>lma chi hnihbeih hi t wpintai a awm dawn lo a ni. He kan hlangaihtuah laiah pawh hian hnehna thu kan hmu loang bawk hian mihringte hian heng kan hm>lma chihnihte hi kan hneh famkim ta tih ni hi kan nei ngaidawn r>ng r>ng lo va. Harsatna eng chi emaw chut wk reng chungin hun kal tawhte ngaih ch^ng kannei reng dawn a. Chuti chung bawk chuan kan hmuhtak tak ngai loh tur chu beiseinain -

Hnam tin lungrual dar ang lenna turni,A her chhuak ang chung Pathian zarah

tih hi,kan duhthus^m chham chhuahna, kankumkhaw hla tur chu a ni reng mai danw a ni.

Hope springs eternal in the human breast,Man never is, but always to be blest.

- Alexander Pope

Page 123: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 114 -

ROKUNGA LUNGLENNA

THANDANGA, Chanmari

Heti em ema Mizote min awitleitu hla phuah thiamRokunga ang hi khawvel ram hrang hrang hian an lomikhual tawh \hin a. Keini Mizoram zimte pawh hiankan phu reng vang ni hauh lovin, eng emaw titiin avantla ni hiala ngaih theih kan lo dawng ve nawlh maia nih hi. Rokunga anga hla phuah thiam hi Siamtuhian engtikah tak min kawl hawhtir leh ang maw tiinka ngaihtuah ve reng \hin. Kan duhtawk hla minphuahsak hmain min petu chuan min laksak leh daihmai si a. Zoram mipuiin kan sun nasatzia kha sawiina siak lo a nih kha, kan la hre \heuh awm e.

Hla phuah thiam hi dan naranin mi lungleng theitak an ni zel e an lo ti \hin a, an lunglenna lam erawha thuhmun vek hauh lo va. |henkhat Pathian lamaan lung a len laiin, a \hente chu khawvel thil, nulatlangval inlemna kawngah te, Pathian thilsiammawina lamah te leh khawtlang lunglen lam hlateinan lo inpuang chhuak mek a. Tin, hla thluk lamahhian Mizote hian a lunglenthlak lam hi kan duh bika. Chuvangin hla thluk lungleng khawharthlak takchi hi kan hlaah pawh hian a lar duh deuh. Van lamngaihna rau rauah pawh fakna leh chawimawina lamhla aiin lusun mangangten Pathian an ngaihna hla,a thluk pawh lunglenthlak leh a thu pawh runthlakdeuh ngaih chi hi kan rilru mil zawng a la ni lehzualfo va. Heng kan hla ngainat zawng hi Rokunga hiana phuah thiam em em vek mai a. A tan chuan kanhnam rilru mil zawnga hla han phuah mai chu thilharsa a va ni lem lo tak em!

Rokunga hla thu leh thluk ka ngaihtuah chianpoh leh amah a phuahtu thiamzia hi ka ngaihtuah

Page 124: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 115 -

zui vak \hin, a va han namai lo bik >m ka ti leh ngawt\hin. A thukhawchang hi ka ngaithla ve phak lo va,veng kar hlat vang leh kum lamahte kan lo inthlauhdeuh avangin vawikhat chauh ka titipui ve a. Hetiatitipuina hun ka neih ve theihna chhan pawh hi engdang vang a ni lo va, ka hla pakhat ‘A nunna a pe ta’tih hla 1961 Good Friday dawna ka phuah ve kha ala fuh deuh a lo ni a. Saptawni hnenah khan ‘he hlaphuahtu hi i mi hriat zawng a ni em? ka hmu duhngawt mai’ a lo ti a. Ani chuan khaw khat kan nih\hin thu leh Shillong-a lehkha zira ka awm thu te, kahaw apianga an in ka tlawh ziah thute chu a lo hrilha. Ka han haw leh chuan Saptawni te in chu ka vatlawh leh ta a, an zuk kohtir ta nghal a. Kan haninhmuh chuan kei chuan eng vanga min hmu duhve teh tlat nge a nih ka zawt a. Ani chuan, ‘KuminKrismas (1962) khan kar khat chhung min vel \umtla\hak mai a. I hla phuah, ‘A nunna a pe ta’ tih khacarol nan kan hmang a, kan \ap reng mai a, chungthua han titi dun chu ka chak vang a nia’ tiin minchhang a. Kei chuan, “Krismas carol nana GoodFriday hla han sak tlat chu a va inhmeh duh awm love” ka ti a. Ani chuan, ‘A lo inhmeh ber alawm, hladang pakhat mah kan sa thei lo, khami hla hlir khankan tlaivar reng mai a ni’ a ti a. Ka phuah danhmangte min zawt a, ka hrilh ve nual a. Ani meuhinkhati taka min lo hmu duh ve kha ka lawm teh asin.Khami hla a duhna chhan a sawi chu, a thukalhmang leh a thluk inulh ngheuh ngheuh dan khaniin a sawi a. Tin, a chang 2-na :

Kan sual thawina turinKawng dang a awm lawm ni;Engngati nge Van lal fa chuan,Thihna kher a lo tuar?’

Page 125: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 116 -

tih leh a thunawna

Hringfa sual thawi makmawhte tan,A nun a pe ta,

tih lai kha a rilru khawih na zual lai nia a sawi chu ani a. Heta kan titi dun \uma a thusawi hi ka bengaha la cham reng mai. A titi sawi dan leh a \awngkamchhuak a\ang rengin pa nelawm leh ngaihawm tak ani tih chu ka hre thei nghal mai a. Veng kar hlachung chung pawha ka lo va pan ve fo ta lo khatunah hian ka inchhir hnuhnawh teh asin. Naupangt> zawk mah ni ila, kan thusawi vete chu a chhan alak pawh a lo thiam zel awm si a, titein ka ngaihtuahkir leh \hin.

Mizo hi lunglen tuar na hnam kan ni a, kan hladuhzawng pawh hla lunglenthlak lam a ni kan tihtawh kha. Krismas lawma kan zaikhawm pawhin kanhla sak hlawh ber berte chu a thluk lunglenthlaklam hi a ni deuh vek mai. Kan han zaikhawm a, a tirlamah chuan Krismas hla \ha pangngai kan han save bawk \hin a. Kan zai rei deuh va, ni eng emaw zathnuah chuan nau piang lawm e ti lovin, a thihnalam lunglenthlak chi bawk hian kan chhunzawm lehnge nge \hin. A pianna lam hlain min daih loh vangni hran lovin, kan lunglenna lam hla thluk kha kanngainat zawk tlat vang a ni. Hemi tak hi alawmPathian min pek Rokunga neitu keini Mizote kanvanneihna chu. Rokunga chuan hla chi hrang hranghi a phuah thiam em em vek a. A lunglenthlak lam hia thiam lehzual emni chu aw ka ti \hin. Heng a hlaa\angte hian mi lungleng thei tak a nihzia chu a hriattheih vek a. Chutianga lungleng thei tak chu lo nitehreng pawh ni se, a hlaah hian a lunglen thu chua phuah chhuak duh hauh lo mai a, a insum thei teha nia.

Page 126: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 117 -

Rokunga hla a\anga a lunglenzia kan hriat chianlehzual theih nan a hla \henkhat lo thlir kual denden ila kan fiah thei deuh ang e. Hun leh kum loinher danglam zel hi a ngaihtuahin a lung a leng theiem em \hin tih chu, he hla ‘Aw hun leh kumte’ tihahhian a lang chiang hle.

Aw hun leh kumte an ral zel a,Khawvel ropuinate an lo chuai;Kan hlim lai nite zawng pawh an inher liam a,Hun danglam tawh lohna pan turin.

tiin a lo chham chhuak a. A chang dangah chuan,

Chhawrthlapui van zawla leng mah khi,Zan tlaiah kawlrawn a her liam a;A lenna van zawl tual nuam chu ngai mah sela,Chung Pathian ruatin a her liam \hin.,

tiin a han sawi a. Amah a phuahtu a lunglen nasatavang khan a thil hmuhte pawh kha a hmu lunglengzo vek ni ngei tur a ni. Thla han her liam \hinte pawhhian an lenna van zaupui mai khi ngai ve ta em emni awmin a suangtuah a ‘A lenna van zawl tual nuamchu ngai mah sela’ a ti ngawt mai a. Thlate hial pawhkhi a han hmu lungleng vek mai a nih chu. Lung ahan len tak tak hi chuan khawvel mawina thil chihrang hrangte hi kan hmu lungleng ve vek mai zawnga nih tak hi maw!

Tun hma kha chuan Aizawl hi a nuam thei emem a. Mihring lah an rinawmin, sualna a la tlem emem a, khawi hmunah pawh hian a chhun a zaninmahnia han len chhuah ngam lohna pawh a awm lova. Chawlhni tlaiahte hian nula tlangval \hianzahorual hi an leng dual dual a. Mi hi an la rinawm emem vek mai a ni. Hun engemaw a\ang khan kan lokhawlo zo ta a. Hei hi Rokunga chuan a han

Page 127: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 118 -

ngaihtuahin, hun liam tawh hnu Aizawl khawpuinawm lai chu a ngai em em a. Chuti taka kan nun lochhe zo ta chuan a rilru a luah hneh ta em em a.Chutianga a rilru natna chu hlain a chham chhuakta a, ‘Zawl khawpui’ tih hla a lo phuah ta a ni. Tunhmaa veng hrang leh tlang hranga hun hlim lehnuam an lo hmanna chu a rilruin a hre reng mai sia. Aizawl khawpuia mi chengte zai rimawi thawmtekha a bengah a la cham reng mai si a. ‘|iah\anganzaithiam rimawi a fawn vel’ a tih hian a hrilhfiah maiawm e. Tunah chuan dikna leh felnain hmun a changve ta lo. Dikna a lo bo va, felna lah a lo tlawm tabawk si. A han ngaihtuah let leh khan hun hlim liamtawh hnu a ngaihna chu han tuar daih mai mai chia ni awkawng lo mai.

Dikna leh felna chu thamna leh bawlhhlawhnaten a rawn thlak tawh a. Chungte avang chuan hunliam tawh hnu a ngaihna chu a zual zel a. Chutianghun \ha thlak nana hun duhawm lo zet mai lo thlengta chu tu tan mah han pai dam chi a ni hauh lo.Rokunga chuan eng emaw tikawng kawnga a lo inherdanglam leh a, hun thar duhawm zawk a lo thlen lehtheih nan Aizawl khawpui chu tlawm hlen mai lovading chhuak leh turin a fuih a :

Tual kan lenna khawpui,Tlawman ka phal lo che,Tho leh ta che maw.,

a ti ta ngawt mai a ni.

Rokunga chuan, ‘I hun i hmang \ha em’ tih hlaah :

Kan hlim ni leh lawmlai ni pawh,Mual an liam ta kir an rel lo,

a ti a. Kan hlim ni leh lawm niten mual an han liamzel mai hi zawng hriat thiam a har bawk a ni e. Kan

Page 128: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 119 -

vanglai hun \ha han ngaihtuah kir hian lung a lengzual a. Pathian remruat dan hi han ngaih thiam lohmai pawh a awl rum rum \hin. Khawvel hausaknaleh ropuina zawng zawng pawh hi ral leh thuai tur ani tih a han ngaihtuah chian hian tuar har a ti \hina ni. Chutianga lungleng tak chunga hun liam tawhhnu ngaia kun rengte tana lawmna neih leh dan minhrilh zui leh hlauh lo phei se chu, kan tana lawmnaleh hlimna tur awm reng reng lo ang hialin a hlahian min tichau der thei dawn a nih hi :

Thil \ha tiin sualna do la,Nunna kawng dik zawh la;Tin, chatuan lawmna i nei ang,Hun danglam tawh lohnaah chuan,

Chhandamtu pianna lam hla a phuahte pawh hingun takin han ngaihtuah ila, Rokunga hi mi lunglengthei tak a ni tih chu kan hmuh belh zel thei a. ‘AwBethlehem ka ngai a che’ tih hlate hi han chhutchiang ila, a thu hi lawmna hla thu khawharthlaktak a ni a. A thu a khawharthlak ang tho hian athluk pawh hi a khawhar lunglenthlak zu nia :

Berampute ram \uanna,Serafimten zai an vawrna chu,Ka lal pianna i lo ni.,

tih thute hi keini ang duang phuah chu ni ta se, saka hlawh ve vak lo ang. A thu leh a thluk inmil takaphuah kan thiam ve dawn hlei nem. Beramputeram\uanna tih ringawtte chu chuti takin kanlunglenpui lo mai thei a, mahse a thluk nena inmiltaka a lo phuah avang hian kan sa tawp hlei thei lochu a nih ber hi.

‘Khuarei an chang zo ta,’ tih leh, ‘Lawmin tlaikhuamin varpui rawh’ han tihte hi a va han khawhar

Page 129: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 120 -

lungleng aw-k^ ve le. Thu har pui pui leh danglamtak tak a hmang pawh a ni chuang lo. A thu hmanapiang hi a awm hluah hluah vek mai a nih hi.

A hla thupui han ena ropui hmel lo tak leh thuiaiawm taka ngaih theih hmanga a phuah, ‘Bawng Inrun pui’ tih pawh hi mi dang phuah chu ni ta se athleng sang vak lo hmel e. Mahse han sa ila, a thluklunglenthlakzia leh a thu rem fuh dan hi a mak ania. He hlaah hian khualbuk vengtu hian Lal Isua lopawm lo anga a tihlan, a thlenna tur lo ngaihtuahduh lo ta anga a tarlante hi, a hriat thiam duh lohvang a ni awkawng lo va, sapin ‘Rhetorical question’an tih ang hi a ni zawk. A thil sawi tum a uar duhavanga zawhna lem, a chhanna tur pawh hriat sa,thu sawi tilangsar zualtu atana an hman ang hi a nizawk a. He hla pawh hi a thu leh a thluk a inmil emavanga mite sak hlawh a ni.

Lal Isua pianna hmun a han ngaihtuah khan alung a leng em em a, a rilru chuan chumi hmunringawt chu a ngaihtuah reng mai a. TichuanRokunga chuan hla \ha tak mai, ‘A ropui leh amawina’ tih hla a han phuah chhuak leh ta a :

Aw chu hmun chuan ka lung min len,Thinlai hrui ang min rawn vuan e;Siar leng pawh a liam thei lo,Kawlkungah cham reng e’

a ti ta a. Isua lo piana thil thleng zawng zawng kha alung tilengtu an chang zo zel a.

Chhiarin hre thiam reng ila aw,Nun pawh hlanin ka mawi e,

a ti leh ta hial a. A hlaa a lungthlak lai lawr zeuhzeuh chauh pawh ni ila han tihlan sen mai chi a nihauh lo.

Page 130: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 121 -

‘Kan hnenah awm ve ta che’ tih hla a\angte hiana lunglenzia kan hmu zel :

Aw nang hnam tin Lal ropui,Kan \awng\ai ngaithla la;Kan hnenah awm ve ta che,Khua pawh a tlai dawn ta e;

han tih lai changte pawh hi han ngaihtuah ngun ila,a thu hian a mi deh a na riau zu nia; a phuahkhawharthlak bik tlat zel alawm. Lal Heroda’n LalIsua lo piang tihhlum tuma a beih dan, nausen rawttur thu a pek te a han sawi t> t> a. A thiltum rapthlaktakin kan rilru a tihmangan fe hnuah chungnungkutin Lal Isua a chhanhim leh tak thu min han hrilhleh a. Heti zet hi chuan Pathian thiltihtheihna lo thlengthei nghal mai hi min hriat chiantir bik asin.

‘Hunte an inher liam zel a’ tih hla tak hi asinlung tileng zual leh ta chu. Hun inher danglam zelhian kan lung chu a tileng zual \heuh mai a, mahsekan sawi thiam dan a inang vek hauh lo. Hun liamtawh hnu ngai hian kan au kan au \hin a, mahsekan au kir thei chuang si lo. Kan tun hun hmanmekah lah buaina leh lungngaihnain min tlakbuakreng bawk si. Hun lo thleng tur hi beiseina neiinkan han nghak leh fan fan a, eng ruai chu kan angleh lem hlei lo. Hetianga hun lo inher liam zel hialawm Rokunga chuan lungleng em ema a lo thlirliam \hin chu ni. A hla thu a\ang hian kan hmu theivek a, lungleng tak chunga a phuah a nih vang pawhhi a ni ang e, a thluk lunglenthlak em emna chhanpawh hi :

Hunte an inher liam zel a,Lei pangpar mawite an chuai e;Chutin kan hlimlai nite pawh,Hma takin an ral leh \hin;

Page 131: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 122 -

tiin a lo phuah chhuak a. Lei pangpar mawi tak takpawh hian rei daih lovin chuai hun an nei a. Chutiangbawkin kan hlim lai ni pawh a liam leh mai \hin tih asawi a. Chatuana hremhmun chang tur leh chatuanalawmna chang turte pawh chiang takin he hlaah hianmin hrilh vek a:

Boralna kawng lam tluang zawh ten,Chatuan hremhmun an chang ang’

a ti a.

‘Tupawh Isua ring apiang ten,Chatuan lawmna an chang ang’

a ti leh mai a. Chatuan khawvar hun tur pawh minnghahhlelhtir sawt mai.

Vanram ngaia a lunglen thu Rokunga hian a hla pakhat‘Ram ni eng takah’ tih a phuahah hian a sawi a :

Lui ral mawiah hmangaihten min lo hmuak e,Kan pa ram engthawlna khawpuiah chuan,Lungduhte nen kan inkhawm hun tur chu,Ka sawi thiam lo chatuanin kan hlim fo ang’

tiin. Vanram a ngaihna hi a hlaah hian a lanchhuahtir fo va, amah Kohhran Upa a lo nih bawkavangin a nun pumah hian van lam hian a rilru achang tam zawk reng \hin a ni kan ti thei awm e.Ringtute tan zawng hmangaih kal tate min lohmuahna hmun, kan pa ram engthawlna hmun hanthlen hlan hi a nghahhlelhawm thei \hin hle a nih hi.Chu hmun nuam, lungngaih buaina awm tawh lohnahmuna a kal tur thu hi a hre chiang em em a, anawm turzia a hre bawk si a, chuvangin, ‘Ka sawithiam lo chatuanin kan hlim fo ang, kan \ap leh tawh loang,’ a lo ti a ni.

Rokunga’n a lunglen thu hlaa a puan chhuahnakan tarlang nual a, heng hi a lunglen a auchhuahpui

Page 132: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 123 -

nana a hman a la ni mai hauh lo va. Kan thu kharnani pah fawmin ‘Lei mawina’ tih hla a phuah hi i hanchhui chipchiar zual deuh teh ang hmiang. He hla aphuah dawna khawvel thilsiam tinreng mai a hmuhdan hi ani ang tan chuan hla \ha chungchuang hanphuah chhuah lohna chi a ni reng hlei nem. A khawhawina lam apiangah, hmun hniam, hmun sang,hmun hla leh hnai, a khawi hmunah mai pawh hian‘zun’ hi a zam chiai vek mai a nih awm hi. He hla aphuah dawna a khawvel thlir dan hi ka lo suangtuahve \hin a. A lan theihna tlang, thengthaw nuam taka\angin chhak leh thlang, chhim leh hmar chu ahan thlir vang vang a. He kan Zoramah hi zawnglunglen changa khaw han hawina atana tlangthawveng nuam fe fe hi a tam em lah tak a. A hawinalam apiang mai hian a lung an tileng em em vek maia. A bul hnai deuhva thingkung \awi bim bem, hnahtle siusiau a han hmun ringawt te pawh kha, phurhzawh loh khawp tur lunglenna tur chi ‘zun’ an loban zel bawk si.

Khawvelah hian Siamtu ruat angin kan lo pianga, thil rimawi hre thei leh thil mawi tinreng hmu theiinkan lo awm a. Mihring lo ni ve ta fam chu le, kanseilianin vanglai hun \hate kan lo nei ve ngei a, mahseheng hun hlim leh nuam kan dawn ve te hi a rei theilo. Siamtu ruat angin rei loteah kan lo chuai leh mai\hin si a. Chutiang ngaihtuaha puan chhuah nanhe, ‘Lei mawina’ hla hi a rawn phuah chhuak ta a ni.

Rokunga chu keimahni ang, mihring pangngaive tho a nih avangin lunglenna pawh a nei lo thei lova. Keini aiin a lunglen thu chu hlain a lapuangchhuak thiam lehnghal. Khawvel mawina hi ahan thlir vang vang a, mawi a ti em em a. Heti khawpathilsiam mawi leh ropui, hlim taka lo chentu keinimihringte kan vanneihzia chu a hre chiang teh ang.

Page 133: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 124 -

Amaherawh chu, hetianga thilsiam dangte an awmpangngaia an awm reng lai hian keini mihringte hichu kan va han hlun lo bik em! tiin a ngaihtuah a.Keini mihringte nun leh thilsiam chi hrang hrang,mawi tak tak; khawvel chei mawitu chi tinrengte hi ahan tehkhin a. Pangpar mawi taka vul chiai \hin angakan vang lai leh chak lai hun te, hlim tak leh nuam titaka lo hmang \hin keini mihringte hi rei lo teah kanlo ral leh mai \hin :

Aw hring nun par anga vul \hin hi,Hmate’n zamual a liam tur chu;

tiin a chang khatnaah hian a han chham chhuakphawt a. He hla tlar a\ang mai pawh hian a phuahtulunglen dan tur chu kan hmu nghal mai chu anih hi.

Mi dang ang chu ni se a lunglen thu hi zep miahlovin hla thu lunglenthlak tak tak a phuah chhuaktur hi a ni naa le. A sa biakin chuti lam hawi chu aphuahtir phal lo a nih mauh awm hi maw! Chuti nisuh se lunglen puan chhuahna hla \ha kan ngahphah viau tur hi a ni mawle! Hetia a rilrua a lunglennasawi ri duh lova a zep tlat avang hian a rilru chu a lotawt ru viau \hin dawn a lo nih hi. Hetih hun lai taknangchinga a lunglen thu han sawipui hi ka va hanchak tak em! Lo han sawipui ta ila chu a lunglennahan inhrikthlak a, han intih thawl hawkna hun kansiamsak ve chu a lo ni mai danw si a, phengphehlepakhua kan tlai zo ta si a nih hi maw, a va pawi tak em!Kan rilru vei zawng tak sawi chhuak lova kan up behtlat hi chuan, kan taksa pawh hian tuarna chin anei ve \hin asin.

Rei lotea kan hringnun lo chuai a, kan taksa ahan \awih ral mai mai tur hi a hre chiangtute zingami a ni ve ngei ang a. Mahse chutia lungchhiatthlak

Page 134: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 125 -

lam zawnga a ngaihtuahna chu a sawi ri ve duh lo.Hla phuahtu dangten an hringnun an lo thlakhlelhem em avang a :

Hai ang tar leh sakhmel chul tur,Ka dawnin lung reng a awi thei lo.,

tih te, ‘Hnutiang hmatiang ka dawn changin,

Dartui ang kan luang ral tur hi,Lung a awi lo ve.,

ti tea an lo chham laia heti teh mai a,Aw hring nun par anga vul \hin hi,Hmaten zamual a liam tur chu.,

tia awlai lutuka han chham liam mai atan chuan auiawm lutuk lam deuh chu a ni e. Hetianga thu tawileh a uiawmna sawi lang tel lova han tawp ringawt hichu mi tam zawk chuan kan phal lo ang. Hei aia thusei deuh, a uiawm dan leh lunglenna lam thu tlemazawng tal Rokunga k^ a\ang hian kan beisei fur anih hi.

Tlang sang thing zar mawi leh phai zawl a,Suanglungpui leh luipui luang ri;Vanrang chhum leh thlifim leng velin,Khawvel mawi hi hla mawi an pe.

A han thlir vang vang khan, Rokunga chuantlang sang tak takte leh a tlang bawmtu thing hringnghulh maite chu a hmu a. Heng a thing hmuhte lahhian mahni chauha din chu duhtawk mai bik lovinan zar hmun remchang lai laiah, mi tin maiinapangpar mawi ber an lo tih huai huai, naub^nte chuan lo paw ve tak fir fer a. Heng n^uban chi hranghrang, thingkung tena an lo damkhawchhuah vetheih nana an zar an lo bawm hawhtir ve \ii\iaite hisiamtun mihringte nun tihlimtu atana a lo dah a ni

Page 135: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 126 -

ang a, a lunglen belhchhahtu an chang zo zel ang tihchu sawi ngai lovin kan hre \heuh awm e.

Keini mihringte hi zawng rei lote chauh chamturin he khawvelah hian kan lo zin a. Hun \ha lehhun nuam lah kan chen rei hman lo, kan chuai lehmai \hin. Thilsiam dang luipui, tlang leh lungpuite hizawng an ral ve mai mai lo va, an awm pangngaiinan awm reng bik a. Hlun tur renga Siamtu’n a losiam an lo ni e. Vana chhum lo let but but te lehthlifim lo tleh heuh heuhte pawh hun pangngaiah anlo lang leh mai \hin a, tawp-in-tai awm lovin an tihdanpangngaiin an rawn lang reng mai dawn a ni.

Keini mihringte erawh hi chu kan hun a va tawilua em! Hemi lai thu pawh hi he hla phuahtu hian alunglenthlak zawngin zu han chham duh hauh lo peka. A lunglen nasat turzia chu mi nileng lo tan chuanhan hriat loh rual lah a ni si lo, a va han insum nasaem! Hemi chang tlar hnuhnungah chutiang thilsiamchi hrangte chu khawvel hnena hla mawi petu an nitiin a sawi hlauh a. Hetiang lutuka inzep hi chu keichuan zu haw deuh tlat ia. A lunglen thu hi lo chhamchhuak tel se, keinin lo \awmpui hlauh ila kan damtlang ni mai tur le.

Khua \hal lenkawl ni chhuak eng rii riai,|uahpui par leh vau, phunchawng par;Chungtiang len thiam kawlngo thla khawng ri,Lei rawngbawl kum siam an lo ni.

Sik leh sa lo inthlak danglam zel hian, fur leh\hal, nipui leh thlasik te kan nei a. Hun danglam taktak min rawn her chhuahsak \hin. Khua a lo \hal a,ni chhuak eng mawi tak chuan Mizote pangpar mawitih zawng tak, a par hun a dik avanga lung tilengzual \hintu far\uah, vau leh phunchawng te chu arawn par chhuahtir a. Chutiang zelin a tihdan

Page 136: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 127 -

pangngaia a hun bik rawn hmang ve \hin, Mizo hlaphuah thiamten a thlazap riin an lung a lo tihlen\hin em avanga, an hla thua an lo chham tel fo \hinkawlhawk ngei mai chu favang thengthaw lawminvan s^ngah a lo thlawk ri huau huau mai bawk si.

Hengte hi anmahni hun pangngai \heuhah a lothleng thliah thliah zel a. Kan ram sik leh saina thilchi hrang hrang a rawn thlente avanga lunglen huna lo ni bawk si. Hetiang huna thil chi hrang hrang ahlaa a rawn khawn khawm den den danah pawhhian, a phuahtu lunglenzia chu a hriat thiam theihvek mai. Hetiang hunah hian keini ang duanglungleng ve chuan kan lunglenna chhan ber pawhsawi chhuak thiam lovin kan sepui ruah tuar tlawktlawk mai \hin. Hetiang thil chi hrang hrang lo langindawt thliahte hi Rokunga chuan ‘Lei rawngbawl kumsiam an lo ni’ tiin a sawi fel leh et mai a, kan va sawithiam hlei \hin ve le.

‘Lei mawina’ khar nan, Rokunga hian he khawvelmawina chi hrang hrang a sawite fun khawm nanthu mawi tak tak a hmang a. Siamtu’n he lai mawinachi hrang a lo dahte mawi a tihzia a han tarlang phawta. Chu mawina chu retheite tana nawmna thlentuleh kan hrehawmna leh \ahna zawng zawngte chuhlimna thlentua lo chang turin a sawm ta hlauh a.Tichuan he hle chang tawp ber atan chuan heti hiana chham ta a :

I mawi mang e piallei kan chenna,Rianghlei tan par ang vul ve la;|ah lai ni kawlkungah liam zelin,Hlim lai ni par ang vul rawh se.,

a ti ta a. Rokunga hla ka han tarlan den dente leh akharna atana ka hman ‘Leimawina’ hlate a\ang hiana lunglen nasat turzia chu kan ngaihtuah thiam mawi

Page 137: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 128 -

awm e. A hun lai khan kohhran lam kha an thikthua lo chhe lutuk deuhin, hla thu mawi tak taka hla\ha han phuahte kha an lo phal lo em ni dawn ti teinka ngaihtuah fo \hin. A lunglen thu hi zep nei miahlovin lo han chham chhuak se, kan hnam tana rohlu \ha tak tak kan va ngah phah dawn em, ka ti\hin.

Rokunga hian a lunglen nasatzia zep chungchunga a hla \ha lunglenthlak zualte phuah chhuaktur hi chuan, hun satliah mai mai chu a hmangawzawng lo ang le. Hun fianrial hmun khawhar tawka pan ngei dawn a. A chang phei chuan a lunglennasat em avangin mutmu pawh tuah \ha hlei theilovin a van ruai ruai ang a, a chang leh a han mu lehrenrawn \hin ang. Han mu eltiang mah sela, a mut achhuak thei lo ang a, a harh tawlh tawlh ngei ang. Atawp a tawpah a hla phuah tur, a rilru rawn luahkhattu ber phuah chhuak tur chuan, a chhungtemu tui lai tihharh palh hlau tak chungin, thawm dimem emin a tho \hem \hem ang a, a dawhkan bula\hutnaah chuan va \hu phei lehin, a va inziak lungawileh nge nge \hin ang a.

A hla thluk tur a rilrua lo lang sa a lung tilengzawng tak pawh kha, a chhungte mu tui lai tihharha hlauh avangin a sa chhin ngam lo ang a, zawiteahan rum rik ret ret pawh chu a ngam hek lo ang.Mahse, a duhzawng hla thluk lo lang chu a solfa-in aziak ang a, hun remchang dangah a thu nena inmiltur chiin a la siamrem leh ang tih chu rin loh rual ani lo. A hla phuah laklawh lai kha mi dangin be buaiinrawn tisukuk palh ta se chu, tuna hla \ha tak tak\henkhat hi chu kan nei lo mai thei asin. Chuvanginalawm hmun leh hun fianrial bik hi Rokunga hian alo thlan \hinna chhan tur chu. A hla \ha zualte anghan phuah hi chu thil namai a ni hauh hlei nem.

Page 138: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 129 -

Ka han ngaihtuah vang vang hian a lunglenglutuk tur hi ka rilru tihahtu a ni tlat mai. Ka va hankhawngaih \ha leh \hin tak em! Heti em ema lunglenghian, lunglen thu han sawipui tur \hian \ha zual hi anei lo em ni ang ti tein ka han inzawt leh rih \hin. Anei tehmeuh ang le, mahse a lunglen thu chu a sawiri duh chuang hauh lo ang. |hian \hate hnenah alunglen thu hi a ngial a nganin lo han sawi chhuakve vek chu ni se, a \hiante chuan thiam taka lodawngsawngin an lo sawipui ve ang a, a tuar hialpawh an lo tuarpui ve ang a, a lunglenna phur rittak chu a lo zang thei deuh tur, ti tein ka ngaihtuahleh ringawt \hin. Tunah zawng a hringnun ramkhawhar lungleng lutuk han hnem turin engmah tihtheih kan nei tawh lo. Ama hla phuah a Lei mawina,thla leh arsi eng mawi leh ni chhuak leh ni tlate hidamlai khawvel nunkhua tinuam turin he MIZO NIHTINUAMTU ROKUNGA hi i sawmpui ngawt maiang u.

Page 139: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 130 -

ROKUNGA HLA KALHMANG

C. THANSIAMA, Chanmari West

Kan sawi tur lai tak mai hi thu pawimawh tak nisi, mahse sawi thiam harsa tak ni lawi si a ni. Athupuiin a kawh tak ka sawi thleng pha lo mai angtih ka hlau deuh rum rum a, ka insit hle mai. Achhan chu, a thu hrilhfiah a ni mai si lo, a thl<k lamlah, kan hotute hian an huam tir lova, thupui hranginan dah bawk si, ch>p deuh chuan ka inhre deuhnain, an thu ^wih ka ch^k bawk si a, thiam angtawkin ka’n hmachhawn ve ta r^wih mai e.Amaherawhchu, min lo hrethiam ula, kan thupui takkan luhchilh hmain sawi ngai, sawi duh ka nei hmasa.

Pu Rokunga leh kei : Pu Rokunga hi tu nge, engang mi nge a nih tih ka hriat leh ka hmuh hma, kumsawm ka tlin hma daihin a hlate hi tui takin ka sa vetawh. Kum 1949 kumthar lawmna atan kan veng pahovin sazuk an hual a (Ruai \heh nana ranpui lei tekan harsat \hin a) zukchal lian tak, a ki hr>u nalhzet mai hi an kap hlauh mai a; mel li zeta hla a\anginpa ho leh tlangval zawng zawng mai a z^wn turin anthawk chhuak a, a hmuak turin nunau nen akhawn^wtin, keini naupang tlei tawh deuh te chuchulram lamah kan tlan chhuk a, tl^n pahin PuRokunga hla, “Ngair’u Angel ho zai chuan, lei leh vana thangkhawk a....” tih hla hi phur takin kan sa thla^wl ^wl a!

Kum 1953, Middle Schoola pawl nga ka zir kumin,|HALAITE HLA BU hmasa ber kha ka lo hmu ve a(Kristian hlabu solfa chhut chhuah hma a ni a) He|halaite Hlabu kan hmu mai ch<(h), mi ta ka hawhsauh sauh a, sikul kal te chu khawi lam, kan Head-master a khirh tehreng nen, ka dam lo der a, sikul lo

Page 140: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 131 -

vin, pindanah ka in khar hnan a, a bul a\angin ka sata ngat ngat a, ka sa chhuak vek! Hrehawm ka tihnalai ber erawh, sak rin ngam ni hek suh, dim deuhasak a ngai si kha a ni!

Kum 1958 kuma Synod, Dawrpui a a awm \umkhan, a tawp zanah Mission Veng Kohhran zaipawlinhla pahnih “Halleluijah chorus” leh Mizo hla, “Aw kachenna he lei hmun hi” tih an sa a. Halleluijah hi PiZaiin a hruai a, pakhat zawk hi Pu Rokunga’n a hruaithung. He hla a hruai lai hian a tui khawp mai a, ameng phal lo a ni. Hetianga Mizo hla a solfa-a siam(harmonize) ang chi hi heng hun lai hian kan la tilutuk lo a, ani hi a ti \antu pawh a ni hial ang. Palaiho leh inkhawm te chuan \ha kan ti hle mai a, Zorama deng chhuak a nih kha. He hla a hruai lai hiankawrchung var a ha ni tain ka hria.

Kum 1968 khan Pu Vanmawia \hahnemngaih-nain khawpui zaipawl hruaitute Pu R. Buchhawnain, Zarkawtah kan inhmukhawm a. Pu Rokungapawhin min rawn tel pui a, heta kan sawi chu : “Je-rusalem ka in ropui” tih hlapui, a bul lam a hla thuin chh^wn, dik tawk lo kha siam\hat a ni a. Lungrualtakin tuna kan sak ang hian siam \hat a ni ta.

Kum 1962-1964 khan Mission venga hostel-ahkan awm laiin, Bangla thar bul, Synod press chhakahhian Badminton court a awm a. Tlai lamah kan inkhel\hin a, Pu Rokunga nen hian single in kan inkhel\hin. Min cho fiam \hin a, ka hneh lo a chh^ a ni, athiam phian mai; nei leh nei lovin recquet thar ka leiphah.

A hla thluk siam dan pakhat min hrilh ka lahriat reng chu : An kawmthlang (a sir a ni mahzawk awm e) ah rawn^l hung lian ang reng tak aawm a; thlipui a lo tleh hian chu rawhung chu a

Page 141: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 132 -

rawn chh>m a, a nat phei chuan a vung hlarh hlarh\hin a. Chu ri vung hlarh hlarh a\ang chuan hlathl<k a siam \hin a ni tih min hrilh. |henkhatin thlipuian hlauh em em laiin ani chuan hla thluk mawi taksiam nan zu hmang hlauh a!

A HLA KALHMANG TLANGPUI

1. A hla thu n>lawm : A hla thu hman hi, hmuneng emaw zatah chuan hla thu (Poetical words)pangngai hmang bawk mah se, hla thu harsa lehkherkhiap tak a hmang ngai lem lova; \awngtluangtlam \ha tak, a awmze hriat mai theih deuhvek a hmang a, a hla thu hi, a bikin naupang leh\halai deuh tan pawh a hlauhawm lo! A thu hre fiahchunga sak nghal mai theih a nih hlawm avangin asatu pawh an tam a, chu chuan a til^r chak a, asatu an tam na n^ n^ chuan a hlawhtling hle tihna ani leh lo thei lo. Sawi tawh angin, a chhan ber chu ahla thu a n>lawm vang a ni.

2. Mi lairila inphum sa a chawk tho thiam : Mitam tak chu mahni thinlung chhungrila p^i nei, veiem em nei kan ni deuh fur ang. Vei z^wng erawh a inang lo ang, lunglen thu, eng thil emawa \hahnemngaihem em thu te leh a dang te pawh a tam ang. Kansawi chhuah thiam loh vang maiin reh a tum bik silo, ‘mawnga vur zeh’ an sawi ang maiin theihnghilhrual lah ni lo. Entir nan, Mizo Kristiante chuanKrismas hun alo thlen hian Bethlehem leh ran thleng,han tih vel hian kan ng>ngpui a chhun a, min tuamch<ai ch<ai mai si a; Pu Rokunga chuan, “Amia’nriang maw; Aw, Bethlehem ka ngai a che, Bawng inrunpui a bel; Isu, kan hnenah lo cheng la...” a’n ti taa; kan lung hi a awi em em a, ngaihtuahna a titui a,a titlai nghal bawk a ni.

Page 142: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 133 -

Mizote hian kan ram hi nuam kan ti ve em em a,m^wi te pawh kan ti ve a ni, mi ram ropui tak tak tetluk lo hle mah se kan ngai ve ngawih ngawih a, ramchhengchhia leh khawkrawk tak pawh ni se, sapramnuam tak a\ang te pawhin kan ng^i em em a,mumanga man loh kan hlau \hin, mahse kan sawichhuak thiam si lo. Pu Rokunga erawh chuan, “Kanzotlang ram nuam hi chhawrpual r<n i iang e” a han tita zaih mai a, belhchhah ngai ti miah lovin kan sadual dual mai zawng a nih hi! Hetiang hian kan rilruainphum ve sa tam tak, kan min sawichhuah thiamlohte chu sawichhuah sak ta a ni. Hla chi hranghrang a phuahah te hian a chiang hle a ni.

3. Ram hmangiahna hla (Patriotic song) : Kanhriat \heuh angin amah Pu Rokunga hi Mission vengKohhran Upa a ni a. A hla dangte kan en pawhinthlarau lam thu thuk tak tak leh ril tak tak te a awmhlawm a ni. Rawngbawltu a ni a, awm r>ng pawh atih theih e. Amaherawhchu, ram leh hnamdinchhuahna leh siam\hatna tur, khawtlang nunkhawih lam hi a hlaah hian hlawm lian tak in hmuna luah a. Pu Rokunga hi vei dan dika ram veitu a ni;han uar deuh ta ila, kan thusawi tun lo haw lo sela,tunlaia kan ram politician tam tak hi an inang lo hlemai a, \henkhat thlarau lam thu th<k tak luh chilhahla phuah an awm, mahse ram leh hnam, khawtlanglam erawh an luh chilh ve lem lo, anmahni Pathianina pek chin a nih chuan a \ha vek a, tu sawisel ngawttheih pawh a ni lo. Ani hi chuan hnam nun lanchianna kawng hrang hrang, Mizo te tuiz^wng leheizawnna, kan chezia zawng zawnga \anin a phuaha. Mizote hi eng ang mi nge kan nih lan nan, \h^lah,sangha tl^ng vuak ching tak, lo lam hna thawkainl^wm dual dual \hin, nula leh tlangval ink^wm a,lungleng \hin kan nih te, chhungkaw nu awmdan te

Page 143: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 134 -

a phuah a; ram rorelna kh^wl \ha, Pathiankaihhruaina a mamawhzia te leh hnam pumpui hmasawn a, raltiang, mite ang pha ve tura a duhna tethiam takin hlain a dah vek a. YMA hla te mawlh hi,han sak hian kan YMA riau nghal mai asin! He hnamhmangaihna lam hla (Patriotic song) a phuah ringawtpawh hi, thlarau lam hla leh a dangte tel tawh miahlo pawh hian, hla phuahtu ropui nih a tling tawhhrim hrim a, a ropui hle tho vanga, “Patriotic Poet”tih a phu tho tho ang.

4. A hla pumpui hi a thupui \hen hrangin (topi-cal wise) lo dah ila : A hla pumpui kalhmang a lofiah zawk nan, hla thupui hrang awmte lo tarlangleh ila, a hla number te hi ROKUNGA HLATE 2000edition zuia dah a ni :

(1) Pathian Lalna leh Rorelna- No. 1, 5(2) Ram rorelna - No. 2(3) Pianna ram - No. 3-8,10, 11, 18,

19, 22, 92, 116(4) Tlawmngaihna - No. 9(5) Mizo nih lawmawm thu - No. 12(6) Hnam pum infuihna - No. 13-15, 17(7) Zawlkhawpui & Lal Isua - No. 16, 39, 55(8) Lo (thlawhhma) phuahna - No. 20, 21, 23(9) Leilung leh a mawina - No. 24(10) Indo h^wte hla - No. 25(11) Van boruak, arsi leh thlate - No. 26-29(12) Lunglen - No. 30-33, 94, 95,

(P^ ngaih thu & fahrah tan) 107, 111, 112(13) Kumhlui hla - No. 34(14) Kumthar hla - No. 35(15) Hun leh kum - No. 36, 40

Page 144: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 135 -

(16) Motor kawng laih hla - No. 37(17) Vanglaini te an chuai - No. 38(18) Signal pawl hla - No. 41(19) Community Project - No. 42(20) Cheraw kan hla - No. 43(21) Durtlang Hospital - No. 44(22) Tuikhur hla - No. 45(23) Chite lui - No. 46(24) Hlim taka hun hman - No. 47(25) |ing\ang hla - No. 48(26) Ramngaw dur hla - No. 49(27) Sangha vuak hla - No. 50(28) Nu phuahna - No. 51, 52, 53(29) Thuhriltu lokal thu - No. 54(30) Bethlehem par - No. 56(31) Krismas hla - No. 57-76(32) Thihna leh nakin hun - No. 77, 78, 81-88,

122, 126(33) Lal Isua lokal lehna - No. 79(34) Sawmna - No. 80, 89, 90(35) Lal Isua hruaina - No. 91(36) Lal Isua rorelna - No. 93, 97, 99(37) Nu hmangaihna - No. 96(38) Zaikhawm tura sawmna - No. 98(39) Lalpa kohhran - No. 100(40) Lalpa thlamuanna - No. 101, 115, 125,

128(41) Kraws a tuarna - No. 102, 114(42) Thawhlehna - No. 103(43) Rinawmna - No. 104

Page 145: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 136 -

(44) Library hla - No. 105(45) Rengpui ram (tripura) hla - No. 106(46) Bible hla - No. 108(47) Zosap lawmna & thlahna - No. 109(48) Sikul hla - No. 110(49) Mawina sang ber - No. 113(50) Biak in thar hlanna - No. 117, 118(51) Inneihna hla - No. 119, 120, 121(52) Inthlahna hla - No. 123, 124(53) Pathian hmangaihna - No. 127

A hlaah hian Kristiante tana kan innghahnalungphum leh beiseina thupui a phuah kim deuh vek.Heng - Pathian hmangaihna, Lal Isua pian thu, A thihnaleh thawhlehna, Bible, Lalpa Kohhran, Sawmna,Thlamuanna, Lal Isua rorelna, Lal Isua hruaina kanmamawh leh Pathian Lalna leh rorelna. Heng bakah,ringtute nun dan tur sawina leh kaihhruaina pawheng emaw zat a tel.

Heng hla thupui hranga kan han \hen te hi heiaia la sawrzim deuh theih a ni a, mahse a chiandeuh zawk nan hetiang hian dah a ni e.

5. A hlaah hian International Hymnal stand-ard tling a awm hlawm : Hla a nih dawn chuan athu leh a thluk a inkawp nghal a. Thluk nei lo chuhla a tling lova, a thluk siam ringawt, a thu awm lochu hla a tling chuang bawk hek lo. Music hianthuruk (secret) a nei, chu a thuruk chu sawifiah maithiam a har a, sawi duah a ngai \hin. Chu a thurukchu a chakna a ni a, teh thiam pawh a harsa khawp.Hla \ha tehna \ha bera ngaih chu, a satu an tam a,a \hatna leh duhnain mi a chenchilh rei leh rei lovhaa teh theih a ni. Hla \henkhat chu hriat tirh lai vela

Page 146: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 137 -

mi sak hlawh ve em em, a rei deuh hnua hn> riau,khamawm tak, \hal ruah ang maia a lo lan tirhath^wm na tak, reh leh duak angte an ni thei.|angkaina leh \hatna tak chu an nei ve thovang chu.Sap ho zinga hla phuahtu ropui leh thiam, hla zatam, sang tam phuahtute pawhin an hla phuah a\hen te chu ngaihsan leh chawilar hleih theih lohpawh eng emaw zat an nei ve reng a ni. Hla \henkhaterawh, a lan dan maiah chuan m^wl leh tlu^ngtlamang reng tak si, mahse, thur<k leh thahruai ngahtak, fei tak, tlo tak an awm tlat bawk.

Kan Kristian Hlabu (Presbyterian & Baptist)-ahpawh hian, hetiang hla tlo hi eng emaw zat a awm ani. Kan Zosap Missionary te leh kan Mizo hruaituhmasaten awmze nei taka an rem leh phuahkhawma ni hlawm a, belhchian a dawlna lai tak pawh aawm reng asin. Entirna han siam ta ila, heng a hnuaiahla sawm kan han tarlan te hi kan hria anga, henghla sawm zingah hian Sap\awng hmang khawvel(English world) a Kristian ten, hla \ha, miten an duhrawn, an thlan chhuah fo \hin pali a awm mai theiasin. Eng te hi nge han ring teh? (He thuziak tawpahdah a ni). Chung pali te b^ka a dang te pawh hi an\ha vek a, khawvela Lalpa Kohhran a din chhungchuan kan sa zel dawn a ni, ngaihsan awm takin LalIsua lokal an nghak thleng ngeiin kei chuan ka ring.

Pu Rokunga hla sawm ka han tarlan te pawh hihla \ha tak tak a ni hlawm a; hla thiam mi (Hymnolo-gist) ten ngun takin han b>l chiang ve sela \ha an tive hlein a rinawm :

Hlabu a mi Rokunga hla

1. Lal Isua hming i fak 1. Awm Nang, kan Lalang u. kan Pathian

2. Immanuela thi zaman 2. Sualin bo mah ila

Page 147: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 138 -

3. Isua Kraws mak tak 3. Pathianin khawvel ahmangaih

4. Aw Pathian, Nang 4. Siamtu PathianinLalber i ni (Inneihna)

5. Isu, I thu ka ngaih 5. Kan khawvel ni a kintuahin hunah

6. I ni min pek hi alo 6. Ka lungkham ramral ta eng mawi

7. Chatuan lungpui aw 7. Hunte an inher liamKrista zel a.

8. Khawngaihna mak 8. Chumi zan rehtakah chuan

9. Thil\ha kan hmuh 9. Bethlehem mualang hi tlaitla engah.

10. Aw Lalpa i malsawmna 10. Amia’n riang hluhlu van mi a lo piang.

|hangthar thiamna sang zelah, \awng dang tepawhin kan la thehdarh zel ang a, hun kal zelah ahla ropuina leh \hatna miten an la phawrh chhuakzel ang a, chutih hunah chuan research te bei zelindoctorate degree lak nan te an la hmang mahna.

Page 148: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 139 -

ROKUNGA KRISMAS HLATE

C. VULLUAIA, Dawrpui Vengthar

Rokunga Memorial Society hotuten a lungdawhhawn nia tihchhuah turin ROKUNGA - Mizo NihTinuamtu, tih lehkhabu an buatsaih turah, a chungathupui khi min thlansakin, phek 5-7 vel ziak turinmin sawm ve a, ka lawm hle e.

He Society dintirh khan, a member-te kha PuRokunga, a hringhrana la hmu lo hlir an ni e, an ti \hina. Aizawl khawpui hei ang riang ruanga Rokunga\hiante, rawngbawlpui te leh hla zirpuite an tam dawntehlul vei nen, ka lo ti rilru ve ngawt a. A hnu deuhkhan, u Sena (PS Chawngthu) an telh leh tihte ka hriaa, ka hriatdan hi dik tak maw! Society-in Aijal Club-aSynposium ni 29.8.01-a an koh khan, ka kal ve a; thuteka sawi ve nual a; khata ka thusawi mil khan, he sub-ject pawh hi min thlansak ni awm tak a ni.

Rokunga Mizo mipuiin kan hriat larna chhan berchu |halai Hlabu, a solfa nen a siam hi a ni a. Kum1952 October thlaa a chhut khatna an tihchhuaha\ang khan, Zoram \halaite awi tleitu ber nihna ahauh nghal a. Kei pawh, kha hlabu kha ka sa thiamvek a. Pu Rokunga hla phuah rau rauvah, sak larhlawh lo leh biru te, tlanglawnte ka thliar deuh veka. Ka hla bu kawmngeih ber a ni mai e.

Kum 1954 khan khawchhak kil Burma lehManipur dep a\angin ke ngata lo chhukin, Aizawlahpawl 7 ka rawn zawm ve a. Ka ngaihsan em em Pu(tun laia Pu tih tel lova hming ziak hi ka la thei chiahlo) Rokunga chu ka kawmngeih nghal a. Ka hla phuahve 7 chu ka entir a; pakhat phei chu key thlak a tela; chu chu a bih ngun kher mai. Engmah a sawi lona a, chu mi hnu lawka, Aw Bethlehem, i te ber love,

Page 149: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 140 -

tih a phuahah chuan key thlak a telh ve nghe nghea. Ka hlate chu a chhut hnihna, 1956-ah chuan arawn telh vek a. Ka lawm kher mai. Chuta hla pakhat,Hlim takin i zai ang u, tih chu chhut 3-na a\ang chuana hmaih tlat mai a, ka ui deuh. Kumin YMA Day-ahkhaw \henkhat-in intihsiak nan an hmang lehnghala, a lunglenthlak duh mai dawn asin le!

Pu Rokunga Krismas hla-ah hian, ngaihtuahnakaitho \henkhat, inhnialna siam thei a awm nual a.Entir nan, Bawng in runpui-ah khan, khualbuk vengtu kha, a dah mawlin, Vanlal Rengpui hnawltu-ah adah kha, miten an lai natin, room khat vek ta chu, abulhnai ruak ang angah awm tura a kawh hmuhkha, khualbuk nghaktu fel takah ngaih tur a ni, anti hlawm a. Chu lo chu, A ropui leh mawizia tih-ahkhan, khawvel sual tungding leh tura Isua lo kal angaa bul a \an hi, sual titlawm tur leh \ha leh diktungding tura lokal zawk a nih avanga inhnialnatichhuaktu hla chu a ni. Suala tlu chhe tawh tungdingtur, tih chu a rilru a ni chiang bal mai. Hetiang thukhirh tak pawh hi Poetic license-ah thun fel leh maiila.

1. Hla a phuah dan : Pu Rokunga khan, \hian\ha leh mi dangin hla phuah tura an sawmin, a chhanleh vang chiang taka an hrilh a\angin a phuah bawk\hin tih a sawi a. Chuti a nih loh chuan, amahin avei em em leh a rilrua lo thawk a awmin, chu chuhla-ah a phuah chhuak mai \hin niin a sawi a. Hei hihla phuahtu tam berte tihdan pawh a ni tho mai.

2. Hla thluk a siam dan : Khawvel thil thlengpangngai a\anga hla thluk a siamte pawh a awmnual tih a sawi. Entir nan, A zalna ranthleng tih thlukhi, zing khawvar tirh, ar khuang ri chu, mfs-sf m m -rd tih ang vang vang hian ka hria a; chuta \ang chuan,

Page 150: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 141 -

chham ang zalna ranthleng a lo ni, tih hi ka dah ta ani, tiin min hrilh a. Hetiang deuh hian hla dangahpawh a thluk a siam tih a sawi. Chutiang deuh chuan,chhim lam hla phuah thiam tak pakhat chuan,Chhura hla pakhatah ruah surin an bang a rawntheh ri \hawt \hawt mai a; a han leh duak \hin a.Chu ri chuan, d’ d’ d’ d d - tiin a hria a; pi khupkhawn vung ul, tih hmaa a thluk atan a hmang takha a ni a. Chutiang chuan hla phuahtute hian athu emaw, a thluk emaw hi, rilru lama thawk kherlo, pawn lam a\anga an hriat leh an dawn chawphmangte hian an lo siam bawk \hin a. Chung zingahchuan Pu Rokunga pawh hi a bang bik lo.

3. Krismas Carol : Kum 1956 khan, VenghnuaiKohhran biak in sakna turin sum tuak zai an rel a.Krismas Carol chu thawhlawm khawnna chi khatatan an thlang bawk a. Amah Pu Rokunga chu heCarol huaihawttu hi a ni a. Ama in, Mission veng-ahhla kan zir \hin a ni. Krismas hla thar a phuah a,chu chu min zirtir zingah a tel a; chu hla chu Kumpuisul a lo vei chang hian, tih hi a ni a. Chutih lai chuan,a chawihtu dang a la siam lo va, a air kan tih anghian kan sa rual dal dal mai a. Amah kha a tui tlatmai a, he hla sak kan thiam chinah phei chuan kantuipui em em \hin a ni.

Kum 1950, Junior Dept. zirlai kan nih laiin hlakan zir a. Kan zirtirtupa chuan, biak ina kan sakhma chu tuman khawlaiah pawh sa ri chhuak suhu, a ti a. Kan roh phian mai a. Chutiang deuh chiahchuan, Pu Rokungga khan, he Krismas hla thar kanzir hi, pawn lama sa chhuak rih lo tuin min ti tlat a.A thu pawh kan awi hlawm a, kan sa ri chhuak loniin ka hria. Kha Carol kha sawi kai zui ta ila.Mission veng leh Thakthing-ah chauh kan kal a.Pu Rokunga kan hotupa a ni a, min ho zel a. Miten

Page 151: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 142 -

thawhlawm an pekin, lawmthu sawina \awng\ai huna hmang \hin a. Pawisa chu pa senior tak mai,kawrfual dum ha zun mai hian a lo dawng \hin a,lawmthu a sawi ziah bawk a. Amah chu Upa Taivelaa ni a. Sumeona, lawm taka Isua lo malsawmtu anih hmel e, kan ti \hin a ni. Kan zai chu Pu R. Zuala’nmin hruai a. Zing ni chhuah sarah Upa Thankhumaina kan lawi lut tur, an bathlara kan han zai chu, keikha zing dar 1 a\ana zai hruaitu ka ni a; tlar hmaaka ding chu ka hnunglam a\anga \ap chunga minrawn kuahtu chu kan lehhawi a, Upa Thankhumafanu, Nl. Vanrami (Mrs. Dengchhuana) lo niin, kan\ap ta \uau hlawm a; kawng an hawng duh lawk lolehnghal a. An han hawng chu inchhungah lutin,thingpuite kan in a, hlim takin kan \in darh ta a ni.

He Carol chanchin hi Pu Rokunga’n khatih laiachanchinbu larber mai, Hunthar, Pu JF-a enkawlahkhan, ‘An zingah ka tel ve a’ tiin a ziak a. Ka lahriatreng chu, zan dar 12 thlengin, Mizo zaithiamleh aw lian zet mai chuan, hneh takin min hruai a.Zanlai pelhah chuan, tleirawl pakhat, tawi sa \halenlawn, aw lian leh sitawm hauh lo mai hian,khawvar thlengin min hruai ve leh thung a. Mitethawhlawm lah chu Sumeona ni awm tak hian a lodawng zat zat a, lawmthu a hrilh zui zat zat \hin ani, a tih kha ka theihnghilh thei lo.

4. Krismas Hla lo pawh : Pu Rokunga hianKrismas hla, \halaite tana sak nuam fahran mai aphuah \euh hlawm a. A \hente erawh sak hlawh lemlo pawh a awm nual tho. Hla lenglawng - Pi Vanramite nena an sangha vaw zovin, an phut angin, sanghavuak hla, pawisawi lo, sak nuam zet te a phuah maia. Nature lam hawi, Chite Luipui tihte, Ram awihhla chi tam takte, Zofate min awi tleitu ber berte aphuah \euh bawk a. Pathian hla kan tih ang chi, tun

Page 152: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 143 -

hnua Kristian Hlabu urhsuna seng luh hnuhnawhteeng emaw zat a phuah bawk a ni. Vawikhat chu mis-sionary haw tur leh lo thleng thar puala inkhawm,biak in puiah a awm dawn a. Ani Kohhran Upaprogramme engkim hria chuan, chumi zana sak turhla a lo phuah ta der mai a. A hovin kan zir leh talauh lauh a. Kei kha a zaihruaituah ka \ang nghenghe a. He mi zan inkhawm hi Pastor Liangkhaia’n akaihruai a. Chu hla, zaipawl-in kan sa zo chiah chu,Chairman chuan, ‘Hla phuah mai zel theite kan awma, a \ha tho ve’ a ti ta lek mai a. Ka rilruah kha hlakha chh<t a \ulin ka hria a. Dik takin, kha hla kha,a thu lam a \ha a, a thluk kha, khatih lai hla lar tharthluk z<l chiaha siam a lo ni a. Kha tak kha, hla lehthu thiam Rev. Liangkhaia chuan a lo man anih dawnhi, ka ti rilru ta mai mai a.

5. Love song ve thung : Pu Rokunga nen hlaphuah lam thute kan sawi dun a. A hla phuahdankalhmangte a titi mial mial a. ‘Ngawi teh Vula, kach^k leh rilruin a ngaihtuah fo chu, Love Song phuahhi zuk nia,’ a ti. Hla dangah chuan a \awngkam tur,hlarua ang hi a tam lova. Kan Zosap te hman angdeuh hman loh chuan, Pathian hla phei chu a fel lolek lek mai a. Love Song-ah chuan hla thu mawielkhen, rilru khawih zak mai, kan sawi tum phawkzo ngial ngial mai hi, duh tawka hman tur a awm a.Mahse, keini ang tan Love Song han phuah chu a nimeuh si lova, ka in sum hram hram a; han ziak deuhzauh pawh kan nei \hin a, ka paih leh \hin alawm, ati nghe nghe a ni.

6. Krismas Hla a kalpui dan : Pu Rokunga’nKrismas hla a phuah lai hian a rilrua lian tak maichu - Khawvel Carol hmasa ber, Van Zaipawl-tenIsua pian zana Bethlehem daia an sak kha niin ahriat reng mai. ‘Chungnung berah Pathian ropui takin

Page 153: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 144 -

awm rawh se, Lei chunga a lawm em em mihringtehnenah remthu leng rawh se’ tih hi. Entir nan, AwBethlehem ka ngai a che, tihah chang 3-na atan ahmang a. Bethlehem chhiarpuiah, a thunawn atan ahmang a; A ropui leh mawizia-ah a thunawn atan achanve a hmang a; kan hnenah awm ve ta che tihah,chang khatnaah a hmang puitling zak a; Van mitehlaah chang 1 leh 4 bakah a thunawnah a hmangtluan zak a; Leiah rem leng se tihah a thunawn atana hmang leh a; Bethlehem tlang a mawi leh ta tihah achang 2-ah a thun leh a; Heng a\ang hian, a Krismashla laimu chu a hriat theih mai awm e. He lai tak hi,mi dang pawhin an copy chak hle a: Krismas thupuiber a ni bawk a, tu tan pawh a inhmeh hle reng a ni.

7. A mize zahawm tak chu : Pu Rokunga khapa \awng zawk zawk lo, \awng nem tak mai, pa zaidamtih hriat fahran hi a ni a. Fel leh nalh takin a incheibawk \hin. Khatia keini thingtlang naupang, Missionvenga lawi ve mai, ani Kohhran Upa leh hla thiamkha, zaipawl kan han insiam a; kei kha a solfa vaitu-ah min han hmang teh tlat a. Ani kha chu ahuaihawttu leh member-te zah kai a ni a. A tenor asa a, fel tak leh zahawm takin zaipawl kha minkaihruai \hin a ni. Mi \henkhat anga phunchiar emaw,rin loh hotu-a awm sawisel ve ngai lo a ni tlat mai.

8. Solfa thiam a ni : Kristian Hlabu- Tonic Solfanen, tihte, |halai Hlabu Tonic Solfa nen tihte hi amakutchhuak a ni a. A solfa remdan te hi a va han diktehreng ve le. Mizo Songs Preservation Society-inHlapui Bu kan han buatsaih kha, amah ngei solfaremtu atan ka ngen a. Manager Upa Chawngzikapawhin a remti a. An rem \an chiah a, solfa khawlha bula a \hu, Manager Pu Chawngzika’n a lo thlirlai thla pawh ka la a, ka roh viau \hin a ni. Amah faknan, mi dang huat loh atan - Kristian Hlabu-te chu,

Page 154: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 145 -

a solfa dah dan a dik lo nasa lutuk ta hlawm. AmahPu Rokunga Hlate tih a bua chhuahte hi amakutchhuak entawna chhut chhawn ni ngei tur a nia. Hengte pawh hi ama kutchhuak a\anga entawnachhut chhawn ni ngei tur a ni a. Hengte pawh hiama kutchhuak a\anga teh chuan dik tawk lo a tamkhawp mai. Solfa thiam rem hlabu chu sak a nuamina dik mai a. Tuna kan Hlabu-a hla \henkhat an thuntharte hi chu, a hla sak thiam hmasak loh chuan asolfa ngawt chu han sak dik mai theih lohte pawhzuk han awm nual a. Pu Rokunga kha ka ngai vawngvawng \hin a ni.

Page 155: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 146 -

HLA PHUAHTU KA NGAIHSAN

Dr. H.L. MALSAWMA, Tuikhuahtlang

“Sawma, lokal teh, ka chetna hmun vel khu enve ta mai mai che,” tia Upa Rokunga’n kum 1963July thla bawr (diary en a ngai khanglang) vela minsawmna \awngkam kha ka rilru-ah a cham reng a,chawplehchilha ngaihtuahlawkna (spontaneous) awmlova hla a phuahna \hin hmun en turin min duh ani. “Hetah hian ka \hu a, ‘tah hian pensil lehlehkhapuan (khawlha rem tur dahna hnuaiah) kadah ru khiau \hin a, hriat lawk lohva rilrua hla a lolan veleh ka ziak ta zung zung mai \hin a ni,” tia kei,pawlkaw (kua) zirlai chauh mi’n hrilh duhna chhanchu - ‘Hla leh a Phuahtute’ tih ang reng vel bawr kachhui ruk ve vang chauh leh a phuahtute ngei hmuhazawh \hin ka chin ve vang chauh a ni awmin ka hrezui ta. Pu Siam (thlala-a) in bulah kan ding dun ngiala, a thlalak - a tak la hmuh theih loh (negative) leh ahla phuah panga vel (ka’n hmuh mai loh chu - zawndeuh a ngai ang) a phuah dan leh a phuah chhan(ziakin) min pe mial mai lehnghal a, tunah a hlutziaka man ta!

Music - hla leh solfa bawr velah tui ve - hruaiharh tlakah min ruat ve nge ka hre lo (tun maiahchuan). Kum nga vel bawr chu kan inkawmnel hmanhle. Kum 1963 kum tawp lam ni maw? Biakinpui (Mis-sion Veng Biak In) Rev. J.M. Lloyd-a (engineer ve deuhroh vina) a sak \hat, kum 1964-a hman tur, Hawnnatur Hlapui a lo phuah lawk, 168phuah tura an karve deuh bawk- ‘AW JAA’ tih Mission Veng \halaiho(K|P ?) mi’n zirpui \uma a duh ulukzia kha aw! Kantawp zing teh asin! He hla ropui tak hi miten an sakleh pawh ka hre ta lo. A hmangaihna Faktute-ah aBASS lu\uak \hawt khawpin kan sa na a, hetih lai hi

Page 156: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 147 -

chuan (ti khanglang ila) a TENOR ka sa ve hlarh hlarhnia - (thlalakah a hma tlarah Pu Lalthangliana tenen kan ding). Upa Rokunga’n a vai lova, min zirtirmai a ni; a duh dan ang chiahin.

Upa Rokunga kha ‘Ram Hmangaihtu’ - Ram aHmangaih avanga englai pawha Thih ngam reng mai,‘patriot’ dik tak a ni. A hla \henkhat ‘Kan zotlang ramnuam...’, ‘Lentupui kai vel...’ leh ‘Harh la, Harh la!’tih a\ang hian a Nunril a lang thei. Kum 1965 ?-a‘Harh la, Harh la, Zoram i tlai ang e’ tih MFF lehMNF inur lawk chho vela a phuah, a phuah zana PuZailiana (RIP) te nena Pu Laldenga kawmthlang kawngvel zawha kan sa tlaivar zak te kha! A! tuna hanngaihtuah let pawh hian a mak lo ve.

Mi \henkhatin hla za tel an phuah a; mahse,mipuiin kan sakpui hlawm vak lo a, a literature a\hat chiam kan hre bawk lo va, soloist-ten an sangawng ngawng mai a, kan hre chauh a ni mai a,Upa Rokunga hlate erawh hi chu a phuah zan a\anginmi tam takin kan sa tui em em zel mai \hin a. Hla\ha tehfung pawimawh berte zing ami chu - mipuituipui hlate hi hla \ha chu a ni - ti ila a sual lo berawm e. ‘Hla a phuah tam asin’ tia chawimawi tumngawt mai chu a kawng lo hu mai nia.

Hla phuah thiamho hian hla thluk siam an lothiam vek lo tawp mai. Upa Rokunga erawh hi chuhla a phuah thiam a, a thluk a siam thiam hle a, mihlate a thluk a siamsak bakah hla hluiho ‘Mizospirituals’ ti ila - harmonise pawh a ching hmasatlat. Kum 1962 vel a\ang khan a hla harmonise-hoAw, Halleluia Lalpa ropui ber; Tunah a thar hmangaihnaeng nuamah; Leiah a lo piang van Lalbera chu; Lung minlen ka thlir...; Nakin mipui tam tak lo kal khawm te leh adang tam tak kan sa nasa \hin a, mi tam takin kanchin zui phah ta.

Page 157: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 148 -

Hmeichhe hrin zingah la dam hram se ka tih,thih theih lohna mum lian el awl pek mai ka duh inani 12.5.’69-a kal mai tura inhriatna nei ang hrim a; asualnate hre chhuak thar a, a Lalpa hnenangaihdamna dila ‘Lalpa mi ngaidam rawh, Izahngaihna ringin, I angchhung ka rawn zawng, Ikhawngaih ban vuanin’ ti hiala ‘Ka thla chau a chawlta...’ ti zel a ‘I chhandamna hmun ralmuangah, Kachawl kumkhua tur chu’ tih hla ni 7.5.’69-a a hlaphuah hnuhnung ber a phuah hian thinlung a kuaiber mai, - khatih hun laia Master of Arts avangaJalukbari-a kan insawn buai velte khan rilru a tikimlo zual.

Page 158: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 149 -

PU ROKUNGA’N HUN A THLIR DAN

LALTHARA IAS, Kohima

Thu hma theh

Heti hian ka mut hmunah te ka lo suangtuah vemai mai thin a. Zofate zingah hian tu hi nge lo piangve ta lo se, Zoram tan pawi ber ang ? emaw, ch^nnalian ber ni ang ? emaw, tu nge zofate tan hian rohlumin hnutchhiah hnem ber ang? tiin. Ka rilru-a achhanna lo langah chuan, “Pu Rokunga” a ni. Hei hia pawm thei chiah lo in lo awm hlauh takin, kachhut dan kan sawi chiang deuh ang e. He kachhutna hian, mi-in sawrkar emaw, pawl emawadinhmun pawimawh a chelh vanga a thawhchhuahhi chu ropui tho mah se, a vaia ama thawhchhuahangah chhut theihah ka ngai lova. A chhan chu, khamihring kha lo piang ve ta lo mah se, sawrkar emaw,pawl emawa a dinhmun kha mi dang tuin emaw anrawn luah tho dawn a, sawrkar/ pawl chakna hmangchuan thil tha eng emaw zat chu an rawnthawkchhuak ve ngei tho ang tih hriat sa a ni a.Chuvangin, sawrkar emaw, pawl emawa dinhmunan chelh vang ni lo leh, mi dangte dip chuang miahlova Zoram tana an thawhchhuah (contribution) hika’n chhut a chu a ni a. Hetiang tak a han chhut hichuan Pu Rokunga ai a mark pek san tur hi kei chuanka hmu rih lo a ni.

Rokunga Memorial Society dintute zingah katel ve lo nain, he pawl a lo ding hi lawmawm ka ti in,an thil tumte leh an thiltihte hi ralkhat atanga lotuipui ve em em thin ka ni a. Aizawl khawpuia khawsani phei ila chuan he pawl hi ka tel ve na ngei turahpawh ka lo ngai thin a. He ka rilru hi min hriatpui niawm takin, Rokunga Memorial Society chuan,

Page 159: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 150 -

Pu Rokunga hriatreng nana lehkhabu special tak anbuatsaih mekah hian article ziak turte zingah minrawn ruat ve mauh mai a. Mak ka tih rual rualin kalawm bawk si a. A thupui min rawn tuk hi kei aiaziak thiam zawk tur an tam ang tih hai lo mah ila,min rawn ruattute an zahawm bawk nen, haninphatsan chiah ka ngai bawk si lova. Pu Rokungangaisangtute zinga mi ka ni ve tihlanna tur leh, amahhriatrengnana ka tih theih ve chhun-ah ngaiin ka’nziak ve rawih mai ang e.

PU ROKUNGA’N HUN LIAM TAWH A THLIR DAN

Pu Rokunga hian, Mizo hla phuahtu dangte angbawkin, nunhlui ngaih chang te chu nei ve bawk mahse, kan hla phuahtu thenkhat te ang em chuan, “Awnunhlui, aw nun hlui, aw nun hlui, |ap \apin ka au dingzo si lo..” tiin nun hlui liam tawh hi thlir let in, ngaiina au ve chiam lo niin a lang. Hetiang lam hawi zawnghi a hlaah hmuh tur a tam lo khawp mai. “ I hun ihmang tha em ?” tih hla chang 2-na a :

Kan pan lai nunte leh,Kan vanglai nite kha,Dawn kirin lunglen a zual em !Thinlai kawl ang a hnim,Ngai mah ila, au mah ila,Mual an liam ta kir an rel lo.

a’n tih te leh, “Hmana kan nun hlui” tih hla changkhatnaa :

Hmana kan nun hlui a chul tawh hnu,Ka dawnin awmkhua a har ngei e;Chhungkim dar ang lenlai nite zawng kha,Mual an liam, hmanlai an chang zo ta,Lung min len, tinkim ka dawn khawlin,

Page 160: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 151 -

a’n tih te hi nun hlui ngaihna lam hawia hla a phuahawmchhun an ni mai awm e.

Tin, Pu Rokunga hian, hun hman that hi a ngaipawimawh ang ngeiin, ama nun leh hun te pawh hia hmang tha tih a hriat a. Hei vang hian hun kaltawh avanga inchhirna lam rilru phei hi a nei ngaimeuh lo ni awm tak a ni.

PU ROKUNGA’N TUN HUN A THLIR DAN

Pu Rokunga’n tun hun (present) a thlir dan hikawng li vel in chhut theih niin ka hria a, hetiangdeuh hian lo chhui dawn ila:

i) Nakin hun atan inbuatsaihna angin

Pu Rokunga’n tun hun a thlir dan a thil langsarber chu, ral leh thuai mai tur a nihna leh, nakinhun lo la awm tur a tana inbuatsaih na’n fimkhurleh tha taka hman tul a tihna hi a ni. “I hun i hmangtha em ?” tih hla chang 3-naa :

Hei erawh min chhang teh,I hun i hmang tha em ?Thil tha tiin sualna do la,Nunna kawng dik zawh la;Tin, chatuan lawmna i nei ang,Hun danglam tawh lohna ah chuan.,

a’n tih te leh, “Lei mite hun bi an chhiar e” ti hlachang 4-naa :

Kei ka thu hla mi ngai hi awm ve maw ?Chung si-ar lungmawl mah khian,‘Nunna eng nei la’ min lo ti;Ngawi rengin, tawng lovin chet danin i eng ve ang u.,

a’ n tih te hian, nakin hun atan inbuatsaih nan tunhun hman that a ngaihpawimawhzia a tilang chianghle awm e.

Page 161: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 152 -

i) Hlim leh lawm taka hman tur angin

Tin, hun hi, thil tha tih nan hmang chung si a,hlimawm leh nuam taka hman tur angin a ngai thobawk thin a ni. “Turnipui kan do dai” tih hla changkhatnaa :

Mahse kan zam bil lo,Turnipui hrang hnuaia’n,Lawm lungrual hlim thawm nui ri nen,Turnipui kan do dai.,

a’n tih te, “E khai! hlim rawh u” tih hlaa :

Turni sa, khuangruah sur, thosi karah,Hah takin thawkrim mah ila;Mizo kan ni alawm, kan hlim ang chu,Kan hun awlte i hmang tha ang..”

a’n tih te,

Lengi te vala te’n zai i vawr ang,Perhkhung tingtang rimawi nen hian;Thawh tur kan neih apiang i thawk ang u,Kan ram, kan hnam hre reng zelin,.

a’n tih te leh, duh am leh zual tak a :

E khai! hlim rawh u, nui rawh u,A-ha ha ha ha!Hlim rawh u, nui rawh u, A-ha ha ha ha!Vawi khat dang nui leh in, A-ha ha ha ha!Vawi khat dang nui leh in, A-ha ha ha ha!

a’n tih te leh, “Sangha vuak hla” chang thumna a :

Chaw kan ei dawn ta e, lo haw r’u, lengin a au,Valnema’n lawmin lo chhang e annemin,Chuti kan hlimzia chu ka hril seng lo,Hlim leh lawmna tawp thang i-hi, a-ha ha !”

ti a a’n hlap chhoh vel a\ang te hian, tun hun hi,

Page 162: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 153 -

thawkrim tak chung pawha, hlim taka hman turang a a thlir tel tho dan chu a chiang khawp mai.

iii) Liam leh thuai mai tur angin

Tun hun hi a rei lohzia leh mual liam leh thuaimai tur a nihna (transitoriness of time) hi a hmuchiangin, hei hian a hun thlir dan pawh a hruai thuihlein a hriat. “Vang lai nite an chuai” ti hla chang3-naa :

Thang hlui tan hun tha a liam a, par ang an chuai,Thang thar par ang an vul zel a;Mahse hringnun pialleia kan len chhung hi chuan,Chuai lo reng hi an awm thei lo.,

a’n tih te, “Hunte an inher liam zel a” tih hla changkhatnaa :

Hunte an inher liam zel a,Lei pangpar mawi te an chuai e;Chutin kan hlim lai nite pawh,Hma takin an ral leh thin.,

a’n tih te, “Aw hun leh kumte an ral zel a” tih hlachang 2-na leh 3-naa :

Chhawrthlapui van zawla leng mah khi,Zan tlaiah kawlrawn a her liam thin;A lenna van zawl tual nuam chu ngai mah sela,Chung Pathian ruatin a her liam thin.,

a’n tih leh,Keini pawh chhimhlei tual nuamah hian,Hlim leh lawmin leng rih mah ila;Chung Pathian ruatin zamual kan la her liam ang,Chhiamhlei tual nuam hi ngai mah i la.,

a’n tih te atang hian, kan hun hman lai hi, chelh dinrual lohva liam leh thuai mai tur a nihna hian a rilruleh hun thlir dan a kaihruai nasa hle tih a hriat.

Page 163: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 154 -

Tin, “Lei mite hun bi an chhiar e” tih hlaa :

Han thlir ila si-ar thangvan eng khi,Mahni lam tluang chhui zelin,Hlim takin an leng van zawlah;Kan tan a buat reng em lo ni le, chung Khuanu

lengin.

Aw, enchim loh, thlir ninawm lo,Lei rawngbawla her liaiin,Lei mite hun bi an chhiar e;Au rawl reng awm si lovin, biahthu tinkim min lo

hlan.,

a’n tih te atang hian, Pathian thilsiam dang, ni lehthla leh arsi te pawh khian kan hun tha liam mai turhi min rawn hriattir reng ang te pawhin a thlir thinniin a lang.

iv) Lung tileng lawk angin

A hmaa ka sawi tak ang khan, Pu Rokunga hianama nun kal tawh lamah lunglenna nei em emin langlo mah se, hun liam mai tur hi a ui vein, ‘khawtlanglunglen’ an tih ang deuh hian, advance takin a lunglenglawk \hinin a lang thung. “Leimawina, thinlai tihlimtu”tih hla chang khatna a :

Aw khawvel puan ang a chul tur hi,Tinkim dawnin han thlir ila,Aw hringnun par anga vul thin hi,Hma te’n zamual a liam tur chu.,

a’n ti vawng vawng mai te, “Kan sawmfang dum dur”tih hla chang 3-naa :

Page 164: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 155 -

Mahse hma te’n tukram chul hnu a lo chang lehmai tur,

Tinkim dawna fan chang lung tileng zual tur renghian,

Kan vau maurua, thing lenbuang leh siahthingzarah,

Mimsirikut thuva te’n zaiin lo awi.,

a’n tih te leh, “Turnipui kan do dai” tih hla chang 4-na a :

Tinkim dawn zel ila,Tukram chun hun tur te;Lenrual kim te’n kan tuanna tlang,Nghilhni awm tak ang maw!

a’n tih te phei hi chuan, sawi fiah leh zual ngai lovin,lungleng lawk taka tun hun liam mai tur a thlir danchu a chiang mai awm e. Heng hlate han chhiar lehsak chang te hi chuan, keini hrang hlui deuh, ram lotuan thin tawh te ho phei chu kan lung a leng lawkve nghal ringawt mai awm e.

PU ROKUNGA’N (HE LEIA) HUN LO KAL TUR A THLIR DAN

Hun, auh din rual lova liam mai tur hi uiin, lungleng lawk thin mah se, Pu Rokunga hian ringtu diktak angin, beiseina nung leh nghet tak nen hun lothleng tur hi a thlir thin a. Sap hovin ‘optimist’ an tihdik tak hi a ni. Hun lo thleng tur a thlir dan pawh hikawng hrang hrangin lo chhui leh dawn ila :

i) Beiseina eng nen, hun lawmawm zawk lothlenna tur angin

Pu Rokunga hun thlirna (telescope) atang chuan,van ram chu sawi loh, he dam chhung ngei pawhhian, hun tha zawk leh hlimawm zawkin min hmuak

Page 165: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 156 -

reng angin a thlirin a hmu thin a ni. “Kan sawmfang”tih hla chang 5-naa :

Kan fak a che chung Pathian,I malsawm rimtui te hi,Kum sul a lo vei leh changin,Tharin a lo lang leh si thin;Kum leh tharah i malsawmna,Zual zela dawn kan beisei.,

a’n tih te leh, “Lei mawina, thinlai tihlimtu” ti hlachang 4-naa :

I mawi mang e, piallei kan chenna,Rianghlei tan par ang vul ve la;Tah lai ni kawlkungah liam zelin,Hlim lai ni par ang vul rawh se.,

a’n tih te hian, Pu Rokunga hi beiseina eng nen ahun thlirtu (optimist) a nih zia an tar lang chiang hlein ka hria.

Tin, Pu Rokunga hun thlir dana thil ropui em emmai chu, thilsiam (nature)-ah Pathian a hmu chianga, sik leh sa (seasons) inthlak thleng thin te pawhhian hun lawmawm zawk leh Pathian malsawmna terawn herchhuahpui zeltu tur ang in a thlir \hin hi ani. “Favang khaw thiang” tih hla chang li-naa :

Fur, thal, favang nemin,Hlim leh lawmna min rawn thlen;Hun tin bikim her zelin,Pialleiah malsawmna hlu min pe.,

an ti te phei hi chu, ‘a va’n hmu thukin, a va’n hmuvannei bik em !’ tih loh rual a ni lo.

Page 166: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 157 -

ii) Zoram thanharhna leh hmasawnna tur ang in

Pu Rokunga hi Mizoram veitu leh hmangaihtudik tak, ram leh hnam tan hun \ha zawk lo thlengtur beiseitu leh nghakhlel taka lo thlir thintu a ni.“Ka pianna ka seilenna ram” tih hla thunawna :

A mawi ka pianna ram kan Zoram nuam,Tlangtin zaleng insuihkhawm zawng nen;Finna thlifim leng velin min chhem la,Sual leh at chhumpui zingte chhem kiang rawh.,

a’n tih te, hemi hla vek chang 4-naa :

Thang leh thar tan parin lo vul chhuak la,Hmatiang sawn lai puan ang bang lovin;Hriatna pangpar mawi a lo vul hun tur,Thal tui ang ka lo nghak ve a sin.,

a’n tih te leh, “Kan zotlang ram nuam” tih hla chang4-naa :

Kan ram mawi, chul lo la, parin vul lehzual la,Thangthar hmatiang sawnna tur khua sei leh se;Tin, lo varin, lo thangin, lo sang zel ila,Chung Pathian malsawmna pawh kumkhuain

awm zel rawh se.,

a’n tih atang te hian, hun lo kal tur a thlirna-a Zorama lansarhzia leh, Zoram hmasawnna zel tur pawhchu, Pathian malsawmna a zara lo thleng tur anga athlir dan a lang chiang hle a ni.

iii) Zoram zalenna hun tur angin

A hmangaih Mizoramin zirna leh thiamna, ei lehbara hma a sawn hun tur bakah, Zoram zalen huntur Pu Rokunga’n a lo thlir pha daih mai hi a ropuia. Amah hi ‘zawlnei’ kan ti ngam chiah lo a nih pawhin‘zawlnei thlirna mit’ ( vision of a prophet) erawh chua nei ngei kan ti ngam ang. Tin, Pu Rokunga’n Zoram

Page 167: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 158 -

zalen hun tur a thlir dan hi thlur hnih angin a hmuhtheih a :

a)Diknain ro a rel vanga zalen hun tur

Hlemhletna leh thamna te’n tual an len ngamlohna, dikna leh rinawmna te’n lalna an chan huntur chu, Zoram zalenna hun turah ngaiin, Pu Rokungachuan nghakhlel takin a lo thlir thin a ni. “Rinawmnahi lungphum” tih hla chang 4-na ah chuan :

Mahse beiseina chuan he thu hi min lo hlan,Rinawmna hi lungphumah kan ram tan phum ila;Dikna rorelna chuan lalthutthleng chang sela,Inthamna bo sela,Hmangaih, inremna leh thianghlimna puan zarin,Zalenna ram kan lut tawh ang.,

a’n tih te leh, “ Kan ram nuamah” tih hla chang li-naa :

Aw Zoram nghilh lo la, i hming tha zawng,Harhin Zoram tho la, insiam ve rawh;Chhuihthang val rual, leng ruala te u,Dan sual thim chu vai kiang r’u,Tin, kan zalen tawh ang, kan ram nuamah.,

a’n tih atang te hi hian, hnam dang awpbehna atangazalenna ‘political independence’ lam ni lovin, diknainrorelna a chan avanga ‘nun zalenna’ hun tur hi athlir zawkin a lang. A ni tak a, ‘political independ-ence’ pawh chu lo hmu mah ila, dikna in rorelna achan si loh chuan emaw, ‘dan sual thim’ chu kan vaikian theih si loh chuan, ‘zalenna pumhlum’ chu kanchang chuang lovang tih hi Pu Rokunga’n a thlir danchu niin a lang.

Page 168: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 159 -

b) Hnam dang awpbehna atanga zalen hun tur

Pu Rokunga hian, hnam dang awpbehna atangaZoram zalen hun tur (political independence) hi a thlirphak mai ni lovin, a nghakhlel a. A lo thlen thuaitheihna turin Zoram mipuite harh chhuak turin minauin, min fuih bawk a ni. “Raltiang i kai ve ang” tihhla chang li-naa :

“Aw Zoram lo ding chhuak rawh,I tan khua a var dawn ta;Hun sul ang a liam zel e,Zan tiang kawl a liam dawn ta,Lenkawl a lo eng e…”

a’n tih te; chu aia chiang leh zual a “Tho la, i ke inding rawh” tih hla chang khatnaa :

Aw ka pianna ram kan Zoram nuam,Ka thinlungin ka hmangaih che;Tuma bawih atan ka phal lo che,Tho la, i ke in ding rawh.,

a’n tih tih thuaih mai te leh, chang li-na a uar lehzuala :

Huai leh rinawma i din tlat chuan,Van khian mal a rawn sawm ang che;Hnehna leh zalenna chhinchhiahna,Puan zar ropui kan phet ang.,

a’n ti zui leh te phei hi chuan ‘political independence’a kawk ngei tih loh rual a ni lo.

Tin, hei ai pawha la rorum leh ram politic rawngkai leh zual, MNF volunteers te zalenna sual tura kaitho tu ni ngei a ngaih theih leh an rammut lai pawha‘hnam hla’ ang hiala infuihna leh inchawhphur na’naan lo hman thin, Pu Rokunga hla pakhat, “ Harh la,harh la, Zoram i tlai ang e” tih hi lo thlir leh ila :

Page 169: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 160 -

Harh la, harh la, Zoram i tlai ang e,Harh la, harh la, hun tha a liam ang e;Tho la, tho la, kein lo ding ta che,Ngai teh, ri chu, Zalenna dar a ri,Tho rawh hun tha a liam hma hian.,

a’n ti sauh sauh a, chutah chang li-na ah phei chuan:

Thlir r’u, thlir r’u, chung lam en chho ula,Ngen r’u, ngen r’u, chung lam tanpuina pawh;Bei zel rawh u, hneh ni a thleng ngei ang,Hnehna, lawmna, rorelna thutthleng nen,Kan hnam puanzar kan zar ve ang.,

ti meuh a Pathian malsawmna dil chung zelatumruhna nena ram zalenna chu sual chhuak turaZoram mipuite min fuihnate han en hian, Pu Rokungahi Mizo hnam pasaltha (Mizo nationalist) leh Mizohnam hmangaihtu (patriot) dik tak, ram leh hnamzalenna hun tur nghakhel taka lo thlir thintu a nikan ti lo thei lo vang.

PU ROKUNGA’N THIH HNU LAM HUN A THLIR DAN

Pu Rokunga Kristian dan hi a ngaihsan awmriau in ka hria a. Chawlhni-ah emaw, biak in-ahemaw, serh leh sang hmannaah te chauh ni lovin,eng hun leh hmunah pawh Kristian a nihna hi a taka hmang thintu (practising christian) niin a hriat. Nitin khawsak eizawnna-ah te, ram rorelnaah te,vantlang kalkhawmna leh intihhlimna hmunah te,chhiatni-thatniah te leh thilsiamah te pawh Pathianhmu tel zel leh telh leng zel mi a ni. Pathian chuengkim siamtu leh engkim chunga roreltu a nihna hia hmu chiangin, a hlaah te pawh a lang nasa hlereng a ni.

Page 170: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 161 -

Hetianga Pathian rinna nghet tak nei mi a nihvang hian, he khawvel piah lam hun a thlir dan pawhhi a hahdamthlak hle a ni.

i) Ram tha leh nuam zawka luh hun tur angin

Aw hun leh kumte an ral zel a” tih hla changkhatnaah chuan :

Aw hun leh kumte an ral zel a,Khawvel ropuina te an lo chuai;Kan hlim lai nite zawng pawh an inher liam a,Hun dang lam tawh lohna pan turin.,

a’n ti phawt a, chutah a thunawn ah –

Kan hlim lai ni leh hun leh kum te ral mah se,Hun danglam tawh lohna ramah khian,Nunna thing daihlim hnuaiah kan chawl kumkhua

ang,Lawmna ten min liamsan tawh lovang.,

tiin an tlip zui a. Tin, “Khualzin mai ka ni” tih hlachang khatna hi lo en leh ila :

Leiah hian zawng khualzin chauh ka lo ni a,Ka ngai ka van in, ka Pa awmna ram khi,Ka zin kawng ka pal zawh huna ka lawina tur.,

Heng atang te hian, Pu Rokunga chuan damchhung hun hi khualzinna hun ang leh, nakin hunchu ram tha zawk, hun danglam tawh lohna hmunkan chan hun tur angin a thlir thin tih a hmuh theihawm e.

ii) Hlauhna tel lovin a thlir

Thihna hi kan Lal Isuan a lo hneh tawh avangin,hlauna tel lovin a thlir a ni. “Thihna luipui” tih hlachang 3-naah chuan:

Page 171: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 162 -

Chu lui thim vawt leh hlauhawm chu,Engah nge ka hlauh ang le?Ringtu tan hlauhawm a awm lo,Lal Kristan a hneh zo ta .,

a ti then mai a ni.

iii) Nghakhlel takin a thlir

Tin, thihna hi a hlau lo mai ni lovin, thih hnupiah lam hun chu lungngaih awm lohna, mittui tlaktawh lohna, Lalpa hnena hlim leh lungawi takachawlh kumkhuana hun tur a ni tih hria-in, nghakhleltakin a thlir thin a ni. Hetiang lam hawi zawng hla hia phuah hnem hle maia, tun atan chuan han thlirvek sen pawh a ni lovang a. A then chauh han tarlang dawn ila, “Lalpa thutiam” tih hla chang 3-naa :

Ka Lal, van cham i rei lua e,Ringtute’n kan nghak reng a che;Chhandam fate min hruai turin,I lo kal thuai dawn lawm ni ?

a’n tih te, “Kan intawh lehna hmunah” tih hla chang3-naa :

Zan arsi enna piah ram mawi a,Kan intawh khawm lehna niah chuan;Tah leh lungchhiatna mittui zawng zawng,Hmangaih Lalpan a hrufai tawh ang.,

a’n tih te, “Ka lungkham ram eng mawi” tih hlathunawna :

Tah chuan lungngaih tahna reng a awm lo,Tlantu fak zai an inkhap zo lo;Hlim takin nuna tui thiang an dawn a,Chatuan ram ni tla ngai lovah khian.,

Page 172: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 163 -

a’n tih te leh, a hla phuah hnuhnung ber, “Sualin bomah ila” tih chang 3-naa :

Ka thla chau a chawl ta,I thisen luangah chuan;A ropui dawn mang e,I chhandamna hmun ralmuangah,Ka chawl kumkhua tur chu.,

a’n tih te atang hian, thih hnu lam hun a thlir danmawizia leh thih thlamuanna neitu a nihzia a langchiang khawp mai. Tin, hla leng lawng an tih ang chileh khawvela inthenna lam hla a phuahah te pawhhian, chatuan rama intawh leh hun tur hi a thirthleng nghal fo bawk. A entirna turin hla pakhatchauh han tar lang leh ila. “Lungduh inthenna ram”tih hla chang 3-naa :

Tunah thinlai nain lo inthen mah ila,Chung Pathianin min veng tawn rawh se;Nakinah then lohna khawpui kan thlen hunin,Lungngaia inthen hnute lawmin,Intawh leh kan beisei.,

ti a, mawi tak leh ngaihthat awm taka a hla hmawran bawk te hian, engkimah Pathiana rinna a nghahthinzia leh, thih hnu hun pawh beseina nung nen athlir thin dan te a ti lang chiang hle awm e.

Page 173: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 164 -

ROKUNGA HLAA HMEICHHE DINHMUN

Dr. T. VANLALTLANI, ATC, Durtlang

Rokunga Hlate Nos.30,32,51,52,53,96,

Pu Rokunga hian hmeichhe chungchang a hlaphuahah a tel tam lo hle a. A tel chhun pawh nu lamhawi a ni zual a; nula leh hmeichhe naupang lamhawi a awm vak lo. A hla dang kar lakah nu a lam rika awm bawk. Hetiang hian a hla phuahin hmeichhelam a hawi dan lo thlir zui ila:

A. ROKUNGA HLA-IN HMEICHHIA A THLIR DAN

Rokunga hlaah hian hmeichhiate a thlir dan lehhmeichhe dinhmun a thlir dan kawng hrang hranginkan hmu thei a. Nu hlutna lam a uar a, nula lehhmeichhe naupang hlutna lam leh anmahni faknaleh an chungchang sawina a awm meuh lo.

1. A hla thu hman mawi tak takte

Nu lam hawia Pu Rokunga hla thu hmante chuhengte hi a ni a: Ka nu, Chun, Nu, Chunnu,Chunnemi, Chunnunnemi, Chun nunnem, Chunluglian, Thai, Run lum nuthai, Nuthai leh Saronphai zawl li l i pari tihte hi. Heng a thu hmante hihan lam rik ngat pawh hian (Chun lunglian tih chauhlo hi chu) hmangaihna, ngilneihna leh zaidamna rima namin chu nun chu a z^m nghalin a hriat theih. Ahla thu a mawiin a lam a nuam a, mi a tithlamuanginthinlung a fan nghal raih mai. A hlaa ‘nu’ kawka athu hmante hian Mizo chhungkuaa ‘nu’ din hmuntur nia ngaih te, an laka beisei te, an mawhphurhnaleh an hlutna te, an sual vaih chuan chhungkaw tanan hlauhawmziate nen a hril chhuak \ha hle.

Page 174: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 165 -

2. Hmeichhiate kum hlun lohzia leh thlaraunun

Hmeichhia hi thi thei an nihzia chiang deuh maiinPu Rokunga hian a sawi a. A hla No.30-a ‘Ka va ngaiem’ tih chang thumnaah tihian a ti:

Kumpui sul mah mual a liam hnu,Puan ang thar leh \hin;Kei ka chun mual liam kirin ka ring si lo.

Kum hlui pawh a tharin a zui \hin tih hre rengmah se nu han thi hi chu he khawvelah hi chuanrawn nung thar leh tur a awm lohzia a hmu chiang.Chutiang karah chuan beiseina nung nen nu thlaraua nun turzia a puang nawn leh a, hetiangin:

Aw, ka nu he pialleian zawng,Kan intawng tawh lo’ng;Mahse lawmin vanah kan intawk leh ang.

Nu thlarau chu taksa thih ruala thi ve mai lovinvan ramah la tawh leh hmuh theih a nih turzia atarlang a ni. Hetah hian Pu Rokunga hi mihring taksathawhlehna ringtu a nihzia a lang a. He khawvela miinhmuh chak tak intawng thei tawh lo te pawh hivanah intawng leh tura beiseina nghet tak neitu anihzia a lang bawk. Mi azawnga hlu ber mai ‘nu’ ngeipawh hi khawvelah hmuh tur an awm loh pawhinvanah chuan hmuh tur awm ngeiin a ring a; chu arinna chu hlain a rawn puang chhuak ta a ni.

3. Nu hi chi thlah chhunzawm zelna bul a ni

Nu hi mihringte zawng zawng pianna bul a nihziaPu Rokungan hla hmangin a sawi uar. A hla No.32chu, HRAITE KHAW NGE I CHUN VE KHA? tih a ni a. Nunei lote hnena zawhna, thinlung chhung deng chhuakraih mai a ni. Tichuan le nu pawm leh kuah dawngpha lova a thihsan naut> hnenah chuan zawhna

Page 175: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 166 -

runthlak a zawt zui zel a: ‘Mim ang i pianna chunngei kha’ tia nupui sun, fasen pawmin a naute pawmlai hnena a sawi anga hla a han siam hian nausentehi nu tel lova piang ngawt thei an nih lohzia a tilanga. Chi thlah kal zel hi nu vanga lo awm thei chauh ani tih a sawi chiang hle. Chu mai ni lovin naut> piangenkawl sei len thuah pawh nu chu hnute tui neitu anih avangin a pawimawh lutuk. Nau hnuchhamkhawngaihthlakzia chu hlain tihian a sawi a. ‘Nuhnuntui ngai a lo \ap e’ tiin. Naute hnut> hnekmamawh em em chu nu hnute tui ngaiin a \ap a ni.Pa chu fel hle mah se hnute tui nei a ni lo. Nu hi chithlah chhawm nungtu turin Pathianin a ruat a nitih Rokunga hlate hian an tar lang chiang hle. Chithlah chhawnga vawng nunga \hangthar zel tur chawiliantu tur chuan nu lo chu tling zo an awm lo.

Tunlai khawvelah chuan ‘nu chhul,’ ‘hmeichhechhul’ pawimawhzia te hi sawi lar a ni. A chhan chunu hi mipa ang lo tak maia siam, nau paia hring theitura siam a ni a. He dinhmun hi suma lei theih loh,zir thiamna hmang pawha neih theih loh a nih tlatavangin. Thil siamna Factory hrang hrang awm tawhmah se hmeichhe chhul siam chhuaka mihring taksaachi thlah theihna tura siam thei an awm lo.Hmeichhiate thla tin thi neih pawh hi hmeichhia nive lovin duh vanga neih ve ngawt theih a ni lo.Chuvangin siamtu Pathianin a bik taka chi thlahnakawng leh mihring nunkhawchhuahna turahmeichhe taksa leh an hnute tui a hmanna hi ngaihropui nachang hre lo chuan siamtu Pathian hi engahmah an ngai lo a ni an ti thin. Pathian ringtu chuanmihring hmeichhia a siam dan phung hi hlutinhmeichhia reng reng an hmusitin an tiduhdah ngamngai lo. A chhan chu anmahni ngei pawh an nute,hmeichhe taksa leh thisen hmanga siam, chawm lehenkawl puitlin an nih avangin.

Page 176: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 167 -

4. Nu chu ‘Chunnemi’ ni tura beisei leh ngaiha ni

‘Nu \ha chu in chhung timawitu a ni’ tih dahlang reng chungin Rokungam thupuiah, CHUNNEMItih a lo lang ta kiau mai a. Nu zawng zawng hi he hlathuin a kawh ang hian aw leh nunnem dam thlapmai neiin Pathianin han siam se kan ti rum rumawm e. A ni der si lo. Chuti chung chung chuan inchhung khurah nu an han awm a, hmangaihna lehduhsakna aw mawi tak nena chhungkuaa cheng anhan awp khawm hi chu pa, huaisen ber tan pawh ahahdam thlakin a thlamuan thlak reng a.

He hla hian chhungkaw hlimna, hmasawnna,inremna leh mawina chu chhungkaw nu nunahinnghatin a sawi a. Dikna tam tak a nei a. Inchhungkhura mi ni lo chhungkhat laina, \henrualleh inleng lo lutte zawng zawng pawh nu ber hipkhawm avanga lo thleng thei niin a ngai a. Nu nihnaleh mawhphurhna hautak leh ropuizia a sawi chiang\ha hle. Nu hian ama taksa inenkawl ngai tam takkarah mi dang zawng zawng hlim taka kuahkhawmhi tlin reng sela chuan a va \ha dawn em! A hla thu amawiin a kawh lah a \ha thlawt. A taka nunpui turerawh chuan nu tan hian rit lua leh harsa lua aawm ve thin ang tih hriatthiam pui a va tul em!

He hla ropui tak hian nu chu hah ve thei, thinurleh ang bawrh bawrh ve turin a chhut thleng pha lo.Nu pakhatin in chhung khura mite leh a lo lawi luttezawng zawng chu zaidam, nunnem leh hmangaihtakin a lo kuahkhawm tur nia a ngaih laiin, nu chaklohna, tlin lohna leh famkim lohna lam a hmuhpuithiam lova. Chung hun a lo thlena nu chuan dawmtuleh \anpuitu a mamawh ve zia te, chu chu chhungkawmember dangte tih ve tur a nih lam a thlir thiam

Page 177: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 168 -

phak lova, a pawi hle. A \ha lo lam thleng thei chu nusual leh rilru luhlul vangah a keuh thlu ta vek mai a.Mihring pakhatin thil \ha zawng zawng an tlin veklohna lai han thlir pha deuh sela chuan, mihringchhungkuaa cheng khawmte intanpui tawn lehinmamawh tawnna lam hi a ri tel ngeiin a rinawm.Nu pakhat hian in chhung mamawh tinrengngaihtuah chungin, chuta cheng zawng zawngte chununnemna leh zaidamna nena enkawla tuam mawireng chu a tlin kumkhua lovang tih thlir tel pha selachuan, hla thu mawi takin mi dangte nun ve dan tura han hrilh tur a le. Thil \ha hi nu rilru lehngaihtuahna leh duhthusamah chuan a awm rengthin a; a taka nunna ramah chuan nu tha ber pawhinharsatna tam tak a tawk thei si a. A thawipikna lehphurrit han bun chhuah bawrh bawrh a mamawhhun hi awm ve turin ngaihtuah a dik ve lawng maw?

Nu tha lo rapthlakzia a sawina

Rokunga Hlate No.52 chu, ‘RUN LUM NUTHAI’ tiadah a ni a. Chutah chuan, ‘Hmeichhe inhauh hrat nenain zauva awm ai chuan, in chung chhip kila awm a thazawk’ tih Thufing 21:9-a mi dah a ni a. Nu sualnaina nghawng natzia te sawiin nu sual niaa hriat chu‘thai lungliani’ a ti a. Nu sual chuan in chhung chuhlimna awm lo inah siamin, tahna hmunah chantirina hria a. Chhungkaw nun mawi leh khawsak dantha tinrengte pawh hnawt bo zovin, chhungkhat laina\ahna thleng a nghawngin a sawi a ni. Nu sual zetzawng chu dam tlakah pawh ngai lovin thihnain chimmai turah a ngai bawk. Pu Rokunga thlirna atang hichuan nu sual hian kaihruaitu \ha mipa awm theiturin a thlir pha lova. Nu sual chu a sual man hmu-a dam pawh dam rei lo tur angin a suangtuah hmiahhmiah mai. Nu sual hmangaiha kaihruai \ha thei turpa tha an awm lo em ni ang le a tih theih hial.

Page 178: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 169 -

5. Hmeichhe \ha fakna

Hmeichhe \ha a han sawi ve thung chuan PuRokunga hian tawngkam mawi tak tak hla pakhatchhungah pawh a hmang \euh thei a. A hla No.53chu ‘HMEICHHE |HA CHU’ tiin a dah a. ‘Hmeichhekhawsak \ha chu a pasal tan lallukhum a ni’ Thufing12:4 dahin, nu tha chu in chhung thim pawh tiengthei niin bul a tan nghal a. Hmeichhe \ha chuPathianin a pasal hnena a pek nia ngaiin dam reiturin mal a sawm a. A pian leh murna pawh thahrim hrim nia ngaiin a fak a; a thatna ro aia hluavang chuan a hmangaih a. Nu \ha chu hmangaihpawh ngai lo zawk hial awm tak le. Pathian thuchu ni se, nu sualin hmangaih an ngai zawk hle awmsi a. Pathian thu leh Rokunga hla chu a inpersanhret a ni awm e. Hmeichhe \ha chuan a chhungkuachu thil dik leh \ha tinreng a zirtirin Pathian biakchenin a kaihruai niin a sawi a. A \hatna chuan vanramah thlen ngei dawnin a ring bawk. Pathianhmangaihna avanga mi sual (nu sual pawh)chhandamna lam Rokunga’n a sawi tlat lo mai.Hmeichhe \ha chuan van ram kal chu a phu thlawtniin a ngai a ni ber. Van ram siam leh neitu nen anngaihdan a inmil ang em kan hre ta lo.

6. Nuin fa a hmangaihna lam thung

Rokungan nuin a fa a hmangaihna fain achhutdan hla-in a puang chhuak ruih mai a, a thupuipawh ‘KA NU MIN HMANGAIHNA’ tiin a hla No.96-ah kanhmu. Hetah zet hi chuan nuin a fa a hmangaih vangahrehawm sawi phal lova a fa tana a inpekna mawitakin a aupui a. Nausen a pian atanga a puitlinthlenga pawm hautakzia hre reng chungin, nu chuanhmangaih vangin a fa thatna leh puitlinna tur duhina bei thin tih a tarlang a. Nu tawngkam chhuak hlutna

Page 179: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 170 -

te chu thil thlum tui tak angin a tehkhin a. Upatvanga sam tuak var vek pawh ni se nu chu ahmangaihna nun avangin a mawi zual niin a sawi.Fa hmangaihna avanga nu tuarna chu sawifiah rualloh niin a hria a ni.

B. ROKUNGA THLIR HMAIH HMEICHHIATE NUN RAM

Rokunga hlate hi an ropui a; hmeichhia pawh adah hniamin a lang lo. Chhungkaw hlimna lehnawmna leh thlamuanna chu hmeichhe khawsakdanah innghat thui hlein a hria a. Amaherawhchuthlen phak loh chin a nei a, i han sawi zui the ang.

1. Bang pali hual chhungah hmeichhiate akhung

Rokunga hla a\ang chuan nu khawvel chu inchhung a ni berin a lang a. Zirna in (school leh col-lege leh training centre dang dang) leh Office te,khelmual te, ram rorelna thuthlengte hi hmeichhiatelan vena turah a thlir pha lo. A hun lai ngaihtuahin ademawm lova; a khawthlira lo tawi deuh erawh chuanhmeichhiate hma lakna tur chhawp lovin a liampuita thung. Hla hi thu a nih theih avang leh thu hi hlaa nih avangin, \hangthar hmeichhia leh mipate hi\anrual nachang hre turin min lo kaihruai sela in tive lo maw? ‘Mizo kan ni kan hmel a \ha, kan tum asang bawk si’ a tihte hi sawi nuam kan tih em hi tirawh u. |halai zirlaiten he hla kan han sak chiah hichuan hriatna leh thiamna lama hmasawn turin\hahnemngaihna thar min pe thin. In chhungkawnun leh hmeichhia a suihzawm nghet em em a, apiah lam a thlir phak tawk lo. In chhung khur piahlam ram zawng zawng pawh hi hmeichhiate nen hansuihzawm thiam sela chuan Mizo mipate hianhmeichhiate finna leh remhriatna hi chakna a ni tihan hre ngei ang.

Page 180: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 171 -

Chu mai a ni dawn hlei nem, hnam nun vawnhim leh vawn zahawmna kawngah te hian \anrual angai hle si a. Mizo tlangvalte hi hnam dang mipateaia nunphung leh khawsak dan tinrenga iaiawm miahlo turte hian lo fuihin lo zirtir sela a va tha em! Mipaan fel lohva an rintlak loh chuan Mizo hmeichhiatehian hnam dang tlangval eng teh chiam pawh ni loumin kan phe lawp lawp dawnin a lang tlat mai.Nulate tana thlanawm zek zek tura mipate tan laktirdan hi hla hmangin lo hre fuh se tiin \hahnemngaiha na thar leh thin.

Hnam dang val rual chhai a ngai nem maw Mizolanute hian,

Mizo tlangval tawnah awze \awng hmang antlawm ngei dawn e;

Ral leh sa hrang hmaa zam ngailo Zofa val rualtehi,

Taihmak, tlawmngaih, hmangaih kawng tinrengahpawh,

Hmatiang sawnin pheilai an vawr zel dawn e.,

tih lam hawi leh hla thu ril tak takin Mizo tlangvaltetan hmun sawi vena leh an din nghehna turlungphum hi lo phum \euh sela kan ti lo maw? Mizohmeichhe hmasawnna kal chho chak tak mai himipate hmasawn dan nen a kairual tawk lovang tihhi a hlauhawm a. Chu chuan nghawng \ha lo a neiha hlauhthawnawm avangin \hahnemngaih a na a ni.In chhung khur ringawta an mipaten an dah angang leh ‘hetiang hian awm se’ an tih ang ringawtaawm reng hi Mizo hmeichhiate rilru a ni lova; thlenchin atang hma sawn zel turin kawng an dap chak sia. Rokunga hian hmasawnna leh changkanna lehthiamna kairual tul dante hi lo thlir chiang zualin,hlain min lo hung tha sela chuan tun ai hian kannunhona hi a \ha zawkin a rinawm. Bang pali hual

Page 181: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 172 -

chhungah ngawt chuan Mizo hmeichhiate an leng tasi lo. An taimakna, \hahnemngaihna leh inpeknatechuan in chhung khur pela vantlang/khawtlangrorelna, kohhran rorelna leh ram leh hnam kalsiamnahuang a thleng ta vek mai si a. Hetah tak hianRokunga khan hma lam thlirna lo nei thuiin a hla-inheng ramte hi lo khuh pha sela a va duhawm em!

2. Kohhrana thawhhona \ulzia lo thlir phasela aw

Kohhran hi Lalpain hmeichhia leh mipa \antlanna tura thisen hmun khat leh thuhmun a senziatehlain lo puang sela chuan, vawiin harsatna hi hnehina awm tawh tur. Mizote chu hlo thlawh lehhnathawhna tin rengah inlawma hlim taka thawkhodual dual thin kan nih avangin, thawhho leh \anrualhi chakna a nihziate a hre chiang ber zingah Rokungahi a tel awm si a. Hna hrehawm tak leh harsa pawhmal beih lova thawhho a nih chuan kar lovah thawhzawh a ni mai thin si. Chuvang tak chuan hethawhhona rilru (mentality and psychology of co-op-eration and communitarianism) hi Kohhranah lo senglutin, fakna hlain lo puang sela a va duhawm tak em!A khawthlir leh a thilpek dawn khan hmeichhia lehmipate thawhhona hi lo hmuin lo au pui sela zawng,kan hla thu han puah chhuahpui ve ngawt aia rilhian Rokunga kha a au ngeiin a rinawm. Entirnachauh i han au pui teh ang :

Siamtu lairilah a cham reng a hmei a pa tlannahna hi,

Chatuan Lal rawngbawl hna thawk tlang zel turpawh hianin;

‘Tanrual chakna, thawhho hmasawnna’ tia auvin,Tlantu dinchhuah chhang leh no thianghlim chawi

turin,Zonu leh pa i \ang tlang zel ang u.

Page 182: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 173 -

Hla thuril leh ropui tak nen Kohhrana hmeichhialeh mipaten Pathian rawngbawl hna thawhho a tulziahi lo au pui sela chuan, Mizo Kristiante rilru hi ahnipin tun ai hian kan thawkho tha daihin a rinawm.Hla hian hna a thawh theih em avangin missionaryhna atana kohna pawh hmeichhiaten an chhang thahle a. Rawngbawlna kawng tinrenga thawhho tulnahi lo hmu pha sela chuan, hlain kan kawng tur a lohmu lawkin chu ram chu min hruai thlen a tum ngeiang.

3. Khawtlang leh ram tana thawhhona kawngpawh hi

Rokunga hla hian khawtlang leh ram tanahmeichhia leh mipa \anho leh thawhho a \ulzia hi lohmuin lo hre chiang se a va duhawm thin em! A hlahian he lai ram hi lo thlir thui deuh sela zawng Zofatenun hi a pawt kal zut zut mai thei asin. Duhthu hansam lawk ila. Rokunga khan \anrual hi chakna anihzia leh hmeichhia leh mipa kawng engkimathawhho \ulzia hetiang te hian min lo kawhhmuhsela chuan, Zofate hian tun ai ngawt hi chuan hmakan sawn rual ka beisei thin.

Zonu zopa a rualin tho ru;Sappui mihrang kan ngai bil lawng;Lungrual tea hrui khat in vawn chuanin,|anrual lawmman telin ram kal in siam ngei ang.

Hetiang zawngte hian hla-in min lo kaihruai selachuan, ram rorelna mualah te hian Mizo nu leh pakan bung tlang suau suau ang a; kan finna lehremhriatna te hi tihpun leh hman tangkai leh hmandaihzaiin a awm ngei ang tih rinhlelh rual a ni lo.Mihring hian ngaihsan zawng tak ‘hero’ kan neiruthin. Rokunga hi hla huangah chuan ‘Mizo hero’ atling tak meuh. Chuvangin a hla hian rorelna huanga

Page 183: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 174 -

hmeichhia leh mipa bung tlang suau suau turzawngin fuihna leh duhsakna lo tlangau pui selachuan, an tlin ve em vanga Department head an nihngawt bakah hian ram rorelna huangah hmeichheMinister ¾ kan nei ve ang a. Hmeichhiaten politicshi mipa tih tur bikah ngai miah lovin an fin lehremhriatna hmanna tur a nih an hre ve ang a. Ramkal siam kawngah nasa takin hma kan sawn ngeiang tih hi a rinawm tlat a ni.

Rokunga hla a ropui. Hmeichhiate an fela an\hata an dik chuan, in chhung khur a nuam a, achengte tan thla a muang huai huai. Chhungkawlian zawk, Kohhran leh Mizo hnam pum nunah hianhmeichhiate thawh ve tak tak theihna turin boruakhan siam duh ila chuan Mizoram hi tun ai hian a kal\ha-in a kal dik ngei ngei ang tih hi a rinhlelhawmlove. Run lum nuthai kha ‘Kohhran leh ram lumtunuthai’-ah han chang ve thup thup sela chuan, diknakan tih fo pawh hi a ding chang deuh zawk ngeiin arinawm e. Rokunga hlain zirthiamna leh hmasawnnakawnga min hruaina hi a ropui; chumi hman tangkaileh zualna chu min lo thlir pui thui deuh se tih hingawih pui theih a ni ta lova; a thlir thlen loh ramaZonute nun ram kan han thai lang ve a ni.

Page 184: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 175 -

ROKUNGA HLAA BUANNEL RAM

C. LAITANGA, Hunthar

Buannel ram dai kawlva lenchham,Nghovar leh Chawngtinleri tual lenna.

Rokunga Buannel Ram hi ngaw dur pui pui lehkham rang pui leh luit> tui thiang luanna hmun,mihring tlawh pawh zen zen loh, ramsa leh chunglengsavate pawh zalen taka an khawsakna hmun a ni.Hmasang deuh chuan chutiang ram ngaw dur puipui chu Zoramah hian a la tam em em a, chung chusa peltute lung tilengtu ber pawh a ni \hin. Putarchak tawh lo inkawmkhawm pawh hian an vanglaiachutiang rama mipa taka an kal vel thute leh angaihawmzia thute an sawi tam hle \hin.

Buannel ram hi a tak tak a awm a, chumithawnthu chu Rokunga te ang rual hi chuan an hrevek a, chumi thu hla chuan Rokunga rilru chhungriltakah hna thawkin, “Buannel Ram Dai” hla hi alo piangta a ni. Champhai tlang a\angin khawchhak lam hanthlir ila, kan thlahtute lo chhuah thlakna Len Tlang,chhim leh hmar zawngin hmuh phak loh thlengin ainkham paw ruih mai a, chumi chhak Run ralah chuan,Th^n Tlang chu fiah lo deuh riai hian chhim leh hmarzawng bawkin, Len Tlang aia sei mah zawk ni awmina inkham leh zui mai bawk a. Kan thlahtuten berhangreng taka an rawn lawn liam lai mitthlaa chamchunga han thlir vang vang mai chuan, lung lennahian min tuam duai duai a, kan awmna chin pawhkan hre lo rum rum thei mai maw le.

Mitthi kal kawng Rih Dil hmar chhak zawn LenTlang chhip sang lai takah chuan, zum-kuai bu deuhlurh mak danglam tak hi a awm a, chu chu Inbuk

Page 185: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 176 -

Tlang a ni. Inbuk Tlang hi a ropui bawk a, a huaitepawh an chapo larh ni awm a ni. Chu chu Khawpui|an huaiin a ngai thei lova, amah chuan a ngam silova, Reiek Tlang Huai a sawm a, an pahnih infinchuan Inbuk Huai run an han tum, Sialsirah anchang a, ni khar khawp hialin an thlawk chho hemhem mai a ni awm e (Tora Tora tih te chu an sawi velem lo ang chu). Inbuk Huai Intelligent report a felfaitawk bawk a, lo do turin Sialsirah an lo chang vebawk a, Rih Dil bul lawk Haimual khaw chung zawnahkhian an han intawk mawp mai chu an ri hem hemmai a ni. A hmuna awmte sawi dan chuan, khawpuinasa tak ang hian a ri ut ut mai a ni an ti. Leiahchuan Sialsir lam thi hi a tla tentun mai a ni, Huaibik awm lovin an in \ha\hen ta a ni awm e.

Chumi Inbuk Tlang chhim tlang sang laiahchuan, ngaw chhetpui karah chuan Buannelphaizawl, hlobet hmun nuam leh mawi deuh mai chua lo awm ringawt mai a ni. A laiah chuan luit>, chhimzawngin a luang kawi ngiai a, chu chu a zawl tuiachawmtu ber chu a ni bawk. A zawlah chuan hlobetkhuh mual b^wk t> t> sawmli leh pasarih a awm a, azawl kam vel hlobet \ona bak chu ngawdur pui vek ani. A zau zawng teh chiah a awm lova, pa valai nilengfang tawk a ni. Ruam t> t> hn^rah te chuan nghalbualte, saibual te leh bual dang dang a awm bawk ang.

Seipui awmlai vel a ni ta ve ang, pasal\ha ramvakkal vel chuan an va hmu phut maia le, sakhi, sazuk,sa chitin reng an lo awm dul dul a, “Che hei, hei hi sazawng zawng pianna hmun a nih dawn hi,” an ti ani. Chuta \ang chuan, “Sa hi Buannelah a lo piang a,Chawngtinlerin a enkawl a ni,” tih ngaihdan hi an lonei zui ta ni awm a ni. Chutiang luih luihin sa ankhawsa dawn em ni? Zawhna a awm thei awm e.Titiah chuan, Champhai zawla Vanapa hoa an

Page 186: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 177 -

ramchhuah lai hian, Champhai zawl kam hlobethmuna sakhi tamzia chu, hmarchat> rah \ha taktak hmin sen tuar ang hi an ni an ti. Tunlaiah chuanT.V. lamah National Park kan thlir fova, sa hi anawm dual dual zel bawk a, chuvangin, Buannelah anlo awm dual dual han tih pawh hi, thil ni thei chu ani ve ang chu. Chawngtinleri hi |an lalin ramsateenkawl turin, Mizo nula hmel\ha tak a hring a hranina lak a ni, an ti a, Ramsate siamtu ang chuanthawnthu kan hre ngai lo.

Rokunga Buannel Ram hi, a hma lama kan sawilan tawh angin, he Buannel hi chu a ni kher lo, aFiara tui pawh Farkawn khaw bula mi a ni kher lova,Chite lui \hat lai te chu a fiara tui a ni thei ang kha ani. A Buannel pawh hi Zoram hmun tinaramchhuahna hmun \ha, sa tamna hmun, fianrial,luite tui thiang tak luan heuh heuhna, kham rangpui pui leh kham chhawrdawh sei pui pui awmna,chungte chu satharte khum laizawl a ni nghal.Pastor Chhawna chuan, “An hraileng awihna,” a tihte, thing lian pui pui Chhura rual rual din khepkhupna, chung thingte chu thingsamin a bawm kurlek luk, a zar leh a ler vel te chu chungleng savatehraileng awihna, nungcha chi tinreng zalen taka anvei huai huaina, khua a lo tlai a, hram thei chi hranghrangte hramin riakmaw savate pawh chuan, ‘riakmaw, riak maw’ tiin thing thiang an zawn vel zarzarna, hnuai lamah vangvat, ketaminu leh changpatleh an >kte an zalen hle bawk ang, heng hmunahhian a tlenga tleng rul chi hrang hrang lehsaphaihoten chaw an zawng ve bawk. Heng hmun hia ni, pasal\ha leh ramvachalte lunglenna chu.

Khua a lo tui hul a, Khuangchawi thla a lo >nruai chuan putarho zawkbuka inkawm khawm \hintechuan thu dang an sawi hlei thei lo. Sa hnu a thar

Page 187: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 178 -

turzia leh sa ram vela chet tlat a chakawmzia thu te,an vanglaia an chet \hat ve \hinzia te leh mi huaisenfal bik leh tlawmngai fal deuh chanchinte chu ansawi bang hlei thei lova, an lung a leng em em \hin ani. Tlangval rual-el deuh, ram lama thangchhuahrilrukte pawhin thu dang an ngaihtuah thei lova, anthlawhhma chanchin aiin sa chanchinte leh Buannelram dai lam chanchinte chu nula rimnaah pawh ansep tui ve hle bawk \hin. “Mami, ani hi nei rawh, sa abarh ang che,” tih te chu nu leh pain an fanu duattean zilhna a ni tlat. Nia, sa hi an ei khat a, a hlu emem a, an hmuh chhun pawh \henawm khawveng tello chuan an ei phal lova, an inhleh tel tel zel. Chumai ni lovin, pa sa kapthei chuan ram lamaThangchhuah dinhmun a thlen thei a, chu chu Mizozawng zawngin an tum leh awh \heuh a ni. Buhbalahhausa lua lo mah sela khaw chhungah mi lian, mizawng zawng zah an ni a, thih hnu khawvelah anropui a zual zel dawn a ni. Thlahtuten pasal\ha an lothlamuanpuizia hi Tuchhingi pa hla hian a tichiangber mai :

Tuchhingipa zingkhaw vawnzawl i thlen chuan,Pawla kawtah chengrang kau ang che,Hnam len la sat dai rawh.

Mi zawng kalkhamtu Pawla meuh pawh that theitur hialin an suangtuah a nih awm chu maw!Chuvangin tlangval sa kap thei, kap zel turabeiseiawm hmaah chuan, nula tuai nghel nghawlpawh hian, “Min duh ve tak tak lovang,” tih meninan meng zak zak mai a nih awm chu. I.T. te la hre vehek lo an thiam awm e.

Inthurualho chuan silai leh zen leh mamawhdang dang keng \eh \awhin Buannel Ram Dai lampan tur chuan kawtchhuah lungdawhah an \hu ther

Page 188: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 179 -

far mai a ni. An zente an endik a, kawng thlanga hlaitarte chu an han kap ang awrh awrh bawk a. Anhotupa alo thleng a, “Kan kim em?” tiin a han hawikual vel a, an kalna tur mual leh luite chu a mitthlaina hmu vek a, “Chumi hmunah buk kan sual anga,tui a hnai a, chu lai vel chu sa kan dap phawt ang,sa ningnel lutukah chuan thal thlah lo ila,” a han tia. “Hring han hnawl ru,” tih leh kal a rual a, pakhatininlam hawiin silai mu awm lo a han kap dur a, RamDai lam pan chuan an inzui ta dam dam a.

An kalna tur hmun, an thlen chuan buk nghaktuin ei rawngbawlin chawhmehte alo dap a, mi dangsa zawngin an chhuak darh sang sang a, kalna turmual pawh an insem fel diam a, chuti lo chuan mahni\hiante kah palh a hlauhawm \hin. Buk nghak nih himi huaisen tak hna a ni, silai a nei ve si lova, chutiangram pilrila mei chhem a, chaw va chhum ngawt maichu, eng eng emaw hian an rawn tlawh ang tih ahlauhawm viau a. Sa pelho kha zan thim rei tak takthleng an thang \hin a, thimthamah eng hran neilovin alo \hu kauh kauh \hin a ni.

Sa hr^ng hmu hmasain a han kap dur mai a,sakhi leh sazuk no hruai t> t> an tlan darh ham hama. Buk lamah a sa an han chan a, sa kal tur - Lal sa,kaptu sa, a bawp mantu sa, a pumpui sutute sa lehthil dang \ul ang ang an thliar fel zung zung a. Ancustomary laws hi chhiar miah lovin an vawng \haem em vek a ni. Tih sual an hotupain a pawmzamngai lo. Sa hr^ng dangte pawh kap zelin, sah\ehbawmr^ng meuha phurh tham sa rep hawnin khawlamah an kir leh a, kawtchhuahah bawk chawlintlang an han tlir dum dum mai chu, khaw chhungchu a nghawr kim hle. Naupang leh nuho, nulatepawh hmuak turin an tlan chhuak, tunlai anginMobile te nei a zeng an ni lova, mahse Mizo nu dik

Page 189: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 180 -

tak chuan a ken tur a keng fel vek hman. Inchibaileh \awng\ai an la ching lova, a tui tling \ha, zupui fir\ha an han inhlan kual vel chu, hah a dam duh awmteh ania, “Khawi nge, i vaibel ka lo beng ang che,” tihte chu hlu tak a ni. Naupangin sa l< an zawn a, anchhungte phur an chhawk a, Zokhua chu an lut khuta rum rum mai a ni.

|henrual \hain sa l< lawm nan zu bel an rawnpu a, inneitu nuin banglai chhunga a lo inbuatsaihrukna bel a rawn kaichhuak bawk a, sa lam zaitesain hlim lo awm chu a thianin a thiang lo hul hual anih chu.

An customary laws an theihnghilh lova, hmeithaipa chhiate thlengin sa hrang hleh an dawng vekmawle. Chutiang dinhmunah chuan lawmpui lo tungeawm ang? Lalpa ber lah chuan chanvo ropui tak achang si. Rokunga’n : “Val ka than nanah e, vangkhawrun zauah” a lo tih chu a dik hle a ni.

Tunah zawng ram a bua, sa an ral takngial dawn,“Sa kap thei ai chuan sa humhalthu an pasal\hazawk,” tih te kan tar ta kiau kuau a nih hi. Mahsethil kal tawh vawn \hata theihnghilh loh hi hnamfing thawmhnaw a ni. Rokunga’n hetiang hla ropuileh fiah a lo phuahchhuak hi kan vannei a, ramsahumhalh programme-ah te hian hlim takin sain ahunlai khawvel nawmzia pawh thinlung takin hriatpuiila a duhawm hle ang.

A tawp berah chuan, Rokunga’n :

Pasal\ha leh ramvachalten,Zia\ial dar ang an chhaina.,

a tih hi chu \awmpui harsa ka ti deuh. Pasal\haramchhuak reng reng hian sakei hi an tum ngai lova,sawi pawh an sawi \ha duh meuh lo. Sakei chu a

Page 190: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 181 -

hmng tak pawh an lamri hreh, ran seh hmang lehkhaw chhung tana hnawksak a awm chuan, an zim\hin a, an thah pawhin aih ngei ngei tur a ni, aipawh ti lovin vui, sapui vui, an ti \hin. Tun hnuKristian kan nih hnu hian zalen takin kap an awmtawh \hin a, a kap thei chu sawrkarin lawmman ape ta hial zawk a ni.

Chuvangin, “Thlaler ramreh hla takah chuan zia\ialchu dar ang an chhai,” tak tak lo mai awm mang e, kati a ni. Mahse hla phuahtute zalenna a ni ve thei thoang chu.

Page 191: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 182 -

ROKUNGA HLAA NUNGCHATE

LALZUIA COLNEY, Kanan

July 26, 1969-a Rokunga sunna inkhawm Cen-tral YMA-in a neihah Upa Lalthankima chuan, “PuRokungate ang hian khawvel hi an rawn tlawh zeuhzeuh \hin a, Pu Rokunga hian min rawn tlawh ve hikan vannei em em a ni,” tiin a sawi a. A ni taka, PuRokunga hi hla phuah thiam naran a nih lohzia chutlang hriat a ni a. Zofate chang lo pawhin a hla hi\ha an ti a, Assam Regiment Band Party pawhin‘Lentupui kai vel leh romei chhumin,’ tih phei hi chuan hmang ve a ni. “Sawi nawn a nuam a ni,” tih angdeuhvin tun \umah pawh hian kan sawi lang lehdawn a ni.

Pu Rokunga hian khawvel hun inher danglamzelah hian hmun pawimawh tak a luah a, hun inherKopza ‘Turning point’ siamtu a nih vena lai a awm.Kum 1894-ah Mizoramah Chanchin |ha chi a \iak\an a, chumi kal zel chuan 1906-ah Harhna a thlena. Mizo hnam zia leh kalphung a lo danglam \an ta a.Kohhran a din tirh lai khan an fir \ha hle a. Chanchin|ha chi a \iah hmaa ramhuai hnena inthawi tlut tlut\hin leh an hla neih chhunte pawh khawvel piah lamhawlh thleng phak lo hla deuh vek a ni a. Hei hiZofate thinlung luah khattu chu a ni. Kristian anhan nih khan, nula leh tlangval inkara in-hmel duhnachu a bo chuang si lo va, Kristian hla hmanga inl>mngawt lah chu a tih chi tawh si lo. Kristian hla anneih thl<k hmangin hla an phuah ta a, chu chu‘Kaihlek’ tih a ni a. Kaihlek hla phuahtu chuKohhranin an hriat chuan an phuar duh hial a ni.Kohhran Upa hriatah phei chuan an sa ngam nga lova. Chutih lai chuan vawi khat chu tlangval pakhat

Page 192: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 183 -

hian, “Ni tin ka hnenah aw reng ang che Lalpa,” tihhla kaihlek hi kal pahin a sa a, “|hapui nang ngaireng renga khua romei hi,” a han ti chiah a, Kohhranupa a t wk ta thut a, “Ka zai n^ng e, lungngaihnachh<m hnuaiah pawh,” a ti leh ta e, an tia lawm.

Pu Rokunga hi Zofate tan ‘Mile Stone’ a nihtheihna chu, Kohhran an fir em em laia nula lehtlangvalin hla sak tur an tlakchham hle lai kh^n anlunglenna hrikthlakna tur hla an mamawh em em a.Tuihal dangrovin tui in tur a hmu si lo ang deuh hian ni ber ang. Khawvel a ni a, van lam hlir an thlirthei bik si lo. Chutih lai tak chuan Kristian hla ni silo, Love song pawh ni si lo, kan hun tawng nenainhmeh tak hla - arsi hla te, nungchate lam hla te,sangha vuak hla te, sipai lawmna hla te, khawvelmawizia lam hla te, etc. a rawn phuah chhuak ta a.Zofate natna atan chuan damdawi \ha tak a ni a tihtheih awm e. |h^l (Nipui) a lo thleng a, Zoram tl^ngtin chu romei chh<min a b^wm ch>k a, chumi karahfar\uah leh vaubete inchawih t wkin mawi takin ap^r a, chutih lai chuan tuklo leh tawll^wt te chukhawhar takin an lo hr^m a. Tlang sang ngawpui d^ilam panin kawlh^wkte pawh van dum karah anthl^wk diai diai a. Heng thil thlengte hi Pu Rokungahian a han hmuh chuan :

Khua\hal lenkawl ni chhuak eng rii riai,|uahpui par leh vau phunchawng par;Chungtiang k^wlngo thla kh^wng ri,Lei rawngbawl kum siam an lo ni.,

a han ti ta hian Zofate thinlai n^ a thawi dam huaihuai ta a ni. Z^n a lo thleng a, thla arkaiden z^nmah ni se, romei z^m vangin thla pawh a >ng n>mdiai a. Chutih hun lai chuan Pu Rokunga chuanChitelui lam a han thlir a :

Page 193: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 184 -

A luidung chamdel chhawrthlapui >ng hnuaiah,Kangkang, chhimbuk, thangfen zaiten lo awi e;Lung tileng zualin kilva hr^m thiam zai nen,Sensiarin chhawrthlapui engin a rawn chhun.,

a han ti mai te hi. Kohhran tan pawh thik chi a nitawh lo va, Pathian thil siam mawizia leh ropuizialantirtu a lo ni ta hial a ni.

|hal hun a liam a, Fur hun a lo thleng ta a,Zofate tan chuan thlawhhma lak hautak hun lai bera ni hial awm e. Mahse \h^l hun laia thing par \hintechu an rah a lo hun ve ta a, nungchate tan chuanpialral, faihawta awm theih hun lai a ni ve thung taa ni. Lo lam han thlir ila, buh k<ngte chu a hringdum dur a, thliin a han chh>m zawng chuan tuipuithli chh>m f^wn vel ang maiin a fawn kal liam duaiduai a. Chutih lai chuan Pu Rokunga chuan ti hian ahan chham chhuak ta a :

Thangvan dum pawl riai e,Sawmfang hring no nghial e;Ram b<kthlam sawngka dawh s^ngan,Ka thlir ning thei d^wn lo.Ka vau zotui thiangten,Hah chhawl dawi ang min dawm.,

a han ti t> t> a, a thinlung ram tuihalna a la tlai zo lodeh a ni mah na, ti hian a han tuihnih leh ta hr^m a :

Mimsirikut leh \huvaten,Hlim zaiin min lo au.,

tih hi hmaih theih rual niin a hre ta lo a ni. A fehhawn kawngah pawh mimsirikut leh \huro hr^m ahriatte chu a rilruah a ch^m reng awm e.

Mizoramah chuan Favang hun hi kan hun nuamber tiin a sawi theih awm e. A chhan chu, hnathawhrim hun lai ber, furpui hnuaia thawh loh theih loh

Page 194: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 185 -

hun kha a liam a, boruak a thiang a, romei z^m pawhf<r ruahtuiin a tleng fai zo ta a. Hawina lam apiangmai hi khua a thiangin a fiah k<k zel bawk a, tl^nghla tak te pawh hnai t> angin a lang thei ta a. |hallaia awm ve ngai lo nungcha hrang hrangte a rawninlar \an ve ta bawk a. Chawnpui parte pawh hnahhring hlup karah nawin^wk rawng mawi tak puin arawn par chhuak ve ta hial a. Pu Rokunga hian hetihhun lai dinhmun a han hmuh chuan, a rilrua hlathar lo thleng chu :

Thing tin hring zar hnuaiah,Va tinr>ngten zai an vawr;Hun thiang leh mawi an l^wm a,Rengchal, dawlremten zaiin an awi.,

a han ti leh ta a ni. Mizoram la hmu ve ngai lo tanchuan Pu Rokunga hla a\ang hian hmuh chakawmtak a ni ve ngei ang le!

Kan sawi hmaih hauh loh tur chu Mizo nunaPialral kalkawng hi a ni. Thangchhuahpa lo t n chuanPialral chu beisei theih a ni si lo. Chuta t n chuanram lama Thangchhuah nan sazuk, sakhi, sel>,sanghal leh savawm te hi kahkim a ngai a. Heng sa\hate hi k^p kim tur chuan ram pilril leh hla taktakah pawh z^n riak buhfai nen thawhchhuah a ngaia. Chu lam a han thlir chuan Pu Rokunga mitthlaahramsa lalnu Chawngtinleri leh nghalchang ngho \hatak takte pawh a rawn lang uai uai a, heti hian ahan ti ta a :

Thlaler ram reh hla takah chuan....Buannel ramdai k^wlvalenchham,Nghov^r leh Chawngtinleri tual lenna;Tah chuan a changin lung a l>ng \hin,Ram chh^wl thingte par vulna.,

Page 195: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 186 -

tiin, ramsa tlatna hmun fianrial lam chu a han hawia, pasal\hate suangtuahna ram a han fanpui ta a :

Aw a kham r^ng th^ri laikhum,A tualzawl sa tin kaina;A luikawr dung leh a tlang mawi,A thing zar mawi \huvate zai remna.

Sihalten pialleiah r<n an rem,Va tinrengten thingz^rah;Zantiang chhawrthla leh si-ar an >n changin,Lung a leng zual \hin.,

a han ti ta a ni. Pasal\ha, pialral kai tum mekte tanchuan an thlarau lam nun a ch^wm \ha ngei ang le!Pu Rokunga hla leh nungchate dinhmun hian Zofatethinlung ram hi kiansan ni a nei lo vang le.

Page 196: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 187 -

|HALAITE TIHLIMTU - ROKUNGA

B. LALTHANGLIANA, Chhinga Veng

Zofate tana Pathian thil thlawn pek Rokungannula leh tlangvalte tan hla \ha tak tak a phuah, phurleh hlim taka an sak \hup \hup \hin hi kan hmu fongei ang a, chumi chungchang chu sei lutuk loin sawikan tum dawn a ni.

Pakhatnaah chuan, Krismas boruakin mite abawm chiai chiai lai leh hlim em ema an hman hunasak tur chi Krismas hla \ha tak tak a phuahte hisawi hmasa ila. Hunpui hlimawm a lo hnai a, tlangsam(phol>ng) leh tlaizawng a lo vul \an a, chu hun lehboruak inthlakthleng vel, mite rilru khawih tak chua han chhaih a, a han z^p vel a :

Kan ngaih Krismas ni eng a lo zam thar leh ta,A mawi tizualin Bethlehem par nen,A lo vul ta e par ang kanlawm;

tia chawk nung tharin, “Kan vannei >m e, lawmna nikan tawng leh ta, Lungrual takin hlim zai i rel angaw,” ti te leh, “K^r hlaa leng rual duh zawngte, indamlai em ni le? Krismas ni lawmawm a lo >ng lehe,” ti tein hmun danga cheng \hiante a han dap vela, \halaite rilru a han chawk nung thar leh hrimhrim te hi a duhawm hle.

Rokunga Krismas hlate hi sak hlawh leh lar taktak a \hahnem hle a, ‘Van hnai khuavel sakhmingchhiarin’ tih te, ‘Khawvel sual tungding leh tura’ tihte, ‘Pathianin khawvel a hmangaih’ tih te, ‘Ami a’nriang maw’ tih te, ‘Thimin lei a tuam laiin’ tih te,‘Chumi zan reh takah chuan’ tih te, ‘Bethlehem mualtlaitla >ngah’ tih te, ‘Judai ram Bethlehemah’ tih teleh a dang eng emaw zat hi \halaiten an duh hle.

Page 197: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 188 -

Tun hma deuh Krismas Carol uar laite phei kha chuantlai var varin nula leh tlangval rualin an sa a. Tunlai thleng hian Krismasa \halai rual inpawlhonaahtawh chuan sak hlawh ber a la ni reng.

He hla lar tirh hian a hnung lo zui \hin Tv.Sangkhuma (tunah Rev. Z.T. Sangkhuma) chuan, “URokung, he lai ch^ng hi i phuah ropui nge mai, a \hatak tak a ni,” a ti a. Chutah Rokunga chuan, “Engtina? han sawi leh teh,” a ti h^ a. Chutah Tv. Sangkhumachuan :

Ka thinlung ram Kaisar lalnaah hian,Bethlehem tlangpui rawn din la,I tan ranthleng rawn hung leh la,Tah chuan lo cheng ang che.,

tih lai tak hi a han sawi nawn leh ta a, ani chuan,“Chutin ka lo phuah a ni maw, a va mak ve,” a ti tahlauh a. Heta lo lang chiang ta chu, phuah tum hrimhrim vang ni ngawt loin, Pathian pek (gift) a nihzia hia ni.

Krismas Carola sak atan hla thar phuah turangentu Pu F. Sapbawia hnenah, “Bawng in runpui abel” tih hla thar a phuah thu a hrilhin \ha lo hian aring hle a. Mahse Carol nana an han hman meuhchuan an tlaivarpui \hak a, an ning hauh lo a, mitam tak mittui a tlak phah thu Pu F. Sapbawia hiana sawi. He lai ch^ng hian a fawm zau a, a hmet remthiam em em lawi si a, mite thinlung chhungril berhan khawih lo ziazang a ni lo. Rokunga hlate hianZofate, a bik takin \halaite a awitleiin a tihlim em ema, a hlate tel lo chuan Krismas hi a kim lo a, anhmang thei lo a tih theih hial awm e.

Tahan bul Myohla khuaah nula leh tlangvalinkawmho hian Rokunga Krismas hla \henkhat an

Page 198: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 189 -

sa dal dal a. An rim ber nula pa, Kohhran upa fir takhian a fanu chu a hming pumin chang fak hian a koa, “Khatiang hlate engah nge in sak?” a han ti a.Chutah a fanu chuan, “Love song a ni lo, Mari tihpawh a tel,” a ti zauh a, a pa chu a ngawi zui ve lehta mai a ni.

Pahnihnaah chuan, ram leh hnam hlaa phuahhmanga \halaite a tih hlim dan sawi ila. Hetiang lamhla hi a phuah tam vak lo a, “Aw Nang, kan Lal kanPathian’ tih te, ‘Aw Nang kan Pathian duh tak’ tih te,‘Aw ka pianna ram, kan Zoram nuam’ tih te leh, ‘Harhla, harh la, Zoram i tlai ang e’ tih te hi a ni hlawm.Heng zingah hian hla pahnih hi chu a lar em em aa,‘Harh la, harh la, Zoram i tlai ang e’ tih hla, kum1962 hma lama a phuah phei hi chu MNF Volunteer-te khan kalrem hlaah an hmang a, nula leh tlangvaltam tak rammu tura hnukluttu hlaa sawi a ni nghenghe.

Kum 1947-a Central YMA-in ‘Hnam hla’inphuahsiakna a hawna pakhatna a dawnna hla hivawiin thleng hian sak hlawh ber pawl a ni zel a, ramleh hnam hawi zawnga kal khawmna hrang hrangahmipuiin an sa zing hle.

Kan awmdan tur ngaihtuah a,Mipui kan inkhawmin,Finna ropui min pe la,Ro min relsak ang che.,

tih te hi chul mai mai tur a ni lo. He hla hian Zofate anghawr nasa a ni.

Pathumnaah chuan, thlawhhma kawng zawhlama Zofate a tihhlim dan mawlh hi a nung \ha a,han sak ngawt pawh hian rilru a chawkharh sawngsawng thei \hin; feh kawng a han sawi \an a :

Page 199: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 190 -

Vawiin chuan ram \uan kan rel e, vangkhawzauvah,

Lawm lungrual kan ng$r e, chhuahtlang mualmawiin;

Kal lai r>lin lamtluang kan zawh vangkhaw daiah,Tin, kal zelin chawlhna hmun tl^ng kan thleng

\hin.,

tiin, feh kawng zawh ve ngai lo tan pawh mitthlatheihin a pho chhuak iar a. A hla dangah Mizo nunlaipui tling hlo thlawh chu a hlimawm thei ang berinmin hrilh zel a. Ni sa vawl vawl te pawh, “Lawmlungrual hlim thawm nui ri nen, Turnipui kan do dai,”a ti thiam a. Buh kung dum dur, huichhuk thliin ahan chhem a tuipui f^wn ang maia inchhawk nghuatnghuat te chu, “Thli ten rawn chhem an fawn dim e,Lawm lungrual dung an thul,” tiin a hrilhfiah a,mitthlain a hmuh theih riai riai a. Ni s^ te chuRokunga hian a tham lo em em a, chawlhsan phahthamah pawh a ngai lo, a hlimawm zawnga thlirin :

Turni hr^ng vung na e, zaleng zam lo na e,Hah chhawl dawi ang min dawm turin,Lengin tui rawn chawi e.,

a han tih meuh phei hi chuan, nun tihlimtu emawtih theih hial turin a chantir a ni. A chang tawpahphei chuan, “Sirtiang kan sawn kan fawn d$m e, hlimlai par ang kan tlan,” a ti thlawt mai a; tun laia pic-nic-a kalte ai hian a hlimawm hmel hliah hliah mai ani.

Hlo thlawh leh hnathawh hrim hrim Rokungana hla hmanga a zirtir dan hi duhawm tak a tling a.Taima tak, phur tak leh hlim taka thawk sauh sauhturin min kawhhmuh a :

Page 200: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 191 -

Turni s^, khuangruah sur, thosi karah,Hah takin thawkrim mah ila,Mizo kan ni alawm kan hlim ang chu,Kan hunawlte i hmang \ha ang.,

a ti chauh pawh a la ni lo, “E khai! Hlim rawh u, nuirawh u,” a ti zawk. A ni, eng hna pawh hi phur takleh tui taka kan thawh chuan a hlimawm vek a, nuamtikhawp leh hlimpui khawpa kan thawh chuan hna\ha lo a awm lo a, chu chu hlawhtlinna bul tih minkawhhmuh a, a s^ng vah vah ngei mai. Chuvanginhlo thlawh leh hna thawh hrim hrim hlimpui leh nuamtikhawpa thawk tura a zirtirna hlaa a puang chhuakhi a ropui.

Palinaah chuan, Khuarel (nature) a phuahna hlahmanga Zofate a tihhlim dan hi ngaihnawm tham atling. Lei lam a en a, p^r tinreng a hmu a, mawi a tingawih ngawih a :

Khua \hal lenk^wl ni chhuak eng rii riai,|uahpui par leh v^u, Phunchawng p^r,Chungtiang len thiam kawlngo thla khawng ri,Lei rawngbawl kum siam an lo ni.,

a han ti a, he hla kan sak rual hian kawlngo thlakhawng ri hiau hiau kan hria a; “Tlang s^ng thingzar mawi leh phai zawla, Suanglungpui leh luipuiluang ri,” tih kansak thlenin, luipui luang ri huauhuau kan hre thung a. Rokunga hian Favangah minhan chenpui leh a :

Thlifim nuam leng velin,Thingtin zar mawi a ranw chh>m;Chutin favang hun lawmawmin,Thil siam tinreng sawmin zai an rem.,

Page 201: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 192 -

a han ti leh a; nungcha tinreng, zing, chhun, tlai lehzana hram leh zai chite thawm kan bengah a lo richiah chiah a, a ngaihnawm thar \hin.

Chung lam min thlirpui leh a, thla leh arsitechuan awmze dang neiin min kawhhmuh leh a :

Aw, enchim loh, thlir ninawm lo,Lei rawngbawla her liaiin,Lei mite hun bi an chhiar e,Au rawl reng awm si lovin biahthu tinkim min lo

hlan.,

tiin, an aw reng reng benga hriat theih loh hmanginthu an sawizia min hriattir leh a ni.

“Chite lui” hmanga Rokungan Zofate a tihhlimdan mawlh hi runthlak ka ti \hin :

Fiara tui thiang t> luang d>l d>l,Lengi nena luia lengngha kanchhaina;I sirah thing leh maurua an zing riai e,Luang dem dem rawh piallei a ral hma loh chuan,

min tihsak a. A satu zawng zawng rilruah, Mizoramkhawchhak tuipui rala Fiara tui ngawt kan mitthlatawh lova, kan hrechang hek lo, mahni rama luit>zawng zawng kan rilruah a lo lang iar iar a, Fiara tuiangin kan mitthla a, “Luang reng rawh lungrualpuinena ruang bualna,” kan han ti t> t> a, “Lengi nenaluia lengngha kan danna” kan han tih meuh pheichuan rilruin hriat chhuah kannei rauh rauh \heuhawm e. Khuarel lam hla hmanga Rokunga’n Zofate atihhlim dan hi mak tak a tling.

Panganaah chuan, Rokunga’n ‘Zoram’ chawia ahla phuahin Zofate a awih lunglen dan hi teh chhuahzawh rual loha zau leh ril a ni awm e. Lungkuai taka\anin :

Page 202: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 193 -

Lentupui kai vel leh romei chhumin,A bawm kan Zoram nuam leh duhawm;Awmhar tinkim d^wna han thlir velin,A mawi zual Zofate kan lenna;

a han tih a\ang ngawt pawh hian lairil a fan nghalvawng vawng a, no lehzualin :

Suihlung rual t>a kan l>nna par mawi,Vul reng rawh, ka pianna Zoram nuam;

a tizui a. ‘Lungrualna’ chu ‘Par mawi’ a ti a, Zoramapiang nih chu nihlawhna tling khawpin a vawrh sang a,a chim sang em em mai. A hla dangah uar lehzualin :

Kan Zo tlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e,Hal lo ten lungruala d^r ang kan lenna;

a han tingat phei hi chuan hnuk a khawih ngaih mai.Lar hle mah se, sawi hmaih phal hauh loh turin :

I mawi >m e, kan Zoram hmun s^ng,Fiara tui thiang kan d^wnna;Tlang tina thing tin zar mawi leh romei a zam

karah,Tlang tin zaleng zawngte lungrual kan insuih

khawm,Aw, i mawi chuang mang e, kan lenna Zo tlang

ram nuam.,

mi han tihsak dial dial a. A mawi a, a \ha chang a nilo, a thuken hi a ropui a ni.

Rokunga hlate hi lar tak tak, a mal mal pawhasawi tham tling a \hahnem hle a, Zofate awitleitu atling takmeuh a. Mahse hetah hian kan sawi seng lo.YMA Hlabu hi kum 2001 thleng khan vawi 4 chhut ani tawh a. Chutah chuan mimalah Rokungakutchhuakte hi a tam ber a. Tin, |halaite Hlabupawh \um 4 chhut nawn a ni tawh bawk a. Hetah

Page 203: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 194 -

pawh hian mi malah Rokunga sulhnu a tam ber tihkan hmu. Hengte hian miin a hla an ngainatzia te,\halaiten an sak duhzia te a tichiang hle a, anhlimpuizia thlengin a chhut theih a ni.

|halaite Hlabu chhut hmasak ber kum 1952vel te kha chuan Kaihlek hla, Lengzem hla leh Hlalenglawng sak kawngah Kohhran a la fir hle a.Chawlhni tlai lamah hian nula leh tlangval in khatainkawmho hian |halaite Hlabua Rokunga hlate hi hlimtakin an sa \hap \hap a. Kohhran upa pakhat hi a vakal a, “Engah nge khatiang hlate in sak?” a va ti a.Chutah an hotu deuh chuan, “Ka pu, a bu chhutnahi han en teh, ‘Synod’ tih a tel,” a lo ti a. Chutah Upachu ngawi rengin a kal ve leh mai a ni awm e.

Pu Siamkima Khawlhring chuan, “Rokunga hiMizo \halaite hla sak tur petu, mi malah chuan amahtluka \halaite lungrual tak leh hlim taka zaitir theituhi kan hla phuahtute zingah hian an awm lo vang?”a ti a.

Zikpuii Pa (K.C. Lalvunga) pawhin, “Pu Rokungahi Mizo hla phuahtuah chuan ka dah san ber a ni....chuvangin Zofate hi Zofa an nih chhung chuan PuRokunga hi Pu Rokunga a ni mai awm mang e, ka ti\hin,” a ti bawk.

Pu Lalbuaia (Ex MP) ve thung chuan, “India Presi-dent chenna Rajtrapati Bhavan, New Delhi lailia awmbulah zing khat chu ka leng vak a, sawrkar laipuiSecretariat bul hmun zawlah chuan sipai 50 rual veltur hi an lo l^m a, baja leh khuangin an awi a, an longhing siau siau a. Ka va hnaih chuan, ‘Kan Zotlangram nuam hi chhawrpial run i iang e’ tih hla hi an lotum a. An hla tum chu an thlak a :

Page 204: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 195 -

Lentupui kai vel leh romei chhumin,A bawm kan Zoram nuam leh duhawm;

tih an han sa leh a... President in lam hawi chuanan kal siau siau a, ‘E khai, hlim rawh u, nui rawh u’tih hla kha an han sa zui leh a, an lawi lut ta a... anlan theih chhung zawng chu ka thlir reng a, ka lungan tilengin Rokunga min ngaihtir ta em em mai a ni,”tiin lungkuai takin a sawi.

Mizoram rorelna sang ber Assembly Session \andawn leh ban dawn apiangin, kum 1999 bul lam a\angkhan, Rokunga hla phuah :

Aw Nang kan Lal kan Pathian,I hming ropui ber se;

tih hla music mawi taka T. Zorampela rem an hantichhuak ziah te hi, a hun leh hmun nen a inhmehem em a, a chhinchhiah tlak hle a, sawi hmaih phalrual chi a ni lo.

Kum 1995 Juni ni 13-14 khan YMA chuan ‘Dia-mond Jubilee’ an lawm a, Rokunga chawimawina hunhman tel a ni a, a hla phuah sawm (10) thlan chhuah :

1. Ro min relsak ang che (thluk 2-na)2. Kan ram nuamah3. Chite luipui4. Turnipui kan dodai5. Zantiang chhawrthlapui6. I hun i hmang \ha em?7. Hunte an inher liam zel a8. Aw Zoram nuam i hming a mawi9. Kan Zotlang ram nuam hi10. Lei mite hunbi an chhiar e.

Page 205: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 196 -

tihte hmang hian YMA Branch 60 lai intihsiakna hlimleh phur taka mawi fahrana an han zai mup mup tekha, \halaite a hlain a tihhlimzia a chiang hle.

Falam tlangval ka \hian pakhat chuan, “Katlangval tirh hian Falamah Rokunga hlate hi kan sa\hap \hap a, “Hei erawh min chhang teh, I hun ihmang \ha em?” tih hla kan sak chuan ka rilru ahneh em em a, nun ka uluk phah zui ta zel a ni,” a tia, a ngaihnawm hle. Hetiang hian nula leh tlangvaleng zatin nge an nun vawn phah ang tih hi ngaihtuahtham tak a ni.

Mizoram sawrkar chuan kum sangbi thar thlengtur lawm turin, ‘Millenium Celebration Committee’ lehSub-Committee hrang hrang te siamin a inbuatsaihmup mup a, ni 12-13 January, 2000 khan AizawlA.R. Lammualah ropui taka lawm a ni a, mipui antam hle. YMA Branch hrang hrang infinkhawm 2,000rual chuan hla thlan chhuah pathum an sa a, chungtechu :

1. Aw Nang kan Lal kan Pathian2. Hunte an inher liam zel a3. Haleluia Chorus te a ni.

Hetiang hun ropuia zaipawl 2,000 rual sak turhla thlanchhuah hla pathum chauh zinga Rokungaphuah pahnih thlan a ni hi a chhinchhiah tlak hle a,a ngaihtuahtute leh mipui thinlunga hmun a luahzauzia leh nghehzia a hril chiang viau a tih theihawm e.

A tawp dawn ni 13 January-ah chuan zaipawl2,000 rual intel khawm, thiam taka zirte chuan :

Page 206: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 197 -

Hunte an inher liam zel a,Lei pangpar mawite an chuai e;Chutin kan hlim lai nite pawh,Hm^ takin an ral leh \hin.

an ti ta hem hem mai a. Kum zabi hlui a tawlh chhuaka, kum zabi thar a lo thleng a; kum sangbi hlui a herliam ruai ruai a, kum sangbi thar a inher chhuakriai riai a. A hun leh a hla a inhmeh bawk a, a mawichang a ni lo, rilru a nghawng n^ a ni.

Zaipawl chuan an sa zo ta mai a, mipui tui lehhlim lutuk zing a\ang chuan, khawi lai ber a\anginnge an rawn lak nawn \an tih hriat hleih theih lohin,a bul a\angin sak nawn leh a ni a, zaipawl 2,000 rualchuan an zawm thuai a, mipuiin an zawm ve lehbawk a. Kei VIP \hutnaa inthiat ve khanglang chuanka zah theih lohna zawng zawng sawm khawmin kutben ka’n \an ve ngawt a, mite chuan min zawm vata, mipui zawng zawngin kan beng ta vek a. A.R.Lammual pumpui chu a nging lui luiin a lang a, Zorampumpui hi a fawnin a fawn hlup emaw tih tur a ni, ava ropui tak em! Tu \awngkam thiamna mahin a sawifiah zo lo ang a, tu khabe sep thiamna mahin a hrilchiang zo bawk hek lo ang. A nawmzia te, a ropuiziate leh a hlimawmzia te hre tur chuan tel ve a \ul a, ahmun ngeia mita hmuh a ngai a, phur taka kut benve a pawimawh.

Millenium Celebration Committee-in Pu Rokungahi ‘Poet of the Century’-a an puang te kha a phuhliah hliah a. Zolentu Journal-in ‘Man of theCentury’-a an thlang te kha a inhmeh em em a ni.

Aw le, kan sawi zo seng lo a, kan sawi fiah thiamtawk hek lo. Pu Rokunga a thih hian Mizoram khawtin deuhthawah tuma tirh loh, an mahni duhthlannaliau liauin sunna inkhawm an nei deuh vek a.

Page 207: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 198 -

Central YMA pawhin ni 26 July 1969 khan sunnainkhawm an hmang a, chutah chuan lehkha ziakawmze thuk tak nei Pu Rokunga chhungte an hlana. Chuta thu ziak \henkhat chu, “.... Hla phuahthiam, |halaite \hian, Pathian rawngbawltu rinawm,Ram leh Hnam hmangaihtu, Mizo hnam pumpuingaihsan leh ngainat em em.....” tih hi a tel a. Cen-tral YMA meuhin hetianga a chawimawi hi ropui taka tling. Hei hian |halaite tihlimtu a nihzia a nemnghetchiang hle.

Mizo ropui leh chungchuang bikte hian khawvelhi an rawn tlawh zeuh zeuh \hin a. Chutiang deuhbawk chuan Zofate zinga Pu Rokunga a lo lang himalsawmna a tling a. Tin, Sapho chuan WilliamShakespeare-a hi ‘England tana Pathian thil thlawnpek a ni’ an ti \hin a. Rokunga pawh hi ‘Zofate tanaPathian thil thlawn pek a ni e,’ ti ila a sual awm lo ve.

Page 208: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 199 -

NEGATIVE CAPABILITY LEH ROKUNGA

C. LALRAMZAUVA, Kulikawn

CHHIARTU tam zawk tan chuan kan thupuiNegative Capability hi thil thar a ni mahna. Englishliterature-ah pawh kum 1817 December thlaaGeorgea-an Tom-a lehkha a thawnnaah John Keats-a’n a rawn hmang hmasa ber a. Keats-a chuanShakespeare-a poet anga a ropuina chhan ber chuNegative Capability a ngah vang niin a sawi a. Hlaphuah dan phung (poetical character) a sawinaahKeats-a vek chuan, hla phuah hian bil emaw, phungemaw a nei lova, a ni vek a, a ni lo vek bawk; thimleh eng pawh nuam a ti ve ve a, khawi hmunah pawhnuam ti takin a cheng thei a, misual tawp khawkLago (Othelo) leh Imogen (Cymbeline) engmah sualnanei lo angah te pawh hian lungsi takin a cheng theireng a. Philosopher-te ho phut zawk zawkna angahte hian Chameleon poet ho chu an nui ver ver thei ani, a ti a. (His letter to Richard Woodhouse, Hamstead,October, 27, 1818). Chameleon hi America ramalaiking chi khat, a awmna hmun rawng ang ang ainthlak dang lam zung zung chi a ni a, Keats-a hianhla phuahtute zinga Negative Capability nei ngah hohi Chameleon poet tiin a sawi mai a ni. A lehkhathawnvek ah Keats-a chuan, “A poets is the most unpoeticalof anything in existence, because he has no Identityhe is continually in for and filling some other body,”(ibid) a ti a. John Keats-a hi a lehkha thawn a\angleh a hlate a\ang hian Chameleon poet dik tak niin alang, “The setting sun will set me to rights, or if aSparrow come before my window, I take part in itsexistence and peck about the graval” (His letter toBailey, Leatherhead, November). Thil nungah te, nung

Page 209: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 200 -

lovah te, a mihring puiah leh a thil hmuh leh hriattinrengah te hian a inchan zung zung \hin a ni. Ni tlaturah te, chawngzawngah te inchanin an awmdan azuk \awmpui a, chung nun te chu hla thu mawi takina chham chhuak leh \hin a ni.

Tawi fel deuhvin dah i han tum dawn teh ang;Negative Capability chu mahni in kal pel a, mahni inpalchat a, mi dang emaw, thil dang emaw kan vahmuh leh hriat te nundan leh nih phung,suangtuahna (imagination) hmanga kan va hriatpuileh nunpui vena hi a ni ber awm e. Hla phuah tu tanemaw, thawnthu leh lemchan ziaktu tan emaw pawhLiterature-a dinhmun sang han chang pha ve turchuan Negative Capability hi thil pawimawh hmasaber a ni kan ti thei ang. Hla phuahtu chuan amachanchin emaw, a \ha tih zawng chauh emaw a rawntarlang a ni mai lova, a thil hmuh leh hriat, mi lawmnaleh lungngaihna te, beidawnna leh beiseina te,hmangaihna leh thikthu te leh huatna te a zuk\awmpui a, thli thaw leh chhumleivakah te, meikhuzam chiai chiaiah te leh lui luangah te inchanin a telve vek mai a ni. Thil reng reng a sual leh sual loh lamngaihtuahna aiin thil chi hrang distinct entity a nihnalam khan a pawt zawk a, a tan chuan nun hi lemchanhlimawm tak a ni ber awm e.

Heng a chunga kan sawi ang dinhmun a dingthei tur chuan mi chapo leh mahni hmasial te, induhleh sum ngaina te, a nuam lam ringawt um lehropuina lem zawngtute tan chuan thil harsa a nih arinawm. Chungho chuan hla te lo phuah vein,thawnthu te lo ziak ve pawh ni se, a pawimawh bermi dang va inchan theihna an tlakchham avanginan thu hlaah te chuan tel ve a har kan ti \hin a ni;literature \haa chhiar an ni ngai lovang.

Page 210: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 201 -

Kan thupui pahnihna lam hi lo sawi dawn tawhila. Mizo hla phuah thiam zingah hian Shakespeare-a te, Keats-a te anga negative capability nei hi kazawng deuh \hin a; mahse anni ang ema ropui chuawmin ka hre ta lova; a ziarang han phawk teuhdeuh ber chu Rokunga hi niin ka hre ta deuh a; a hla\henkhat a\angte hian i lo chhui teh ang u.

Rokunga hlate hi a sak a nawm vang leh hlahun bik neite an nih hlawm avangin, an hun lehhmun \heuhah chuan a lar hle hlawm mai. Hla angchuan an \ha hlawm hle a, poetry angin an \ha vehlawm em? B.A. ka zirlaia min zirtirtu Pu J.Liankhuma chuan, “Rokunga hi a hla thu hmandanah a fimkhur tawk lovin a ‘Chhehrawp thing fawm’vel mai mai e,” a ti \hin a; tunah pawh chu chu angaihdan a la nih reng ka ring. Pu Siamkima thungchuan a krismas hla chung chang sawiin, “biak inahleh lenkhawmna inah a lut thei ngai meuh lova,Krismas khawlai hla tih mai turin \halaite inpawlkhawmna leh Carolnaa sak a la ni deuh ber \hin,“(Zalenna Ram, p. 127). a ti a. Zikpuii pa chuan arilru thlek hmang, ngaihdan leh lunglenzawng tea\anga chhutin Rokunga hi, “Mizo hla phuahtuahchuan ka dahsan ber a la ni, “(MZP Chanchin Bu,Oct. 1970). Tin, Pu H.L. Malsawma pawhin, “Rokungahlate hi chhiar leh chham a nuam, a thluk a mawiina sak a nuam viau vek a ni; hla \ha tak leh lungkuaiem em a phuah thiam a ni,” a ti. Heng a chunga thlirdan hrang hrang kan han tar chhuah te hi anmahnizawn a\ang chuan an dik \heuh hlawm mai.

Rokunga hi Mizo hla phuah thiamte zingah chuanhla chi hrang hrang phuah hnem ber a ni hial awme. Pathian fakna hla leh Krismas hla te, hnam hlaleh ram ngaih hla te, hla lenglawng leh hla dang, ahuhova sak chi leh mahni chauha sak pawha hlimpui

Page 211: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 202 -

theih takte a ni hlawm. Rokunga hian a naupan teta\angin danglam riauna a nei a, a thil hmuh leh hriattehian a rilru an hneh thei hle \hin ni awm a ni. Pu H.L.Malsawma’n a sawi danin, “A nikhaw hriat theih tirha\angin thil rithei leh hla lam ngaina mi a ni a, therenghram leh ^r khuang ri a hriat te hian, a thluk dan tursolfa ang reng hi a rin dan ang ang hian a lo rem ve\hin a. Lengkira tui khawhthla te leh \hal laia lui dungatui luang dem dem te leh a far ri tleng tleng te hihmuhnawm leh ngaihnawm a tih zawng tak a ni \hin,(PUC zirlai Hla leh a hrilhfiahna, p. 41). Chu a rilruputhmang chu a \han chhohpui zel a, a hawina lamapiangah a nun ram chu suangtuahna chak tak maichuan a va hmanpui ve thei zel a ni. Ral hla tak maiangaw dur pawl ruih mai a han hmuh chuan pasal\haangah inchanin a lung a leng hle a, chu ram chu amitthlain a va thlir a :

Pasal\ha leh ram vachalten,Zia-\ial dar ang an chhaina;Phuaivawm, khi t> leh zukiten,Siktui thiang dawna nau ang an nuihna;Tah chuan ka thinlai a cham reng mai,Chhuakin ram va \uan ila;Chengrang chawiin uisathiamNen zelin vala lung dam nan.,

tiin a han chham chhuak mai a. Tute emaw sanghavuain an hlimzia hrilhin hla phuahsak tura an tihchuan, chung sangha vawho zingah pawh chuan athusa deuh ber niawm takin an hlimzia leh nuam antihzia te, mahse tlai lam a lo nih a, hawn a hun tawhthute chu mawi tak maiin a han chham chhuak lehta mai a :

I hawng tawh ang le insiam ru a tlai ta e,Tlai pawh var ila kan la inning chuang lo’ng e;

Page 212: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 203 -

I hnam chem, i kawlzal rawn keng la,Lengngha chhung tlai hawntu ber chu keimahni.,

tiin a han phuah chhuak leh nghal mai a. He hla aphuah dan te hre ve lo tan chuan sangha vuaknaahhian a phuah tu hi a tel ve lohna a lang reng reng loa ni.

Ruahtui a lo hul a, boruakah Favang rim a lonam \an a, zing ni chhuak leh tlai ni tla tur te pawhni dang aiin a lo sen mawi ta a, chung hunte pawhchu hlain a hril zel a; Krismas boruak a lo in\an a,mitinten kan lo nghahhlelh em em Lal pian hunchampha te chu kan nghah dan leh thlir dan inanglo hle hlawm mah se, hlim tak leh nuam taka hman\heuh kan tum dan te pawh :

Aw a va mawi em! He ni lawmawm hun tawi te hi,Kan vannei em e, lawmna ni kan tawng leh ta;Lungrual takin hlim zai i rel ang aw,I lungngaihna chu puan ang hlip rawh.,

tiin a rawn chham chhuak a. Tin, Bethlehem a vakal ve a, Isua pianna ran in tlawm tak pawh chu ahmuna va hmu ve ang hrim leh Van zaipawlte pawhchu ama beng ngeia lo hre ve ni awm fahran hianhla mawi takin a rawn hril chhuak zel mai a.Chhandamtu lo pian tur thu chu Pathian thuruk anih thu te, a lo pian dawna van mipuite inkhawmhozinga mi dang tumah a aiawh tur an hmuh zawhlohzia te chu beidawng takin :

Tu nge lehkhabu hi hawng a,A chhinchhiahnate phelh tlak awm le?”Tiin an han zawt vel chiam a,Tuman an chhang thei lo.,

a han ti a. Chumi hnua Davida bulpuiin a chhantheih hnua an lawm leh siziate chu an zinga tel ve

Page 213: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 204 -

leh hmu ve ni awm takin;

An lawm hla thawm thang khawk riin,Van khawpui a nghawr nghing ta a;Van angelten thla an khawng riKhawpui chhung an hual vel a.,

a han ti ve leh mai a. Bible chhiar \heuh \heuh lehBible a\anga hriatna dawng \heuh \heuh te hian kanzuk tel thuk hleih hlawm hle awm e. Mi tam takin‘hengte chu Pathian thlarau hnathawh a lawm’ kanti mai thei; mahse Krismas hla ni lem lo hla lenglawnga phuahnaah te pawh hian Rokunga hi mi dang lehthil dang te nun va \awmpui thei mi a nih chu a langhle awm e. John Keats-a chuan a tukverh bulahchawngzawng a lo \um a, lung leh thil a han chuklen vel hian amah ngei pawhin ti vein a inhre \hin a.Chutiang bawkin Rokunga pawh hian thla eng hnuaiasava chi hrang hrang hram te chu an rilru tur a lodawn pui a :

Chhawrthla eng kai vel a zam karah,Zai tin thang an rem va leng rualin;Chhimbuk leng leh zunva awmhar zaiten,Katchat, thangfen, riakmaw zai an chhawn;“Chhawrthla pui eng mawi a nuam”.,

tiin. Ani tan chuan Pathian thil siam (nature) tinrengte hi an hmuhnawmin an mawi em em vek a :

Tlang sang thing zar mawi leh phaizawl a,Suang lungpui leh luipui luang ri;Van rang chhum leh thli fim leng velin,Khawvel mawi hi hla mawi an pe.

Khawvel mawina timawi leh zual turin hengthilsiam te hian hla phuahtu thinlungah hna a thawka, keini mi satliahin kan lo thlir liam ve mai mai \hinte leh awmzia nei pawha kan lo hriat mang loh te

Page 214: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 205 -

hian awmze thuk tak mai an lo nei a; mahse chu chuhrethiam tur chuan an nun \heuhvah khan tel ve a,an zinga pakhat nih ve a ngai si a. He an zinga minih ve theihna, an mahni ang rilru zuk \awmpuina,mahni lam intheihnghilh a, an mahni dinhmuna zukdin ve theihna; an hrehawm tuar te, an hlimna te,an lungngaihna te zuk \awmpui theihna,suangtuahna chak tak leh rilru inphah hniam takchunga thil reng reng thlir theihna hi Rokunga thilpek dawn te zinga mi ni vein a lang.

Rokunga hian hnam hla tih mai theih tur chitam fe a phuah bawk a. Mahse heng a hnam hlahote hi chu Mizo a nihna anga a \hahnemngaihnaa\anga lo irh chhuak an ni vek hlawm. Heng hlaahte hi chuan Mizo te hi tuna kan awm dan pangngaiduh tawk mai lova, \hahnemngai taka hma lam panakan thawh zel a duh a. Zalenna ram-Raltiang ramchu dingdihlipin a lo thlir tak meuh a, chumi hmunahchuan hriatna, thiamna leh finnate a va hmu a ni.Rokunga hian atna leh thimna bawiha kan t ng minhruai chhuah a duh ang bawk hian, Zalenna puitlingnen hnam dang te awpna a\anga Zofate kan talchhuah hun tur hi a lo thlir lawk bawk a :

He hi kan tum ber lo ni tawh se,Mahse ram puanzar hnuaia ding tur lehRinawmna leh huaina lo inthuam fo hi.

A hla phuah dang zawng zawngah chuanRokunga hi a inchan a, mahse hnam hlate aphuahnaah hi chuan a nihna ngei a rawn tar chhuaka. Mizo a nihna, hnamah hian a chiang hle a ni.Mizote zinga hnam rilru (Nationalism) kaih thawhchungchangah hian Rokunga nge thawh hlawk angMizo National Front hruaitu Pu Laldenga tih pawh hichhut tham tak a ni. Mahse he lam hi chu tuna kan

Page 215: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 206 -

ngaihtuah ber a ni lova. Rokunga hian hla phuahtua nihna anga a inchan theihna ‘Negative Capability”hi a hlaahte hian eng ang takin nge a lan tih hi kanngaihtuah ber chu a ni zawk.

A hlate a\ang hian Rokunga hi mi ngaihtuahnazau leh thil \ha duh mi, nun dan mawite ngaisangamahni hnam ro hlute chawisang thiam em em mi ani tih a lang a. A suangtuahna chak tak hmangin ahawina lam a piangah hla mawi tak tak a hmu zel a.Amaherawhchu, Kohhran lama lo inhmanna hian hla\ha tak tak dang a phuah tur hi a ti \huanawp hleniin a lang. A hla kan hmuh theih ho reng rengahhian hmangaihna-chhungkaw in hmangiahna a niemaw, unau inhmangaihna a ni emaw, nulat-tlangvalinhmangaihna a ni emaw hmuh tur a vang hle mai.

A hla bu |halai Hla Bu-ah chuan, Krismas hlatetiam lohvin, hmun thum chiahah hmangaihna rimkai kan hmu a; ‘Ka pa duh tak,’ (a pa thih chungchang a phuahna), ‘Ka nu min hmangaihna’ (a tet tea\anga a lo enkawl seilen dan leh a tana a nu hlutziasawina) leh, ‘Hmangaihna hi chakna a ni’ (Hmangaihtaka kan Zoram hi kan enkawl a, kan hnam tanakan beih chuan tuman min do thei lovang tih asawina) tih te hi an ni mai. Heng a hla bua kan hmuhtheih bak hi hla dang a phuah lo a nih chuan akhawvel thlir dan a famkim lo viau emaw, a hmuhdan a chiang lo emaw, hmu reng leh hre reng siinKohhran lam mitmei a ven lutukna lamah a sawichhuak ngam lo emaw a ni ang. Rokunga hianRomantic poets hovin an chin \hin tlangpui, khawvela nih dan anga an pawm theih loh avanga ansuangtuahna, a duhaisam khawvela tlanbosan antumna ang rilru hi a pu ve lova; theih tawp chhuahahmangaihna nena beih chuan khawvel hi a siam \hat

Page 216: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 207 -

theih a ni tih hi a thupui a ni. Mahse a khawvel hi azau vak lova. Mizoram leh Mizo te bak hi a huammeuh lo a ni.

Reference;

1) Chatterjee, Bhabatosh : John Keats, His Mind andWork, Orient Longman.

2) Ellershaw, Heuy : Keats, Poetry & Prose, OxfordUniversity Press.

3) Malsawma, H.L. : PUC zirlai hla leh a hrilhfiahna,1978.

4) Rokunga : |halai Hla Bu, 1962

5) Siamkima Khawlhring : Zalenna Ram, 1986

6) Zikpuii pa : ‘Pu Rokunga Thlirna,’ MZP chanchinbu, (Hla kutpui special issue), Oct. 1970.

Page 217: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 208 -

ROKUNGA HLARUA

Dr. R.L. THANMAWIA, Ramhlun South

Rokunga hlate han en hian hlathu ril tak tak,un pui pui leh hrilhfiah har tak tak a awm meuhlova. Hla thu mawl t> t>, tluangtlam \ha takachhehchhuah a thiam a. Rokunga hlate hi mi mawlzawkte leh naupang lamte tan pawha hriat awlsamtak tak a ni hlawm. Hei vang hian mi rilru lehngaihtuahna a chawk tho va, a hla chhehvelboruakah a hruailut chawp chilh thei \hin a ni. Ahlate hi thu mawl t> t> remkhawm a ni e mah ti ila,han chhiar chuan a hla dap lawi a, mi chi hranghrangte pawhin an tuipui thei \hin a ni.

Kan sawmfang hmun chamdel,Thinlai riang min hnemtu;

tih te,

Isu kan hnenah lo cheng rawh,Zantlai khua rei pawhin;Lawmin tlaikhua min varpui rawh,I hming chawimawi turin.

tih te,

Kan Zoram nuam leh mawiMihrang pianna,A chul tawh hnu hranghluiSakhming \ha kha,An tlawmngaih leh an huaina te,Piallei kara th^m hnu kha,Parin lo vul leh se,Kan ram nuamah.

han tih te hi chu a kal zaih a, kawng a kal angahhan inchan ila, bumboh leh ing-euh awm hauh lovin,

Page 218: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 209 -

a mam han niin a hriat theih \hin. ChuvanginRokunga hla ziarang pawimawh tak pakhat chu ahla thu chheh tluangtlam \ha tak hi a ni.

Rokunga hlate hi hla thu tluangtlam \ha tak anih bakah Mizo \awng thluk leh lam dana hla thluk ainrem \hat dan hi a \hain a ngaihsanawm lo thei lo.Mizo \awng hi thluk nei, thu pakhat pawh a thlukdan leh a lam dan a zira awmze dang daih thei a nihavangin, Mizote tan chuan hla \ha tehfungah hei hihman loh theih pawh a ni lo.

Thimin lei a tuam laiin,Van >ngin piallei a chhun;Vanho zai mawi a lo ri,‘Rem leng se,’ tiin an zai.

Rokunga hlate pawh hi khawi maw karah kan\awng thluk mil lo deuhva a thluk lo s^ng emaw, lohniam emaw a awm zauh zauh tih mai loh chu a \hahle. A hla thluk f^n lai leh Mizo \awng thluk f^n laite, a kat lai mil tura thu thlan te a thiam hle. Hei hithemthiamna (arts) chi khat chu a ni ve reng a. Athluk nei lo, hla hril ang chi atan hlei hlei hla thutluang \ha chu a pawimawh a. Hla hril lamah chuana harsa ber, a hla thluk leh \awng thluk chuktuahrem tur a awm ve loh avangin a hla thu hrim hrimahchuan a ziaawm deuh ngei ang.

A hla chik taka lo zirtuten kan hriat hmaih hauhloh tur chu, a chang chuan a chhiar tinuamtu atanemaw, a rik chhuah dan timawitu atan emaw hlaphuahtute hian thu awmze nei vak lo pawh an hmangbawk \hin tih hi a ni. Hei hi \henkhatin an hriatpuiloh avangin sawisel nan tak an hmang \hin. Sap hlaphuahtute phei chuan hetiang chi hi an hmang fomai. Mizo hla phuahtute erawh hi chuan a thu inmil(rhyme) an tum leh loh avangin a thluk mil tur atan

Page 219: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 210 -

tih loh chuan hei hi thil \ul a nih loh avangin anhmang meuh lova. Rokunga hla-ah pawh hian hmuhtur a tam lova, “Kan Zotlang ram nuam hi chhawrpialrun i iang e” tih chang tawpah hian kan hmu a :

Kan ram mawi chul lo la, parin vul leh zual la,|hang\har hmatiang sawnna tur khua sei leh se;Tin, lo varin, lo \hangin, lo sang zel ila,Chung Pathian malsawmna pawh kumkhuain

awm zel rawh se.

tih a, “lo varin” tih hi chu a thu tikimtu, a lamtinuamtu a tana a laikam ni berin a lang.

“Bethlehem chhiarpui” tih hla chang thumnapawh hetiang deuh hian kan hmu bawk a;

Lo >ng leh rawh Varparh Arsi,Van >ng zai min zawmtir rawh;Aw >ng, chho la kan fak ri nen,Van Reng thinlai han chhun rawh.

Tlar thumna ang chi chu symbol a ni a, tlarhnihnaa >ng erawh hi chu heti mai hi chuan awmziaa nei lova. Van mipui tih aiah ‘van R>ng’ tiin a hmangmai a. A thu tikimtu atan leh a sawi tinuamtu atan ahmang mai a ni a, hei hi a themthiamzia tilangtu a nia, hla phuahtute zalenna (poetic licence) a tichiangriau a ni.

Hla phuahtuten an ngaih pawimawh tak, awthluk bithliahna (Metre) te, a tlar tawp thu inrem \hate, a thu kara vowel ri inrem \ha thlan dan (asso-nance) te, a ri timawitu atan a thu bula consonant riinang thlante hi chu awmze nei takin kan hlaphuahtute hian la hmang lo mah se, an hla \hadeuhte hi chu han hril hian a kal zaih a, a ri ngawtpawhin beng a den dan a dang \hin a; chu chu rhymechi khat chu a ni ve reng a. A hma lama kan sawi

Page 220: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 211 -

tak ang khan Rokunga hlate hi hemi chungchangahhian a sang hle a ni. “Leimawina” tih hla hi hanchhiar mah teh :

Aw khawvel puan ang a chul tur hi,Tinkim dawnin han thlir ila,Aw hringnun par ang a vul \hin hi,Hmate’n zamual a liam tur chu.

A chang dang pawh hi a \ha zel mai. Khaw nge,chang lina chauh hi in tarlang leh teh ang.

I mawi mang e piallei kan chenna,Riang-hlei tan par ang vul leh la;|ah lai ni kawlkungah liam zelin,Hlim lai ni par ang vul rawh se.

He hlaah ringawt pawh hian kan cham rei theiviau ang. A thunawn a :

Zantiang chhawrthla leh si-ar >ng mawi,Aw zing >ng mawi leh tlai tla >ng mawi;

tih te hi a inrem bakah, a tlar hnuhnung zawk pheihi chu a tlar mal ‘zing >ng mawi’ leh ‘tlai tla >ng mawi’pawh hi a in rhyme nghal biai mai. A chang khatnatlar khatna leh tlar thumna hi a tlar tluanin a inrhyme vek bawk :

Aw khawvel puan ang a chul tur hiAw hringnun par ang a vul \hin hi

A thumal tin pawh a lam zat a inang lehnghal. Atlar tawp lam ri inang khat deuh han chhuah hi Saphorhyme scheme ang teh biaiin siam chhuak ve lo mahse ri inmil \ha a thlang thiam hle :

Thangvan dumpawl riai eSawmf^ng hring no nghial nghial e

tih te,

Page 221: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 212 -

Turni hrang vung n^ eZaleng z^m lo n^ e

tih te,

Thangvan mawitu Chawngmawii chan ka nuam eLawng mi hruaitu Hmar Arsi chan ka nuam e

tih te,

Mizo kan ni kan lawm e,Kan tlang a thiang bawk si,Kan rilru pawh a sang e,Kan hming a thang bawk si.

tih te,

Eng nge i hlauh? i Pathian in a veng reng cheA kut dinglam chuan hmangaihnain a pawm che

tih te,

I ram leh hnam tan ding nghet laThih thleng pawhin rinawm zel la

tih te hi tlar tawp inrem \ha te, a tlar tluan inrem\ha taka a siam \henkhatte a ni a. Tlar hnih khat leklek pawh sawi tur chu a tam mai. A hla pum puirhyme scheme \ha taka a siam pawh a awm a,“Chhawrthlapui >ng nuam” tih hla hi abab ang chi ina phuah tluan zak a. Chumi awmzia chu a tlarkhatna leh a tlar thumna tlar tawp lam rik a inanga, tlar hnihna leh tlarli-na tawp lam rik dan a inmila, entir nan :

Zan tlai khawthiang lenkawl mawiin- aKawlrawn chhaktiang a lo >ng e - bTlangtin thing zar mawi te rawn khumin - aChhawrthlapui a her chhuak e - bAw chhawthla >ng no kai velin - aLeng tin thinlai rawn \hawng e - b

Page 222: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 213 -

Zantlai hram thiam ten zai an remin, - aRiakmaw va leng nau ang a lo \ap e - b

Rokunga hlaah hian a thu karah vowel ri inrem\ha leh a thu inla zawm \ha tak tak kan hmu nual a.Entir nan :

Seng ka nuam e, Kan Sawmfang hi,Fang ka fah tur a hmin e.

Kan tlang ram nuam hmun sangah hian,Kum sang tam tak pawh ral mah se

Lo >ng leh rawh Varparh Arsi,Van >ng zai min zawm tir rawh.

Hla tlar bul lam thu inmil tur thlan chhuah te,consonant ri inang deuh thlante hi thil awlai tak a nilo va. A thu bul lam rhyme \ha hian chhiar a tinuama, vawn a ti awl bawk a. Hla phuahtute themthiamzialan chhuahna pakhat chu a ni ve bawk. Rokungahlaah hian a tlar bul, lam dan inmil hi kan hmu venual a. Hengte hi a theih chin chinah tum ran chungaa siam nge, tumna nei hran chuang lova a siam, loinmil ta tih erawh chu hriat a ni lo. A thu bul lamdan in ang emaw, a consonant rik inang deuh \henkhathan tarlang ila -

Thinlai vai te kan han dawn velinThinlai chhumpui zing a kiang leh \hin

tih te,

Pialral ni >ng mawi a lo chhuakPialral thim a rawn chhun >ng

tih te,

Lunglen biah-thu in hlan vel chang hianLuahlai nun mah hi a nuam lo ve

tih te,

Page 223: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 214 -

Chun lo hian i thla a leng em ni?Chung khuanun a hual zel ang che

tih te,

Rual duh leh tlang zawng ka sawm vel e,Rairah riang tan ka rawn ngen e.

Hetiang chi hi a hla hrang hranga mi l^wr dawnphei chuan a tam thei ang. “Ram mawi leh nuam”tih te phei hi chu a bul lam a inlazawn \ha hlawmhle.

Kan Zoram mawi leh nuam tak hi,A tlang mawi thlifim len velna;A lui dung mawi leh siktui thiang luanna,A thing zar mawi leh pangpar vulte nen,A lo mawi chuang mang e van hnuai-ah.

A tlang leh A thing tih te hi a inrem a, A lui lehA lo hi a inrem leh a. Chang dangah pawh hian kanhmu nual mai :

Lo mawi zual se \hangthar kan nun,Lanu leng leh valrual zawng hian;Nun dan mawi lo chu hnutiang chhawnin,Nundan mawi chu puan ang sin tirin aw,Hma i sawn zel ang u khuavelah.

Vowel rik dan a inrem bakah a thu awmziainzawn \ha thlan chhuah pawh a thiam hle.Entir nan :

Ngai mah ila, au mah ila

tih te,

Chau takin lo ngui \hin mah seMin tidam, min silfai la

tih te hi a rik chhuah dan a in rhyme bakah a boruak(mood) a inrem \ha leh zel a. A chung zawk hi “Hau

Page 224: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 215 -

mah ila, au mah ila,” a hnuai zawk hi “chau takin lotau \hin mah se” “Pui takin lo ngui \hin mah se”emaw lo ti ta ila, a ri ringawt chu a inrem \ha zawkngei a; mahse a thuin awmzia a nei si lo. Chuvangina thuken inla zawn \ha si, a ri pawh inmil deuh thlanthiam hi thil mak a ni lo, themthiamna (craftmanship)lanchhuahna a ni a; a harsat em avangin mi tam takchuan mawi taka rem chhuak turin kan ngaihtuahnakan seng peih lova; tam tak chuan kan thiam hek lo.Mi remchhuah sa tuipui phak lova, sawisel tawk lahkan bo hek lo. Engpawh ni se, themthiamtekutchhuak mawi tak te hi chu a rei tulh tulh a, amawina a zual zel zawng a nih hi.

Hla phuahtute leh a thu ziakmite hian thu malhman ngun bik an nei deuh zel a. Rokunga pawhhian thu mal \henkhat hman rim deuh a nei a, chungzinga \henkhatte han tarlang ila; mawi, nuam,duhawm, >ng, vul, hnam, tlang ram, zo, sang,hmangaihna, rinawmna, dikna, huaina, sual,tlawmngaihna, lungmawl, lungrual (pui), thangvan,rairah, lamtluang, hun, chhawrthlapui, chhum tihtehi a hman rimzual a ni a.

Heng zingah pawh hian mawi, nuam, >ng, vul,zo tih te hi a hmang tam zual a. Mawi tih hi thumalpakhat a hman uar ber a ni awm e. “Lei mawina” tihhlaah leh “Aw Zoram, i hming a mawi” tih hlaah tehian “mawi” hi vawi 8 ve ve a hmang a; Ram mawileh nuam tih hlaah hian \um 12 a hmang a; Ka \ing\anghrui rimawia tih hlaah phei chuan \um 16 lai a hmanga ni.

Rokunga hlate hi Mualdung buh thlira han thlirchuan a hla kalhmang a mar \hain, hla thu un puipui te a hmang tlem bawk si a, thu tam tak hmang lova, thu hman ngai bel hliau va hmang ni mai awmin

Page 225: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 216 -

a ngaih theih a. Amaherawhchu, a kara han luhchilhtak tak ralah chuan thu chi hrang a lo hmang tamhle mai a. Thu mal (Vocabulary) a hman zat han chhiarka’n tum ngial n^ a, tih tak zeta beih tham a lo ni a,Rokunga hlaa research la beitu turte zawn chhuahatan ka khek ta zawk a. Engpawh ni se, kan hlaphuahtute zingah chuan thu mal chi hrang hmangtam ber a nih loh pawhin, a hmang tam pawl takchu a ni ve ngei ang.

Page 226: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 217 -

ROKUNGA HLARUA

C. LALSIAMTHANGA, Champhai

Hlarua tih hi pi p<ten hla phuah dan bik an neih,a \awngkam, a thu-leh-thliah leh a sei zawng (tlarzat tih theih bawk) chin dan bik an neih sawina niberin a lang a. Hla ti-hlatu a tih theih bawk ang.Tangkaah pawh hian a tihlutu a rua (tui a bua tihaua ri ang hian lam rik tur) a awm. Pawisa (paise)sawm rau rauah hian, sawrkarin leilung a\anga laihchhuah thil ren nach^ng an hriat hnua an pawlh z^ta inthlau hle. Chumi fiahna chu, a rua an pawlhtamna z^wk rihna leh an pawlh tl>mna zawk rihnaaha awm. An pawlh tamna chu, pawisa sawm rau rauaha rit hlei hle. Pawisa sawm siam hnuhnunte kha chualuminium hlang ni mai awma z^ng a nih kha.

Heti zawnga teh hian, pi p<ten hlarua an tih anhla phuaha awm-sa ni lo, Missionary Saphoin\awngtluang hmanga fak hla min siamsak a hlutna(rua) awm ni chiah bawk lo, ‘Rokunga hlarua’ tih faktur a hla phuahah a awm em? tih leh, a awm a nihchuan a eng lai hi nge? tih dap chhuah hi ka bitumtur a ni a. Rokunga leh a hla phuah huang chhungaziah tur thupui 38-a \hen zinga pakhat a ni a; thupuidang huang d^i k^i loh a ngai bawk si a, a awl-ai lohle. A l^r rualpui hla phuah thiamhoin an chelekmeuh loh, Mizo z^i-hla hluiho kan rochun pawha kanhmuh loh Rokunga hla phuaha awm f^l thur chhuaknalh tur chuan, hla \awngkam, hla-thu-lehthliah, hla\awngkam phuah thar, sawifiah tum aiawha ding theisiam leh khaikhin \awngkam a hman dante zir chiana ngai tihna a ni.

Kan th>n kual thui loh nan hla \awngkam hmanthuah l<t nghal mai ila. Kum 1900 hma lama pi pute

Page 227: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 218 -

zai-hlaa lo hman tawh hla \awng hmang lo leh kanMission Sapho rawn chin chhuah \awngtluanghmanga hla phuah dan zui lo bawk hian hla a phuahtheih ang em? tih zawhna siam ta ila, zawhna ^tthl^ka ni ang em? |henkhat chuan ^tthl^k kan ti maithei. A ni miah lo. Kan pi p<te a\anga kan rochun,\hangtharin dap leh zawng buai hauh loa kan hmannghal theih thil hl< hi a tam hle a; \hangthar hian ahlutna tak kan la hre fuh lo em ni ^w, tih tur a ni.Chutianga kan rochun zingah chuan hla \awngkamhi a tel a. Rokunga khan mi dangin an hman ang loaa hman thiam danglam bikna - ‘a hla rua’ tia hauhsakbik tur min hnutchhiah em? tih hi zir chian \ul a nita.

A Memorial Committee-in kum 1999-a a hlaphuah l^k khawm a bua an chhuah, hla 128chuanna hi kan han bih chiang ve a. Chuta a hlaruahan tih tur pakhat chu, Sap hla peng (form)-ah pip<te siam-sa hla \awngkam leh hla-thu-lehthliah leh\awngtluang pangngai mawi taka rem khawmna hlaa thun a. A sawi tum chiang si, chham nuam si,\awngkam biru leh herh taka thliah awm loa hla asiam thiam hi a ni, kan ti thei ang.

Tlang s^ng thingz^r mawi leh phaizawla,Suanglungpui leh luipui luang ri;Vanr^ng chh<m leh thlifim l>ng v>lin,Khawvel mawi hi hla mawi an pe.,

a han ti mai te hi, han chhiar laia khawkrawk min lokhak buai hi awm miah loin a mar zaih mai a. Hei hithemthiamna s^ng tak a ni.

Miin an kawmnaah emaw, thutluang a ziahahemaw Rokunga khan hla a hrilhfiah (define) awm kahre ve lo a. Lo hrilhfiah chiah lo mah se ka sawichhawn t^k hla ch^ngah hian hla nia a hriat chi

Page 228: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 219 -

khat chu a puang ngei mai. Mahse a dangdai deuh.Mi dang khawthlir chu a ang lo deuh. Tl^ng s^ngchunga thingz^r mawi tak tak, phaizawla lungpuiawm khup, lui luang ri, vana chh<m leh thlifimin hlaan siam a, chu chuan ‘khawvel mawi hi hla mawi ape,’ a ti a nih chu. Helai \awngkamin a sawi thil panga,khawvel a\anga hmuh leh hriat theihte chauh hiRokunga thinlunga hla mawi siamtu chu a ni lo a;mihring kutchhuak ni lo khuarela thil chi hranghrang inchawih leh inring tawn awmah hian hla ahmu a nih chu. Pastor Vanchhungan, ‘hla hi thup^ra ni’ a tih nen pawh a inhlat awm lo e. Sapin poeticthought an tih nei phaa hla a phuah hi a themthiamlanna pakhat a ni a.

Mizo hla phuahtu tam tak hian an nei pha lo. Midangin an la sawi chhuah ngai loh nia a hriat thileng emaw, puan tur hlawm \ha nihphung kenginpuan chhuah ch^kna a p>k puan chhuah nan chuanlemchan emaw, thawnthu emaw, essay emaw (form)thlang lovin, mawi tawi kim p>ng - hla-p>ng a thlanga. Chumi hmang chuan Mizo t n thil \ha leh mawi apuang tam hl> r>ng a ni. Kan pi p<te pawhin an z^i-hla tlar hnih tlar thum lekah tuna Mizo historychhuitute tana purch^wkna tham an lo thun thei a,chu chu Rokunga hian a ^wi nung, a tih theih bawkang. Hetiang thought nei uk loa hla phuah ngawtching \hangthar \henkhat hian entawn nach^ng anhre lo ni-awmin a lang.

A awmze hriat leh hman lar sa aia thuia pawhfantheiha hla \awngkam awm-s^ hman thar a thiamnaleh a thar a phuah hial ngamnaah hian athemthiamna a lang bawk.

Page 229: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 220 -

A tl^ng b^wm kai v>l ziahz^m l>ng a \ha e...Ziahz^m k^i chiaian ram mawina a lo lang

(Mizoram a fak mawina, Hla no. 19 a-mi)

Heta ‘ziahz^m’ hmun hniha a hman dan hi chhiarthuak chuan, Mizoram tl^ng thing chi hrang hrangina cheimawi leh a k^ra lui luang vel a sawina ni awmina hriat theih a; mahse han zir chian chuan, Zonunlo tinuama lo timawi \hintu tlawmngaihna a sawichhuahna, T.S. Eliot-an ‘objective correlative’(thinlunga vei tihfiah nana a tlukpui thil thlan chhuah)a tih ang niin a lang. “A tl^ng b^wm kai vel ziahz^ml>ng a \ha e’ tih hi chang khatna leh chang hnihnathunawn a ni a; a tlar tawpah hian ‘chu ziahz^ml>ng \ha’ chu ‘dan sual chhumpui zing chh>m kiangthei’ niin a hmu a. ‘Ziahz^m k^i chiaian ram mawinaa lo lang’ tih hi ch^ng hnihna tlar hmasa ber a ni a;he ch^ngah hi chuan khawtl^ng nunhonaa ‘remnalentirtu leh thla timuangtu’ a ni leh a; chu chu‘Vanram tlafual leia lo chen’ anga ngaiin a chawis^nga, ‘Vanram chhawrpial chhuahtl^ng a iang r>ng e’ ati ta d^wrh mai a. Chang thumna dawta a uar duhlai lanna thunawn (tih theih)-ah chuan,

Mahse i t> k^rin ka parmawi a chuai ta,A tl^ng b^wmtu tlawmngaihna Zonun p^r,

tiin a rawn puang ta a. ‘Tl^ng .... ziahz^m l>ng \ha’leh ‘Ziahz^m k^i chiai Zoram mawina’ kha ‘a tl^ngb^wmtu tlawmngaihnaah a lo chang ta. Hei vang hiana ni, tlawmngaihna a sawina a ni thei, ka tih t k ni.Siamkiman, “Kan pi p<te chenna ram chu hawisanin.... Jordan lui lam chu kan hawi ta fur a, amaherawhchu kan tukkhumah hi chuan Rih dil ram chu a labet tlat a ni,” a lo tih ang deuhin, Rokunga rilruahhian Pialr^l z<n hi nghet takin a bei a, chu chu‘Chhawrpial r<n’ leh ‘Vanram chhawrpial

Page 230: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 221 -

chhuahtl^ng’ tih tein hming tharin a rawn inl^r a ni.‘Ziahz^m’ nena inhnaih tak ‘ngaihthl^’ leh ‘lenthl^’ ahmang hausa thiam hle bawk a-

An lenthl^in min z>m (Hla ni. 61);Ngaihthl^ a l^wi mang e

(Durtlang Damdawi In, no. 44)

tih v>la lo langte hi hrilhfiah thiam chu a har a; mahseZopa sentiment a chawk tho tlat! Inhrilhfiah siak thama ni. Tin, a phuah thar nia lang rungkawki (Varung?Hla no. 45), tuahrem maudawn (ruaa siam tuidawn,Hla no. 48), Lal nang p^r, Sappui rial thleng (Hla no.111) leh Khuavang lenna ram p^r (Hla no. 56) tihhotehi a sawi tum sawi nan hian a rem thlap a; a poeticalbawk a. Henghi Mizo tana hla-raw \ha a siam belh ani.

Thufingte 21:9 tlawh chhana nupui thlan fuhloh pawizia - nupui sual neih pawizia hlaa a puannaahhian, Rokunga khan hla phuaha a themthiamna av^wr s^ng hle - a v^wrtawp tih theih hial a ni maithei. Chang thumna tlar hmasa bera :

I suahsual hian ka nun a vel

a han ti thl^wt mai hian thu a sawi tamin a sawith<k ngei mai le. A velh miau avang chuan -

Dawn lungr<kah nau ang kan \ap

a han tizui a. Nupui sual nei tan chuan ‘Amen’ lotihpui chi a ni. A ni r>ng a, nupui sual neih hi puanz^r a rem si lo a; a r<ka chhungkuaa tawrh a ngai a;damlai hremhmun siamtu a ni.

Page 231: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 222 -

I sualna tuipui fawn velin,Nun mawi leh \ha a chim pil ta;

han tih pawh la duh t wk loin,

I duhsam l>ng zun kai v>lin,Thihna kungpui hrui ang an vuan;

a’n ti leh ngat a. Nu sual sawi nan hei aia \awngkamd>ng n^, tawi kim leh fiah si sawi chhuah dan v^ngka ti thl^wt a ni. Heta sawifiah ka tum chu, Rokungahian thought fel tak neiin hla a phuah \hin tih kasawi tawh chhunzawmna, hlaa sawi chhuah a duhapiang mawi si, fiah bawk si, hriat thiam awl bawksiin hla a siam thei a, chu chu a hla-raw ropui a ni,tih hi a ni.

He a thiamthil hi Bethlehem p^r hlaah hian alang fiah hle mai. ‘Bethlehem p^r’ tih kh^n maknariau a nei a. ‘A p^r ^ng chhungah ranthlenga nausenIsua m< a lang’ an tih khan eng emawti takin thinlunga man a. Chumi boruak chu :

Khuavang lenna p^r em ni?

tiin th<k si, hriat awlsam bawk siin a han chhammai a. Zanah kher kher, rei lo te chhung chauh ap^r, an tih avang kh^n, a p^r parh zan nia an sawizanah chuan a khawitute ina leng lo, a khawn^wtinhmuh tumin kan kal khawm \hin. A par parh lainang fuh an tlem viau ta ve ang. Chuvang chuan,

A ruk te’n i vul leh mai dawn em ni le?Si^r leng i \^ngah p^r chhuang a,Ni t^wna vul ve a’nSiamtu’n a phal lo che’m ni vul mawi t>,Tawn loh k^r te’n i chul mai \hin?

a ti hial a. Bethlehem p^r par dan leh hmuh beiseituteboruak a sawifiah hle a ni. S^p leh an thiltih hrim

Page 232: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 223 -

hrim hlauho zingah a tel ve lo em ni, tih theihinPathian thu lam rawngkaiah pawh Khuavang tih ahmang ngam a; a huaisen a, faktl^k a ni.

Khaikhin \awngkam hlaa a chheh dan pawh hi,a phuah thei nazawng hman ang chi, ngeiawm kai hia ni ve lo. “Kan sawmf^ng” hlaah hian, buh tharphurh hawn tur chu :

Duh te’n ka wi haw nang e,Tui ang tling tur kan runah;Kan fak a che chung Pathiana,I malsawm rimtui te hi.,

tiin a chham chhuam a; a dang dai riau. Heng ‘awihaw nang e,’ ‘tui ang tling tur’ leh ‘malsawm rimtui’tihahte hian Sap\awnga simile, metaphor ti tea ansawi hi a lang vek a. Buh phurh te a hahthl^k tehlulnen, duh leh lainat taka nau kan awi \hin nen a’nsawi kawp thiam a. Nun n^na tui tluka hlu anga inadah kh^wl tur thinlungah a thun thei bawk, Tin,Mizo-p^ loa thar ngei, buh thar chhum han khawrhkh<k vut vut lai rimte pawh min hnimtir thei a nih hi!

A hla phuah a bua an chhuah hla 128 teh meuhchhunga hla-rua hi hun tawi tea zir fiah zawhaphawrh zawh kim rual a ni lo a; heta ka han ziahchhuah ve tlem te hi chu, uluk taka research beihazir tham a nihzia hai hawnna chauhah ka ngai a ni.

Page 233: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 224 -

ROKUNGA RAM LEH HNAM HMANGAIHTUHLATE

M.C. LALRINTHANGA, Khatla South

Hnam dinchhuah duhna avanga inthurual lehzau zawka inhung khawm a, hnam khata dinchhuahna tur chuan rahbi thui tak zawh a ngai \hin.Chumi rahbi hrang hrangte, thurual taka zawh thiamtur chuan mihring (rilru ram) thiam taka buatsaih angai bawk. Chu rilru ram buatsaihna tura hmanrawpawimawh berte zinga mi chu hla phuahtute an ni.

Tlang hrang hrang luaha khawsa, hnam hranghrangte; zau zawka dinchhuahna tura hmanrawpawimawh te chu, \obul thuhmun (myth of commonancestry) te, hming tlanglawn (collective proper name)neih te, pi pu a\anga rochun ram neih te, kalcharhuang khata tlatkhawm leh \awng thuhmun leh thuleh hla z>m khat zen tlan te a ni. Hengte hiinpumkhatna tura hmanraw pawimawh em em a ni.B>l vawtuin lei hmanga a duh ang anga b>l a siamangin heng hmanruate hi thiam taka hmangtutechuan ram leh hnam inthurual tak an din chhuak\hin. Chutianga hla leh rimawi hmanrua hmanga Mizohnam leh ram tana b>l vawtu pawimawhte zingapakhat, Zofa hmun hrang hranga chengte zai khataluan khawmtirtu leh hui khawmtu chu Rokunga ani.

Ram hmangaihna leh hnam \anna hi neitu rilruleh thinlung awmna hmun a\ang lo chuan a \iak taktak thei lo va; lo \iak pawh ni se, buh chi thehtutehkhin thu ang mai khan, diptu an awmna hmunahchuan a \hang \ha thei lova, a tawpah dip ralin aawm leh mai \hin. Chuvangin, “Ka” kan tih theihram, pi pute a\anga kan rochun ram tluka pawimawh

Page 234: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 225 -

ram khawiah mah a awm lo. Kan ram hi eng angachhengchhia pawh ni se, a chhunga chengten rilrutaka “Ka” kantih theih ram awm chhun a nih avanginkan tan ram thianghlim ber a ni. Chiang taka chumidinhmun hlaa tarlangtu leh chawitu, mite rilrua ramleh hnam \anna leh hmangaihna tuhtu pakhat chuRokunga a ni.

Rokunga mitah chuan Zoram hi chhawrpial r<nang, pi leh pu mi \hate leh mihr^ng pianna ram, hallo tea nui hiauva d^r ang l>nna, lentupui kai vel,romei chh<m leh par mawi tinrengin a bawm, thlifim thiang l>nna, va tinreng leh rengchal, uleu lehdawlremten zaia an awihna, tlawmngaihna pangparmawi vulna leh pialral ni >ngin a chhun >n ram, ramzawng zawnga ram nuam ber a ni.

Zaiin chawi vel ila perhkhuang \ing\ang remin,Hei ang ram nuam reng hi ram dang awm ve

maw?Auvin hril vel ila khuavel hnamtin zawtin,Hei ai ram nuam zawk hi awm chuangin ka ring

nem maw!tiin. Chumi rama cheng Zofate chu mi nihlawh berahmin dah nghal a, kan nihna leh chanvo ropui takchu a chhuang a, kan hmel pawh \ha bik hliah hliahina sawi bawk a ni.

Mizo kan nih kan lawm e,Kan tl^ng a thiang bawk si;Kan rilru pawh a s^ng e,Kan hming a thang bawk si.

Mizo kan ni, kan hm>l a \ha,Kan tum a s^ng bawk si.,

tiin. He tlang thianghlima chengte chu mihringpangngai chung daihah min dah a. Thihna lehmanganna karah l>ngin, t<rni s^, khuangruah sur,

Page 235: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 226 -

thosi karah hah takin thawkrim mah ila, Zofate chuchatuan hawlh tlang ram chuan pha tawh ang maiin,hlim reng turin a dah a, “Mizo kan ni alawm kan hlimang chu” a ti tawp mai a ni. Van rama lawi tawhtechu chatuana hlim reng tura kan dah ang hian, Zofanihna chu hlim tawp lo ram thleng tawh angin a daha. Hetiang aia th<k zawka Zofate nihna nawmzia sawifiah thiam hi an vang hle ang.

Zoram hi ram chhengchhia, hmun khawkrawk,tlang s^ng, lengkir tamna leh leileh tur zawl van >m>mna ram a ni tih a hai lo. Ch>nna tur, leilet siamnatur zawngin mit a l>n v>l a, a tan hmun a awm tawhlo tih pawh a hria. Leilehna hmun \ha Kawl ram,‘sawmf^ng hmin v<r anga v^rna,’ pi leh puten an thlahlo la piang z>l turte lo kir leh nana an ram hauhlawk, a nghaktu atana B<ng an phunna ramahchuan a \hianten p>mah an sawm a. Mahse,

Pi pu sulhnu phunb<ng min nghahnaah,Ka \hian duh kal ta ten p>mah min s^wm a;Aw, ka ram riangte hi hnuchhawn ila,Thinlai dam thei hian ka ring leh si lo.

tiin, amah ngeiin a p>m duh loh chhan, a testimawniropui tak min hrilh a ni.

Rokunga chuan Zoram timawitu ber chu akimtlang emaw, thing leh mau emaw, boruak thiangleh thlifim nuam emaw, a lui dung leh fiaratui thiangemaw, pangpar mawi leh sava hram thiamte emawni lovin, ‘tlawmngaihna pangpar’ a ni a ti a. Chu chu‘Zo nun par mawi’ leh ‘Nunna par’ vuahin, mual liamlova kumtluanga vul reng turin a duh a. Chu Zoramleh a chhunga chengte timawitu chu ‘thliah hnuchh^wl ang a chul zo ta’ niin a hmu a, pawi a ti em ema, a thara lo par vul leh turin a duh a, a au lawmlawm a.

Page 236: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 227 -

Tun lai khawvel hun tharah hian,Tharin par ang lo vul leh la;Kan thiam, kan fin timawi turin,Kan thinlungah lo cheng leh rawh.,

tiin. A hmangaih Zoram chu chak taka hma lampana kal turin a duh a, mahse hnufumin a hre si a,pawi a ti a. Mawlna ram kalsan thuai a, raltiangram, hriatna, thiamna leh finna ram chu zuan turin\hahnemngai takin min sawm a :

Tual kan l>nna s^ng mah se,Rual kan chh$nna awm si lo;Chutin nun a t^wk lo ve,Sual leh t hnutiang chhawnin.

Leng dang hneha rual kh<min,Min dotu apiang hnehin;Raltiang i kai ve ang.,

tiin. Zoram chu mahni hnam puanzar hnuaia dingtura a duh laiin hmelma hlauhawm hual vel ram niina hmu a; inveng thiam tur leh mite chawmhlawmaawm lova mahni kea ding nghet turin min fuih mawlhmawlh bawk a :

Aw, ka pianna ram, kan Zoram nuam,Ka thinlungin ka hmangiah che;Tuma bawih atan ka phal lo che,Tho la, i kein ding rawh.

Harh la, Zoram i tlai ang e,Harh la, harh la, hun \ha a liam ang e.

Tu nge lo kal? hriat loh chhingkhual a ni,Eheu! eheu! l>m ang der thiam a ni;Luhtir suh la, zawlaidi pawh a keng;A dawi ang che, hriat loh chhingkhual a ni,Thirkhaidiatin a hl$ng ang che.,

Page 237: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 228 -

tiin, kan ram tana thih huama inpek te,\hahnemngaih te, rinawm leh taihmak chhuah chuinhlanna thianghlim berah ngaiin Rokunga chuan,

I ram, i pianna ram,Thlahtute ram ngei hi;Siamtu’n i tan a pek ngei che hianI thinlung, i taksa a dil a che.

Ramin a mamawh chu,Taimak, remhriat a ni;Hnamtin a mamawh chu,Hmangaih, rinawm a ni.

Tupawh mahni ta hmusit chu,Mahni inhmusit a ni;Tupawh mahni inhmusit chu,Ram tan hm>lma a ni.,

a ti a ni. Rokunga tisa leh thlarau tarmit bun hi afiah >m >m a, a hmu chiang bawk. Hnam leh sakhuahi Juda-te ang bawkin tangka hmai hnih angin ahmu ve a. Hnam a din khawchhuah loh chuansakhua pawh a dam khawchhuak dawn lo tih a ringmai ni lovin a hmu fiah >m >m a. Johana ang bawkin,hmuh tawh reng unaute emaw, ram leh hnam emawhmangaih si lova hmuh ngai loh Pathian hmangaihainsawi chu dawt sawiah a ngai a, mahni ram lehhnam hmusit chu mahni inhmuhsitnaah a ngaihmiah bawk a ni. Chumi tukverh a\anga engkimthlirin, Zoram mawitu tlawmngaihna chuai taa a hriathnu pawhin beidawng mai lovin :

Mahse, rinna tl^ngah beiseinain min bia,Beidawng lo leh z^m lo turin min ti.,

tiin a inhnem leh thei ta a ni.

Page 238: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 229 -

Hnam damna chu Pathianah a awm tih a ring a,hruaitu atan leh kulhpui atan Lalberte Lalber chauha thlang a, chhung lam leh pawn lama hmelmatelaka veng him turin ram leh hnam chu a humhimnakut chakah a hlan a. Roreltuten fel taka ro an reltheih nan finna pe tur leh indona thleng mah se hnehz>l tura pui turin a dil \hin. Hei hi hnam tana\awng\aina hla pui chu a ni :

Aw Nang, kan Pathian duh tak, ro min r>l ang che,Kan hnam sualna leh khawlohna zawng zawng hi,Nangin hre reng lovin, khawngaihin thaibo ang che,Engkim zawng zawng chunga Roreltu i ni si.

I theihna leh i chaknain min hualhim z>l la,Dikna leh thutak kan phaw lo ni fo rawh se;I ropuina >ng chuan kan ram hi chhun >ng reng la,I chatuan kawng ngilah chuan min hruai z>l ang che.

|hangtharte nun lo dang z>l hi timawi ang che,Hmelmaten min do hunin Nang lo hnai ang che;Kan mangan hunah i ke bulah kan lo k<nin,Nangin i khawngaihnain min lo chh^ng ang che.,

tiin. Zofate insuihkhawmna leh India pawlisi ‘Unityin diversity’ chu nasa takin a tuipui a,

Hnam lianin hnam t> hmusit suh se,Hnam t>in hnam lian $ts$k suh se;|angrualin inhmangaih tum sela,Tuin nge ngam thei ang le?

tiin zawhna pawimawh tak, chhan ngei ngei tur minhnutchhiah a. He hlaah hian insuihkhawmna atanapawimawh bera a ngaih chu inhmangaih tawnna lehhmangaihna hruia inthlun khawm a ni. Chuvangin,hetiang hian duhthu a lo s^m r>ng a.

Page 239: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 230 -

Kan ramah hmangaihna s^ng ber se,Thamna, hnehchhiahna bo se;|an rual, rinawm, dik leh huaisennaten,Lal \hutthleng chang kim rawh se.

Kan ram kan hnam din nghehna chu,Hmangaihna a ni;A hmei a pa mi zawng zawng,Kan lo insuihkhawm hi;Hmangiahnain suihkhawm ila,Kan zal>n tawh ang.,

tiin. Babulon lui kama Israel sal t ngte chuan kumsang hnih hma daih khan ram ngaih hla an lo phuahtawh a, chu chu vawiin thleng hian hla lar tak a la nireng. Chutiang bawkin Rokunga pawhin Zoram pelazinte tan Ram Ngaih Hla a phuah a :

Aw, ka ngai mang e, kan Zoram nuam,Tunah chhingkhual ka chang ta si a.

Engtin min han ngai ve tak ang maw,Ka lenrual duh \hen t^k hnute kh^n?

Eng vang nge maw ka \hen mai ni,Suihlunglen tuar a har vei nen?

tiin a chiau vawng vawng a. Mahse, ram leh hnammawina tura ramchhuak a ni tih a zuk hriatna chuana khawhar-lungleng chu a inhnem leh thei ta a.

Mahse, kan ram a lo mawi ve nan,Hrehawm tinr>ng chu ka tuar ang e.,

tiin. Thuthlung Hluia zawlneite thu leh hla kan chhiarchuan Pathian hnam thlana an ngaih Israel-tedinhmun a ruh langa sawina leh an dik lohna avangazilhhauna leh r<ntu hmelmate laka fimkhur tura infuihna thu a tam hle. An khawpui ber Jerusalem

Page 240: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 231 -

chu an ram leh hnam aiawhtu a nih avangin a tlukchhiat tur sawi lawkna leh inveng thiam tura in fuihnapawh a \hahnem hle bawk. Rokunga pawhin zawlneitethukhawchang chiah chu a tlangaupui ve a. Ramleh hnam hmangiahna avang chauhvin chu chu asawi hreh lova, a sawi ning bawk hek lo. Zofate Jeru-salem chu “Aizawl” a ni a ti a, “Chhinlung chhuakahchuan Van Lal nau i ni” tiin a hlaah dinhmun s^ng bera pe hial a ni. Mahse, a tlar dawt chiahah chuanBethlehem bawng in aia h$ng leh tenawma m< a nitih hrilh nan “Chh^m ang i z^lna sual khurpuilaichhuat” a ti ta. Eng nge a sawi zel?

D^r ang l>nna khawpui,Tlang kimah mawi mah la,I nun a mawi lo;I chhungah sualna doral ang a lian,Dikna a fam ta, felna a tl^wm ta,Nun suar ang a chim;Thiam leh bawlhhlawhnaten tual an l>ng,Awi mawi, a pawi >m mai!

Felna silhpuan sinin tho leh la,Hlim te’n i l>ng zawk ang.,

Hnam hla, pawlitiks lam hawi 25 chuang aphuahte zingah a zahve aia tam chu sak l^r >m >m,hmun tina Zoram khawvel r<ntu a ni a. Chung zingahla pathum phei chu India sorkar ni pawimawh berRepublic Day leh Independence Day nikhuaakhuangpui leh bazapute miuzik-a tum a ni pha asin!Rokunga hlain a r<n phak china mite chuan henghlate hi an sak rualin, an hriat loh hlanin ram lehhnam hmangaihna leh \anna rilru anmahniah zawizawiin a \iahtir a, aidentiti chiang tak pein Mizonihnaah a chiantir a, mahni nihna zahpui aiin achhuantir zawk \hin a ni.

Page 241: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 232 -

Chu chang a ni hlei nem, hnam hla a phuahte aimaha Zoram khawvel tlang tina awmte zai khataluantirtu, lungrualna tlanga l>ntirtu leh pumkhatasiamtu chu khawvel leh hringnun thlirna hla hranghrang a phuahte leh Krismas hla a phuahte chu ani. Chumi kawngah chuan, Rokunga dinhmun luahpha tur Zoram khawvel chhim leh hmar; chhak lehthlangah mi dang an la piang ^wm lo ve. Hmingah‘Rokunga’ pu ta na na na chuan hnam ro tling hlatam tak min chhersak bakah hnam \anna rilru Zofatethinlungah nghet takin a tuh a, Zofate hi hnamakan din chhung chuan a hming a dai ngai lo vang.

Page 242: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 233 -

ROKUNGA

P.L. LIANDINGA, Khatla South

‘Rokunga!’

Sorkar hnathawk tam tak chuan kan Officialdesignation aia designation lian lo zawk neite’n ‘Sir’min tih nachang an hriat chuan zei kan ti \hin a,kan zingah ‘Sir’ thâwp thiam pui pui kan tam ta khawpmai. ‘Sir’ nâlah hian hotu \henkhat phei chu kantawlhthlu ang tih hlauhawm tak a ni. YMA thlenginkan in-‘sir’ lo chauh ta mai. Hawihhawmna lama kanke penna anga ngaih theih a nih ve tho laiin, he ‘Sir’culture thar hi Mizo hnampui thûla seng luh atanchuan chin tawk neih deuh \hain ka hre pek a. Kanpi leh pute khan hawihhawm takin, ‘Liannawli pa, imi \anpui ka ngai e.....’ an ti mai \hinin ka ring. Mahsekeini zawng mahni Pathian meuh pawh ‘Lalpa!!’ ti avin taka ko ngam thangthar kha kan ni ta roh tlatmai a, Pu Hmachhuanan, ‘Kan in chu a insi teuhtual tual, kan rilru erawh a inhlat tual tual,’ a tihang deuhvin thu in-awih tawn tak tak mang si lovain-‘sir’ sup sup mai pawh hi kan tlin viauin kan hmelnen a inhmeh chho ve ta zel mai. Chuti teh duahchu a nih tak avangin (Pu tel lo) Rokunga chhawrpialrun luahpui atan meuh chuan he ‘Sir’ culture hiennawn a ngai deuh chuan a lang.

Pu Rokunga!

Hmanah khan Lecturer zawng zawng hmingbulah hian Prof. tih kan dah \hin a. Mahniinhmelhriattir nan pawh P.M.Govt. College-ah khanLecturer hna zawm tir te te khan ‘Prof. chumi khamichu ka nia....’ tih kha mi pangngai awmdanah anngai ve mai a. Lehkhathiam, Professor leh Lecturer

Page 243: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 234 -

danglamna hre tur tawka ngaih khan khati khankan ti mai zu nia. Hetiang deuh bawk hian NationalPaper-ah emaw, lehkhabuah emaw, mi hming bulahPadma Shree tih hi hmuh tur a tlem tehlul nen PadmaShree chumi khami chu kan ngah ta fu mai.Rokunga, Mizote thinlunga Zoram mawi tak, siktuithiang luan her herna, zo thlifim thaw heuh heuhkara nula tlangval hlim taka hna thawk a, nui bawkbawk \hin mitthlaa min hmuhtirtu hi chu PadmaShree pawh tlaikhawhnuah pekin lo awm mah sePadma Shree Rokunga i ti ve lul lovang u. Chu chauha ni lo, Pu Rokunga tih pawh hi phal loh a dik zawkang. ‘Rokunga’ a ni ang a, khawvel leh Mizo te tanRokunga a ni ang. A tu leh a fate, a laina te, achhungkhat te chuan Mizo danin an pu ang a, an paang a; mahse vantlang thilah te, literature-ah te,Official thiltihnaah te leh khawvel mi dang, keini angmi satliah te tan chuan Rokunga ni sela, Rokunga nikumkhua teh se. Taitesena! Chawngbawla! Vanapa!Awithangpa! Rokunga! Milton! Shakespeare! Kankhaw nula hmel\ha chei nan piring \hi te leh AfghanSnow powder diak (!!!) te lo bel ve mai hi a \ul lovang.Chuvangin Rokunga kan ti ang a, kan rilru chuanChhawrpial Run kan care of tho thovang.

Chhawrpial Run!

He Chhawrpial Run hi! A duhawmzia te, anawmzia te, a thlakhlelhawmzia te leh anghahhlelhawmzia te ngaihtuah chuan vanram hiankawtchhuah nei ngai a nih chuan Zofate vanramkawtchhuah chu he Chhawrpial Run hi a ni ngeiang! Zofate tana hmun buatsaih, tlawmngaihna lehdikna par vulna ram, suangtuah thiam dan azir zelanawm belhchhah thei he duhthusam ram hivanneihthlak takin a awmna hria reng reng kan han

Page 244: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 235 -

awm lo pek a! Mahse kan politics chu ChhawrpialRun standard a\angin kan teh a, Mizo chu ChhawrpialRuna cheng tlak a ni em tiin kan ngaihtuahna ril bera\angin kan endik \hin. Engtikah emaw heChhawrpial Runah hian hawikawm lenrual duhte nensappui nun ngai lo reng rengin la chen kan inringtlat a. He Chhawrpial Run hi Mizo tan chauhvabuatsaih a’n ni bik a. Hnam dang tan beisei chi a nive lova, Zofate chanpual bik a ni a, kan luah turaramtiam a ni. Hnam dang chu duh leh El Doradopanin kal sela, Utopia te pawh lo suangtuah ve rawhse. Mahse Chhawrpial Run chu Mizo te tan bikRokungan kan thinlung ramah hian a din tawh a,chumi luah tuma beih zel chu kan tihtur mai ni lo,kan nunphungin a ken tel tlat thil a ni. ChhawrpialRun Administrative Set up chu rinawmnaa innghata nih avangin Decentralisation leh Centralisation tihvelah kan rilru a buai lo. Democratic Set up nge Aris-tocratic Set up kan ngaihtuah lova, Agriculture basednge Industrial based kan ngaihtuah lo. A zau zawngeng tia nge ni ang a, a ramri eng nge ni ang tih thuahpawh kan buai lova, kan hre chuang hek lo! Mahsekan thinlungah hian Chhawrpial Run chu chiang takina awm a, kan la luah ngei turah kan indah tlat a.Keini’n kan luah loh pawhin kan tu leh fate tal chuanan luah ngei theih nan kan beih a \ul tlat tawh. Mizotlangval rilruah chuan, ‘Miin dûm hmun leh thosingalsang lenna ram chhan nana nun an thâp ngamchuan, kan Chhawrpial Run chhan nan ngam lohtur eng nge awm?’ tih hi amah leh amah inchhângfel sa zawhna a ni.

He Rokunga, Pu pawh kan Pu phak loh, Mizokan han inen a, kan nihna \ha lai ber min thlirtirtlattu, Mizo rinawm, Mizo thianghlim, Mizo huaisen,Mizo lungrual, Mizo taima, hah tak leh rim taka thawk

Page 245: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 236 -

chung pawha Mizo nui hawr hawr thei min nihtir a,Chhawrpial Run min remsaktu hi engtin nge mawkan tih dawn le?

Lungrualpui nen suara lengngha kan danna.....tih hla avang ngawt pawh hian Aizawl leh Zemabawkinkara Chite lui kânna hi a lei chawpin Rokunga Kaiti ta ila hming ropui chawimawi nan kan theh chhuakchawrche lutuk ang em?

Fiara tui thiang te luang del del,Lengi nena luia lengngha kan danna,I sirah thing leh maurua an zing riai e...

tih hla avang hian Green Chite Lui Project hi tih taktaka beih a, tun hma anga Chite lui a nawm a, asirah thing leh mau a awm leh theihna tura beih hikan ba lo maw? Chhawrpial Run lungphum phum\an nan heng thil tenau t> t> hi kan bawh ngam angem?

He Rokunga vek hi a ni :

Kan ram hi tlangram nuam,Boruak thlifim thiang lenna...

tih hla Middle school a kan sak \hap \hap \hin minpetu kha! Chawhnu her, favang khawthiang hnuaiahhe hla hi vawi eng emaw zat han nawn ve ngat la atuk zing ni lo chhuak chu—

September laini lenkawl,Zing ni eng lo chhuak a thiang mawi hle....

tiin lawmna thinlung nen i hmuak ve ngeiin a rinawm.Amah Pu Kaphnuna te thuchang takin, thenkhat tanchuan he Zoram hi Pathian hawisan ram, hnamvanduai te chenna, chawhnu ni saa nikum chul pawla\anga vahluk a thlawh bir ve leh vut vutna ram,sakhi pachal meuh pawh a chhengchhiat luattukavanga ke \âma a huk tuar tuarna ram a ni a. Mahse

Page 246: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 237 -

Rokunga chuan :

Kan ram, kan ram, i hming a dai lovang!

tih hla min han saktir chiam mai a. Chutianga Zorammawina min temtir tawh hnuah chuan nula tlangvalkalkhawm te chu an hlim em emin:

Vanrang chhum leh thlifim leng velin,Khawvel mawi hi hla mawi an pe...

min han tihtir leh zel a. Tlar hma lama \hu te hmelhmuh a hahdamthlak em em laia, tlar hnunga mitenthatho tak maia an rawn tihtlawk tawh chinah chuan,Mizoram hmangaih mai loh chu tihtur dang a vangtawh \hin. He ram hmangaih tur hian Rokunga chuankan hriatthiam ber \awngkam, lungrual taka hlimtaka kan sak theih tur hla hmangin Zofate min fuihmawlh mawlh a. Min fuihna chu ngaihthlak a nawmem avangin kan hre lo emaw kan tih hi kan hriat lohhlanin kan lo hre \euhva! Mizo kan nih avanga kanlawmna hi a ch^ngin hnuk-ulh \euhvin min saktir a.A chang leh nui sung chungin:

A ha-ha-ha-ha!

min tihtir a. A phak tawk hniam deuh \henkhat tephei chu an vazar kawng k^n \ê duai duai zui mawle! Kan phak tawk a zir zela he kan ram hi hmangaihturin Rokunga hian min zaitir nia!

Rokunga themthiamzia tihlanna pakhat ni a kangaih fo \hin chu Chite Lui a phuahnaa:

Lungrualpui nen suara lengngha kan danna!tih leh :

Luang reng rawh lungrualpui nena ruang bualna!

Hmel\ha thuhnuairawlh ang mai, a ngaihthlaka nuamin a va nelawm em!

Page 247: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 238 -

Ngai teh, nula leh tlangval rualin nui hawr hawrchunga \hâl ni sensa hnuaia luitêa sangha an manlai kha i mitthlain han hmu la, Discotheque leh Hotelmanto pui puia mawi leh hawih zawng reng rengaintihhlim tumna hahthlak tak tak te zawng, ihmangaihna, lehkhapuana ziah chhuah tum \un angchauh a ni tih i hre ve ngei ang. Chutih laiin hahtaka nilenga hnathawh hahthlakzia leh tlai lama luitetui thiang tak maia ngeih zawng takte nena inbualnawmzia te i ngaihtuah ve ngei ang. Rokunga hlaa\ang hian duh takte nena hna thawhho chu a nuama, duhtakte nena thianghlim taka lui kal te hi a nuama, Mizo nunphung chi khat a ni tih kan pawm \hin.

Hetianga Zofate chhertu Rokunga hi engdinhmunah nge kan dah dawn tih hi kan hotuten anngaihtuah lem loh pawhin, \hangtharho hian kanngaihtuah a \ul khawp mai. Mi fate chuan hrilhfiahngai hlira thu ziak \hin Shakespeare-a te chu Indiaram pumpui aia hlu zawkin an dah sang thiam a.Bankim Chatterjee te, Rabindranath Tagore te,Handel-a te pawh lo ngaihnep ve rikngawt chuinthlahrunawm khawpin an chhuah thei a. Heng mite zawng zawngin an hnam tana an thawh ai hianChhawrpial Rûn min remsaktu Rokungan Zofate tanaa thawh hi a ropui zawk ang tih hi rinhlelh a vaharsa em!

Mahni kuta thil awm chawisan nachang lehhlutpui nachang hre lo, mi kuta awm apiang ngaisangchi hnam boral kan nih hlauh chuan Rokunga pawhhi chawisan a \ul kher lovang a, keimahni pawhinchawisan a \ul hek lo. Mahse mahni hlutna te hriaa, mahni hnam ngaisang a, chawisan duh mi kannih chuan Rokunga hi sang lua awm lova chawisanhi kan ba ngeiin a lang. Rokunga kan chawimawihian kan chhung zinga mi ropui pakhat lo awm ve ta

Page 248: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 239 -

chu kan chhungkua hian kan mawipui zawk ang a.Rokunga zarah Zofate hi dikna leh rinawmna thuamsina khawvel kan inhmuhtir theih phei chuanhmel\ha tawh sa cheimawi lehzual nan rimtui kanhnawih belh tihna a ni ang.

Pa fing leh remhre tak pawh hi a kawl thiam lokhua chuan mâwl takin an kawl mai mai a. Khawfing chuan an khuaa pa fel pangngai pawh mi ropuiahan chhuah \hin. Khai le, engtin nge ni dawn le?

Page 249: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 240 -

HLA PHUAHTU ROKUNGA

C.L. DINGA, Tahan

Mizo hla leh a phuahtute tih lehkhabuHrangbana College-in an buatsaihah khan, Mizo hlaphuahtu mi 44 lai hming kan hmu a. Heng zawng hiMizo hla phuahtute chu an ni e, an tihna ni lovin, misak lar leh zir tlak deuh an thlan a nih hmel a. Hengzing pawha hming langsar tak kan hmuh chuThangluta leh Zalianite fapa hla phuahtu Rokunga(1914-1969) hi a ni.

Heng hla phuahtute zingah hian hla eng zat ngea phuah tih chiang taka sawi fak theih loh an awmnual a. Rokunga erawh chuan tun hnaia an hmuhchhuahte nen chuan hla 128 a phuah tih hriat a nia. Krismas hla hi 20 a phuah a. Krismas hla phuahtam ber nia sawi a ni. Tin, hla phuah thiam tak tanpawh an phuah zawng zawng chu sak lar a ni veklem lo va. Rokunga hi chu a phuah tam mai ni lovin ahlate hi mi’n an duhin a lar em em hlawm a. Prof.Siamkima pawhin, “Rokunga hi Mizo \halaite hla saktur petu, mi malah chuan amah tluka \halaitelungrual tak leh hlim taka zaitir thei hi kan hlaphuahtute zingah an awm lovang,” a ti a (Zalennaram, p. 50). Chuvangin ‘Hla Phuahtu Rokunga’ kanhan ti hran ngat a ni.

Siamkima thu ziak, a chunga kan han tar chhuahhi ka chhiar apiangin Kawlrama cheng Zofate pawhinkan tuipui nasatzia kha ka hre chhuak a, ropui katithar leh \hin bawk. A bikin a Krismas hla hi kantuipui leh zual. Thlasik rim a nam dek dek a\angincassette kan kawl ang angte chu tuaihnumin kanzaitir \an a. Falam \awnga lehlin nen kan thum \ana. December thla kan chuankai a\ang phei chuan

Page 250: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 241 -

carol zai nen Rokunga hlain kawtthler tin hi a khatthaw a ni mai. Chu lovah pawh Central YMA-in Dia-mond Jubilee 1995 June thlaa a lawm \uma Rokungahla hlir 10 Branch 60 meuhin intihsiak nan an hmangtih thawm kan lo hriat a, awm hmuna Rokungathlarau kan lo chan chhah ve zia kha mak ka ti a,heti khawpa Zoram khawvel Rokunga’n a chiah hnehhi ropui kan ti a ni.

Rokunga hla ngainatu hi keini Zofate chauh pawhkan lo ni lo! Thingpui dawra kan han sawiho changtehian hnam dang Rokunga hla ngaina leh sa \hin sawitur hria kan tam thei hle. R. Vanlawma ngei pawhkhan British lal laia Assam Governor hnuhnung berSir Akbar Hydaria-an Mizoram a rawn tlawh \umkhan Rokunga hla hi \ha a ti hle ni tur a ni, Shillonga thlen chuan Rokunga hla pathum : (1) Kan Zotlangram nuam (2) Lentupui kai vel leh romei chhumin (3)Lungduh in\henna ram tih te kha Assam RegimentBand zir turin a ti a, a hnu lawkah India ram pumsipai Band hla mawi ber pawl a lo ni ta hlawm a. Ahmasa pahnih phei hi chu kum tin Delhi-a RepublicDay leh Independence Day-ah an sak loh kum a awmlo, a tih thu kan chhiar kha (Zoram Mawitu,Magazine, p.20)

Chu loah pawh ropui ka tih em em chu, “RokungaMemorial Committee” an ding hi a ni. A bula kantarlan ang khan hla phuahtu eng emaw zat kan neia, rilru leh thlarau lama min chawmtu hla ropui taktak phuah lah an \hahnem. Mahse hetianga com-mittee meuh an din chu kan hre ngai lo. A membertelah chu an han hraw em em mai lehnghal. Hei aipawha awmzia nei lehzuala ka hriat chu ‘Poet of theCentury Rokunga’ tih lehkhabu pant>ah khan aziaktu B. Lalthangliana khan, “He committeemembers 13-ah hian Rokunga dam lai mit ngeia hmu

Page 251: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 242 -

chu pakhat chauh a tel,” tih thu a ziak a. Hei hianRokunga hi a chipuiten kan ngainatzia a entir bakah\hangthar Rokunga dam lai ni hmu pha tumah awmloh hnuah pawh mite ngainat a la ni zel dawn tihpawh a entir ti ila kan sawi sual lovang. A hmel hmuhchu sawi loh keini a nupui fanau fahran pawh hmupha lo, ram hrana awmte pawhin Millenium Celebra-tion Committee thu angin MAL-in “Poet of the Cen-tury” tur an thlang dawn tih tlangkama kan hriata\anga Rokunga ngei thlang se kan lo tih nasatziakha han thlir letin, Rokunga leh a hlate hi Zoramkhawvelah a dai dawn tawh lo tih hi, zawlnei puansakkan ngai bik lo.

Keima mimal thilah erawh chuan a hla thu ulukdeuha ka zirna chu tun hnai mai kha a ni tlat thung.Zoram chuan Pu Rokunga chu “Poet of the Century”atan an thlang fel ta tih ka han hriat chuan mitethawk rual chuan ka lo thaw ve huai a. Chuta \angchuan mithiamte thluak leh mit hawhin, an tih danentawnin ka han zir ve a, a ropuizia hi ka hre thar vechauh a ni. Upa danah kan tleirawl lai, kan khuaChawngtuia kan awm lai a\ang daih tawhin ka \hianPa>ngate nen chuan, “Kan tlang kan ram a hring amawi,” tihte “Kan ram riangte hi zawl zau a vang e,”tih ang duangte hi chu a solfa ngat pawhin en lovinkan lo sa chhuak thei tawh a, Pathian hla lo vekahchuan ka hriat hnem pawl a ni bawk. Mahse a hlathu ropui dante hi chu, mithiamte awk^ hriat hmachu han chik dan pawh ka thiam lova, ka ngaihsakhek lo. Kum zakhat chhunga Mizo hla phuahtu ropuibera thlan a nih a\anga ka han zir chu, “Poet of theCentury”-a thlangtute rilru hi ka hriat thiampui veta a ni.

Kan mithiamte sawi >ng a\anga han thlir chuan,hla thu leh a thluk inchawih hi pawimawh zet mai a

Page 252: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 243 -

lo ni a. Chu mi thuah chuan R.L. Kamlala kha miinan fak ka hre fo a, Rokunga an fakna hi ka hre tamleh zual. A hla leh a thluk hi a \hat bakah a hla thupawh a lo >ng em em hlawm a, chungte chu : Ropuina>ng te, nunna >ng e, zirtirna >ng te, Lal hmel >ng te,Pathian hmangaihna >ng te, lawmna >ng te, etc. a nia, >ng chi hrang hrang 68 laiin a kap >ng a ni. Parchi hrang hrang lah a tam, pangpar huan ang maiina vul a lo ni. Chung par zingah chua tlawmngaihnapangp^r te, Zonun p^r te, khawvel pa^ mawite hi avul nasa zual a, sawmfang chenin a lo p^r a, p^r chihrang 23 aia tlem lo hmuh tur a awm.

Chu mai a ni lo, arsi chi hrang hrang pawh tamthawkhat tak a ni, chungte chu : thangvan si^r te,a chung zawna si r te, si^r liam thei lo te, si^r >ngmawi te, zantiang si r te, Lal arsi te, varparh arsite a ni a. Simeikhu lamin Rokunga hlaah hian azam a. Chungte chuan, “Nunna eng nei la” ti te, “Ihun \ha duai reng a liam nem le” titein an au a ni.Chu lo pawh thlifim chi hrang hrangin a hla zirtutechu min chh>m a, hahdam thlak tak a ni bawk.Chung zinga a mi chhem nuam pawl chu, finnathlifim te, boruak thlifim te, thlifim nuam leng velte, chhemdam thli-hiaute a ni a. Nungchangainatawm leh hram thiam chi tin pawh an awmbawk. Tun hma khan ka lo hre thiam ve lo maipawh a, ram zau leh nuam tak a lo ni.

Heng vel ngaihtuaha ka buai ka buai laia ka rilruathu lo lut chu, engkim hian lan dan satliah lehchhungril a nei a, thing pawh hi a pil leh a ph^wchhungah a ril a awm a. Ril nei lo chuan takna a neilova, a hman tlak ngai lo, tih hi a ni. Thing ril lehph^w chu mi tin hriat a ni a, thu leh hlaah chuan aph^w leh a ril hre tur chuan mi thiam an \ul \hin.

Page 253: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 244 -

Rokunga hla pawh hian ril a nei a, chungte chu kanmithiamten an sawi chhuah hma chuan keini rualinkan hre pha lo. B. Lalthangliana’n, Poet of the Cen-tury Rokunga tih a ziakah bawk, “... Mizona lehKristianna hi amahah rem takin a inchuktuah a,chuta \ang chuan hla a phuah \hin a. Chuvangin ahlate hian sak a hlawh a, mi dang kan dah hniamnani lovin, Mizo hla phuahtu zingah Rokunga tluka hlasakpuitu ngah hi an awm lo hial awm e,”(p.4) a ti a.Saiaithanga \awngkam hawh chuan chu chu“Huapzo” hla thu kan tihsak thei awm e. Tin, Dr.R.L. Thanmawia pawhin, “Rokunga hla khaikhawmnachu hawrawp pali MIZO tih hi a ni,” a ti bawk. Chumi hrilhfiahna ni awm tak Zikpuii pa sawi kan hmuhchu, “Rokunga rilruah chuan Mizo tih chuan dikna,huaisenna, rinawmna, tlawmngaihna zawng zawngtehi a kawk nghal,” a ti thung a. Rokunga hian a hlaahchauh hengte hi a sawi ta a, a thu ziakah pawh auar berte a ni tho. Chu chu a thu leh hla tiropuitupakhat chu a lo ni.

Tin, Mizoin Rokunga kan nei hi vannei kan intia. Saphoin William Shakespeare-a chu “England tanPathian thil thlawn pek a ni,” an tih angin keinipawhin Rokunga chu Zofate tana Pathian thil thlawnpek kan ti \hin a. Hemi thua ka inzawh fo chu, chutini se Rokunga hlate hian Mizo rilruah engtin nge hnaa thawh a, eng chen nge ram a lak? Heng hla sa velote nen, rilru lamah emaw, pawn lam lang theiahemaw, eng nge danglamna kan neih? tih hi a ni. Ziakaka chhiar pawh ka hriat loh, he mi chhanna ni awmtak ka sawi ve fo chu hei hi a ni. Mizorama Mizotenkan hnam hminga Mizo tih kan hnial lo mai ni lovakan lawm em em leh Mizoram kan thlahlel a, a theihphawt chuan awm hram kan duhna hi Rokunga hlahnathawh a ni, ka ti a.

Page 254: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 245 -

Burma ram Chin State-a kan Zohnahthlak puitenheti taka an ram tlansan an tam leh an pum khatthei lo hi, development \hat loh vang chu ni bawkmah se, ram thlakhlelhna leh hnama phuarkhawmtu, lungrual taka sakho theih Rokunga hlaang hi an neih ve loh vang a ni lovang maw, ka ti\hin, hei hi ka hmuhsit vang a ni lo. Uluk taka sur-vey ni lo mah se hetia a lan dan tlangpuiah chuantlema changkang leh neinung deuh apiang chuan anram an chhuahsan hla ting em ni, tih tur a ni. Tunahkhian khaw ram titih a tam mai. Rokunga hla tuipuipha chin chu hetiang chu kan la nih loh hi! Sorkarhna thawkin emaw, sumdawngin emaw Indiakhawpui nuam nuamah te, a nih loh leh Sokar hnavuanin ram changkang zawkah te, kan miliante hiva khawsa \hin mah se, an tihtur an zawh chuanMizoram an rawn pan vang vang \hin.

Lentupui kai vel leh romei chhumin,A bawm kan Zoram nuam leh duhawm;Awmhar tinkim dawna han thlir velin,A mawi zual Zofate kan lenna.

Amaherawhchu hring nunah hian economics hia pawimawh em a, Chin unaute pawh dem lutuktheih a ni lo. Communist hmu chhuaktu Karl Max-apawh khan, “Economics hi hnam history siamtu bera ni,” a lo ti a. Keini pawh kan ram development \hathma chuan ei bar leh khawsak awlsamna Burmaram Kawlphaia pem kan tam kha. Hnam tin tih maitheih hi pem hnam kan ni a, chu chuan kan historya siam a. Chutia kan pem kan pem chhan bul chueconomics vang a ni. Kan tun lai khawvelah pawhram changkang lo nghah changkan ai chuanchangkang saa pem te, khaw changkang lo nghahchangkan ai chuan, a changkang saa pem te anintihhmuh nasatzia kan hriat hi! Mahse, hei hi ram

Page 255: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 246 -

tana thil \ha ber a ni lova, min phuarkhawmtuRokunga hla ang hi kan mamawh a ni.

Rokunga hla ka duh em em vang pawh ni lo,mahse mi hlimho thu khawchang ang ziazanga kanuna bettlat chu, “Kan ram riangt> hi zawl zau avang e,” tih chang tawp a:

Aw, kan ram riang t> hi hnuchhawn ila,Thinlai dam thei hian ka ring leh si lo,

tih hi a ni. He thu ka rilrua a beh tlatna chu tum lohtaka Zoram kan pemsan thut vang a ni. Kan ramdevelopment awm hma, lal ban hnu District Councilin\an vel chhoh daihah khan kan khuaah \am a tlaa, a khaw pumin kan \am a. Chu \am tla chu tuarlovin kan khuate chu Burma ramah an pem a. Keinichhung pawhin \am chu kan tuar viau a, kan khuakan thlakhlelh em avangin kan pemsan phal ve mailo va. Mahse, a kum lehah khaw pum ni lovin in engemaw zat kan \am zui leh a, keini chhung pawh a\am nasa pawl kan ni leh a. Kum hnih meuh \amzawn chu kan tuar ta lova, kum hmasa lama kankhaw pemte khan min sawm nasa bawk nen, ka nuleh pate chuan min pempui ve ta nge nge a! Kankhua kan chhuahsan ni chu January 7, a ni nghenghe a, ka hre eng a, chumi rual chuan ka thinlai adamthei ta lo a ni.

Zoram ngaia kan lung a len nak alaiin, kan pemnaKawlphai Tahan kan thleng chu kan Zohnahthlak,khi lama lo awm nghet tawhte chuan, “Kan Zotlangram nuam hi chhawrpial ru i iang e,” in tih loh leh, “Heiang ram nuam zawk hi ram dang awm ve maw” ti ti sihian in lo pem zel tho a, min ti lehnghal a. Kawlhotak phei chuan pem thar leh hlui pawh min hre hranglo a, kan hla neih \hat bikzia pawh engmah hriat an

Page 256: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 247 -

nei lo a, lunglen lah an hnem hek lo. Hnem a hnekinZoram lama kan pem hmaa \hian ngaihawm tak taktenena kan sak \hin Rokunga hla hran hran kanlunglengin kan han sak pawhin, hla ngai sa nawn sanawn ang lekin min lo hria a. Chu mi rilru n^ lehbeidawng chuan kan khaw thar Tahan chu ka hanfang kual a, a theih ang tawkin a ram te chu ka hanthlek kual bawk a. ‘Hengte hi engtikah nge kan khuaanga ka ngaih ve theih ang a, a ram te pawh hi kanMizoram angin ka ta, ka tih ve theih ang le?’ tiin kainzawt a. Thinlai a dam thei lo!

Hun a kal zel a, nupui fanau neih hun kan hannih meuh chuan kan lo chhiar zau tan ve ta deuh a.Mizoram kan pemsan rualin Rokunga Mizoram pawhpemsan ta daiha kan lo hriat kha, kan thlahlim kanchhawm zel angin kan chhawm zel zawk a ni, tihahka chiang thar ta a. Tichuan a leilung hi ni lovinthinlunga Mizoram zawk din tum kan hotute hnungzui turin ka thinlai dam thei lo khan min tur chhuakta a. Mahse sap hoin, “Ram ngawpui thiat akhawpui(city) din aiin culture tha lo siam that a harzawk,” antih angin thinlung lama Mizoram din chuawlai lo tak a ni.

Hotute hnung zuia kan hmalak dan chu tlemhan sawi ila. Burma Presbyterian Kohhran kan dinchuan hma a sawn chak hle a, Tahan hmunpui a neiin Assembly hial a nei a. Chu chuan WACC, Londonhmunpuia nei chu ‘Extensive Communicatioan Train-ing Programe’-vuahin tanpuina a zu dil a, a dil anginWACC chuan a rawn pe a. Kum thum chhung beihpuithlak nan sum tam tawk tak a pek chu ren takahmangin kum sawm pahnih a hmang a. Kohhranleh hmeichhiate pawh thliar loin, khaw hranghrangah hna a thawk ta a ni.

Page 257: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 248 -

Rokungan, “Leng dang hneha rual khumin, i hnamtan thahnem ngai la,” a tih anga comunication tihhmasawnna atan hma han lak ho tak tak chuan kanculture vawn him leh tihhmasawn te, kan tawngvawnhim leh tihhmasawn te kan hma tel vek a. Tin,kohhran hruaitu Pastor leh Upate nen, khawtlang mipawimawhte nen hma la a, consultation, seminar lehshow chi hrang han neih chuan, chu thahnemngaihnaavang bawk chuan rilru a thlawk thui duh hle! Chuchu Mizo huang zauh thuahte a ni.

Burma rama kan Zohnahthlak puite hi mimalang chuan mifel tak tak, he lamin kan tluk loh zawkte an ni. Mahse Zoram ang hian hnam puma hmingkhat neih leh tawng khat hman thu ah chi peng te tehi an lungrual ve thei lo a. AD zabi 14-na lai tawh aKawlin Chin an lo tih hi sawrkar koh dan ni mah setumahin an hnam hminga Chin inti duh an awm heklo. A thenin Laimi an inti a, a thenin Laizo, a theninZomi, a then chuan engmah belh lo in Zo inti tawppawh an awm a, tumah mahni hming paiha mi danghming tawm tum an awm lo. Tin, hnam hming anin\awm thei lo ang bawk chuan mahni \awng anngaina vek a, \awng hrang 47 zet an nei nghe nghea, tumah mi \awng lak luh duh an awm kan hre ngaihek lo.

Chu tih kar chuan (kan puh chhe lutuk emawka hre lo) an sorkar lah khian Kawla siam vek antum tih loh theih loh vin Primary School level-ah pawhan \awng zir a remti lova. Tichuan Kawl sorkar chuana thu neihnaa Kawla siam a tum a, eng emaw chena Kawl pawh an Kawl sawt reng a. Chutih lai chuanBurma rampumah economics a \hat loh vangin tunhmaa he lam mi kum tin za tel pem chho ang khan aza tel an lo chhuk bakah sum rawn zawng \hahnemtham fe an awm bawk a. Chung tan chuan kan \awng

Page 258: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 249 -

chu thiam loh theih a ni lo. Thiam pawh an tam renga, tunah khian khaw tam takah chua Thangkura lehTuarpuiite Drama hi an nuihpui hluah hluah theivek a ni. A awmzia chu, keini chuan thu neihnaemaw, chakna emaw ni lovin kan economics zawkinMizo \awng kan zirtir tihna a ni.

Hetiang dinhmuna kan Zohnahthlak puite an dinlai hian kan rilru thlawkin vision a ve neih chu, ankhawngaihthlak bawk a, politics ramri ni lovin rilrulam ramri hi kham sawnin, Rokunga Mizo huangzauh a ni, pawnl^nga Mizo intih mai ni lovin. A chhanchu Naga te pawhin Naga chu an inti vek a, mahsean \awng a inan loh vangin an lungrual chuang lova. Heta Mizo huang zauh kan vision dan chu thildanga Mizo ni lovin, Rokunga Mizo ngei hi a ni.|hahnemngaih a na hle.

Chu beihpui chu tawp rih mah se, Aizawl,Doordershan Programme hi Burma ram pawha thlirtheiha nih avang hian beiseina thui tak a awm a.Tunah hian Disc a\ang chauha en theih a ni a, Disclah chu a man tam a, he programme thlirtu hi antam tak tak thei lo va, Entena hmanga en ve theih niphei se chu TV nei zawng zawngin an thlir thei dawntihna a ni a, tun aiin a letin a hlawk dawn a ni.Zohnahthlak hei zawng zingah keini hi TV Programmepe chhuak thei chhun kan ni rih a, Mizo \awng thiaman lo \hahnem \an ve tawh bawk nen, chanchin tharpuan phei chu an bawr nasa \hin hle. Tin, a hun hian tawngkhawp lo em em bawk. Mizorama kan zaithiam te, kan fiamthu thiam te, kan lemchan thiamtealbum siam hi khi lam a thleng chho zel a, \awng lehnunphung thehdarhna \ha tak a ni. Heng neuh neuhpawh hi phalna neih a \ul zel a, hmanrua leh sumlam pawh an harsat rih deuh bawk nen, rilru neihdeuh a hun hle.

Page 259: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 250 -

Zohnahthlak hi kan tlem hrim hrim a, kanvanduai vangin ram hran hranah, \awng hrang hrangneiin kan in\hen sawm zova. Tuna Mizo intiho hi ahlawm lian ber kan ni. Tin, khawvela democracy ramlian berah, development \ha tak hnuaiah zalen takinkan awm hi kan vannei. Mahse, kan ram a zim maini lovin mihring kan tlem a, eng pawh ti dawn ilamarket zau tawk kan nei lo. Chuvangin ram leilungni lovin rilru lam, a tawi zawngin Rokunga Mizoramhi kan zauh a ngai a. Hei hi ECTP hminga khi lamakum 12 meuh beihpui thlaka hma kan lak hnua kanvision thar leh lian ber a ni. Mahse, kan sawi tawhangin khi lam a\ang chuan tih ngaihna a awm lo.Inlarna dawn hi kan tihtheih chhun a ni. A tih dantur chu kan hria.

Amaherawhchu kei engmah ni lo berin hetiangthu ka han sawi a, \hahnemngaihna hah thlak berchia \hahnem ka han ngai ve erawh hi chu keimahpawh ka inhre thiam lo. Ka pian leh seilenna lah hi,khi-ah, Mizoram khawchhak tawp, khaw te reuh teChawngtui khua mai a lo ni nen. Mahse Rokungahla ngaina leh sa nasa tak khua kan ni a, a hlathuchah MIZO hian hriat loh hlanin hneh takin minlo man a ni ber ang. Chuvangin Zoram kan chhuahsanni a\ang khan chhungril a dam thei lo. Mizohmakhawngai tak sorkar, thurin \ha ber zinga miKohhran kan bel a, hotu leh \hian \ha tak tak kannei chungin rilru chuan Zoram a thlir tlat \hin.Chuvangin Colege lut rual fa kan neih hmasak bera\angin kan intir thla zel a. A tawpah sawmfang chutui ang luangin vur angin var mah se, chhungrildamna chu Rokunga vang hian kan thlang ta ngenge a ni, kan ti thei ang.

Page 260: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 251 -

Khawvelah hi zawng eng ram mah hi nuamfamkim a awm thei lo. Khi lam chu ka pianna a nihve loh avang leh Mizoram a nih loh vangin rilruchhungril kim thei lo mah se, he lam ka rawn thlenchuan, “Aw! Khaw nge lenrual hlui zawngte kha” tiinkan kur kan kur leh tho! Kan ngaihsan em em, “Hlaphuahtu Rokunga” ngei pawh hi dikna, hmangaihna,rinawmna (etc.)-te hi engkim zawng zawng aia dahsang a, a thu leh a hla thuchah hmang hial pawhhian, a boral hma lawka a hla hnuhnung berah ngeipawh :

Eng zata tam nge ni?Eng chena ril nge ni?Ka sual zungzam ka chhui phak lo,Lalpa min ngaidam rawh,

a ti ve tho a nih hi!

Page 261: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 252 -

ROKUNGA’N THIL BIK A PHUAHNA HLATE

|HUAMTEA KHAWLHRING, Lunglei

Hla chi hrang hrang za chuang phuahtuRokunga’n thil bik a phuahna hlate chhuia ziak veturin Rokunga Memorial Committee chuan min ruatve a. Rokunga hlabu “Rokunga Hlate” tia vuah,Rokunga Memorial Committee-in an chhuaha miRokunga hlaphuah 128 lai chu ka han en kual ve a.Thil bik a phuahna tih hi eng chena reh bun tur ngetih hriatthiam a har hle a, a thlirtu azirin a danglamthei dawn niin a lang.

Krismas hi Kristiante tan chuan ‘thil bik’ a ni a,chumi mita thlir chuan a Krismas hla phuahte pawhhi kan thlir tur zingah a tel ngei niin a lang. Ramngaih hla a phuahte pawh hi, Mizoram hi Mizote tanchuan ‘thil bik’ a nihna zawn atanga thlir chuan kanhmaa chhuak tur ni awm tak a ni bawk. Chutiangzelin, sangha vuak hla te, Chite luipui tih te, Kumtharlawmawm tih te, Hraite khaw nge i chun ve kha? tihte, Zantiang chhawrthlapui tih te, Leimite’n hunbian chhiar e tih te, Tlawmngaihna hlu tih te, Ka piannaZawlkhawpui tih te pawh hi, kan thlir dan azirin ‘thilbik’ phuahna a ni thei vek mai a, ramri kham thiama har hle.

He thu ziak tura min duhsaktu Rokunga Memo-rial Committee member-te rilru ka hre lova, “Heti chinhi Rokunga’n thil bik a phuahna hlate chu a ni” an tihran hek lo; kan chan hi zim tak leh hla bil-baw-lawk t> t> ni mai awma a lan laiin a zau zaw ber theibawk. Engpawh ni se, hetia han ngaih mai pawha abiru deuh leh a kilkhawr deuh, eng thil emaw tinzawnbik nei deuha a phuahte chu – (1) Inneihna thianghlim(2) Bible thianghlim (3) Aw, ding reng la library

Page 262: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 253 -

(4) Ka tingtang hrui rimawi (5) Durtlang damdawi in(6) Tuikhur nuam (Mamte) (7) Community project hla(8). Cheraw kan hla (9). Signal pawl hla (10). Motorkawng laih hla leh (11). Indo haw lawmna hlate hi ani a. Biak In thar hlanna hla “I chen nan” tih leh “Ihming ropuina tur” tih hi, thil bik (Biak in) phuahnani lovin Pathian hnena hlanna hla a nih zawk avanginkan kalsan rih bawk ang.

Kan han tarlan tak, thil bik a phuahna hla 11 tehan thlir hian hetiang hi a hmuh theih nghal a –

1) Thil bik phuahna hlaah hian Rokunga hiankalphung zui bik nghet tak a nei hran lo. Thil bikphuahna kawngah ‘hei hi Rokunga form/style chhawmzel tlak chu a ni’ tia kawh tur a awm hran lo.

2) A tul dan azirin Rokunga hian hla thar a pikchhuak thei zel niin a lang.

3) Hla thu mawi leh lunglenthlak lam ai chuanhla tangkai tur a ngaihtuah zawk niin a lang.

4) Thil bik a phuahna hlate hi tur chhuah chawpemaw tum luihna vanga phuah emaw a ni tlangpuiina lang.

5) Hla thu mawl te te, tawng tualleng pangngaithlengin a hmang a, hla thu inremkhawm mawinalam ai chuan a thluk hmanga chei mawi a thlangzawk thin niin a lang.

6) Thil tha ti tura mi dang zirtirna lam a uar hle.A hlate hi hla thuchah nei chi a ni tlangpui.

7) Hla thu inlalawn mawi te, inchhawknghawlhmawi te, invuakthuah dan awmze nei te, lamrik daninzul leh a thluk tel lo pawha amaha mawina nei angkha a ngaihtuah lem lo niin a lang. A thlukah ainnghat thuk hle.

Page 263: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 254 -

8) Rokunga zauvah hian, thil bik a phuahnahlate hi a buh tha mual chu an ni lo tih a hmuhtheih.

9) Mizovin ‘hla phuah thiam’ kan tih, hla thluknei phuahtute hian mahnia tihdan bil neia hla phuahan ching lo hle. A thluk chu engpawh lo ni se, tlarkhata hla thu hman zatah te, chang khata a tlarzatah te, a thuhnawn bilhluhna laiah te leh kawngdangah pawh, ‘hei chu, chumi form leh style chu ani’ tih tur hi a awm ngai meuh lo. Mi malin hla phuahdan kalhmang danglam bik nei hranpa lovin a rampumpui mai hian hla phuah dan chi khat kha kanintawm put put thin niin a lang. Hmanlai deuhahkha chuan hlap huahtute’n tihdan bil an nei deuhthin a, kum 1920 chho vela tang kha chuan hla bukhat ringin hla tam tak kan phuah ta niin a ngaihtheih. ‘Rokunga stanza’ han tih tur ang chite a awmlem lo.

10). Thil tha tih duhna rilru pu tura a tha zawngami va cho chhuah nan Rokunga hian a hlate hihmanruaah a hmang thiam hle.

Kan literature zir dan leh hriat dan (approach)hi ngaihtuahchian a hun ta hle. Hetia Rokunga Me-morial Committee-in thlirna hrang hrang atanga thlirtheih tura Rokunga hlate mi hrang hrang kuta anchhawpchhuak hi a tha hle. He lehkhabuah changlo, hmun dangah pawh, kan ngaihdan ang ni lodeuhin miin approach tharlam nen thu an rawn ziaka nih pawhin lo welcome thiam a hun ta hle. Mizoliterature bikah hian, College leh University thlenginkan zir dan te, kan zirtir dan te, zawhna kan siamdan te leh kan endik dan te hi a dik em tih ngaihtuahfo a tul ta. Literature ram chu zalenna ram a ni a, adikna zawn vak vak hi a fuh ber lo. Language nena

Page 264: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 255 -

ngaihfin a awl viau, history hi literature emaw kantih hun lai a liam a, “art for art’s sake” kan ti ve tanta. Literature hi chhiarkawp anga a dikna awm chi ani hran lo tih pawh kan hriat chian zel a pawimawhawm e.

A hla dang ang bawkin Inneihna Thianghlim tihhlaah hian, hrereng chunga hla thu han khawn kawkalh luih Rokunga hian a nei hran lova, a mawinabelhchhah tura eng ri emaw uar fal bik a nei hek lo.Thu lam rik inzul tlar tawpa beng khawm chu a tumve deuh em ni chu aw tih theih turin zawm leh khawmte kan hmu a, hmaah leh phekah te pawh kan hmubawk. Mahse, rhyme scheme pangngai a siam hranlo. Inneihna lam hawi hi hla pathum lai a phuah ani.

Bilble Thianghlim tih hlaah chuan Rokunga chuanBible hi nunna thu a nihzia a tarlang a, Pathianhmangaihna leh min tlanna pawh a tarlan bakahBible thehdarh lama tanlak a tul thu te pawh a tarlangbawk. A hla thluk dah tha lui rih zelin a hla thuchheh dan leh a hawi zawngte ngun takin kan en a,avang chu, a thluk kan hriatsa avanga chu a thlukhmanga hla kan zir chuan a thluk chuan kanngaihtuahna a hruai kawi thin vang a ni. BibleThianghlim tih hlaah hian Zosapte ziarang kan hmua, rhyme scheme abab kan hmu bawk. Tlar khatnaleh tlar thumnaah hla thu lam riat zel a hmang a,tlar hnihna leh tlar linaah lam ruk zel a hmang thung.Chang khatah tlar li zel awmin chang thum a ni.Chang khatnaah, awm-tu-awm-chu tia rawn duangina hla pumpui chu abab-in a kal thla a ni.

Aw, ding reng la library tih hlaah chuan hla thuchheh dan leh a hawi zawngah thil thar chhinchhiahtur leh danglam bik a awm hran lova, Hlimen khuaa

Page 265: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 256 -

library a phuahna niin a lang. Library thatzia a sawia ni ber mai. Ka \ing\ang hrui rimawi tih hlaah pawhfin thuril inphum ru engmah kan hmu lova, hlazangkhai a ni ber awm e. Tingtang nihphung leh athatnate a sawi a ni ber. Durtlang Damdawi In tih hlahi a hming ang hian Durtlang damdawi in a phuahnaa ni a, hla dang ang bawkin hla thu mawlmang te teleh tawngkam pangngaite hmangin tawitein a phuahleh a ni. Keini thlir bik huang chhunga hlate atangaa lan danin Rokunga hi hla thu ho te te hmang thinleh tawngkam pangngai te pawh hla thua hmang maichi a ni. Chang khatna hi a mawl viau naa a mawingang mai. A phenah hian artist ropui tak kan hmu :

A khi tlang lian chhipah,A hming derhken tlangah;Tahchuan damna run in an rem,Ngaih thla a lawi mang e.

Tlar khatna leh tlar hnihna hi a rem fuh em ema, in sa thiamin rinawm tlut maia a lungphum anrem ang hi ni lovin, lemziak thiamin a hrethiamtetana mawina an zeh ruk ang hi a ni! A flow a dik a, arhyme a tha bawk. Run in an rem tiha alliteration hichu tihpalhah kan ngai a nih pawhin Ngaih thla alawi mang e tih hi chu a patuai hovin an khak fuhpalh ang hi ni lovin, thiam rilna leh var pawhnaatanga lo chhuak a ni tih kan pawm ngam ang. Chuchu a ni lo’m ni conscious work of art an tih thinkha?

Keiniina kan thlir ve huang, Rokunga’n thil bik aphuahna huangah hi chuan, hre sa emaw hre sa loemaw pawha hla phuah thiam dangte’n an chelekem em thin, an hla timawitu leh tingaihnobeitumetaphor te, simile te, synechdoche te, epigram te,oxymoron te, personification te, hyperbole te, irony leh

Page 266: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 257 -

a dangte hi kan hmu meuh lova. Ei rawng bawl nanahmuihmer hman uar lo tak chunga heti taka a eirawng bawl sa Zofate’n kan ei duh si hi chu Rokungadanglamna leh chungchuanna tak pawh a niawm e.Sawi tawh ang khan, a thluk hi a rinpui ber leh ainnghahna, a bawlhhlo leklam ber chu a ni mai a,Rokunga hla atang hian a thlukin mi thinlung a hnehtheihzia pawh a lang chiang hle. Kan thlir tur huangpawn lam, a hla dang tam takah chuan bawlhhlo chihrang hrang a lo hmang ve thin pawh a ni thei a,kan thlir tura ruat pawn lam a nih avangin kan vathlir tel ve rih lo a ni.

Hla ti mawitu leh ti lunglenthlaktu, literaturezirna rama thil pawimawh tak mai Romanticism hiMizo hla phuah thiamte leh thu ziak thiamte hian anhlat thin ang reng hle. Romanticsm rawng kai lo liter-ary piece hi literary piece tha, ropui a ni thei em tihahhian inhnial theih tak a ni awm e. Tun tuma kanthlir bik Rokunga’n thil bik a phuahna hlate hiWordsworth-a te’n khah liamna atanga lo luangchhuak (spontaneous overflow) an tih ang chi kha chua ni hauh lo mai a, a tulna avanga phuah a ni tlangpuitih a lang thei. Amaherawhchu, Tuikhur Nuam (Maite)tih hla erawh hi chu tlemin a zia a dang deuh a, turluihna leh tum luihna avanga phuah a ni hauh lo tita se, a pawmawm khawp ang. He hlaah hianromantic touch te pawh kan hmu :

A khi-ah khian han leng ilaSakhming thang Tawi hmun zo puiTahchuan a sirah Piallui fimKhamrang kara’n a luang eA hliaptu lentu zing rii riaiPualhrang valeng kainaA sirah murva lailente’nRiahrun dawhsang an rem

Page 267: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 258 -

Hla phuah thiam tih takah \i \oh deuh lehrualrem lo deuh hmuh tur a vang tlangpui a, a thluktel lova a thu ringawt han chhiar pawh hian a mamhen thin a, a thiam lo han tih rual a ni lo. Maitetuikhur ni ngei tur, Pial lui atanga rawn luang chulunglenthlak reih maiin ti hian a han chhamchhuaka, hei zet chu hla a tling ta! Chang khatnaah maipawh hian zo tlangsang hmun thengthaw |awi tlangvela ngaw dur karah, nungcha tinreng leh ram hnahnemte sira Piallui luang dam diai mai min hmuh tira, Zo Pastoral Poem tih ve tlak hial a ni awm e! Ngawthelh nuam tak hnuaia lui luang del del mai chu savachi tinreng leh ramsa hrang hrangte’n an tlan thina; chu! chinr^ng hram ri leh ramparva nupa thlakhawng ri pawh kan hriat hial chu! Chhei!!

Community Project hla hi hla mawl ho t> mahnise Rokunga rilru a lo lang leh a, ‘kan ram, kanhnam tih hmasawn’ chu a thuken a ni leh a. Hethuchah tho hi Signal Pawl hlaah pawh kan hmu ani. Ram leh hnam vei mi, ram hmangaihtu,theihtawpa ram leh hnam siamthat leh tih hmasawnduhtu a ni . Chu a rilru chu a hla hmangin a tarlanga, Zoram siamthat nan a hlate hi hmanruaah ahmang a ni.

Signal-a inbia keini pawlRam tana pawl in siamte hiNitinin rinawma awm kan tumPawl tan leh ram tan leh kan hnam tanHrehawmna tinreng tuar pawhinRinawma awm kan tum si

He hla chang khat maiah pawh hian Rokunganihna a lang chiang hle a, hla phuah thiam Rokungaa nih rualin ram leh hnam siamthatu Rokunga anihna hi a rik rin zawk chang a tam hle. Ram leh

Page 268: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 259 -

hnam siamthat nan hian mi thenkhat chuan tharumleh indona te an hmang a, revolution leh non-violencete leh thusawi thiamna te an hmang bawk thin.Rokunga erawh chuan hla a hmang a ni.

Motor kawng laih hla pawh hi ram tanarualawhna leh thahnemngaihna atanga rawn fawnchhuak a ni. Kawngpui tha neih chu hmasawnna ani tih chiang taka hmutu chuan ‘Zalam tumkawng azim naa dawn lungruk a zau e’ a lo ti daih tawh a. Hunpik leh thim te tuar thinin, tih >n ngai a la tam hle laikhan Rokunga hi chuan hmalam hun thui tak a lothlir thiam tawh a ni. Hla phuah thiam chu finna riltak nei an ni chawk thin. Indo haw lawmna hla pawhhi ram leh hnam tana penchhuakte chawimawinahla a ni.

Cheraw kan hla hian danglamna tak a nei a, aphenah hian mi themthiam tak kan hmu a ni. Kanhriat theuh angin Cheraw chuan mau khawn rik danbik a nei a, chu mau khawn ruala sak theih tur lamrem hla chu thiam takin a han duang chhuak lehmai a, thil awlsam tak a ni hauh lovang. Hla thluknei chi phuah tur hian a thu leh a thluk a inrem angai a, sak nuam, mi hneh thei, miina an duh tak anih te pawh a ngai. Hla tha tak nia ngaih si miin anduh pui vak loh te pawh a awm thei. Rokunga hlateerawh hi chuan mi duh a hlawh hle.

Cheraw kanin, Cheraw kaninTleitir lengi’n kan rawh seKan rawh se, tleitir lengi’n kan rawh seTleitir lengi lam rualpuia’nLenghermawii tel ve rawh

Page 269: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 260 -

ROKUNGAN MI HLA PHUAH THLUK ASIAMTE

R. LALLIANZUALA, Chanmari

Kum zabi sawmhnihnaa Mizo zinga hla phuahthiam ber Poet of the Century-a puan Rokunga(1914-1969) khan hla 128 a phuah zinga 125 te chuthlûk (tune) nei, a saka sak theih a ni a. A thlûk aman a siam vek bâkah part li neiin a thlûk solfa adah leh deuh vek bawk. Chutianga hla thlûk tih thl<rli chu harmonise kan tih chu a ni a. Tun \umah hianama hla phuah thlûk a siamte lam ni lovin mi danghla phuah, a thlûk pawh a hla phuahtute bawkinan siam sa diam, amaherawhchu perhkhuang\ing\ang rimawi nena han rem mawi tura Rokungana solfaa a lo dah hote hi kan thlùr tur chu a ni a.Chutiang chu hla sawmhnih chuang lai Rokungakhan kutchhuak a lo nei reng mai a, chhuanawmtak a ni.

Rokunga hla harmonise-te kan hriat theihna hnár\angkai ber chu kum 1956-a chhut |HALAI HLA BUSecond Edition kha a ni a. He hlabu chauh hi kanhriatna hnár awm chhun erawh a ni lo. |HALAI HLABU Rokunga buatsaih kha ama dam lai khan \umthum chhut a ni hman a. A hmasa ber 1952-ah,chhut hnihna 1956-ah leh chhut thumna 1962-ahte tihchhuah a ni a. Chhut thar apiangin chhuthmasaa tel lo hla telh belh a ni zel bawk.

Rokunga hla harmonised-te chu Mizo hla lär taktak ni tawh sa a ni deuh ber a, a thu leh a thl<k minazawngin kan hriat làr vak lohte pawh an awmnual tho va. A hla châng khatna tlar bul den denhan ziak chhuak hmasa ila, a phuahtu hming katàrlan hi ka hriat ang angin ka’n ziak mai a ni a.Tun laiah hla phuahtu hming hriat phir apui hi a

Page 270: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 261 -

tam ta a, ‘chumi phuah zâwk chu asin’ lo ti an awma nih pawhin kei chu huai taka \ang ngam ka nihran lo. Tin, a phuahtute hming dik (a phuahtu diktak hming) hi hriat theih a nih chuan hriat fai vek aduhawm ber rualin, chu chu kan chhui tum ber a nihran lo tih erawh kan chhinchhiah dawn nia. Aphuahtu hming hriat nghal mai theih loh chu kandah ^wl mai. Hetiangin :

No. Hla tlar bul Phuahtu

1. Kan Zoram mawi leh nuam tak hi 2. |ah lai ni kâwlkûng zamual - Romani 3. Aw ka duh tak Dala - Awithangpa 4. Khawvelah hian lal tam tak an lo - Tekkaia 5. Leiah a lo piang van Lalbera chu - Zasiama 6. Khawvel sual thimah hian 7. En ru, an khai kang hmelmaten - Siamliana 8. Muanna a kim, lawmna a kim - Kamlala 9. Awmkhua a har tlang tin - Kamlala10. An va hlu êm thil nung tinreng - Chali11. Ngai teh, “Nunna kawng ka buatsaih” a ti12. Lalpan a hmangaihte ram - Rev. Chhawna13. Ka buaina ram thlalerah hian - Kamlala14. Han thlir teh u,romei zâm karah - Liantâwna15. Lung min len, ka thlir ning dawn lo - L.Kamlova16. Damlai tuipui fawn piah lamah - C.Z.Huala17. Tunah a thar hmangaihna eng - Kamlala18. Dam chhungin i thawk thuai ang u - Sialkhawthanga19. Dam chhungin kan Tlantu zarah - Kamlala20. Tlâng a dang lung a lêng em mai - Saihnuna21. Van chung sâng taka Lal Isu - Suakliana22. Thlarau Thianghlim, \huro nunnêm - Khawkûnga23. Ka chenna ram thlaler a ni Lalpa - Lalruali24. Hneh theih loh nun ka nei - Lalruali

Page 271: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 262 -

A hnuhnung pahnih te phei khi chu a thlûk(tune) pawh Rokunga siam an ni nghe nghe.

Tichuan kum 2004 a\anga hman \an KristianHlabu-ah hian Rokunga hla phuah leh a thl<k amaharmonised nghal vek hla 24 a chuan bâkah mi danghla phuah a harmonised hla 10 a tel tih kan lo hrethei ta a. Chungte chu a chunga kan tarlan takSerial Nos. 4, 5, 12, 16, 17, 18, 19, 21, 23 leh 24-nate hi a ni a. ‘Van chung sâng taka Lal Isu’ tih hla hivuak li neia P.S Chongthu harmonised angin kum1956 chhut |HALAI HLA BU-ah chuantir a ni a, achord phei chu a chhe hran lo. Mahse, kum 1962-achhut |HALAI HLA BU-ah chuan a thlûkpui (melody)tidanglam chuang lovin Rokungan a rawnharmonised thar leh a. A châng vuak ruk neiin, athunawn vuak sawmlehpahnih neiin a harmonisedang chu Kristian Hlabu No. 522-naa kan hmuh hi alo ni ta a. A huhova part li neia sak dual dual atanchuan he hla Rokungan a lo harmonised dan hi aduhawm khawp mai.

Khing hla 24 kan ziak tlar zingah khian SerialNo. 3-na, Awithangpan R.Dala sunna hla a phuahthlûk hi \awngka(oral)-a kum rei fê inhlanchhawn anih hnuah kum 1956 a\angin a solfa-in he hla thlûkhi Rokungan a lo dah ta a, a part dang thlûk erawha siam tel lo. ‘|ah lai ni kâwlkûng’ tih hla pawh hichutiang deuh bawk chu a ni.

Mizo lengkhawm hla thlûk hi a solfa lam \awngasawi chuan vuak hnih a ni vek mai a. Harmonisedhla te erawh chu a tam ber vuak ruk neia siam a niber \hin. Rokunga chuan vuak chi hrang hrang,vuak hnih, vuak thum, vuak li, vuak ruk, vuak kualeh vuak sawmpahnih neiin hla a harmonise thiamvek tih kan hmu. Hetiangin : “En ru, an khai kang

Page 272: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 263 -

hmelmaten” tih leh “Muanna a kim, lawmna a kim” tihte chu vuak hnih neiin a harmonise a, “Han thlir tehu, romei zâm kârah khian” tih hla chu vuak thumin.Hla dang paruk - “Kan Zoram mawi leh nuam tak hi”tih te, “Khawvelah hian lal tam tak an lo piang ta a” tihte, “Lalpan a hmangaihte ram a buatsaih chu” tih te,“Ka buaina ram thlalerah hian” tih te, “ThlarauThianghlim, \huro nunnêm” tih leh “Tlâng a dang lung alêng em mai” tih hla te chu vuak li neiin a harmonisethung a. Kristian Hlabu hman mêkah hian “En ru, ankhai kang hmelmaten” tih leh “Thlarau Thianghlim,\huro nunnêm” tih hla te chu vuak ruk neiaUpa K. Tlanghmingthanga harmonise angin chuantiran ni thung.

Sihfa Lalruali hla phuah pahnih “Ka chenna ramthlaler a ni Lalpa” tih leh “Hneh theih loh nun ka nei”tih hla te hi Rokungan a thlûk part li neia a siam anni tih kan sawi tawh a. Heng hla pahnih lo pian danhi tlemin han tarlang ta ila.

“Ka chenna ram thlaler a ni Lalpa” tih hla hi kum1958, November 29-a Sihfa daia Lalrualin chang lileh thunawn thu hi a dawn diam hnu, a ziak chhuahvek tawh a ni. He hla thu Lalrualin a phuah kumchu 1958 a nih chu. Sak theih tura thlûk nei lêmlovin kum li emaw lai a awm hnuin kum 1962 khanRokungan tuna Kristian Hlabu No.294 ami ang hiana thlûk part li nei hian a phuah chhuak ta a, saktheih hla \ha tak, tun thlenga hla chul thei lo a lo nita hial mai.

“Hneh theih loh nun ka nei” tih hla hi a thuLalrualin a phuah hun leh leh a thlûk Rokungan asiam hi a inrual chiah lo deuh. Kum 1965 khanDurtlang Hospital-ah Rokunga dam lova a awm \uminzan khat chu hla thlûk a dawng nawlh mai a. A solfa

Page 273: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 264 -

nen part liin a ziak chhuak a, eng hla thlûk tur ngetih pawh a hre sa lem lo. “Hneh theih loh nun ka nei”tih hla Durtlang Hospital vêka Lalrualin a phuah hlimhlawl hi a ni a. A hmain “Ka chenna ram thlaler a niLalpa” tih hla thlûk a lo siamsak tawh avanginLalrualin Rokunga hnenah a hla phuah thar thlûksiam tur chuan a ngen leh a. Chuti maiin RokunganLalruali ngenna a tihhlawhtlinsak nghal vut lo. Nieng emaw ti hnuah, a chunga kan sawi tâk ang khian,zan khat chu hla chang khata tlar li awm, thunawnnei thlûk hi Rokungan a dawng ta hlawl mai a, aziak chhuak ta a. Chumi hnua Lalruali nen aninhmuh leh hmasa berah, ‘Khawi maw, hman nia ihla phuah thar kha a thu min han hmuh leh teh’ ahan ti a. An han en a, Rokunga hla thlûk phuah tharnen a thu awm zat (syllables) a lo induh chiah mai a,chutiang tak chuan he hla thu Lalruali phuah leh athlûk Rokunga siam chu a lo piang dun ta \hawt maia ni, kum 1965-ah khan.

Vuak ruk neia Rokunga hla harmonised-te chu

Khawvel sual thimah hian,I hmangaihna chanchinThlarauvin min pui la,Hril ka nuam ve e.,

tih hla te, C.Z.Huala hla phuah “Damlai tuipui fawnpiah lamah chuanin” tih leh Kamlala phuah, “Damchhungin kan Tlantu zarah” tih te a ni a. Kum 1956chhut |HALAI HLA BU ami ang diak diak erawhchuan tuna Kristian Hlabu hman mêkah hian henghla thlûk hi sengluh a ni hran lo. Miten a solfa thlûkaan sak tura lo harmonise-tu hmasa erawh Rokungakha a ni.

Hla \henkhat chu a châng vuak zat leh athunawna vuak awm zat tur a inan loh châng a awm

Page 274: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 265 -

a ngai \hin. Chutiangah chuan Rokunga khan, “Damchhungin i thawk thuai ang u,” tih hla tuna KristianHlabu No. 380-naa awm ta hi a châng vuak 6-in, athunawn erawh vuak 12-in a harmonised phawt a.Kristian Hlabu-a sengluh a nih dâwn hian a thunawnpawh vuak ruk thovin an lo siam mâm ta mai a, minazawng chuan vuak ruk leh vuak 12 inan lohnapawh kan thliar thiam hran lêm kher ^wm lo ve.Krismas hla lâr tak pakhat, “Leiah a lo piang vanLalbera chu” tih hla a châng vuak 12-in, a thunawnerawh vuak kua-in Rokungan a harmonised bawk.

Vuak sawmlehpahnih nei (beating twelve timesto the measure) in Rokungan hla pathum a harmo-nised bawk. Chungte chu “Awmkhua a har tlang tinka han thlir a” tih te,“An va hlu êm thil nung tinreng”tih leh “Ngai teh, ‘Nunna kawng ka buatsaih’ a ti” tihhla te a ni.

Hetiang hian a hla thlûk a han ngaih vang vangaa inhmeh tur ber ni-a a hriat angin Rokunga khanmi hla phuah thlûk hi vuak chi hrang hrangin a loharmonised \hin a lo ni.

Chord chungchangah erawh chuan chutitehchiamin Rokunga khan three-note-chord hi a ngaipawimawh hran lo tih a hriat. A ruala solfa noteinhnaih lutuk, dischord an tih ang chi phei chu a zeptel thluah lêm lo.

Rokunga kha hla phuahtu ropui chang ni lovinhla thlûk siamtu \angkai tak pawh a lo ni tel rengmai a lo ni e.

Page 275: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 266 -

ROKUNGA RIMAWI

VANNEIHTLUANGA, Chanmari

Zai thiam pawl pakhat zai ngaithla tura Mizoram\halai rual an pun khawm tam ber \um a ni tia ansawi zan a lo thleng a. Aizawl lammual zawl chu anding khat tlat a ni ber. Dawhsan thim a lo eng a,kum sawmhnih panga zet Alice-i bula an chen thuhlain an rawn hril a. Rawra \in khat \heuh pawhchhu se, tin sing chuang chhu thei tur khawpapungkhawm tam \halaite chuan, “Tu nge Alice-iphiangsen chu?” (Who the ***k is Alice?) tiin an lochhawn dual dual a. Kohhran thila pungkhawm nise, Mizoram Kristianna history-a chhinchhiah thama ni ngei ang. Mizo tehnaah chuan phat rual lohinan tam a ni.

Chutiang \halai sa-hawk pang-aw-inzial mup muplaiah chuan, a chaihtu ni awm tak hian, RokungaMemorial Society-a kan kulpui PL-a chu beng thlengthlenga bawp khai hian a lam a. A lam dan style lahchu Hnam Runa lamho style chiah chiah hi a ni a.Nuam a ti pheng a ni ang chu, zai karlaka mipui reh\hep \hawp lai chuan, “A va nuam em! I nawn angu!” ti satliah ta mai lo chuan, “Ka vawk ka thawh e!”a’n ti ta piap mai a nih chu.

Kan thlen chin

He PL-a hian Rokunga chawisan a rawt a, minhmin a, pawl kan din ta a. Tuten emaw kumsawmhnih panga zet Alice-i an \henawm ang maichuan, kum sawm dawn lai Rokunga hming hi lamin,a hla sakho zan te buatsaihin Aizawl kan tuam a,chutah Mizoram district khawpui tam zawkah lehkhaw lian dangah, Reiek leh Tahan chenin kan

Page 276: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 267 -

nghawr tawh. Kaihruaitu \hutna pawh siam lo hian,thutthleng kan rem kual a, “A laiah nangni ding ula,han hui hai teh u,” min ti a. Senior ho uapna hnuaiah,keini \hian dun hian, ka pal nge tliak ka ngal tihpawh hre mang lo khawpa belebut hian, Zoram khawengzat nge kan chhir chhuah tak pawh ka hre tamai lo. Ka car tyre engzat nge Rokunga vang hian virmam tawh? A lung dawh hian chhawl chhin tawhmai tur nge ^t kan la so zel dawn? Ka hre ta lo. Kabuai tlat.

Ka buaina chu ho deuh, ril deuh a ni. Chutikhawpa Rokunga kan zawl mek laia kan thiampuipaber Alice-Rulin a lo chuk ta daih mai hi ka haw tlat.He Alice-i phiangsen hi tu nge? Alice-i hi ka th$k a ni!

Rokunga chanchin leh a hlate kan chhuah a, achanchin kan sawihova, zirna inah kan rawlh a,mithiamte karah kan thawlh a, kan pu Faka hovaCM kai\ena kan vahvaihpui ni pawh a tla tam ta.Chawisan tumin chuti khawp chuan bei mah ila,khawpui \halai kum 30 hnuai lamte leh khawpuipawn \halai kum 20 hnuai lamte hnenah hetia zaihonawmna ‘spirit’ hi kan tuh thei lo. “Kan hlawhtling”kan tih pawh hian, dik tak chuan, a tui falte kaninhmukhawm a, kan inchibai a, kan r>m rualin ar>m zel a ni ber. Krismas erawh hi chuan amahinthlarau hran a nei a, \halai zaikhawm hi a nung rengthung.

Chutih laiin, kum 25 kalta-a kan sak \hin Smokiehlate kha, Alice i hi tu nge a nih tun thlenga an lahre miah lo chung pawhin, lammuala \halaite chuanan sa dual dual thung a. Seminar hmanga funpuiera er a ngai lova, ‘Smokie Nite’ hmanga ur a ngeihek lo. Rokunga thila vawk thawh rawt ngai rengreng lo, ka \hianpa lah chuan Smokie aih nana neih

Page 277: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 268 -

b^k chhamin, vawk meuh thawh a lo rawt rawl nen.Kan thiampuipa PL-a meuh pawh hi Rokunga aichuan Alice-i hian a lo chenchilh zawk tehreng em nita ang? Engtizia nge? Engtin nge Rokunga hlate hikhati taka Mizoram hian kan lo tuipui theih si le?Lem kan chang chu a ni der si lova.

Rokunga Hla Thluk

Thil dang sawi lovin a thluk leh style chinahchauh chen tum ta ila. Rokunga hian a chaklohna hia chak phah a ni kan ti thei ang. Hla thlukah hichuan Rokunga hi a tlawm a ni! A zuamawm ngawihngawih. A sulhnuah ‘thiam show kutchhuak’ hmuhtur a awm lo. He tlawmna tak hian a satute a taneihtir ni tur a ni. A hun laia \halaite solfa thiamnaleh sak phurna mil tawk chiahin a rimawi hi duan ani. Hla thluk, style leh chord hriatna-a a chim chin ahniam vangin heti hian a phuah a ni thei a, a satutemil tur tawkin heti hian a thluk a siam mawl lui a nithei bawk. Chuvangin, a hun laia miten an hlimpuia ni.

Rokunga hlate hi a huhova sakho chakawm takaa thluk siam a ni tlangpui. A huhova zai chak takhnam hnena ‘zawrh’ a nuam a, chu chu a hlatetinungtu pawimawh tak a ni. A thluk a awlsam avanghian, Mizo pa vantlang hian, vawikhat kan hanngaihthlak thuak rual hian, rinthuin kan bass nghalthei vek mai awm e.

Rokunga vanneihna dang leh chu, \ing\ang perh(strumming) awlsam tak hmanga rythmn siam theihinhla thothang \ha tak, sak awlsam tak si a phuahthiamna hi a ni. D Key leh a chhehvel thiam \awn\awn tan chuan inthlahrung miah lovin Rokunga hlahi huaisen takin a hruai pawp theih. Note sang tak

Page 278: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 269 -

leh hniam tak te a zep lova, hniam tak a\anga sangtaka zuang thut te a zep lo va, key thlakna note tiridik tura lo insanmar a \ul hek lova, kan sa zawi zawimai a, hriat loh hlanin ban kan phar a, a thu kanthiam chian hmain kan tui hman ziah! Chu chuansak a hlawhtir a ni.

A thluk leh style mai a ni lo. Rokunga hla chu athu a awlsam a, nula vantlang hi hlabu han hnawnrawk ila, an hril thei mai zel. Vankhama hla chu beihfe loh chuan zuam mai chi a ni lo. Chu chiah chuana tilar awlsam a ni. ‘Chhawrpial Run’ leh ‘\iah \ang’kan inhrilhfiah siak nak nak bak hi chu thu har pawha zep lem lo ni tur a ni.

Tichuan, Rokunga hi a hla thluk a\anga kan sawidawn chuan, Rokunga hla chu a zangkhai a ni. Asatu hi min delh churh lova, a hla zawk hian minzuanpui thauh thauh mai a, sak aiin sak loh hi apeihawm loh zawk mah! Kan thiam lo emaw kan tihpawh hi, a sakhona hmunah han kurpui tawp maiila, kan lo thiam leh \hin. A awlsam a, a zuamawm a,a zangkhai a, a remchang a, a neitu hi kan ni hluahhluah mai a ni. Chu chu Rokunga thl<k thuruk a ni.

Chuti chunga Alice-i kan tluk lohna chhan chueng nge ni ta ang le? Hrilhfiahtu atan mi pahnih karuai a. Ka \hian Zuaha chuan, “I va mawl em! Musicgenre inang lo an khaikhin ngai lo!” tiin min chhangang. Bob Dyland-a ve thung chuan, “The Times They’rea Changin’” tiin min chhang ang. Nia, Smokie lehRokunga khaikhin chu Tupac Shakur-a lehThanglunghnemi khaikhin ang daiha thil inmil lo ani. Tin, hun tui lianin Rokunga hla sakhova tuinathlarau a chim pil hnu hian, vau kam hleuhkaipui\alh tum tur a ni lem lo. Tonic solfa leh Sankeyhlabute chauha kan inawih lai hun leh tun te chu a

Page 279: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 270 -

inthlau lutuk tawh a, tui taka sa ve tura \halaitebeisei chi pawh a ni lem lo.

Rokunga leh phuahtu dangte

Kan hlaphuahtu langsarte pawh hi inhnaih takanga sawi theih an nih laiin, thlukah chuan inhlattak an ni thei. Rimawi hmanrua zawngin lo sawi taila. Wind instrument hmanga hla phuah kan awmmeuh awm lo. Kan hla phuahtu tam zawk hian stringinstrument based-in hla an phuah a. String instru-ment rau rauvah accoustic guitar hian kan hlaphuahah ro a rel hle. Accoustic guitar kan hmandanah pawh plucking ni lovin, a mawl leh awlsamber strumming kan hmang leh a ni. Rokunga hichumite zinga langsar ber a ni. A vanglaiin, chutianga\ing\ang perh chu ‘\ing\ang perh thiam’ kan tihte perhdan langsar ber a ni. Chuvangin ‘\ing\anga rem anuam bik’ kan ti a, rem thiam kan tam a, a lar chaka ni.

Engvangin nge Rokunga hlate ang bawkinVankhama hla hi kan sak ho dual dual ve loh? A thulam sawi lovin a thluk chauh kan thlur dawn chuan,Vankhama hlate hi violin based deuh vek an nih vanga ni kan ti thei ang. Violin chuan rythmn siam lovinmelody a siam a, chord a pui a, mihring aw ai a awhreuh a, chuvangin, a huhova sakho mup mup aiininstrumental lama chantir loh vek chuan zaithiaminsa se, ngaithla veng veng ila a nuam zawk a ni. Tin,violin chu zai hruaina chu sawi loh mahni lunglennahnem tur khawp pawhin Mizote hian kan tum thiamtlat lo. Chu chu a khawlh lai tak a ni.

Vanmawia leh Rokunga lo khaikhin leh ta ila.Vanmawia hian piano based in hla a phuah tih kanhre thei. Choral music i ngaihsan a, piano i thiam

Page 280: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 271 -

bawk chuan, eng hla pawh phuah la, khatih hunlaia Mizote chuan “Hlapui” an ti mai ang! Chord lehstyle-ah chuan, Rokunga chuan Sankey-a tonic solfarin bial a pel meuh lo. Vanmawia chu Sankey-leihlawnhmangin Handela lunglenna ram \awmpui phakkhawpa sangin a lawn thei a. Mizo hla phuahtutezingah Vanmawia hi ama contemporary (Sankey) ex-perience a\anga classical-a min luhpui theituawmchhun a ni mai lo maw? Handel-a inspire-tuHenry Purcell leh Handela hnu lama Handel-a hnungzuitu Haydn, Mozart leh Beethoven-a rimawite hi lohmelhriat hman sela chuan, vawiin thlenginVanmawia hi a la ropui ngawt ang. Ngaihthlak tur\ha a neih loh bakah, tonic solfa a\anga staff nota-tion-a a zuan chhuah hman loh avangin chu huangchu a dai hman ta lo a ni ang. Chuti chung chuan,eng anga sang leh ropui pawhin phuah se, a hun laiaMizoten Rokunga anga an \awmpui phak loh chuan,hriat hlawh lem lovin a liam ve thei tho bawk.

Rokunga leh V Thangzama ve thung le. Chordcheibawlah chuan V.Thangzama hi a ropui hle. A hlatehan en hian, hla a phuah hian a thluk a lo langhmasa ang a, a thluk rau rauvah, a chord-in a lolang ang a, a chord rau rauvah bass-line a lo langsar(dominant) ni-in a lang. Rimawi tum thiamte chuan,Rokunga hla rem ai chuan V Thangzama hla rem anchak zawk bawk ang. Rimawia a hla remtute zingahbass guitarist-in nuam a ti ber bawk ang. Hla thu-thluk (accent) mila lamrik theih tura hla note herrem thiamah pawh, V.Thangzama leh PS Chawngthuhi tluk phak rual loh an ni. Rokunga chu sawi lohVankhama meuh pawhin a tluk lovin kei chuan kahria. Mahse, V Thangzama hlate hi Rokunga hla angakan sak dual dual lohna chhan chu ‘a har’ kan ti. Athu aiin a chord har kan ti a ni thei ang.

Page 281: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 272 -

Rokunga leh PS Chawngthu hi le. A rimawi laingawt kan sawi dawn chuan an dai hriat a inthlauhle a. PS-a hi chu multi instrumentalist a ni a. A hla-ah violin leh \ing\angin ro a rel ber. Vankhama a hnaihhle. Chuvangin a huhova sak aiin solo lam a pawl. PS-a hlate chu a thothang \ha a nih vek vek chuan saplama lampui theih a ni. Rokunga hlate chu kan lampuipawhin, Hnam Run Lamin kan lampui ang!

Kan hla phuahtute zingah hian, an hla thu chueng pawh ni se, Kohhran huang chhung rimawihmanga hla phuah an awm a, Kohhran huang pawna\anga phuah an awm bawk. Kohhran huangchhunga phuahte chu Rokunga hlate anga aw-arikchhuahtir nuam tak an ni a, a huhova sak a nuambawk. Kohran huang pawn a\anga phuahte zingahchuan a huhova sak tur aiin solo-a sak tur leh s^plama lampui theih tur chi a chhuak tam a ni. Rokungaleh a thurualpuite chuan hla-thluk-rua an han duankhawm hian, vuak hnih, vuak li, vuak thum leh vuakruk tih hi an tehna a ni mai a. Chu chu a huhovasak chi hlate kan tehna ber a ni. Thandanga pheichu vuak rukah leh vuak thum chhungah a tawmhlen a nih ber hi! Chutih laiin, PS Chawngthu,Liansailova, Lalkhawliana leh Laltuaia te ho chuan,calypso, swing leh waltz ti zawngin an sawi ve thunga. Chuvangin, PS-a hla thothang \ha angte hi chuanhan sak rual hian min theh nghal darh darh mai ani. Chu thil danglam avang chuan Rokunga hla chukan lampui a nih pawhin mihlim lam ang deuhin kanlampui lo thei lo. Mizo bawk, western bawk siahchuan, Rokunga ‘beat’ hi a vawrtawp a ni mai thei.

Hun Inthlak

Rokunga hla chu a \hat ngaiin a la \ha reng.Mahse, a satu leh a lawmtu \hangtharte hi hun

Page 282: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 273 -

inthlakin min thlak ta tlat a. Chu chu a ni - the timesthey’re a changin – kan tih chu.

Tute nge Rokunga hun laia mite chu? Pi leh pua\anga a huhova zai ngaina tak leh, kutni vangthlahlimhlawp tam tak nei hnam kan ni. Sakhaw hluia\anga sakhaw thara kan han inbenbel \antirh khan,kan hlate chu thlakin Sapho tonic solfa kan hanthiam a. Chu chu \hangtharin changkanna lantirnaangah kan ngai a. Hmabak kawl >ng beiseina lehrimawi thara phurna avangin, lehkha thiamna tlukzetin solfa thiamna chu a darh chak a ni. Mahse,Kohhran rimawi huangchhungah ringawt chuan\halaite chu an inhnangfak zo ta lova, an solfathiamna chu zau zawka hman an duh a. Mahse,Kohhran chuan, hla thu leh thluk mai ni lovin, athluk-hawrawp (tonic solfa) chawp chuan, sakramenbungbel tluk zetin a keipui-sa-hauh ta tlat mai a ni.Kohhran hla chauh sak reng theih a ni lo va, nulatlangval inhmangaihna leh inngaihzawnna boruak tehi total prohibition hmanga hneh chi a ni si lo.Inngaizawngten an zun phurh chu hlaa puanchhuaha duh a, Kohhran huvangin a dip si. Chu chuankaihlek a kaithova, kaihlek hla, faifuka sak takngialpawhin Kohhran hruaitute beng a tikham bawk si.Chumi hunah tak mai chuan, thlaler ram rova \halairual dangchara dan chahten, inthlahrung hauh lovaan dawt khawlh khawlh turin Rokunga hian ‘hla dangruai’ a rawn \heh ta thut mai a ni.

Kan zotlang ram nuam hi chhawrpial run a anleh an loh kan ngaihtuah hman lo. Doral lianchhumpui zing a kian leh kian loh pawh kan enghelhlem lo, biak in chhunga sak \hin hla ang deuh, zalenleh ph<r taka biak in hung pawna \ing\ang nenasakho theih tur hla kan han nei thut mai khaHNEHNA a ni! Kohhran chuan han sawisel dawn se,

Page 283: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 274 -

a phuahtu chu Kohhran mi nghet tak mai a ni si. Anungchang leh an chhungkaw nun lah zir tlak hialamawi a ni si. Chu a chhapah, Kohhran khawl inathawk, sap ngheng hnai ber zinga mi a ni lehnghal.Mission veng mi hlun a la ni zui. Sap inkulhna vengaKohhran Upa, tuk chhuaka sap bel thei meuhin aphuah a nih bakah, \halaite sak tur bikin hlabu hran,tonic solfa awm ngat a han hlui lehnghal a. Lar lo ziaa ni lo. A phuah zawh hmain an thiam khalh hmanang tih hlauhawm khawpin a satute lam kha aninpeih a ni!

Tichuan, Rokunga lung kan dawh a, a lim dinkan peih meuh chuan Rokunga koh khawm aiin tunge a nih pawh kan hriat loh Alice-i koh khawm kantam ta zawk leh lawi si. Hun a inthlak ta a ni. Chuchu a ni – the times they’re a changin’ – kan tih chu.Engvangin nge Rokunga hla sakho hlimawmnachuan min thlawhbosan a tum tak le?

Rokunga Ro Chan

Rokunga leh a hlate chu a la \ha reng thova, asatute nunphung zawk a inthlak ta a ni. Ram khatahnam khat chengho mah ni ila, kan nun a inpersannasa tawh. Kan zikchhuahna te, chhehvela min n>ktuhrang hrang te, kan sumpai dinhmun te, kanchhungkaw enkawl duh dan te leh kan eizawnnate ainpersan ta hle mai. Chuvangin, huhova lungrual takazaiho \hup \hup reng thei tur chi kan ni lo. Kan zaiho\hup \hup rei lutuk hi kan changkan loh phah tepawh a nihna lai a awm.

|hangthar khawvelah hian, hlimhlawp danginzaiho hlimna thlarau kha a up hlum mek kan ti theibawk ang. Computer game level tawp lam khelhchhuah dawn \epah Rokunga hla sakhonaa kal turinmin rawn sawm se, min sawm hma kha an ngai vang

Page 284: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 275 -

vang ang! A pawh a innat hleih a ni. Radio leh TVhnu lamah pawh, rilru la peng thei kheuh-relh thil apiang tam ta. Mizote chauh kan ni chuang lo. Hengthil hian nasa takin \hangtharte nunphung lehngaihhlut zawng a thlak ta a ni.

Zaiho hlimna hun hi a liam ve hrim hrim a nithei. Kan entawn ber khawthlang media hian, \halairual \hukuala zaiho \hup \hup min entir ngai tlat lo.Tunhmaa ‘changkang’ kha a ‘\hing’ ta tlat a ni. Kanhmuh \hin pawh Praise & Worship Pastor DarleneZeschech leh Hillsongs nungchang a ni a. Thlaraupawlna nun th<k tak nena sak a ni. Praise & Wor-ship ang hian “E Khai hlim rawh u!” ti vak ta mai ila,mihlimin \awnghriatloh lemchan an hua ang chiahhian, \halaite vek hian an pawm hauh lovang. Tin,tunlaia \halai zaiho hi ngaithla ila, 4 part-a sak \hap\hap hi a awm ta lo. An air dual dual mai. Solfa anthiam vak loh bakah, chutia han air dual dual atanchuan Rokunga hlate hi a mawi vak lo a ni thei. Tin,lengkhawm hla hi a huhova kan hman mek laiinRuotmawi’in performing art-ah a rawn let thut angmai hian, kan culture chhunga zaihona hlimna hi anawlpui nuna la lut lovin performing art angin,ennawm dawhsan lama hlang turin kan insingsa meka ni thei bawk.

Z>p rual lohin \hangtharte hian Rokunga hlathl<k leh style hi an kham khawp ta lo a ni. Hymnalte, country rock leh swing music te kha chu kan lei lileh kan hrawk bawk mila seng luh a theih phian a.Kan lengkhawm hla thl<k \henkhat thlengin anghawng ph^k. Rokunga nen pawh suih zawm dan ala awm. Tunah, Contemporary Rythmn & Bluessumhmun a\anga arpa khuan taka an han descantrawih rawih thiam tawh hnu hi chuan, kan \halaitehi Rokunga ‘thluk’ hmanga koh l>t leh rual an ni ta lo

Page 285: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 276 -

tih hi i pawm ang u. Vanmawia chu sawi loh VThangzama chord pawh an kham khawp tawh lova,seventh kan pawmpui \ wk laiin sixth leh ninth-in roa rel a, major leh minor pangngaiah an leng tawhlova, diminished leh augmented chords-an aninhnangfak a, acappella intihsiak han ngaihthlak tekhan, a r^ng apiang mawi an ti emaw tih tur a ni.Rythmn lah hi - Bass leh snare r$k lohna tur nia kangaih laiah takte hian an mitdel-sarep-khawn angchawrh chawrh a! Vanmawia leh a hma lama miteminor chord flavour kha chu Welsh tune malchungapiang, church choir hnute tuia chawi len a ni. Jazzleh Blues a daihriat hmanga PS-an Mizo rimawikawchhunga instrumental sal tang chhuaha minorchord flavour thar a rawn phawrhna pawh kumsawmthum zet a ni tawh. |hangtharin hla thl<k saktl^k an tehna a\ang chuan, Rokunga hla sak hi nurs-ery rhymes sak ang vel a ni ta. Kan \ap thlem nanmin sakpui ve mai mai a ni. L>ttir tum lo ila, hunin lal>tpui leh zawk rawh se.

Rokunga hla thu a hlui ve ta te pawh a ni theiang. Rokunga Chite Lui chu thinlungah lo chuan ataka hmuh tlak a ni ta lo. Lo vah leh hal ching hnamnih hi kan zak a. Hnam dang zingah phei chuan, lovata hal \hin hnam kan la ni reng tih hi kan sawi \hangam tawh lo. Chutiang nunphung chawisanna lehlunglenpuina hla la tuipui tura \hangtharte beisei chuthil theih a ni lo.

Rokunga hla chu a saka sak ni lovin, a zira zir ani chho dawn ta a ang hle. A saka sa lova a zira kanzir dawn a nih chuan Vankhama n> pawh a ek lovangtih ka hlau ngawt mai. Engpawh nise, Alice-i chutunge a nih hre ta lem lo pawh ni ila, Alice-in Rokungaa lem zawh hmaa PL-a bawp khaia a lam hman leh,keiin he thu ka ziak hman hi ka lawm ngawt mai.

Page 286: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 277 -

ROKUNGA ‘SUALNA’

ROCHAMLIANA, Mission Veng

“Sualin bo mah ila,Tudang ka thlang chuang lo;Ka damchhan ber ka lo hre lo,Lalpa, min ngaidam rawh.” 1

THUHMAHRUAI

Khawvelah kum 55 a cham chhungin Rokunga(1914-1969) khan huam zau takin hla thahnem taka phuah a. Tun dinhmuna a hlaphuah hmuhchhuahtheih chin chu hla 128 a ni.2 A hla phuahte zingahMizo hnam a awm chhunga nung reng tur hla engemaw zat a awm a. Mizo Kristian ten ‘thang leh tharchhuan tam ral hnu’ pawha kan la sakho zel tur hla

1 Rokunga, Lalpa Mi Ngaidam Rawh (May 7, 1969), THALAI HLA By H.Rokunga.2 Rokunga Memorial Committee buatsaih ROKUNGA HLATE tih hla buah hlainang pakhat chhutkai palh a ni a. He hla bua hla chuang zawng zawng hla 128 hi hla127 zawk a ni. Amaherawhchu, Rokunga leh Mizo Nationalism chungchanga Doc-toral Research bei mektu Rochamliana’n tun hnu deuhva Rokunga hla phuah pakhat(ama kutziak ngei manuscript) a hmuhchhuah belh nen chuan tun din hmuna Rokungahla phuah hmuhchhuah tawh zawng zawng chu hla 128 a ni ta thova. Hai chhuahbelh tur a la awm zela rin a ni.

Page 287: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 278 -

thahnem tak a phuah bawk a. Mizo Hnam Hla3

phuahtu a ni bawk.

Hla phuahtu Rokunga hla phuah hnuhnun berchu Pathian hnena ngaihdam dilna hla a ni. Inchhirnavawrtawp avanga mihring thinlung kehsawm vekinhlau leh khur chunga a siamtu leh enkawl zuituPathian hnena ngaihdam a dilna hla4 a ni a. A hlathupui chu Sualin Bo Mah Ila tih a ni. He hla —khawharthlak leh lunglenthlak tak hi Mizo NationalFront (MNF) in India sorkar laka Zoram zalenna tur

3 1947 khan Young Lushai Association (YLA) chuan Mizoten hla lama hma kansawn theihna a nih beiseina nen Mizo Hnam Hla inphuahsiak a huaihawt a. June1947 khan chung hlate chu endik a ni. Rokunga hla phuah Ro Min Relsak Ang Chetih chu pakhatna a ni a. Mizo Hnam Hlaah ngaih chhunzawm nghal a ni ta zel. 1948khan YLA huaihawt thovin chu hla thluk chu siam turin intihsiak huaihawt leh a nia. Mi 18 zetin an hla thluk siamte an thehlut hlawm a. Rokunga ngei pawhin a beive leh a. Mi thenkhatte sawi dan chuan, “Rokunga thluk siam chu endiktute chuantha an ti leh ber mai a. Amaherawhchu, ‘ani ngawt Pakhatna nihtir zawng,’ tiin,Mizo rilru takin Papuia thluk siam chu Pakhatnaah an puang ta a ni,” an ti. A thuleh a thluk siam endiktute zinga la dam Rev. Dr. Zairema erawh chuan February 4,2008 a min hrilh danin, “Chutiang chu a ni lem lo. Papuia thluk siam kha a tha vebawk a ni,” a ti thung. Engpawh ni sela, tuna kan sak lar tak dan hi chu Rokungathluk siam zawk angin a ni ta tho mai. MNF rammute pawh khan Ro Min RelsakAng Che tih hla chang tawp ber hi ‘Sawrkar Official Function-naah reng reng’ sakturin Hnam Hla atan an lo hmang thin a ni tih India sipai ten MNF Document anmansak zinga Pu Lalnunmawia, Vice President, MNF in January 10, 1968-ah‘Battalion tina thawn’ turin, Deputy Director, 11th/12th/13th Brigade, MNFArmy te hnena lehkha a thawn (MR. 75 (1) 68, MIZO NATIONAL VOLUN-TEERS DIVISIONAL HEADQUARTERS: LURH) atangin a lang. Rokunga hian1949 vel lai khan MIZO HNAM HLA tih thupuia hmangin hla pakhat a phuah leha. Hei hi Mizo Hnam Hla-ah erawh chhiar a ni lova. A hla phuah langsar zingahpawh a tel zui ta chiah lo. He hla hi Rokunga Memorial Committee buatsaihROKUNGA HLATE tihah No. 5-na a ni.4 A thiltihsual lian tham tak avanga Lal Davida in thinlung kehsawmin Pathianhnena ngaihdam a dil laia a ngaihtuahna leh inchhir avanga thinlung kehsawmchunga Rokunga’n Pathian hnena ngaihdam a dil laia a ngaihtuahna kha thil inzultak a nih a rinawm. (“Pathian duhzawng inthawinate chu thlarau lungchhia hi a ni.Aw Pathian, thinlung lungchhia leh inchhir ngawih ngawih hi i hmusit lo vang.”Sam 51:17).

Page 288: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 279 -

an sual avanga Zoramin hun thimah pawh athimchhah rapthlak lai ber a tawngchhoh lai, May 7,1969 a a phuah a ni a. Hla chang thum nei, a changkhatna leh chang hnihnain thunawn pakhat anintawm; a chang thumnain a hrana thunawn angchi kalpui a neihna hla a ni a. Mimal leh huho pawhasak nuam tak a ni.

HLIMNA LEH LUNGLENNA

1939 atanga hla phuah tan nia hriat5 Rokungahi ‘mi lungleng chi leh mahnia ngaihtuahna kawmmelh melh mi’6 a ni naa, mi hlim thei tak a ni. A fapaVanlalsiama chuan, “... nuih hi insum harsa a ti viauthin...” a ti.7 A chhungte leh then leh rual dangtepawhin a bula awm hi hrehawm an ti lo. Nau anga alo kaihhruai chawt thin F. Sapbawia chuan, “A bulaka hun hman reng reng han chhuikir leh hian ahlimawm lai ber han thlanchhuah tur chuang ka hrelo, a vai khan a hlimawm ber lai ni vek mai khan kahria,” a ti a.8 “U Rokunga nungchangah khan hanngainat loh lai awm bik ka neih ka hre mang lo kati!,” a ti bawk.9 A rawngbawlpui leh a thian tha UpaChalhnuna pawhin, “Rokunga kha lawm nachang hre

5 Hriat theih china Rokunga hlaphuah hmasak ber chu Krismas hla — VanhnuaiKhuavel Sakhming Chhiarin (1939) tih a ni a. Hei aia hma hi a awm ngei ang,hriatchhuah erawh a awlai vak tawh dawn lo niin a lang. Rev. Thangdela thuziak AHlu Zel Dawn (Unpublished Mss) tiha a lan danin, Rokunga hian a tleirawl laiatangin hla hi a phuah tan tawh a. Amah ngeiin, “Ka zahpui a, ka thehdarh lova,tunah chuan ka ngaihtuah chhuak zo tawh lo,” a ti.

6 He thu hi Rokunga thiantha leh Press-a a thawhpui kum hlun Lalthangliana,Mission Vengthlangin January 28, 2008 a min hrilh a ni.

7 Vanlalsiama, Mission Veng, Rokunga - A Chhungte Hmuhdan, Chhawrpial RunRemtu Rokunga, LV Arts, Chanmari, 2000, p18.

8 F. Sapbawia, Chanmari, “A hlimawm ber lai han thlanchhuah tur chuang reng kahre lo”, Chhawrpial Run Remtu Rokunga, LV Arts, Chanmari, 2000, p39.

Page 289: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 280 -

mi a ni a, thil engkimah a lawm thiam em em. A thimzawnga thil a thlir ngut ngut ka hre lo...”10 a ti a.“Mizo Kristian Gentleman a ni e”11 a ti ta hial a ni.Rokunga thian tha leh amah bel chiangtute pawhinmi hlim thei, mi zangkhai, a bula awm nuam, a engzawnga thil thlir thiam mi leh beiseina tha zawk neithiam tak mi anih thu an sawi deuh zel a ni.

Chutiang mi chu a nih avangin a hla phuahvanglai tak taka a hlate zingah pawh hlim taka sakho dual dual tur chi hla zangkhai lam a tam a. A hlathluk tam zawkte pawh thothang tha tak tak a nihlawm.

Tin, Rokunga kha ‘mi lungleng chi, mahniangaihtuahna kawm melh melh chi’ a nih thu kanhria a. ‘A hruipui pakhat ri’12 ringawt pawhin mittuitla zawih zawih khawpin a lunglenna a kaitho thei a.Sangzuala Pa (Dengchhuana) chuan, “Rokunga khaamah ngei pawhin a sawi danin mi lungleng thei deuhmai, khawvel timawitu thla leh arsi te, vangpui laiani tla turin ralkhata phul a rawn chhun eng nghulhmai te, ngawa sava hram chi tinreng lo ri chiah chiah

9 ibid

10 August 29, 2001 ah Aijal Club-a Rokunga Memorial Society leh Information &Public Relations Department, Govt. of Mizoram tangkawpin an buatsaih RokungaSeminar Vawi 1-na a a sawi a ni.

11 ibid

12 A fapa Rev. Thangdela, Mission Vengin min hrilh dan chuan, “Zan thla enghnuaiah tlangval Rokunga lungleng chu a han zai ngal ngal a. Zan a rei zel a, a lunga leng tawlh tawlh mai si a! A chhungte an mu reh thiap tawh a, bengchheng nih ahlauhawm ta deuh a. A pa in a rawn hauh a hlau deuh bawk a. Tichuan, an khumlam a pan ve ta a. Khuma mu chungin a tingtang chu a han kuah a. Rizai a inlukhupchungin, zawitein a tingtang hruipui pakhat chu rizai hnuaiah chuan a han perh ri a.Chu tingtang hruipui pakhat ri ringawt chuan nasa takin a lunglen a chawk tho lehta. Rizai hnuaiah chuan a mittui chu a tla ta zawih zawih mai a ni,” a ti.

Page 290: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 281 -

te leh thereng hram te, hauhuk hualreu te, zan savachi hrang hrang ngawpui chhunga an lo hram tehian a lung a tileng em em thinin a sawi... a hlate hingun takin han chhiar ila, han sa ila, keimahni ngeipawh a lunglenna ang chiahin kan lung a leng ve tamai thin...”13 a ti.

Pathianin mihringtea a dah —lunglenna hian chikhat chauhvin mihringah hna a thawk lova.14 Hlaphuahtute zinga hna a thawh dan pawh a chi a dangthei viau mai a. Mi thenkhatte ah chuan lunglennahian a ngaihtuahna chhe lam a chawhthawhsak a,hlimna leh lungawina chhem bovin mahni inrintawkna a paih bova. Nguina leh lawm lohna aphawrhchhuah sak a. Khawvel hrehawm tih ngawihngawihna a siamsak hial thei. Mi thenkhatah thungchuan lunglenna hian anmahnia ngaihtuahnaduhawm inphum a phawrhchhuahsak ve tlat thunga. Pathian thilsiam — tlang leh lui, nungcha lehramngaw, tlang kara ni chhuak leh ni tla, romei zamleh chhimbal zam chenin mit tharin an thlir phah a.An creativity a tihpunsak a. Mihring inlaichinnathukzia a hriatthiamtir a. Mihring nun lairil angaihtuah thiamtir a. Khawvel hi ngaihtuahna tharinan suangtuah phah thei hial thin.

1939-1966 chhunga Hla phuahtu Rokungalunglenna zawng zawngte kha, a nunzia leh a hlaphuah kalhmangte behchhana ngun taka kan zirchuan a hnuhnung zawk, lunglenna duhawm zawkang chi hi a ni tih a lang a.15 Amaherawhchu, a hun

13 Sangzuala Pa : Pu Rokunga Leh A Hlate (Unpublished Mss), p3&4.

14 Lunglenna chungchang hi German Philosopher ropui Ludwig Wittgenstein LastWritings on the Philosophy of Psychology (Preliminary Studies for Part II of Philo-sophical Investigations Volume I), Edited by G. H. von Wright & Heikki Nymanbakah lehkhabu dang dangah chhiar tur tam tak a awm.

Page 291: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 282 -

hnuhnung lam kum 3 chhung (1966 kum tawp lamatanga July 12, 1969, chatuan rama a muthilh thleng)a a lunglenna erawh kha chuan a hun hmasa lamaa lunglenna rawng kha a kai ta lo hret hret a. Amahhre chiangtuten ‘mi hlim thei, a >ng zawnga thil thlirthiam mi’ an tih thin kha a zia pawh a lo dang tadeuh niin a lang.

ZORAM BUAI HMAA ROKUNGARokunga khan a hla phuah hote kha amah ngeiin

uluk takin, a kutziak ngeiin a lo vawngtha hle a.Chungte chu hmun hnihah chilhkhawmin, a bukawmah THALAI HLA16

15 A hla thluk thenkhatte kha Pathian thilsiam—Khuarel thawm ri atangte a a siaman ni hlawm. C. Vulluaia, Dawrpui Vengtharin min hrilhdan chuan a hlaphuahpakhat Chumi Zan Reh Takah Chuan tih hla thluk hi zinglam dar 6:00 vela ^rkhuang ri atanga a siam a ni. Rokunga’n Upa C. Thansiama, Chanmari West hnenah,“Thlipuiin Rawnal hung lianpui a rawn chhem rik vung vung lai tak hian hla thlukhi ka siam thin asin...” a ti. Chuvangin Upa C. Thansiama chuan, “Thlipui pawh hiPathian Music a lo ni reng mai. Kei pawh ka thlipui hlauhna a tireh vek...” tiinAugust 29, 2001 a Aijal Club-a Rokunga Memorial Society leh Information &Public Relations Department, Govt. of Mizoram tangkawpin an buatsaih RokungaSeminar Vawi 1-na ah a sawi.

16 A kawm savun (Bawng vun?) a siamin, uluk taka chilhkhawma a hla phuahte alo vawn himna THALAI HLA tihah hian ama hla phuahte chauh a dah lova. Amahla bakah mi dang hla phuah thenkhatte, mi dang hlaphuah amahin a thluk asiamsak thenkhatte leh saphla te pawh a dah nual a. Ama hova THALAITEHLABU/ THALAI HLABU siamnaah pawh khan hengte hi an tangkai hle ang tiha rinawm. THALAI HLA bu chhah zawkah hian a siam kum (1942) a ziak lang a.A bu pan zawkah erawh a siam kum ziahlan a ni lo. Heng hlabu pahnihte hiRokunga hla phuah chhuichhuah leh vawnhim zelna kawngah an tangkai takzet a.Hetianga tih nachang a lo hria hi a fakawm em em a, Rokunga ngaihtuahna thuiziaa tarlang zel a ni. Heng hla buah te hian a hlaphuah zawng zawng erawh a kim lova.Lehkha phek tla hlanga a hla thenkhat a lo ziahte pawh hmuhchhuah tur a awm vebawk.THALAI HLA, a bu hniha photocopy min siamsak vektu Pu Lalfak Zuala, IAS(Retd.) chungah lawmthu ka sawi a ni.

Page 292: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 283 -

By H. Rokunga17 tih ziak ve ve in, solfa nei chi ho chua solfa nen a lo chhinchhiah vek a. Amaherawhchu,a hla phuah tam zawkah a phuah hun a ziah laiin ahla phuah thenkhatah chuan a phuah hun a ziaktlat lo mai a. Chu chuan a hlate hi chik zawka zir a tiharsa ta deuh a ni. Engpawh ni sela, a hla phuahvanglai chu 1941-1969 inkar a ni tih erawh a hriattheih thova. 1946-1963 inkar, kum sawm leh pariatchhung khan a vanglai tak tak a thleng niin a langnghe nghe.

Heng hun lai hi Mizoramah chuan khawtlangnun nawm vawrtawp lai a ni mai awm e. Tih dan hluileh chin dan tha lo tam zawk chu Chanchin |haengah a bo zo tawh a. Mahni mihringpuitehmangaihna leh duhsakna leh hriatthiamna kawngahmi rilru a la inhawng em em a. Thilsual lian thamchu sawi loh, a tenau deuh avanga hmingchhe taviau pawh an awm mang lo. Zirna kawngah te,sumdawnna kawngah te leh ram rorelna kawngahte thlengin Zoramin a phak ang tawkin hma a sawnve zel bawk a. Mipui mimir nun a zangkhai a. Nulaleh tlangval an hlim a, khawtlang an hlimtlang a ni.

He a hla phuah vanglai tak tak huna a hla tamber zingah Mizo hnam tana hma lam duhawm zawkthlirna hlate, a tha zawk beisei tur leh um tlat tura

17 A hla phuah tan tirh lamah Rokunga hian a hmingbulah ‘H’ a dah thin a. ‘H’ hiHmar a tihna a ni. 1939 vel atanga 1949 vel thleng kha chuan regular takin ahmingbulah ‘H’ tih hi a dah zel a. 1949 hnu lamah erawh chuan a dahzui ta lo. 1963ah Khawvelthangi, Dawrpui Vengthar hla phuah Khawhar Zai thluk a siamsaknaahkhan a hmingbulah ‘H’ hi a dah leh zauh. A fapa Vanlalsiama, Mission Vengin minhrilh dan chuan, Rokunga kha Vaiphei (Suantak) hnam a ni a. Amah khan tlem laikhan Vaiphei hi Hmar hnam peng (eg. Hmar Varte, Hmar Tlawmte) emaw tiin, ahming bulah pawh ‘H’ (Hmar) tih chu a dah thin a. Amaherawhchu, Manipur lamatanga an chhungte lokalin Vaiphei hi Hmar hnam peng a nih loh dan an rawnhrilhfiah hnuah ‘H’ chu a hming atangin a ban ta a ni. Ama hova siam THALAIHLABU (First Edition) ah pawh a hmingbulah ‘H’ tih hi a dah lo.

Page 293: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 284 -

infuihna hlate, thil tha lo chu hnutchhiah tur lehvuan zui lo tura inhrilhna hlate, Mizo nih chhuanawmzia sawina hlate, hun inher danglam zel leh mihringnun inlaichinna sawina hlate, Pathian thilsiamropuizia hriatna hlate, Zoram nawmzia lehngainatawmzia puanchhuahna hlate bakah Mizokhawtlang nun thlakhlelhawmzia sawina hlate a tamhle a. Heng hun laia Rokunga hlate hi ‘mimal lehkhawtlang leh ram tana beiseina eng leh duhawmzawk zawnna, thlirna leh umna hla’ a ni tiin akhaikhawm theih ang. Chu chu a mizia leh anunphung, a ngaihtuahna leh a rilru sukthlek nenpawh a inmil viau a ni.

ZORAM BUAI HNUA ROKUNGA

Rokunga hla phuahte zingah Zoram Buai — 1966hnu lama a hlate erawh chuan ziarang hran an neita a. Mizo nih chhuanawmzia sawina lam hmuh tura awm tawh lo. Chhem alhtu Mizo khawtlang nunnuam chu rambuai avangin tah leh rumna hmunaha chang zo tawh a. Tharum thawhna namenlo avangainrinhlelh tawnna leh ei tur tlakchham avangainhuphurh tawnna a nasa a. Mizo khawtlang nunthlakhlelhawm thin chu paihbo ang a ni a. A thilhmuh leh hriatah Mizo pa Rokunga tan thinlung natvawng vawngna tur a tam awm mang e!

Mim ang kan pianna leh kan lenna tlang ramnuam,

Lungrualtea kan lenna, tu dang ngai bil lova —Zarva lungrual ianga nau ang nuih lai ni te kha,Hmanlai an chang ta si;A hlut leh a man tamzia chhiar sen loh kha,Thangril tawnmang a chang zo ta. 18

18 Rokunga, Rinawmna Hi Lungphumah (November 25, 1966), THALAI HLABy H. Rokunga.

Page 294: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 285 -

Zoram tawrhna leh thimna chu Galili dila thlipuilo thawk ang tein a tehkhin a. Manganna lehhrehawmna insiamchawp thin mihringte tana tihrehrual loh, Engkimtithei Pathian chauhvin a tihreh lehtheih niin a hria:

Kan ram thlipui tuifawn inchhawkah hian,Nitin nun tam tak ral mah se;I thlamuanna aw nem tak chu nghakin,‘Bang rawh u’ tiin hau leh rawh.He thlipui tuifawn lai hian,Chhandamtu nang lo u la;‘Ngawi la, awm hle hle rawh’Tiin Lalpa lo ^u leh rawh.19

Hnam nun tluang leh mawl (simple), ngaihtuahnangil, thiang leh tluangtlam pu thinte tana chanchinthar hriat nuam lo leh rapthlak tinreng, kil tinahhriat belh tur a awm reng tawh hnu 1966-1967 20

inkar chhung kha chuan Rokunga khan he hnamahhian beiseina a la nei hle niin a lang. Hmuh theih lehhmuh theih loh lamah Mizo nun chu chhe sawp hletawh mah se, siamthat theih tawh loh tawp chu niina hre lo. An hmelma hnam dang ring lo mite tihchhiattawh hnu Jerusalem kulh siamtha leh tura Zawlnei

19 Rokunga, Ngawi La, Awm Hle Hle Rawh (December 14, 1967), THALAI HLABy H. Rokunga.

20 1966-1967 inkar chhung hian Rokunga hian hla tam tak a phuah tawh lova.Amah ngeiin a lo chilhkhawm THALAI HLABU By H. Rokunga tiha a landanchuan hemi chhung hian hla pathum — Rinawmna Hi Lungphumah tih te, BibleThianghlim (Bible Society puala a phuah) leh Ngawi La, Awm Hle Hle Rawh tih tea phuah a. Tin, hemi hun chhung vek hian Lalruali hla Hneh Theih Loh Nun Ka Neitih leh Rohmingliani hla Pathian Hmangaihna tihte chu a thluk a siamsak bawk.1968 chhungin hla pahnih a phuah leh a. Chungte chu Lalzawni tana a siamsakBuaina Thlipui Hrang Velin Phunbung A Her Tliak E tih leh Lal Isua thawhlehna(Easter) hla A Tho Leh Ta tihte an ni. Hemi kum hian R. Lianzuala hlaphuahNangin Min Pui Ang Che tih chu a thluk a siamsak bawk.

Page 295: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 286 -

Nehemia in a hnampuite a sawm21 ang khan Rokungapawhin a Mizo puite a auva, chau tak chungin,beiseina erawh a nei:

Mahse, beiseina chuan he thu hi min lo tiam,Rinawmna hi lungphumah kan ram tan phum ila,Dikna rorelna chuan lalthuthleng chang sela,Inthamna bo sela;Hmangaih, remna leh thianghlimna puan zarin,Zalenna 22 ram kan lut tawh ang. 23

Zoram hun tawng a thim chho tawlh tawlh thunga. Furpui hun hrehawm a lo thlen hnua thal khawlum nuam tak lo inherchhuak tur chu Zofate’ndingdihlipin an thlir a. Mahse, a lo thleng thei rih silo. 1969 a lo thlen chuan Zoram chu Mizote la hriatngai loh hrehawmna mak pui pui leh thimna chhumchhah namenlovin a la bawm phui tlat a. Zoramboruak chuan Rokunga nun pawh nitinin a vaw chauzel niin a lang.

Hetih hun lai hian tum khat chu Mission Vengbiak in bul kawngpuiah India sipaiten Mizo tu emawan man chu an rawn kaichhova. Nasa taka sawisaktawk hnu a ni tih a hriat theih a. Chutia an rawnkaihchhoh mek lai pawh chuan tha taka kaltir hleithei lovin a hnung lamah a thenin an lo pawt a. Ahma lamah a thenin an lo chaih bawk a. Rokungachuan a hnathawhna khawl in atangin a lo thlir reng

21 “Chutichuan an hnenah, “Kan chan a chhiatzia hi in hmu a, Jerusalem a ram tihte, a kawngkhar te a kang tihte pawh in hria a: hawh u, sawichhiat kan nih tawh lohnan Jerusalem kulh chu i din leh ang u,” ka ti a.” Nehemia 2:1722 Rokunga hian ‘zalenna’ tih thumal hi a hmang tam hle. Eng a sawina chiah nge niang? Rokunga Concept of Freedom hi eng ang nge? Tin, he thumal a hmandanawmzia hi engnge ni ber, — Independence nge, Self Determination nge, Freedomnge thildang? Chiang zawka la zir zel a ni ang.23 Rokunga, Rinawmna Hi Lungphumah (November 25, 1966), THALAI HLABy H. Rokunga.

Page 296: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 287 -

a, a rilru a na em em a. “Mihring leh mihring hetiangkhawpa insawisak tak mai chu aw...!” a ti vawngvawng mai a ni.24

ROKUNGA NATNA

Chung zawng zawng piahlamah, India sipainunrawnna ai maha Rokunga thinlung tina zualzawktu chu Mizote rilru, ngaihtuahna, sukthlek lehnun dan a chhe zawnga lo danglam chak ta lutukchu a ni. Chu thil chu Rokunga chuan a vei lutuk a,a nun pumpui a nghawng sawk sawk a ni ber mai.Chutih lai chuan 1969 February thla tir lamah khanKhatla Tlang (PWD Tlang) lamah a va lengkhawthawng a. Chu tlangah chuan khawchhak lamhawiin a han ding a, Aizawl khawpui25 hi a han thlirta a. A pianna hmun, nikhua a hriattirh atanga anchenna, tual an chaina hmun, thang lian tur lehhmasawn zel tura rual a lo awhpui, a ram, a khawpui,a ta liau liau a ni a, mawi a ti a ni. ‘A piannaZawlkhawpui’26 chu a en kham thei lo!Amaherawhchu, han thlir mai pawha chu khawpuimawina aia langsar ta zawk chu Vai sipaiho (doral)ang maia rawn lian, a chhunga bu rawn khuar tatlat — sualna leh bawlhhlawhna chi hrang hrangtechu a ni.

24 He thu hi March 2007-ah Zarzoliana, Sikulpuikawnin kan chenna inah an lo lentuma min hrilh a ni.

25 Hriat dan tlanglawnah chuan, heng hunlaia Aizawl chuan hmar lamah Chanmarileh a chhehvel, chhim lamah Tlangnuam leh a chhehvel a huam a ni ber a. Chaltlangleh Durtlangte hi khaw hran ang deuhva ngaihna a awm. Rokunga hla phuah KaPianna Zawlkhawpui tihah pawh hian heng hun laia Aizawl hualveltu tlangte chuhmar lamah Laipuitlang leh chhim lamah Tlangnuam te a ni.

26 Rokunga khan ‘Zawlkhawpui’ hi Mizo hnam pumpui aiawhtu ang deuhvin atehkhin a ni thei a. ‘Zawlkhawpui’ lo tluchhe ta chu Mizo hnam tluchhe ta asawina a ni thei.

Page 297: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 288 -

I chhungah sualna doral ang a lian,Dikna a fam ta, felna a tlawm ta,Nun suar ang a chim;Tham leh bawlhhlawhna ten tual an leng...

Ka Pianna Zawlkhawpui 27 tih hla hi 1969 kumaa hla phuah pathum zinga a phuah hmasak ber niina lang, February 4, 1969 a a phuah a ni. He hla aphuah laia a duanchhin (draft) hmasak danah pheichuan heti hian a ti a:

Dar ang lenna khawpui,Tlang kimah mawi mah la,Hming lam a mawi lo,Puan ang i chul ta; 28

a ti thlawt mai. Heti hian a ti zel a:

I chhungah sualna doral ang lian e,Mi fel an fam tlu maw,Mi hrang an liam maw,Aw, a pawi em mai;Duhamna sual tinrengRun Ngur an kai, awi maw a pawi em mai.

Mawi leh duhawm khawpui,Duai lem reng i chhing love,Lo tho ta che maw,I ning toh lo’m ni?Chhinlung chhuak an chuan,Van lal nau i ni;

27 He hla hi Rokunga thih hlim khan a nupui Zamawii, Mission Veng chuan zaithiamLalhmingliana, High School Tlang chu Radio-a thun turin a va ngen a. Lalhmingliana’nRadio-a a sak kha he hla lo larchhuah tanna a ni ta deuh nghe nghe.

28 Rokunga, Ka Pianna zawlkhawpui (February 4, 1969), THALAI HLA ByH. Rokunga; Italic a chhut ho hi a hnua a siam danglam leh te an ni.

Page 298: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 289 -

Chham ang i zalna,Sual khurpui laichhuat,Ka lungawi thei lo

Khuaper ding luai luaiHmangaih silhpuan sinin,Lo tho la rualten i ding dun ang.

Hemi kuma a hla phuah pahnihna ChatuanNunna tih chu April 21, 1969 khan a phuah a. Hemihnu lawk May 7, 1969 ah he leia a cham chhunga ahla phuah hnuhnun ber Sualin Bo Mah Ila29 tih chu aphuah ta a ni. Rokunga khan hla thahnem tak aphuah chung khan a hla phuahte zingah ama (mimal)hlimthla chiang (direct) taka a inpholanna (testimony)a nei tam lo hle a. A hun leh a hmunin a zir tak emvang nge ni,— a hla phuah hnuhnung berah erawhhi chuan chiang lehzualin Rokunga kan hmu a ni.

He hla Sualin Bo Mah Ila tih hi ‘Rokunga lehSualna’ chungchang tarlanna hla a ni a. Rokungatestimony ropui tak a ni bawk a. Misualin thinlungkehsawma a siamtu hnena thupha a chawina hla ani tih kan hria.

ROKUNGA ‘SUALNA’

A then leh rual te’n mi tha, mi tluang leh mi diknia an hriat Rokunga kha Mission Veng Kohhran

29 He hla hi Mission Vengthlanga Aizawl Theological College zirlai zaipawlin anzir hmasa ber a. He college-ah hian a fapa upa ber Thangdela pawh hetih hunlai hiana lut ve nghe nghe a. Rokunga chu an hla zir ngaithla turin a zuk kal naa, engemawremchan lohna avangin a ngaithla ta lova, “Chawlhni lehah i ngaithla mai dawn nia,”tiin an lo thlah nghe nghe a. Amaherawhchu, ‘Chawlhni leh’ an tiam ni takah chuanamah thlah nan Mission Veng Biak In Puiah an sa ta zawk a ni. A hlaphuah zingahmidang sak vawikhatmah a hriat hmaa a liamsan awmchhun a ni.

Page 299: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 290 -

Upa30 a ni a. Mi duham lo,31 dik lova thiltih duh lo,32

rinawmna leh dikna um tlat mi, Lalpaa mi piangthara ni a. A chunga pawikhawihtu misualte pawhngaidam thei mi33 a ni. Chutiang mi chuan eng vanginnge a ‘sualna satliah lo tak’ avangin a hun tawp dawnlamah thinlung kehsawma Pathian hnena thupha achawi? Rokunga kha ‘sualin a lo bo’ em ni? Chu ‘sualna’chu eng ang ‘sualna’ nge ni?

Kristiante rin danah chuan mihring hi Pathianlaka misual kan ni a. Englai pawhin a hnenangaihdam dila thupha chawi reng tur kan ni. Chutehfung atanga teh chuan Rokunga pawh khan ringtua nihna angin leh, a tih fo thin angin Pathian hnenahngaihdam a dil ni maiin a lang a. Amaherawhchu,chik zawkin khang hun laia Rokunga nun leh he hlahi kan zir chuan, a lan dan mai piah lamah thil inphuma awm ngei niin a lang thung. A tih loh tur a lo tihavanga inchhirna, a tel lohna tura a lo tel ve avanga

30 1945-ah Mission Veng Kohhran Upa atan thlantlin a ni a. October 28, 1945-ahBaktawng Presbytery Inkhawmpuiah nemngheh a ni. Khang hun laia ‘KohhranUpa’ nihna khan thil tam tak entir a nei a. Zahawmna a keng tel. Hmanlai KohhranUpa leh tunlai Kohhran Upate erawh a zawng a zain huang khata dah theih an ni lo.Dikna, rinawmna, thianghlimna leh zahawmna kawng thuah nasa takin an inthlauva.Zahawmna keng tel lo Kohhran Upa an tam ta!

31 A in hmun pahnih — Venghnuaia mi leh Mission Vengthlanga mi te chu mi danghmingin a dah a. Heng mite hian a hnuah an rochung zui ta nghe nghe.

32 Ram hruaitu luten, “U Rokung, fate i nei ve nual si a, inhmunte hi ngaihtuah vela a tha lawm ni. Kan thu ve lai hian kan pui ang che,” an ti thin. Mahse, a fapaVanlalsiama, Mission Vengin min hrilh dan chuan, “An puitlin phawt chuan aninngaihtuah ve mai ang chu,” a ti duh lek a ti.

33 A makpa Chhuanliana chu Village Defence Organisation (VDO) President a nihlaiin Rokunga thil a bova. Nasa takin an zawn hnuah a rutu an man chhuak a.Mahse, Pathian hmingin a ni chuan a lo ngaidam ta mai si a. Chhuanliana, tunaBethlehem Vengthlanga awm chuan mak a tih deuh thu August 29, 2001 a AijalClub-a Rokunga Memorial Society leh Information & Public Relations Depart-ment, Govt. of Mizoram tangkawpin an buatsaih Rokunga Seminar Vawi 1-na aha sawi.

Page 300: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 291 -

inlamletna, a inhnamhnawih lohna tura a loinhnamhnawih avanga pawi tihna nasa tak a nei tihhe hla hian a puangchhuak a. A ‘damchhan ber’Pathian rawngbawl piah lam thilah a loinhnamhnawih luattuk avanga Pathian hnenathupha a chawina kan hmu:

Ka damchhan ber ka lo hre lo,Lalpa mi ngaidam rawh.34

A tih loh tur a tih avanga pawitihna lehinlamletna mai piahlamah, a lo inhnamhnawih ve nain a hrinchhuah (thil lo thleng) chuan thelh mih lehmai rual lovin pawi nasa tak a rawn tawk ta si a. Hethil lo thlengah hian amah ngei pawh mawh thui taka inphurhtir ngei niin a lang bawk. Inchhirin,inlamletin, inbunruak vekin — a thelh mit leh theituPathian hnenah a tlu lut thlawrh a. Pathianzahngaihna chauh chu dawl zawra zawr chungin aau ta ngawih ngawih mai niin a lang:

I zahngaihna ringin,I angchhung ka rawn zawng;I khawngaih ban vuanin,I ngaihdamna ka dil a che,Lalpa mi ngaidam rawh.35

Rokunga hre chiangtu, a thian tha leh athawhpui Upa Chawngzika chuan, “1969 kuma a thihdawn hnaih lamah khan Rokunga khan ka hmuhdan chuan, ni dang a pha tawh lo a ni. TunhmaaRokunga kha amahah khan a bo nual tawh,” a ti a.“Press-ah pawh khan inthlahrunna riau eng emaw a

34 Rokunga, Lalpa Mi Ngaidam Rawh (May 7, 1969), THALAI HLA By H.Rokunga.

35 Rokunga, Lalpa Mi Ngaidam Rawh (May 7, 1969), THALAI HLA By H.Rokunga.

Page 301: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 292 -

nei tlat a ni,” a ti bawk.36 Tin, a thian tha leh athawhpui hlun Lalthangliana pawhin a hunhnuhnung lamah Rokunga zia a danglam thu minhrilh a, “Rilru natna a nei...” a ti.37

‘Inthlahrun riau’ na turin Rokunga khan engemaw avanga hotute lam atanga kamkhatna emaw,pawn lam atanga vauna emaw, rikrapna emaw atawk miah lo niin amah hre chiang leh a thawhpuitenan sawi hlawm a. Khang hun lai kha rambuai pik laingang a ni a, lehlam lehlam38 atanga rikrapna pawhtawh mai theih reng a ni. Amaherawhchu, in lamahleh a hna thawhna hmunah chutiang ang chupakhat mah a tawk lo niin a lang. A hna thawhnahotupa Upa Chawngzika chuan, “Rambuai chhungzawngin Press kan khar lova, Kristian Tlangau39

pawh tluang takin kan tichhuak reng thei a. Kanhna thawhna hmunah vawikhat chiah India sipai anlokal a. Tha takin min rawn bia a, inrikrapna a awmlo. Amaherawhchu, ka dawhkana lehkha delhbehna

36 Upa Chawngzika hian he thu hi February 2007 khan a chenna inah min hrilh a.Rokunga chungchang bakah ka hriat duh thil dang tam tak min hrilh a. A chungah kalawm takzet a ni.

37 He thu hi Rokunga thian tha leh Press-a a thawhpui kum hlun Lalthangliana,Mission Vengthlangin January 28, 2008 a min hrilh a ni.

38 MNF sipai leh India sipai.

39 Mizorama Kohhran lian ber Presbyterian Kohhran Official Organ — KristianTlangau-ah rambuai chhah zual (1966-1975) chhung zawng khan tualchhung politiclam hawi thu inziak a awm lova. MNF Movement chungchanga Kohhran hruaitutengaihdan, a thawitham tala inziak pawh hmuh tur a awm lo. Kohhran khan RemnaPalai hna a thawk viau chung khan chumi kawnga an chet velna lam hawi thu inziakpawh hmuh tur a awm chuang mang lo. Rambuai tirhah tum khat zalennachungchanga thuziak tawi te, a phek mawng lama lo lang tih mai loh chu he lamhawi thu hmuh tur a awm lo.

Page 302: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 293 -

erawh pakhatin a it deuh avangin a la ta,” a ti chauha ni.40 Lalthangliana chuan, “Keini Mission Veng41

chuan Zosap Pu Robert-a42 huaisen zar kan zova,hetiang kawngah hian harsatna kan tawk lo, kanvannei khawp mai,” a ti bawk a.43 Rokunga fapaVanlalsiama pawhin, “Sipaite ralvenga kan kawtchhukthla vela an rawn kal tuk tuk pawh hianrambuai chhungin vawikhat mah kan in hi chu anrawn dak lo,” 44 a ti bawk.

A hre awm deuhte pawhin a nu leh pa, a pi lehpute zingah a rilru ang pu mi an awm ve an hre hranlova; amaherawhchu, Rokunga kha ram leh hnamhmangaihtu dik tak, Mizo hnam tana theihna zawngzawng seng phal a ni a. Mizo Nationalist a ni. Dr. H.L. Malsawma chuan, “Upa Rokunga kha Ramhmangaihtu — ram a hmangaih avanga englai pawhaTHIH ngam reng mai, patriot dik tak a ni,” a ti a.45

Khatiang khawpa thuk leh awmze neia Mizo hnam lohmangaihtu Rokunga khan khawi atangin ngekhatiang rilru pu tur khan fuihna emaw, pawlna

40 Upa Chawngzika hian he thu hi February 2007 khan a chenna inah min hrilh.41 Heng hun laia Mission Veng chu Dawrkai Veng (tuna Mission Veng South),Venglai (tuna Mission Veng North) leh Tlangveng (tuna Mission Vengthlang) tihang deuhvin a inthen niin Lalthangliana, Mission Vengthlangin min hrilh.42 Rev. Alwyn Roberts. 1960-1967 chhungin Mizoramah a awm.43 Lalthangliana, Mission Vengthlangin January 28, 2008 a min hrilh a ni.44 Vanlalsiama, Mission Vengin January, 2008 a min hrilh a ni. Heti hian min hrilhbawk, “Aizawl khawpuia inkah tan phat atangin kan inbul velah chuan silai mu arawn sur nasa ve hle a. Mahse, mak tak maiin pakhat mahin kan in a fuh lo. Tin,Khatla tlang atangte pawhin kan veng lam hi an rawn kap nasa khawp mai. Kan inrawn kapfuh erawh an awm tlat lo,” tiin.45 Dr. H. L. Malsawma, Tuikhuahtlang, Hlaphuahtu Ka Ngaihsan Upa Rokunga,Chhawrpial Run Remtu Rokunga, LV Arts, Chanmari, 2000, p35.

Page 303: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 294 -

emaw a dawn hriat a ni lova.46 A chhungte, a thianteleh mi dang han hre awm tak takte pawhin chiangfaka sawi tur an hre lo. Tin, lehkha chhiar nasa mi anih loh avangin chu rilru chu a lehkha chhiar lamatanga a chhar a nih a rinawm chiah lova. Amahbelchiangtu leh a thiante chuan Zosapte thu leh hlaatanga a dawn a nih pawh an hre hek lo. Chuvangin,mawl taka sawi chuan, Rokunga kha Born National-ist (Hnam Hmangaihna Pianpuitu) a ni ber awm e.

Hnam hmangaihna rilru atang chuan Zoramtana dinhmun sang leh tha zawk ngaihtuahna a neinasa a. Chung chu a hla phuahah kan hmu hnemkhawp mai. Khaw eng hmupha leh zau zawka thilthlir pha zinga mi a nih ve avangin a hun laia ramrorelna inlumlet dan pawh a hria a. Mi tam takteduhthusam — awpbehna hnuai atanga talchhuah

46 Chhungkaw rethei tak atanga lo piang a nih avangin 1931-ah a hun laia Mizoramazir theih sang ber Middle English chu Boys M. E. School, Aizawl atanga a zawhhnu khan, ram pawnah zir zawm turin a chhuak ve thei ta lova. Chuvangin, khawhawihan tizau turin ram pawn lamah tawnhriat engmah a nei lo tluk a ni. 1949 emaw,1950 emaw lai khan Zosap Pi Zaii hovin Silchar bul Karimganj-ah zaipawlin an kala. Hemi tum hian Karimganj bakah Lakhipur-te, Badarpur-te leh a chhehvel hmundangte an tlawh nual a. Hei hi Zoram pawna a chhuahvah awmchhun a ni. Tin,January 2, 1934 atanga a thihni thlengin Loch Printing Press (tuna Synod Press) athawk ngar ngar a ni a. A thawhna Press hi zing dar 8:00 ah an tan a, tlai dar 4:00ah an bang a. Inrinni pawhin an awl lova; zing dar 7:00 ah an tan a, zing dar 10:00ah an bang thung a. A Diary-ah pawh Pathianni, Pisa chawlh leh a nawmsam lohzauh tih chauh lovah chuan nitin deuh thawin ‘Press-ah ka kal...’ tih a inziak nitina ni ber. Chuvangin, hmun danga han teihawi turin hunawl a nei lo em em a. 1948-ah Kohhran Assembly hmanga Champhaia an han kal te, Zoram buai hlima Lungleng/Vawkzawna an zuk tlanchhiat te, a hnu deuh April 18, 1966-a Bilkhawthlira anzuk raltlan leh te, a thih 1969 kumtira Rev. Zairema nen Lungleiah Kohhran aiawhaan va palai bak chu Rokunga hian Aizawl a chhuahsan lo niin a lang.

Page 304: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 295 -

duhna pawh a nei lian hle a ni tih a hla phuah tenmin hrilh.47 Tum khat chu khawl ina hna a thawhmawlh mawlh laiin Thakthing Bazar chhukah hianmi tam takin kawng an rawn zawh a; Mizo UnionParty mi leh sate an ni ber. Rokunga chuan khawl intukverh atangin a lo thlir reng a. An zinga pakhatchuan, “Independence kan duh em?” a han ti a. Mipuichuan, “Duh lo,” an lo ti rual thup mai a. A autupangngai bawk khan, “Eng vangin nge kan duh loh?”a han ti leh nghek a. Mipui chuan, “Kan la mawllutuk!” an lo ti dual dual mai a ni. Chu a thil hmuhchuan Rokunga rilru a ti na takzet a, he hla hi aphuah ta a ni:

Aw ka pianna ram kan Zoram nuam,Ka thinlungin ka hmangaih che;Tuma bawih atan ka phal lo che,Tho la, i kein ding rawh.48

Chutih hunlai chuan Rokunga hi Mizo Unionpawlah a inpe ve tawh.49 Amaherawhchu, chu thilthleng chuan nasa takin a thinlung a khawih a.Chumi atang chuan Party Politic ah a inhnamhnawih

47 Hetiang lam hawi hla a phuahte zingah Harh La, Harh La, Zoram I Tlai Angetihte, I Ram I Pianna Ram tih te, Tho La, I Kein Ding Rawh tihte hi a langsar zualtea ni.

48 Sangzuala Pa, Mizo Rohlu Hlaphuahtu Pu Rokunga (Unpublished Mss), 1996, p4.

49 Lalthangliana, Mission Vengthlangin January 28, 2008-a min hrilh dan chuan,“Lal huatna leh ninna a nasat em avangin mithiam hmasa ho kha chu an Union deuhvek a. Pastor Chhuahkhama hovin Pastor ho zingah Mizo Union an tam zawk a.Rawngbawltu hmasa zingah Upa Ch. Pasena erawh kha chu Mizo Union-ah a lutve tlat lo, UMFO leh EITU lamah a awm reng thung. Khawl inah pawh kan hotupaUpa Chawngzika kha Mizo Union a ni a. Bookroom Manager Upa Vanlalthawmapawh kha Union bawk a ni. Khawl in a thawk bikah erawh chuan Zalen Pawl kantam zawk tlat a, a mak angreng khawp mai,” a ti a. Ani Lalthangliana pawh hi ZalenPawl lam mi a ni thin.

Page 305: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 296 -

duh ta miah lova. Mizo Union-in a hnua MembershipFee an khawn leh pawhin a pe duh ta lova. A thihthlengin party dang pawh a zawm ta chuang lova.Political Party inkhawmnaah pawh a tel duh ta miahlo a ni.50

Zoram tana zalenna a beiseina erawh athinlungah a thi thei lo. 1953 velah Aizawla Laldengaa rawn inbenbel hnu rei loteah Rokunga nen hian aninkawmngeih nghal viau a. Rokunga inah emaw,Laldenga in lamah emaw rei tak tak an titi dun changpawh an nei fo a ni.51 Amaherawhchu, Rokunga, minunnem leh pa thawmzawi52 chuan Zoram zalennatur pawh ni se, hriam leka beih kha a principle niin alang lo. Lalthangliana chuan, “MNF Policy (Zalennatura beih) kha tha a ti a. Mahse, chumi atanahriamhrei lek leh khatiang anga buai kha erawh thaa ti miah lo,” a ti a.53 Dengchhuana pawhin, “Zeplovah chuan U Rokunga khan Zoram zalenna khachu a vei a lawm. Amaherawhchu, Pathian chaknarinchhanin, Mahatma Gandhi-a Non-Violence Policykha zalenna sual nan chuan a rilrem ber niin keichuan ka hria,” a ti.54 Engpawh ni se, khatia MNFten hriam an han lek dawn tak si ah chuan Rokungachuan a rilrem zawng ni lo mah se, Lalhlimpuii,

50 Pu Rokunga (Unpublished Mss).

51 He thu hi Rokunga fapa Rev. Thangdela, Mission Vengin 2007 kuma min hrilha ni.

52 Rokunga kha ‘Rannung chungah a ngilnei hle a. Sava veh pawhin a ramvak ngailo. Ramsa a tihlum lova. Sava pawh pakhat mah a perhthla lo reng reng... sanghachu a vaw ve. Chubak chu rannung chunga kut a thlak a chhungten an hre lo’ A HluZel Dawn (Unpublished Mss), August 7, 1998, p1.

53 Lalthangliana, Mission Vengthlangin January 28, 2008-a min hrilh.

54 He thu hi 2001-ah, Tuikhuahtlanga a chenna inah min hrilh.

Page 306: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 297 -

55 He thu hi Lalhlimpuii, Ex-Minister, Venghnuaiin 2004 kuma minhrilh a ni.

56 He thu hi Rokunga fapa Rev. Thangdela, Mission Vengin 2007kuma min hrilh a ni.

Ex-Minister in min hrilh dan chuan, “Independencepuan dawn zanah Pu Rokunga chu Pu Laldengahnenah a va kal a. He Bible chang hi innghah nanahmang tlat turin a va chah a ni — Thenkhatintawlailirte an ring a, thenkhatin sakawrte an ring. Keinierawh chuan LALPA kan Pathian hming chu kan lamzawk ang. Anni zawng an kun a, an tlu ta a: Keini erawhchu kan tho va, kan ding mar ta zawk a,” tiin.55

Amaherawhchu, rin phak baka nasain Zoramchu a lo buai ta a ni. Thil rapthlak leh thu thinthawngtak takte chu ram tinah, nitinin hmuh tur leh hriattur a lo awm ta zel a. Boruak inlumlet nasa lutukavangin Mizo nun tha leh mawi a bo duak duak a.Buaina chhumpuiin Zoram a bawm takmeuh a ni.Khang thil lo thleng zawng zawngah khan Rokungakhan tel vena leh mawhphurhna thui tak nei tlat ainhriatna a nei niin a lang. Mi tamtak boralna,tawrhna, vahvaihna, beidawnna leh rumna ah khanmawhphurtu niin a inhria a ni. Rev. Thangdela chuan,“Khatia kan han buai tak rum rum maiah khanLungleng/Vawkzawn lamah kan zuk tlanchhe ve a.Aizawla kan luh leh hnuin, Mission Venga kan inkan han luh chiah chuan thildang engmah a tihhmain kan sitting room sira a lehkhabu dahnaalmairah chu a han hawng hmasa ber a, THALAI HLABU a la chhuak, a hla phuah Harh La, Harh La, ZoramI Tlai Ang e tih chu a han keuchhuak a. Ngawi rengin,rei tak chhung chu hla chu a bih ta ngat ngat mai a,tuman kan va be buai ngam lo,” a ti.56

Page 307: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 298 -

A hmangaih Zoram thatna tur emaw tiathahnemngai rilru tak chunga a lo vei ve thin chu,kawng leh lamah a hmangaih Mizo mipui tam takteboralna leh tawrhna a lo ni ta rup rup mai si a.Laldenga nena inkawm fo an nih avangin Laldengarilru pawh eng emaw chen chu a hre chiang thawkhatang tih a rinawm bawk a.57 Mahse, a duh dan leh abeisei dan bakin thil a lo thleng ta niin a lang a.Mihringte tana thelh mih rual a ni ta lo. A thelh mitleh theitu leh tidam leh theitu chu Pathian chauh ani. Chu ‘Rokunga Sualna’ chu atan chuan thil namaia ni lova. Pawn lam atanga vauna leh rikrapna aianasa daih, —mitha leh midik, mi thianghliminchhungril atanga mahni inthiam theih hlawl lohna aneih chu thil namen a ni lo. Chu phurrit chu atan arit ta lutuk a ni awm e. A zia leh a nuna lang chhuakchin pawh a lo awm ta hial a. A nunna ngei pawhin atawrh phah ta a ni ang em?

February 1966, Zoram buai hma lawka a rilphirzai avanga Durtlang damdawi ina a luh bak chuRokunga hi mi hrisel tak a nih avangin, khum betanat a nei ngai meuh lova. 1969 kumah pawh hiandamlohna tehchiam a neih hriat a ni lo. Kum dangang bawkin hemi kum hian lo te pawh an nei leh nghenghe a. July 9 ah a nawmsam loh deuh avangin ahahchawl a. Na satliah nia a lan avangin a nupuiZamawiin pawhin July 11 chuan lo lamah a fehsan

57. Laldengan Independence a sual tak tak leh sual tak tak loh hi eng emaw chen chuMizote zingah inhnialna tawp thei lo a ni tawh dawn a ni. Hriamhrei leka zalennasual thu bikah chuan Laldenga nupui Lalbiakdiki, Tuikhuahtlang chuan September22-23, 2006 a Zoram Research Foundation ten Synod Conference Centre-a,”Seminar on Laldenga’s Judgment an buatsaih tum khan heti hian a sawi a : “Kan pakhan hriamhrei lek hi englai mahin a duhzawng a ni ngai lo,” tiin.

Page 308: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 299 -

nghe nghe a.58 Chutia that lohna hranpa nei pawha alan loh reng lai chuan July 12 chawhnu lamah chuannikhaw hre lovin a awm ta thut mai a.59

Dr. Lalthanliana60 an kova; ani chuan a han enkawlnghal thuai thuai a. Mahse, mak tak maiin zual lama pan ta zel a ni. A thenrual thate leh khawl ina athawhpui a thian tha te ngei pawhin a damlo tihpawh an hriat mang loh lai leh, tuman tlawh pawh

58 Hemi ni hian thilmak tak a thleng a. Zamawii feh tur chuan bangrelah a chi fun paitur a theihnghilh a. Chu chi fun chu a fanu Zoramthangi’n a lo hmu a. A phelh a, ahan liak chhin kher a. Mahse, a lo al ta miah lova! Tlai lamah chuan chu thil chu anu leh pate hnenah a sawichhuak ta a. A unaunu rawngbawl pawh chuan a chawhmehsiam al hleih theih loh thu a lo sawi ve bawk a. A nu chuan, “Ka leitha dah thattekha in liak a ni lo maw? Chi al theih loh thu a awm dawn em ni?” ti chungin chiburachi chu a han liak ve a, a lo al hauh lo mai a. Mak ti takin a thap a thap a. A tawpahphei chuan a paih ta vek ringawt mai a ni. Chutih laiin, an liah lai ni lo hmun dangaan chi dah thatte erawh a da ve miah si lo.

59. A fapa Rev. Thangdela chuan, “A hmaa nat lawkna tehchiam awm si lovin hetihlai hian ka pa chu a buai hle mai a. A na chu a ^ ni ber a, tukverhah te zuan chhuaha tum a. Keiin theihtawpin ka chelh tlat a...” a ti. He thu hi 2007 kuma min hrilh ani.

60. Amah enkawltu Dr. Lalthanliana chuan khatia Rokunga a han thi thut mai khaa chhan sawi tur a hre vak lova. Damdawi dik lo an lo pek palh vang niin a ring bera. Mahse, finfiahna chiah a neih loh thu a sawi. Rilru lam hah luattuk vanga buainaleh ngaihtuahna hman nasat lutuk avanga thihna Rokunga chungah khan a thleng niawma chhuidawn chu thil ni thei thova a hriat thu Rokunga Memorial Society lehArt & Culture Department tangkawpin Rokunga Seminar Vawi 2-na, May 11,2007 a Information & Public Relations Auditorium, Treasury Square-a an neihtumin, chhun chawlh thingpui in laiin ka zawhna chhangin he thu hi min hrilh.

Page 309: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 300 -

an tlawh hman hmain,61 chumi zan dar 10:15 velahchuan Mizo Hnam Rohlu Rokunga chuan kum 55 milek niin — thih thlenga a hmangaih Zoram chu a lohahchawlhsan ta.

Khawvel zawng a hahthlak em mai a. Him lehhlim taka Isua malchunga chawlh a lo thlang ta. Hekhawvelah rei lote a cham chhung khan hna thatinreng thawkin a hun zawng zawng a hmang zo veka. A thawk hnem tawk ta bawk e, chauhna tham ani.

Ka thla chau a chawl ta,I thisen luangah chuan;A ropui dawn mang e,I chhandamna hmun ralmuangah,Ka chawl kumkhua tur chu. 62

61 Lalthangliana, Mission Vengthlang chuan, “Pa hrisel tha pangngai tak a ni a,khatia a han damloh pawh khan tuman kan tlawh hman lo reng reng a. A damlo tihpawh kan lo hre mang lova. Kan inring hman lo a ni ber...” tiin January 28, 2008khan min hrilh.

62 Rokunga, Lalpa Mi Ngaidam Rawh (May 7, 1969), THALAI HLA By H.Rokunga.

Page 310: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 301 -

CHUNG SI-ÂR LEH ROKUNGA

LALHMINGTHANGA, Tahan

Zofate zingah hla phuah thiam an \hahnem tawhhle a. Chung zingah chuan Rokunga hi a lar pawl ani awm e. A kutchhuak leh a sulhnu hi kan mithiamtepawn an chhui fo tawh a. ‘Han thlir ila si-ar thang vaneng khi’ tih hla hi chhui hmasak zingah a tel ka rintehlul nen, tun thleng hian thawm a la awm rih lohavangin ka han dai chhin ve ta mai a, dai buak erawhka hlau hle.

Rokunga hian hla 128 lai a phuahin an sawi a,\halaite hla buah ngawt pawh za dawn lai akutchhuak kan hmu a; a thluk rem theihna midangphuah a siam pawh sawm hnih zet kan hmu bawk.Hla bua chuang phak hetiang zat hla nei mi dang anawm kan hmu lova, a thawh hlawk ber a tih theihawm e.

Hla phuahtu tam takin arsi hi an phuah hlawma, mahse chungte chuan Rokunga hmuh ang hianan hmu ve lo a nih hmel hle. ‘Vana arsite angin’ tihphuahtu hi chuan arsite hi pangpar rawng chi hranghrang leh thil cheina ni awmin a hmu a, ‘Si-arthangvanah kai theih chang ila’ titu hi chuan ar-si khithim entu angin a hmu thung. Rokunga erawh chuanarsite khi keini mihringte tana hna thawk turinPathianin a ruat niin a hria a; ‘Kan tana ruat reng emlo ni le’ tiin a phuah.

Arsi khi a han thlir chho va, an vaia ngawi renginan kalna tur kawng chu zawhin, hlim takin an kalnguah nguah a, mahni kalna tur kawng bo an awmlo va, mi kawng dal zawngin emaw, kham zawnginemaw, hnawksak zawngin emaw kal an awm lova,tumah tibuai hauh lovin mahni kawng \heuh an zawhmai niin Rokunga chuan a hmu a:

Page 311: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 302 -

Mahni lamtluang chhui zelin,Hlim takin an leng van zawlah;

a ti a ni. ‘Hlim takin an leng’ tih hi chu hla thu tluangtlam pakhat ang pawhin ngaihsak ta mai ila, ‘Mahnilamtluang chhui zelin’ a han tih takah hian zawng thuinthuk phum tam tak a awm tih kan hre thei a ni.Arsi chanchin chhui mite chuan vana arsi te khi n$emaw, arsi dang emaw hel kual chungin chak lutukinan tlan reng a, a chak lam pawh lei a\anga thla khisecond hnih vel leka thleng thei khawpa chakin antlan ti ila, an thlawk a ni zawk ang; thlawk tih maipawh a la ni lo, an vung tih zawk mai tur ni awm taka ni. An tamzia lah chhiar sen rual loh, an chakzialah sawi thu cheng lo, an thlawh dan lah kawlhawknuthai \hui tur an tih ang a thlawk tlang ni si lo,kual chunga thlawk ni bawk si, insu buai hauh lovamahni tum \heuh hlen chunga an han thlawk rengmai hi, ‘mahni lamtluang chhui’ tih hian a huam tel vephawt ang.

Kan arsi tam tak zinga pakhat chauh pawh khia kawng lovah kal palh ta sela emaw, mi kawnga kaltum ta sela emaw, pakhat zawk zawk pawh hibawhpelh palh vaih sela emaw, he lei hi chu \ah lehrumnain a tuam nghal ang a, lei leh van, a chhungathil awm zawng zawngte a siamtu siam hma angchauhva a ruak ni nghal mai tur ni awm tak a ni.Chung zawng zawng chu Rokunga hian a hmu iar a,chuvangin ‘Mahni lamtluang chhui’ a tih hian thu tamtak a zakzeh a ni. Arsi awmzia leh nihphung rengreng ni tura remruattu ropuizia mawlh mai hi a nimak ber mai chu! Lalsangzuali Sailo hla:

I thiltih makte hi ka ngaihtuah changin,Hriatna famkim neitu thiltih a ni;Mihring finna chuan a hre zo dawn lo,A rilzia ka chhui phak lo.,

Page 312: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 303 -

a tih pawh hi ni leh thla leh arsi ten an kawng \heuhbuai hauh lova zawh thei tura ruahman feltu Siamturopuizia a puang a ni. He hla pawh hian ‘Mahnilamtluang chhui’ titu Rokunga a thlawp chiah ti ila asual lovang.

Chang hnihna han thlir leh thuak thuak ila.Rokunga hian chunglam a han thlir a, arsi te lehthla te ni lovin, simeikhu a hmu ta zawk a, chusimeikhu chu thil hmuhnawm tak ni lem lo mah semi zawng zawng hi thlir ve turin a sawm a ni. He thilhi awm zen zen lo, \hang tam tak dan kum 75 laidana lo lang \hin niin mi thiamten an sawi a. Chuchu Rokunga hian a lo hre ran a, chu simeikhu lolang chuan hun hlutzia a rawn puang a, kan hun\ha a thlawna kan khawh ral uihawmzia lehpamhmai nasatzia rawn puang niin a hmu a ni.

He laia a \awngkauchheh pakhat, ‘I hun \ha duaireng a liam nem le’ a tih hi kei mawi ka ti riau pek a.Kan Pathian lehkhabuah pawh, ‘Duai pawh an muhillo ve’ a tih ang deuh kha a ni a. A thlawna hun kankhawhral hi a tam tawhzia mawi takin mi a zirtir ani. A bik takin \halai lam a hawi hmel. A hla danga,‘Lengi ten vala ten zai i vawr ang... thawh tur kan neihapiang i thawk ang u’ a tih te, ‘Kan hun awlte i hmang\ha ang’ a tih te leh, ‘I hun i hmang \ha em?’ a tihte himi zawng zawng huap siin, \halai lam a hawi deuhbik a tihtheih a ni. Rokunga hian hun hlutzia hi ahmu chiang hle a, a hla dang dangah pawh hmuhtur a awm zel avangin a thil vei berte zinga mi a ningei ang.

|awng thei hauh si lovin, ‘Nunna eng nei la min loti’ tia min zirtir ni awm taka a han hmuh dan hi kahriat thiampui hle emaw ka tih laiin ka sawifiah thiamhauh si lo. Arsi ho khi chuan an hnathawh tura

Page 313: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 304 -

Pathian ruat chu ihe lovin an thawk ngar ngar maia, han phun emaw, han vui emaw an tum ve lo va,an mawhphurhna chu rinawm tak leh dik takin anthawk hmiah hmiah mai te han en hian, mihringtehun hmang dik lo lutuk, a thlawna hun khawh ralmai maite hi ri der si lo hian min au lawm lawm niinRokunga hian a hmu a ni.

A ni lah tak a, nasa tak taka hril a, ring tak takaau \hin leh thiam tak taka sawi a, nalh tak takachhep \hinte nunah zir tur erawh awm si lo hi a tamzawk kan ni \hin si a. ‘Ka tih dan zir lovin ka thu hizawm rawh u’ tih ching mihringte hi arsi te khianmin au ni anga Rokunga hmuh dan hi pawm nahawmtak a ni. Thufing pakhat pawhin, ‘Sawi tlem la thawktam rawh’ a ti a ni lawm ni kha? Pu Sangkhuma zuin sim chhan pawh an nu thinrim ^n hla vang a nilo, an chhungkuaa cinema an en turin Taxi an hawha, an chuang tur chuan a nupuiin, ‘Mahni motor ahan chuan ve hi ka va chak tawh tak em’ a han tihmai \awngkam zawi sap vang zawk a ni. Siam\hatnahian \awng \euh a phut lova, ngawi reng pawh hianring takin thu a sawi fo \hin reng a ni.

Kan sawi mek ‘Han thlir ila si-ar thang van eng khi’tih hlaa ‘buat’ tih mai loh hi chu a thu a mawi a, athluk a hawt \ha a, a thu chham a nuam a, a inlalawn \ha bawk a, amah Rokunga hla rau rauah pawhsak hlawh ber pawl a nih ka ring hial. A thunawnaha han lut a, zantiang chhawrthla leh si-ar te chukhawvel cheimawia hring fate min tihlimtu an nihthu leh hun bi min chhiar saktu an nih dan minhrilh a. A hla dang ‘Aw khawvel puan ang a chul turchu’ ah chuan lei rawngbawla kum siamtu chukhawchhak ni chhuak eng mawi tak te, a hun takapar \hin, hun hai ve ngai lo, \uahpui p^r, vau lehphunchawng par te, sava dang ang lo taka thlawk ri

Page 314: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 305 -

huau huau \hin kawlhawk thlawk rite a ni. Tunakan chhui mek ‘Han thlir ila si-ar thang van eng khi’hlaah hi chuan lei rawng bawla hun bi chhiartu chuThla leh Arsi te a ni thung.

He hla ka sak hian hun bi chhiartu hi keimahnimihringte emaw ka lo ti mai \hin a, mahse he hlakan belchiang a, mihringte hun bi hi thla leh arsi tekhian min lo chhiar sak zawk a lo ni. ‘Lei rawngbawlaher liaiin, lei mite hunbi an chhiar’ tih a lo ni zawk.Heng lei mite hunbi min chhiar saktu thla leh arsi tehian thawm engmah an nei lo va, eng rimawi mahan chhuah nahek lo. Mahse chung awrawl chhuahve hauh si lote chuan an awm dan leh chet daninkawng chitin min zirtir ti ila a sual lovang.

He hla kan sak a\anga kei ka hmuh chhuah veber chu, nghahchhan nei hauh si lova ni leh thla leharsi zozai, kan chenna khawvel chawpin siam chhuakaan kawng \heuh lo ruahman fel vek a, chu a kawngruahmanah chuan dik taka a hun nen lam sual hauhlova zawhtirtu Pathian ropuizia hi a ni. Rokunga hichu tuna kan sawi tak Pathian ropui tak hnenahama suangtuahna ram Chhawrpial run nuamahchatuanin a chawl tawh ang a, heng a hla phuahkan sak apiang hian chu hmun ‘Chhawrpial runnuam’ a\ang chuan lungsi takin min thlir reng karing tlat a ni.

Amah Rokunga \hahnemngaihna ang ngeiin,“Ngawi rengin, \awng lovin, chet danin, i >ng ve ang u.”

Page 315: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 306 -

ROKUNGA CHITÊ

K. LALREMRUATA, Bethlehem Vengthlang

Mizote zingah Rokunga anga thu mawl te tehmanga thuril tak sawi thiam hi an awm ^wm love.Tunah pawh hian chung a thusawi ril tak hriatthiamawl si pakhat chu kan sawi chhawng ve dawn a.Amaherawhchu, Rokunga sawi anga fiah leh hriatnuam chuan kan sawi chhawng thiam lo mai thei.

Chite lui hi Aizawl khawpui khaw chhak lama awma ni a. Aizawl khawpui chhunga lui lian ber a ni. Aizawlhmar lam a\anga chhim lam hawia luang a ni. Chitehi Bethlehem Vengthlang leh Zemabawk ritu lui a nia. Veng dang tan pawh khuavang ri khamsa \ha taktak a ni. Aizawl khawpui chhunga veng \henkhat pheichuan veng hmingah Chite Veng tihte pawh a awm.Chite tih hming a put chhan hi hetiang hian an sawi\hin. Kulikawn thlang a\anga lo luang luite pakhatchuan Mualpui tlang \hut takah a zu fin a. Chu afinna lai lui chu a al deuh va, chu tui al chu savatepawhin an tlan a. Bullut-te hian an duh em em mai a.Chuvang chuan, a infinna laia tui al deuh chu Bullutsih an ti nghe nghe a ni. Tichuan chu lui, Aizawl hmarlam a\anga lo luang tui al deuh chu al nasa lovin a ala nep deuhve tiin Chite lui an ti ta mai niin a lang.Chutianga miin Chite an tih chu Rokunga chuan Chiteluipui tiin a chawi ve tlat mai le.

Chu Rokunga Chite chu belchiangin i han liluhve teh ang hmiang. He Chite hi Rokunga chuan Aizawlkhawpui sirah dam tein a luantir del del a. Suar chhialeh lengkir rapthlak pui pui awm lem lovin Aizawlkhawpui hmar lam a\anga chhim lam panin, Tuiriallui thlengin dam takin a luang a. Sangha khawpuipakhat Tuirial lui chu a fin ta a ni. Hei mai hi a la ni

Page 316: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 307 -

lova, Chite lui chu nipui sensa hnuaia ramkalte tanchhawlhal hnemna a ni a, feh kawnga awm a nihavangin \hianho pawha han inbual thlandaihna anih avang chauh pawhin luang reng turin a duh ani.

Khua a lo \hal a, tui a lo kang a, chung hunahtak te chuan Chite lui tui chu sava tinreng maiininhnangfak nan an hmang a. Chu mai a la ni lo, nulaleh tlangvalte tan sangha mana lui kalna hmun a nibawk. A suar a chhe lova, hmeichhe tan pawh kalharsa lo tak a ni tih a lang. Kan naupan lai pawhinkeini ngei te pawh hian sangha manin Chite hi chuvawi duai lo kan kal a, kan hlim thei \hin hle a ni.Mizote nunah a huhova sangha man tura luia kaltehi thil nuam leh manhla tak a ni a. Inkawmhlimnachi khat a ni hrim mai. Chutiang hun buatsaihsaktuchu Rokunga Chite hi a ni.

Zan te hi misual leh awkhrawlte chet hun a ni a.A \ihbaiawm riau laiin he Chite lui dung zet hi chuanchutiang hun chu a tawng ve ngai lo ni awm tak a ni.Zanah te hlei hlei hian he Chite lui hi a dung tluanmai hian a hluin a nuam niin a lang. A lui dung tluanmai chuan zan thla eng hnuaiah nungcha chi tinmai leh chiapcha chi tin mai chuan hlimna ruaipui\hehin hlim em emin an aw neih tawk tawk hmanginan inchhawnin an inau vel a. A, Rokunga hi i sawitirzawk mai teh ang :

A lui dung cham del chhawrthlapui eng hnuaiah,Kangkang, chhimbuk, thangfen zaiten lo awi e;Lung tileng zualin kilva hram thiam zai nen,Sen siarin chhawrhthlapui engin a rawn chhun.

Han chhiar nawn leh chhin teh, hringmitungchhova kalten zan hun kan hman dan huaisar

Page 317: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 308 -

tak mai leh kan hman dan bawlhhlawh tak mai nenzawng a inpersan teh e maw!

He hlaah hian Rokunga mit varzia leh fizia zuhmu deuh ruau ruauvin ka inhria. Rokunga chuanhe luia tui luang zawng zawng hi Mizote khawvela tuithianghlim ber leh tui tui ber mai niin a hmu tlat maiChu chu eng tui maw? Siktui thiang naran a ni lo, Zosiktui mai pawh a ni lo, Mosian lungpui a\anga avuakchhuah tui pawh niin a sawi lo. ‘Fiara tui’ maipawh ni lovin ‘Fiara tui thiang’ ngat a ni, RokungaChiteah chuan luang ni! Chhun ni sen sat lai takmaia han khiat khawlh khawlhah a va itawm mai ve,ti rawh maw!! Ni, Chite lui tluana tui te chu Rokungachuan - ‘Fiara tui thiang te luang del del’ a ti a ni.

Rokunga chite kam pawh hi han thlir teh. Tunlaikhawvelin a buaipui em em, Environmentalist-ho tanahmuh nawm em em mai, thing leh maute an zing riaiasin. Kan boruakte thianghlim taka a awm theih nanaa tlukpui pawh mithiam ten an la siam chhuah thiamhauh loh ‘Ramngaw’ chu Rokunga Chite kamah hianhmuh tur a awm reng asin. Amah Rokunga’n hetihian a ti :

Fiara tuithiang te luang del del,Lengi nena luia lengngha kan chhaina;I sirah thing leh maurua an zing riai e.

Hetiang taka lui kal nuam leh ngaw chawivel anih vang pawh hi a ni mahna maw, a chang tin maisak zawh apianga sak tura - Luang dem dem rawhpiallei a ral hma loh chuan - tia Rokunga hian a lophuah le!

Page 318: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 309 -

RO MIN RELSAK ANG CHE

B. LALHRIATTIRA, Mission Vengthlang

Kei, mi azawnga zaithiam lo kum hluna sawi,“Thisen thisen,” tia bang lova zai hreh vanga Vanram kai pawh chak lo hluah hluah awm tak hianZofate hla kungpui, tui luang kianga thing phun, ahnah pawh uai ngai lo leh hring reng Upa Rokungahla chanchin han ziak ve ngawt chu inthlahrun a naduh hle mai. He thu ka ziak avang hian Upa Rokungahi tiropui zual pha lo mah ila, mi ropui thu leh hlachungchang han ziak ve hrim hrim hi mahni inngaihropui ve nan tal pawh a \ha ang chu!

Kum 1947 kuma CYMA-in ‘Mizo hnam hla’inphuahsiak a buatsaih \uma a hla phuah lawmmanpakhatna a lakna, tun thlenga ‘Hnam hla’ atana kanpawm tlan, ‘Ro min rel sak ang che’ tih hla hi i hanthlur bing teh ang.

He hla pumpui hi uluk takin han chhiar chhuakila, thil mak lutuk awm tlat chu, ‘Hla thu pakhatmah a awm lo’ hi zuk ni tlat a! Hla ni si, hla thupakhat mah hmang si lova hla ropui hetiang a phuahchhuak lawi si hi thil mak tih loh rual a ni lo. A thulah hi hrilhfiah ngai leh chuang lo khawpa fiah fai, achhiar thiam tan chuan a awmzia hriat nghal vektheih leh a tum hai rual loh a ni a. Hnam hla a nikan tih lai hian ‘|awng\aina a ni’ pawh ti ila kan tisualchuang lo vang.

A hla thu hi han chhiar ila, bai leh ulh awmhauh lovin a mam tluan chhuak parh a. Zai thiam lotan pawha sak mawi loh theih loh tih mai tur khawpina hla thu leh a thluk pawh inla lawn \ha a ni. Hetiangkawngah hian kan hla neih tam takte hi belh chian

Page 319: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 310 -

an dawl mawh khawp mai. A thu leh a thluk inmilloh vanga sak hahthlak em em te sawi tur a awmnual. Chu lam erawh chu tun atan chuan i dah \harih phawt teh ang.

Intihsiakna atana hla phuah, hla lar tak hi avang phian a. Lawmman pakhatna dawngtute hlaphuah pawh hi a hnu lamah chuan sak zui a hlawhduh mang lo khawp nia. A chhan sawi thiama har a,sawi sual lah a awl ang a, chuvangin, ‘Hel nuai’ a nih\hin vang pawh a ni a nge, i tilek teh ang. He hla zethi chuan Mizoram rorelna In sang ber, AssemblyHouse thlengin a luah chho ta a nih hi. Thiam thilleh rau ram inkawp a\anga rawn irh chhuak pawh ani mahna le! Sapho teh fung pawimawh pakhat,‘Rhyme’ lam pang erawh hi chu Mizo hla dangte angbawkin a sang bik hauh lova, nimahsela Rhyme chhiatia sawi tur chu a ni lo.

Chang tin hian thu ken a nei hrang \heuh a, akhalh luhna erawh chu thu pakhat, ‘Ro min rel sakang che’ tihah vek a ni thung. Khawvel hi roreltu lehthu neitu inchuhin ram leh ram an inngur chhurchhur a, an ngho an inchhuah khum ven vun a. Atawpah buainaah an tlu lut leh nge nge \hin. Pathiantel lova rorelna hi chuan buaina a hmachhawn nghalti ila a dik ber awm e.

He hla chang khatna hian finna a dil a. Roreltutetan chuan finna tel lova rorel hi thil hlauhawm tawpkhawk a ni reng a. Khawvela lal ropui ber Solomonameuh pawhin Pathian hnen a\angin finna a awm tiha hria a, chu ngei chu a dil a nih kha. Mi fing rorelnachua buaina a pumpelh \hin a ni. Ram rorelna te,khawtlang rorelna te, Kohhran rorelnaah te hianengnge kan dil \hin? Kan Programme duan sa tluangtaka kan tih theihna tur atan chauh hian em ni

Page 320: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 311 -

Pathian hmaa kan kun? He hla phuahtu hi chuan adil hmasak ber chu finna a ni. A thil dil hi Pathianlawmzawng a ni tih pawh Solomona chanchinah bawkkan hmuh kha.

Chang hnihnaah chuan Roreltu, Pathian hruainatel lova ropuina leh lal\hutthleng luahtute tawpnachiang takin a lang. Ka theih tak emaw ti a mahniinhai vur a, mi retheite chanai zawng zawng nen lamahui duak duaktute hi an ding khawchhuak dawn lo.Lal Saula chanchinah te, Lal Nebukanezarachanchinahte pawh a dikna chu chiang takin kanhmu a ni. Lalna te, thuneihna te hi Pathian kutaawm a nih tlat avagnin Pathian hre lo mite kuta aawm chuan, ‘An ral leh thuai si \hin’ tih hi a zuitu a nitih he hla phuahtu hian a hmuh \helh lo.

Chang thumnaah chuan, a hmaa mite zawngzawng khaikhawm nan leh kan ram kan hnam dinchhuah nan, “Chuvangin aw, kan Pathian,’ tiin tlar a\an ta reng a ni. Hla phuahtu hian hruaitu leh hotunih a tum lo, “Hei hi kan dil ber che” a tih chu kanram leh hnam din chhuahna tur a ni. Ram leh hnama tluk chhiat tawh chuan a chhunga chengte chueng ang mi pawh ni rawh se, a tlukpui hrim hrimtawh a, khaw eng hmu tur a awm tawh chuang lo.

Indopui pahnihnaah khan Japan ram chu aleidote lakah, ‘Ka pu sai sawm kap’ ti khawpin a tlawma, indona avangin an ram chu rapthlak khawpin atlu sawp a ni. Eng vangin nge tunah khitiang takaan din chhuah leh si? A chhanna chu mawl t>, anram a tlu a, an hnam a tlu tel lo. Hnama an chiannaleh an invawn khawm tlatna chuan an ram tlu chherup tawh chu zawi zawiin a chawi kang leh ta a nikan ti thei ang.

Page 321: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 312 -

“Chhung lam leh pawn lam hmelma, Indona thlengmah se,” tih hla tlar tawite hian kan ram leh hnamdinhmun a sawi dik chiang a ni lawm ni? Indona hiralthuam leh tha rum hmang khera inbeihna chi ani lo. Tunah pawh kan chheh vela hnam dang tenhmanraw chi hrang hrang hmangin min run mek a,kan ram min laksak tumin thiam thil tinreng nenram ri lui rawn kan an tum mek a nih hi. Pawn lamhmelma min beitute hian an tha an thlah lova, \anan la sauh sauh reng a ni. Chu tih laiin a chhunglamah ‘Chhung lam hmelma,’ chi bing t> t>a inlak hrantumna te, hnama kan inthlun khawmna a suih phelhzawnga tal talna te, inthlei bikna leh inen hranna teleh inhnuaichhiahna te chuan min tuam reng bawk.

He indona hneh tur hian mihring mihrinna,chakna leh chapona chuan a hneh theih loh tih PuRokunga hian a lo hmu chiag hle. Kristian lo ramchhungah aiin Kristian ram chhungah Pathian thikthu a chhe zawk lo thei lovang. Chuvangin kan ramhi chuan Ro min relsaktu tur Pathian a ngai lo theilo. Tuna kan ram dinhmun en chuan hnam a tlukchuan ram a tlu ang a, ram a tluk chuan hnampawha tlu ve nghal ang tih hi a rin ngam a ni. Japanhote chu hnamah an inthlung khawm nghet law lawtawh a, an ram a tluk pawhin an hnam a tlu tel veta lo mai a ni. Hnam pherh tak, inlak hran tum ranvek ni se an ram a tluk rualin an hnam a tlu anga anding chhuak leh tawh ngai lo hial ang.

Ro min relsak ang che tih hla hian ram leh hnamhumhalh hnuk a keng a, a lungphum pawimawh bera inphuna a ni bawk. Pu Rokunga’n hnam hla min lophuahsak hi sak liam mai mai phal chi rual a ni lo.Hnam hla a nihna ang hian, hnam rilru puin, ramtana inpe leh Pathiana innghata sak chi a lo ni.

Page 322: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 313 -

ROKUNGA HLAA KHAWVEL MAWINA

VANPEKA, Tahan

Rokunga (1914-1969) hian hla chi hrang 128zet a phuah a, chung a hlate chu hawrawp pali MIZOtiin a khaikhawm theih tiin Dr R.L. Thanmawia’n minhrilh a. Ni, Rokunga hlate hi a Mizo reih mai a, sak anuamin a hahdam a, hla thu harsa leh un pui pui ahmang ngai lova, mahse thu ril leh khun, thuk taktak a paipawn kuh \ul lawi si a ni. Chuvangin hriat aawlsam a, nun a hneh hma bik a, a hlaah min chentira, kan tuiral lo chauh zawng a nih ber hi. Chung ahla nun chiah zawp thei tam tak zingah chuanPathian thilsiam ropui, khawvel mawizia apuanchhuahna:

Aw khawvel puan ang a chul tur hi,Tin kim dawnin han thlir i la;

tih hla thuk leh ril hi sawi kan tum dawn a, keini angduangina he hla ropui tak mai han sawi tum vetehchai chu kan sawi ui ek zovang tih pawh ka hlauhlel lo ve. Mahse rilruah a khat liam miau si a, “Kanhmuh leh kan hriat chu sawi loviin kan awm theilo,” tih ang deuh kha a ni ang chu.

Pathian thil siam, Amah pawhin a han ena \ha atih em em, he kan chenna khawvel mawizia Rokunganheti taka a han puangchhuak thiam hi chu Zofate tanro hlu a tling a, malsawmna kan dawn tam tak zingapakhat chu a ni ve ngei ang. Ni tina kan hmuh lehkan tawn, mahse a ngaihna kan hriat hauh si loh chukan hmuh loh phen a\anga a hmuh ruk khiau, siamtukutchhuak mawizia heti taka a han rem khawm thiambik hi a mak a, sapho phuahtirtu thlarau bawk khana phuahtir ve a ni tih chu zawlnei rawn kher ngailovin kan hre thei mai awm e.

Page 323: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 314 -

He hla hi chang-li a ni a, chang tin tlar tawpber \heuh a\anga a thunawn han luh chiah hian athu inkawp remzia leh inlaklawn nalhzia a lang chianga. Hetianga hla thluk \ha leh thluk mawi Rokungazara kan lo nei thei hi Pathian thilthlawnpek a ni kanti lo thei lo vang. In chhung khur khawsakna kawngaphur rit takin min delh lai leh, he hringnun indonamuala a tlawm zawka kan \an lek lek lai pawhin hehla han sak zet hi chuan nun hian awmzia a nei thara, kan zang hawk thei hian a hriat a; thinur lai lehmood fuh loh deuh lai pawhin han sa ila, changhnihleh a thunawn han sak thlen meuh hi chuan thin adam sawng sawng thei zu nia. He hla a huhova tuitaka han sakho ngat phei hi chuan khawvel hi kanhmu thar sur a, thil siam dang zawng zawngte pawhhian ze thar an rawn pu ta emaw tih mai turin amawi zo vek a. Eng emaw hian min chen chilh tlathian a hriat a, rilru leh ngaihtuahna a tinung a, nunhi a no nghulh mai a ni. Suakliana pawhin:

Lei hi Lapa i thilthlawnpek hmasa a ni,Ka chhiar seng lo lei lawmna...

a lo ti ve reng a ni. Pathian ropuizia puanchhuahnahla \ha elkhen chu a va ni tehlul em!!

Pathianin thil siam zinga a siam hmasak ber,khawvel mawina hi a hmu chiang em em a. Kum1969-a Armstrong-a te thlaa an inkahkai pawh khan,khawvel mawizia mawlh kha a ni lawm ni hahipa ansawi, “Engtizia nge khawvelah hian misual an awm\hin le! Misual awmna atan chuan a va uiawm em!”an ti hial a nih kha. Mahse chu khawvel mawi chuengtik niah emaw chuan a la tawp ang a, “Kan damchhung hunte chu kum sawmsarih a ni anga, chaknaavangin kum sawmriat pawh a ni thei ang,’ tih Samziaktuin min hrilh angin, thihna kut vawt chuan kan

Page 324: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 315 -

duh emaw, duh lo emaw thlanmual lamah min lahnuk lut dial dawn a ni. Chu hringnun par mawi takchuai leh mai tur ui-awmzia chu thiam takin a puangchhuak a :

Aw khawvel puan anga chul tur hi,Tin kim dawnin han thlir ila;Aw, hringnun par ang vul \hin hi,Hmaten zamual a liam tur chu..

tiin runthlak tak maiin a han chham t> t> a. Athunawnah chuan lei mawina tinreng chu kan nuntihlimtu a nihzia leh kan beiseina khalh kaltu a nihnachu fiah takin a au chuahpui a, zan lalnuchhawrthlapui eng ruih mai te, arsi pe un mai te lehthlasik kawng insial ruah mai te chu kan nuna bettlat angin a sawi thiam a, zing ni chhuak siam zawhhlim ang sara mawi leh tlai ni tla tur sen eng ruihmai te chu kan dam lai hringnun khawvel tinuamtuber an ni tin min hrilh a. Miin chiang taka Pathian ahmuh tawh chuan khawvel hi nuam a ti a, nun athlahlel a, he leiah hian van nun a tem lawk a, “Nangi awm chuan lei van a chang thin,” tiin fak hla a sa theia ni. Dr.Billy Graham-a pawhin, “Van ram nun i hmuhduh chuan kan in chhung hi rawn en mai rawh u,” ati e, an ti. Chutiang bawkin Rokunga pawhin khawvelhi hringfate nunkhua tinuama vul zel turin a au lawmlawm a ni :

Aw lei mawina thinlai tihlimtu,Zantiang chhawrthla leh si-ar eng mawi;Aw zing eng mawi leh tlaitla eng mawi,Dam lai khuavel nunkhua tinuaman lo vul rawh.

Hei mai hi la duh tawk lovin a suangtuahnaramtla chuan hmun hrang hrang a han fang kual a,tlang sang tak tak te, hmun zawl cham duai mai teleh lungpui tolawt kara lui tui fim tak luang ri her

Page 325: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 316 -

her, lengi nui ri ang maia mawite chu a han hria a, angaithla kham thei hlawl lo va, tichuan van thengrengzaupui mai chu a han thlir a, chutih laiin khawi a\angalo kal nge tih pawh hriat chiah si lovin zokai thlifimthaw heuh heuh chuan bak sam leng siau siauvin ahan chhem a, chutah zet zawng a ngaih a ngam a, athla a muang a, chung thil zawng zawng chu “Na-ture zaipawl” angin a hmu a, an zavai chuan khawvelmawizia puangchhuaktu vek an lo ni ta.

Tlang sang thing zar mawi leh phai zawla,Suang lungpui leh luipui luang ri;Vanrang chhum leh thlifim leng velin,Khawvel mawi hi hla mawi an pe.

Khawvel sik leh sa inher danglam zelah thlasikkhaw vawt vin tuk mai chu a lo ral a, tlang tinah \halromei a lo zam paw chiai a, ni chhuak pawh romeichuan a bawh sen reih a. Chutih hunah chuan parthei zawng zawng an par ta emaw tih mai turin\uahpui hmingthang, vau leh phunchawngte chuan“kei ber hi” ti ni awm takin par an lo chhuang a,thlado lerah chawnpui a lo par ve mek bawk a. Vanlam a han hawi leh a, kawlhawk chaw zawnghlawhtlingin thla khawng hiau hiauvin anchhimtlangpui an lo pan ve dial dial a, hawina lamapiang a mawi a, chung zawng zawng pawh chu leimawina belhchhahtu vek an lo ni tih min hrilh:

Khua\hal lenkawl ni chhuak eng rii riai,|uahpui par leh vau, phunchawng par;Chungtiang len thiam kawlngo thla khawng ri,Lei rawngbawl kum siam an lo ni.

Tichuan a chang tawp berah chuan mawinatinrenga chei he khawvel thlakhlelhawm tak chumalsawmna a dilsak ta ngawt mai a ni. Mi lian lehneinung zawkte tan chauhva “khawvel mawi” ni bik

Page 326: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 317 -

lovin, fahrah, rethei, raingvai, leh chanhaite tan pawhi mawina famkim rawn chhuah ve la, tichuan kanlungngaih, \ah leh mittui tlaknate zawng zawng chukawlkungah a her liam ang a, chutah zet zawngduhamna leh hlemhletna ten hmun an chang tawhlo vang a, ka dam chhung hun tawite hi pangparangin vul zel rawh se ti a dil ngawih ngawih chungina tlang a kawm ta a ni.

I mawi mang e, piallei kan chenna,Rianghlei tan par ang vul ve la;Tah lai ni kawlkungah liam zelin,Hlim lai ni par ang vul rawh se.

He hla han sak meuh hi chuan nun hi a hlimsarh a, mi a tiharh sawng sawng mai a ni. Nun hlutziamin hriattir a, khawvel hi ringtute chenna tlak a nitih min hmuhtir a ni. Tirhkoh Pawla pawhin“.....Chutichuan, i tan a \ha ang a, leiah hian i damrei bawk ang” tiin khawvela dam rei hlutzia min zirtira ni lawm ni! Rokunga themthiamna leh hla thuhman thiam zarah keini michhe daikil kara mi pawhinhlimna kan lo chang pha ve a, khawvel hi mi lian lehropuite tan chauhva siam a ni bik lo tih min hriatchhuahtir a, nun hian awmzia min neihtir a, kanphak tawk tein kan tuipui ve em em \hin a ni. Zingthawh hlimah pawh han sa ila, thophang awm miahlovin a sak tui theih nghal mai nia. He hla zet hizawng Zofate tana “Hla rangkachak” tih tlak hial ani. Pathian thil siam chawimawitu ropui chu a tlingngei mai.

Page 327: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 318 -

ROKUNGA HLAA INDOPUI II-NA

Dr. H.L.MALSAWMA, Tuikhuahtlang

Aw ka pianna ram, kan Zoram nuam, Ka thinlungin ka hmangaih che; Tuma bawih atan ka phalo che, Tho la I kein ding rawh.,

tih hla phuahtu Pu Rokunga hi hnam leh ramhmangaihtutu dik tak ‘patriot’ a ni. Pu Roakunga hiankum 1940 vel a\angin hla a phuah \an a, Mi lunglengthei tak, hla phuah tura Pathianin a siam leh din a ni.

Pu Rokunga hi Aizawl Venghnuai ah kum 1914,February ni 20 ah a lo piang a, a pa chu Thangluta ani a, a nu chu Zaliani a ni. A unaute hi an pianhlimin hlamzuihin an thi zel niin sawi a ni a, a ni a lopian ve hian an kawmthlang pitar in, “Hei hi chu faro tur, nu leh pa chawm tur a nih hi,” tiin Rokunga asa a, a pu hlen ta a ni.

Pu Rokunga hi pa lian vak lo, mi nunnem lehzaidam, naupan lai a\anga mi zakzum chi, ti thawtthawt lo, ngilnei leh mi lainatna nei tak, \awng tamvak lo, \awngkam nem leh hawihhawm tak a mi be\hin a ni. A naupan lai deuh a\anga rimawi leh zaingaina mi a ni.

Hla saa zai lunglen hi a pianpui a ni ber. Lehkhaa zir sang lo, Middle Anglo Vernacular a zir zawhhnuah, kum 1929 ah a passed a, inhlawhfa chungalehkha zirin loah te a feh \hin bawk. Kum 1934 a\anginLock Printing Press, tuna Synod Press ah hian athawk a, a thawh ber chu khawl ha rem a ni a, hei hia eizawnna ber niin a damchhunga a hnathawh chua ni ta a ni. Synod hnuaia department peng pakhatathawh hi Pathian hna thawkah inngaiin rinawm takleh thlamuang takin a thawk char char mai a ni.

Page 328: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 319 -

Rilru hahdam diai mai, thinrimna, khakna lamchi reng reng, thin so phut leh inhnialna lam chi in atihbuai lohna, lungawina, lunglen veng veng na,ngaihtuahna kal vel kawma hlimna leh lawmnathuruk awmna rama chenga vak kual vel mi, thlitleh leh lui luang ri, tui far kauh kauh leh khama tuikhawthla ri te ngaithla a, a duhawmna leh a ri tehman \angkaina lam ngawt zawnga mihring leh thilnung dangte ang maia kawma thil sawi pui neuhneuh thlarau nei a ni.

Kum 1940 leh 1950 inkarah hian a rilru lehngaihtuahna a phir nasa awm hle mai. KhawvelIndopui II-na (Second Eorld War) vanglai vel a ni a,hnam la na tak mi, a hla han phuah chhuah rengreng ah pawh hnam pasal\ha, \halai leh mi mir hrimhrim, a hla a min chawh phur tum a ang hle zel a,heng hla :

Aw Zoram, nghilh lo la, i hming \ha zawng,Harhin Zoram tho la, in siam ve rawh,Chhuihthang val rual lengrual te u,Dan sual thim chu vai kiang r’u,Tin, kan zalen tawh ang kan ram nuamah.,

tih an phuah chhuahte hi chuan mi tupawh min chodeuh zar mai a, hnam rilru a nei lian tih loh rual a nilo ve.

Kum 1939-a Khawvel Indopui II-na a lo chhuahkhan, India ramin zalenna a neih ve mai beiseinakha a lian em em mai a. Hemi hma deuh kum 1935-ah British Parliament chuan British Indian Provincetin te rorel dan tur, ‘Provincial Autonomy Act’ a passa. Chu dan chuan phalna a pek angin, “BritishIndia-a hnam hnufual, vantlang rorel la tlin lovangaihte awmna ram (area) te chu ProvincialLegislature zawm lovin, Excluded Area-ah British

Page 329: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 320 -

Lalberin a puang thei ang” tih a ni a. Chumi dan angchuan kum 1936 khan hetiang Order hi siam a ni :

“By order of the King’s Most Excellent Majesty inCouncil, Lushai Hills was decided to be on ExcludedArea under the ‘Government of India Act,’ by Order348 Fr Dated April 15, 1936.”

He Order ang hian chuan Lushai Hills chu As-sam Provincial Legislature ah telh ve loh tur a ni.

India ramin British sawrkar a\anga zalenna neiha beisei mek laiin Lushai Hills (tuna Mizoram) pawhkan dinhmun a chian ve mai rinna khatih laia mipuitling pangngai te tan chuan a rinawm ve em emmai reng a. Pu Rokunga pawh hian thu haw lam lehkal lam chu a hre ve hle ni tur a ni, mi tam takin thuan sawi a, an ziak a, a ni hian a ngaihtuah veng venga hlain a hril chhuak \hin a ni.

Kan Zotlang ram nuam leh duhawm,Hnam lungrual tual lenna;Tunah erawh \hangthar lungfing,Laitual kan lenna;Khua a lo var dawn ta e,Harh in i tho ang u,Lungngaih zan thim a ral huninKhua a var tawh ang.

Indo lai a ni a, USA leh Japan indona a ni a,India chu a tel ve mai lo va, British Sorkar-ah Inde-pendence kar nan a hmang a, “He indona hi Indiamite tana indona a ni lo va, British leh Japan teindona mai a ni a, Independence pek min tiam lohchuan kan \anpui thei lovang che u,” tiin an kar tlatmai a. British ho ve thung chuan, “He indonaah hiantheih tawpin min \anpui ula, kan hmelmate kan hnehhunah Independence pek che u kan tum ang” an tive thung.

Page 330: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 321 -

Kum 1945 ah Britain ah Parliamentary Electiona awm a, Conservative Party, Winston Churchill-apawlte an tla a, Labour Party, Clement Atlee-a pawltean chak khan Prime Minister atan Clement Atlee daha ni ta a. Atlee-a rorelna hnuaiah hian India chuIndependence pek mai \hain an hria a, an pe ta rengbawk a. Lushai Hills lamah pawh 1946 ah politicalparty Mizo Union dinin Lushai Hills dinhmun turtesawi a ni a, District Conference te dinin Mizohodinhmun turte nasa taka khel a ni mek a, “LushaiHills hi India-ah nge a beh ang Burma ah, ngePakistan-ah,” tih duhthlanna ang reng deuh te ziahchhuah a ni.

Indiain zalenna a hmuh a, Burma leh Pakistanten an hmuh dawn mek lai te hian Pu Rokunga rilrua tibuai ve hle mai a :

“Aw ka pianna ram, kan Zoram nuam,Ka thinlungin ka hmangaih che;Tuma bawih atan ka phal lo che,Tho la i kein ding rawh”

ti tein a chham chhuak ngawt a. British rorel hun laileh Lal lal lai inchawhpawlh hrehawmzia te a hmu phaka, mahnia kan din loh chuan, rorelna hran zalen tak akan neih loh chuan a hrehawm dawn lutukin a hria a,mi dang awp beha bawih ang maia awm te a inring a, alungngai em em a, chu chu hlain a chham chhuak ani. Union leh Zalen Pawl te ngaihdan inang lo tak tak,kan dinhmun tichiang thei si lo, thinlung inmil leh inhmangaih tawn dial dial hi a pawimawh a, chu chauhchu kan ram din nghehna tur a ni tiin Pu Rokunga hiMizo mipuite hnenah a au chhuak a ni ber :

Hmangaihna thianghlim kan neih chuan,Tu nge min do thei ang?Kan ram kan hnam dinnghehna chu,

Page 331: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 322 -

Hmangaihna a ni;A hmei a pa mi zawng zawng,Kan lo insuihkhawm hi,Hmangaihna insuihkhawm ila,Kan zalen tawh ang.

Ram changkang zawkte an thlir a, min awptuteanga mahni kea ding thei kan nih hun tur te an thlira, chutianga awm thei mai turah te inngaiin lunglenglawk takin ngenna leh fuihna lam hial te nen mizawng zawng hriat atan a au chhuak \hin a nia!

Aw Zoram lo ding chhhuak rawh,I tan khua a var dawn ta;Hun sul ang a liam zel e,Zantiang kawl a liam dawn ta;Lenkawl a lo eng e.,

tiin min dotu apiangte hneh a, finna leh hriatnatezawnga ‘Raltiang kai turin’ a \hiante, unau leh mipate a au ngawih ngawih mai \hin a ni.

Pu Rokunga hi hnama chianzia a lanna em emchu, Mizoram buai dawn\ep a hnam hla :

Harh la, harh la, Zoram i tlai ang e,Harh la, harh la, hun \ha a liam ang e;Tho la, tho la, kein ding ta che,Ngai teh ri chu, Zalenna dar ri,Tho rawh hu \ha a liam hma hian,”

ti a phuah zelin -

“Bei zel rawh u, hnehna ni a thleng ngei ang,Hnehna, lawmna, rorelna \hutthleng nen,Kan hnam puan zar kan zar ve ang.,

an ti te hian ‘Independent Ram’ ni mai turah a inngaia ni.

Page 332: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 323 -

TIDAMTU ROKUNGA

Dr. R.L. THANMAWIA, Ramhlun South

Kum 1969, Vawkhniakzawn thla ni 12 zanlai leha tuk zan lama tlang hrang hranga mite kawlphe-khawnvar >ng hmanga Rokunga thih thu an inthawnsup sup khan, chu thu runthlak takin a den khuaamite chu an ngui nghal nghuai zel a. Engtik lai mahaCentral Y.M.A. hruaitu dinhmun chelh ngai si lo kha,an hriat ve leh YMA-ten Rokunga sunna inkhawmhmanhmawh an ko zel a, hnuk ulh \euhva an hansun hlawm kha eng tizia nge maw ni le?Amaherawhchu a mak lo ve, Zofate awitleitu Rokungakha, Zoram hian a sun lo thei lo a ni.

Rokunga hla leh YMA (YLA) hi hun khatah anpiang a; an intiphur tawn a, an inchawimawi tawnbawk a ni. YLA hruaitu hmasa Pu R. Vanlawma chuan,“YLA inhmuhkhawmte khan hla sak tur kan van theiem em a. Rokunga’n hla pawisawi lo, \ha tak tak ahan phuah khan YLA a tiphurin, a tichak a; kawnglehlamah chuan Rokunga pawhin YLA te kha a larphah ve bawk a ni” a ti. (Dt. 13/10/94-a ama chenna,Zalen Cabin, Republic Venga ka kawmnaa a sawi.)

Rokunga khan hla 128 a phuah a; heng a hlakhaikhawmna chu hawrawp mal pali, ‘MIZO’ tih hi ani. Mizo nun mawi tak hi a ngaisang a, Mizo nihnaaha lungawi a, hmasawnna kawngah tlan zel se a ti a,a sanhmawh a; muthlua a hmuhin auh harh a tuma; natna a veite tihdam tumin theih tawpin a bei \hina ni. Khawl in (Press)-a a thawhpui kum khua,Pu Bawih\huama (RIP) chuan, “Mizo tih ri hi a bengaha mawi bik a, hmangaih pawh a hmangaih bik niinka hria,” tiin a sawi. (Dt. 14/10/94-a ama chenna,Mission Venga kan inkawmnaa min hrilh.)

Page 333: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 324 -

Pu C. Rokhuma pawhin, “Mizo nih a nawmzia te, alungawi thlakzia te a sawi \hin a. Sap nih pawh achak miah lovin ka hria,” a ti. (Dt. 2/5/94-a amachenna Mission Vengthlanga kan inkawmna.)

Sap hla phuah thiam Wordsworth-a thi a uiziahlaa a phuahnaah Mathew Arnold-a chuan, “Tidamthei Wordsworth-a” tiin a sawi a. Europe-in hun piktak a paltlang laia kawng kawhhmuhtu, mi rilruthawidamtu, khawvel mawina kawhhmuhtu a nihavanga he chawimawina hi Wordsworth-a hlan a nihchuan, thing leh raw innawh lai huna sakhaw tharthikthu chhe takin nula leh tlangval te hla saknahmui a phuarna phelhtu, \halaite thinlung hliam tuamdam a, thawidam saka kawng dik kawhhmuh a,raltiang ram thlirtirtu Rokunga hian, ChawimawinaNopui atan, Tidamtu Ropui Rokunga tia koh a phuhliah hliah mai.

Kum zabi sawmhnihna kawl >n rualin khawveldang tukverhah kan dakchhuak ve nghal a. Hetih laichho hian Zoram khawvelah chuan thil engkim ainthlak danglam nasa em em a. Sakhaw hlui a\anginsakhaw thar kan zuan a; khawtlang nun lehinrelbawlna kan neih ve \hin te a nghing zo va.Nunphung a inthlak nasa a. Chu chuan a \ha zawngleh a chhe zawngin nghawng a nei tawn a. Tualtahkawr kan pawtthler a, khawltah kan chawi a; Vaibeldawn kan seh keh a, lehkhazial kan pet kawh a;thlanvawng thleng kan khaikhup a, darthlengahchawhlui kan kil a. Hetih lai tak hian Mizo nihnaalungawi tlat mi Rokunga hian Zofate hi a hla hmanginchhem harh hlauh lo sela eng ang takin piangsualang i maw?

Sakruang tuamna puan mawi ber aiin,A mawi zawk e suihlung kan rualna hi.,

Page 334: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 325 -

a han ti te te a,

Lo mawi zual se \hangthar kan nun,Lanu leng leh val rual zawng hian,Nun dan mawi lo chu hnutiang chhawnin,Nun dan mawi chu puan ang sin turin aw,Hma i sawn zel ang u - khuavelah,

tiin chu hmasawnna rah kan dawnte chu hnawl silovin, Zonunmawi kha incheina atana hmang chungzela hmasawnna kailawna lawn tur kan nihzia a hanauchhuahpui hi a hun teh a nia. Mizo nun lo sit rilrutawh, Mizo \awng lo pai \an tawh te pawh Rokungahla hian a ti $p chawih chawihin a rinawm.

Sap sipai buang theng thung an rawn chhuak a,Mizo tlangval an t> cham cham mai a; phaia lehkhazir ten Assamese nula hmel\ha an sep rawtui \anbawk a. Mizo tlangval Rokunga, Mizo hmel\hatna hmuthiamtu a lo che var a :

Mizo kan nih kan lawm e,Kan tlang a thiang bawk si....Mizo kan ni kan hmel a \ha,Kan tum a sang bawk si,

tiin, hmusitna ruama Mizo nula leh tlangval awmmai tur chu sang takah a han chawi kang t> t> a,hla tlar hnih ropui tak hmangin a han khar a :

Hnam dang hmusit mai lovin,|hian a’n i sawm ang u,

a han ti ta daih mai a ni.

He hla tlar hnih thukzia ka ngaihtuah chang hianRokunga chungah ka lawm thar \hin. Khawvel auhla ni kumkhua; India hi India a nih chhunga a thupuini tur, hnam dang nena in\hian \hatna chanchin\haa tlangaupui rualin, ‘Hnam dang hmusit mai lovin’ tih

Page 335: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 326 -

hian Mizo dinhmun a chawisang hle a ni. Mahni insithman lek lek tawh khan Mizo nih chhuang tak lehintithei takin, lungawi tak leh hlim takin kan lo saleh thei ta hi a ropui thlawt mai. He hla hian Mizonula leh tlangvalte hnenah an nihnaa lungawina asiam a, a va hlu em! Tunlai hian Mizote kan lo hmelchhiatzia thupuia hlap ta chiam chiam, hnam danghmu \ha tlat an tam ta mai. Mizoram hian Rokungahi engtikah tak hring leh ang maw?

Rokunga hian Zofate hi Mizo nihnaa lungawinaa pe mai a ni lo va, Mizoram chhunga lungawina leha chhunga chen nuam tihna a siam bawk a. Ramdang hmu hauh lova, he lai tlangrama inkharkhip\hin kan ni a. Kan khawvel tukverh hawn a lo ni a,ram dang dang kan han daidar ve \an a. Zirlai te lehsipai chhu\i ten mi ram chanchin an sawi a; Ferenram kalte phei chuan hahipa sawi tur an hmu a.Chutih lai huna Rokunga’n kan hmuh thiam ngailoh, Mizoram mawizia min kawhhmuh a, a nawmbikzia min hrilh hi a hlu hle mai.

Khawvel laili takah kan awm nia kan inhriat laiinram kilkhawr tak kan lo ni reng mai a. Ram kilkhawr,tlangram chhengchhe taka cheng kan nih kan hre\an chiah a, Rokunga’n kan ram mawizia leh nawmziathiam takin a han chawi ta hlauhva. Lentupui kai velleh romei chhumin a bawm, par mawi tin leh thlifim lenna;fiara tui ang hlira tui thianghlim in tur awmna; sawmfanghmin zo chh<m ang a zinna; chalthei par thing vulmawiten a bawm; thingtin zar mawi leh pangpar vulnaram mawi; a tlang mawi thlifim lenna; a lui dung mawisiktui thiang luanna; a thing zar mawi pangparte vulnatiin, Mizoram mawizia a auchhuahpui a.

Chu ram mawi leh nuam takah chuan thlifimtuifim leh pangpar mawi tak takte an par bakah,

Page 336: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 327 -

thingtin hring zarah te chuan va tinrengten zai anvawr a ni tih a sawi bawk a. Vankhama pawhin ramawih thiamten nilengin zai an sa a ni tih sawiin, chungsava hram thiamte bakah pangpar rimtui tak taktenmin thawi dam \hin a ti a, Liandala pawhin, Mizoramchu pangpar chi hrang hrangte mawi taka an vulnahmun a nih thu a tlangaupui bawk a.

Rokunga phei chuan heng zawng zawng bakahhian ram danga vul ve hauh lo, Mizoram mawi takapar vul buk reng chanchin hetiang hian a sawi a.

Kan tlang, kan ram, a hring a mawi,Tlawmngaihna pangpar mawi a vul

Rangkachak leh lunghlu aiin,Chu pangpar chu a mawi zawk e.

‘Kan Zoram nuam’ tih hla phuah chhan amahngeiin a ziakah pawh heti hian a sawi, “Zan khatchu thlasik lai a ni a, van a thiang hle a, thla lah chua >ng kher mai a, ka lung leng chu kan tukverh a\angchuan ka han d^k chhuak a, tlang ka han hmuhtheihte chu romeiin a bawm chuk mai a. Aizawl khawchhung hmun tinah te chuan zai khawm hlim thawmte leh khuang rite chu a insai kalh tlat tlat a.Chutichuan kan Mizo nun dan mawi tak, mi \hateleh mi chhiate inthlei bikna awm lova, lungrual takakan lenna tlangte leh hunte chu ka han ngaihtuahchuan ka lawm hle a...” tiin (Kristian TlangauThubelh, Young Lushai Association, 1943, October,p-1&2)

Mizoram hi a han thlir vang vang a, a lung a awihle a ni ang, “Par ang vul mawi, ka thlir ning lo che”a ti thlawt a. Chu a thlirna mit chuan mi dangtepawh thlir ve turin a duh a :

Page 337: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 328 -

Thlir ve teh u, kan Zoram hi,Kan thlang kawrvai lenna aiin,A mawi zawk e, kan zotlang ram hi.,

a ti a. Chu chu a la duh tawk lova, “Kan Zotlang ramnuam hi chhawrpial run i iang e” a ti ta hial a ni.Chhawrpial hi hrilhfiah tum a \ul lova, eng ang ngetih ngaihtuah buai a \ul hek lo. Islam sakhaw betutenan beisei ram, Hlimna Huan (Garden of delight) antih te; Vai hovin tar theih tawh lohna hmun (Sangrila)an sawi ang te, Cowboy-ho mangphan \hin. Eldoradoang maia hmun mawi leh nuam sawi chhuahna\awngkam mawi tak a chher chhuak hi a ropui hle ani.

He \awngkam a hman chhan Brig. Sapliana ahrilh dan chuan, “Kan ram mawizia leh nawmzia kahan ngaihtuah \hin a. A chhunga awm reng chunghian ka lungte pawh a tileng a. Kan ram ang hianram dang awm ve thei pawhin ka ring lova. Sukinkawngka kan do va, artui pawh \ham mai theihinsumhmunah a awm a; ramhnuaiah chh>k in a tlartuar a, tumah kan inkhawihsak lova, “Sem sem damdam, ei bil thi thi” kan ti a, neih ang ang kan inbantawn a. He ram nawmzia sawi chhuahna \awngkamhi ka hre lova; a tehkhinna tur pawh ka hmu zo heklova. Ka naupan laia ka piin, “Chhawrpiala kan Inchu” a tih \hin kha ka hrechhuak a. Chu chu khawiaawm nge ka hre lova; mahse a hming chuan ka lunga tileng em mai a, Chhawrpial run tih hi ka hmangta mai a ni,” tiin a sawi. (Dt. 14/10/94-a Brig.Sapliana, ama chenna in Tuikual ‘A’ a ka kawmnaa sawi.)

Rokunga’n Mizoram mawizia te, a chhunga chena nawm bik ziate thiam taka Zofate thinlunga hlahmanga a tuh hi a hlutzia chhut thiam hlawm tak i

Page 338: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 329 -

maw? Damdawi ni se a man a to ngawt ang le. Heingawt pawh hian hnam rilru pu ngai meuh lo khamahni ram ngainatna leh hmangaihna min neihtira; kan chhuang a, kan zahpui lova, neitu nihna rilrumin pe a, a hming pawh hi kan bengah a mawi ta emem mai a nih hi.

Rokunga’n Mizo nula leh tlangval, vangvat lehthosi kara, a sur a sa hnuaia thlantui luang zawihzawiha hna thawk \hinte thlantui a hruk hul danmawlh mai hi a hlu ka ti \hin. Beisei tur dang awmlova, lungawi taka kawla ni chhuak chhiara feh \hinkhan ram hna hahthlak tak thawk lova pisa kai te,zirtirtu te, sipaite an han hmu a. Zirlai intithei deuhtenhlo thlawh an han thiam lo \an dawn dawn a. Mizonula leh tlangvalte rilruah hahdam chakna a lian\an a. Sipai chhu\i ten khaw khat nula hmel\ha anthur ta zung zung mai a. Rei loteah kut hna thawhngaihnepna a piang thuai dawn a ni tih a hmu khiauni ngei tur a ni; Mizo tlangval Rokunga, chawl hauhlova Mizo mipui m^r dek rengtu bawk chuan Mizonula leh tlangvalte a rawn au harh leh ta a :

Vawiin chuan ram \uan kan rel e, vangkhawzauvah,

Lawm rungrual kan ngir e, chhuahtlang mualmawiin;

a han tih mai pawh hian inlawmho boruak nawmzialeh hlimawmzia a hril thui hle mai.

Haw haw nena sahuai pawh zim \hin. Mizo rilruchhem alh zawngin :

Turnipui hrang hnuaian,Lawm lungrual hlim thawm nui ri nen,Turnipui kan do dai;

tih hla thlam tlaitlana chhepchher nen an sak tuartuar meuh chuan an hahna leh chauhna zawng

Page 339: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 330 -

zawng an theihnghilh a,

Kan thlawhfang mual lianpui,Zaleng lamah her nan;Sirtiang kan sawn, kan fawn dim e,Hlim lai par ang kan tlan.,

tih lai an han sak thlen phei chuan tumah dang anngai tawh lo.

Turni sa, khuangruah sur, thosi karah,Hah takin thawkrim ila,Mizo kan ni alawm, kan hlim ang chu.,

a han ti phei hi chuan Mizo nihna hrim hrim a dahsang a; a satute rilrua tiharh sawng sawng thei maizawng a nih hi! Spartan-ho chu ral hmaa tlanchhethiang an ni lo angin, Mizo nula leh tlangvalte tanchuan an hlimna ru bo thei khawp ‘Hna hr^m’ aawm thei lova; an tha ti\huan\hu thei tur hrehawma awm tur a ni lo tih chu Rokunga’n ‘Mizo’ a hmuhdan a ni.

Lengi te, vala ten zai i vawr ang,Perhkhuang, \ing\ang rimawi nen hian;Thawh tur kan neih apiang i thawk ang u,Kan ram, kan hnam hre reng zelin.,

a tih te hian a va sawi thui em! Sorkar hian pa\awngkam thiam za rual teh meuh mai thlangkhawmin, Zokhaw tinah kut hnathawh sawi mawitir mah se, a hun laia Rokunga’n Mizo nula lehtlangvalte a tihphur dan chanve pawhin mi rilru ankaitho zovin ka ring lo. Tun ang hun, kut hnathawktu, Mizo nula leh tlangvalte rilru hliama an \hut\huap lai hian Tidamtu Rokunga kan va ngai em!Zoram hian entikah tak Rokunga hring leh ang maw?

Page 340: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 331 -

|hen Thumna

ROKUNGA IDEA CHHUINA

Page 341: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 332 -

Page 342: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 333 -

ROKUNGA LEH MIZO NATIONALISM

REV Dr. K. THANZAUVA, Serkawn

1. THUHMA : Seminar on “Upa Rokunga Contri-bution” hi ka lo rawt \hin a. Mahse ka beisei lo lehRokunga Memorial Society a ding a ni tih pawh kahriat lovin seminara paper buatsaih tura min sawmavangin he programme buatsaihtute chungah kalawm hle a ni. Ka topic ziak tur hian ka competentber lo tih ka hria, mahse hnial thei rual niin kainhriat loh avangin lawm takin he paper hi kabuatsaih ve a ni.

2. NATIONALISM HRILHFIAHNA : Nationalism hikawng hrang hrangin hrilhfiah theih a ni a,amaherawhchu mithiam ten an chhui dan chai vaklem lovin, “mahni ram leh hnam hmangaihna” a nitiin sawi fiah mai ila.1 Nationalism zirtute chuan na-tionalism hi kawng hrang hrangin an thlir a - Ethnic

1Akomolafe, Olusoji A. “Nationalism.’ Ethics, Revised Edition, Ed. John K. Roth. Pasadena,CA:Salem Press 2005. Gellner, Ernest. 1983. Nations and Nationalism. Ithaca: CornellUniversity Press Hechter, Michael. 2001. “Nationalism I would define as an ideology claimingthat a given human population has a natural solidarity based on shared history and a commondestiny. This collective identity as a historically constituted people crucially entails the right toconstitute an independent or autonomous political community. The idea of nationalism takesform historically in tandem with the doctrine of popular sovereignty: that the ultimate sourceof authority lies in the people, not the ruler or government. The foregoing definition ofnationalism will be found in any classic text with minor variations.” M. Crowford Young, 2004.Revisiting nationalism and ethnicity in Africa. UCLA International Institute, James S. ColemanMemorial Lecture Series. Or: Handler, Richard. “Nationalism is an ideology about individuatedbeing. It is an ideology concedrned with boundedness, continuity, and homogeneityencompassing diversity. It is an ideology in which social reality, conceived in terms ofnationhood, is endowed with the reality of natural things, “Nationalism and the Politics ofCulture in Quebec. New Directions in Anthropological Writing: History, Poetics, CulturalCriticism. ed. George E.; Clifford Marcus, James Madison: The University of Wisconsin Press,1988, Passage online at (1). Specifically on the issue: M. Freeden, 1998. Is Nationalism aDistinct ideology? Political Studies, Volume 46, Number 4, September 1998, pp. 748-765 (18).

Page 343: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 334 -

nationalism (chi bik/hnam bik hmangaihna leh veina);Romantic nationalism (hnam pumpui ngaihsanna lehchawimawina); Cultural nationalism (hnam nunphunginang tlang-mahni \awng leh nunphung ngaihsanna);Liberal nationalism (mihring dikna leh zalennahumhalh duhna); State nationalism (mahni statengaihpawimawhna leh ngaihsanna); Religiousnatinalism (mahni sakhaw bik ngaihsanna lehchawimawina); Pannationalism (ram khata mite, rampawn lama cheng te pawh ni se inhmangaihna lehinduhsakna); Diaspora nationalism (khawi hmunahpawh awm ila mahni ram leh hnam ngaihna leh veina).

Nationalism hi ngaihtuahna fim tak a\anga lopiang a ni thei a, amaherawhchu, rilru lam (feeling)nasa taka chawktho tu a ni fo mai. Chuvanginkhawvel history kan thlir letin nationalism dik lo lehhlauhawm (facism, extremism) a awm thei a, hnamdang hmusitna, inthliarhranna (racism) a hring theia, induhna leh mi dang hmusitna (imperrialism) ahring thei bawk a ni. Chuvangin nationalism dikkhawvela hnam tin leh chitin te hian kan mamawha ni.

Nationalism-in a hrinchhuan \henkhatte

• Hnam inpumkhatna humhalh leh tihchak,hnam harsatna sukiang tura campaign leh theih tawpchhuah;

• Hnam pianzia leh nihna (identity) vawn him,hnam dang tihdan duh lohna leh ngaihtheih lohna;

• Hnam dang ngaihtheihlohna lehhnawhchhuah hial duhna, a chang chuan hnam dangrawt chimih duhna hial te;

• Mahni chenna ram zauh duhna leh mahniram lo ni tawh leh u-leh-naute chenna ram mahni

Page 344: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 335 -

ramri chhunga rinluh duhna leh tumna;

• Ram leh hnam a lo hausak theihna turatheih tawp chhuah (economic nationalism)-ram dangsiam hman khap leh economy policy \ha zawk relchhuah tumna;

Nationalism history zirtute chuan hnamhmangiahna leh ngaihsanna a lo pian dan ngun takinan chhui a. Hun danglam zelah hnam rilru (nationalconsciousness) lungawi lohna avangin emawhlawhtlinna avangin emaw a lo piang \hin a ni. Chutahchuan hruaitu, mihring rilru chawktho thiam tak anawm chawk a ni an ti.2 Chutiangin Mizoramah pawhMizo nationalism chawkchhuaktu pawimawh tak taka awm thei ang.3 Upa Rokunga hi Mizo nationalismchawk thotu chauh ni lovin, nationalism belh chiandawl tak Mizote thinlunga tuhtu a ni.

3. MIZO NATIONALISM : Mizo chu kan hriat \heuhangin nation kan ni lova, India ram chhunga hnampakhat kan ni ve chauh a, chuvangin Mizo national-ism chu ethnic/state nationalism a ni. Paul R. Brasschuan Ethnicity and Nationalism hi an mahnia lopiang ngawt a ni lova, khawtlang nun leh politic inher danglam zelin an hrin chhuan a ni,4 a ti a.Chutiang deuh chuan Mizo nationalism hi zawi zawialo piang chhuak a, khawvel hun inher ang zelin adanglam mek zel a ni.

2 Paul R. Brass : Ethnicity and Nationalism : Theory and Comparison(New Delhi : Sage Publication, 1991) p.83 Pu, Ch. Saprawnga te, Pu Ch. Chhunga te, Pu Laldenga te, Upa Rokunga te leh midang te.4 Paul R. Brass : Ethnicity and Nationalsim: Theory and Comparison(New Delhi: sage Publication, 1991) p.8

Page 345: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 336 -

3.1 Hi st o r i c a l ac c i den t : Asian BaptistCongress inkhawmpui lian 3-6 May 2007 hmanginzaipawlte nen Chiangmai, Thailand-ah kan kal a, Asiahmun hrang hrang a\angin 1700 zet kan kalkhawma. International Cultural Programme kan hmang \hina, chutah chuan ka unau tam tak ka hmu chhuakthar a ni. Kum 1901 Census record hi ngun takin enila, Kuki Mizo-Chin group hi kum 100 kal taah khan600,000 chuang zet kan ni tawh a ni.5

Inpumkhat lam pan lovin \hen darhin kan awmzel a ni. Lt. Colnel Thomas Lewin chua Dzo (Mizo orZomi) tam tak an awm a, ngun taka han zir chianchuan \awng pawh inhnaih tak, a hranna chu tlemadanglamna deuh chauh (dialectical difference) a ni, ati.6 Kum 1890 Chin-Lushai Conference chuan Chin-Lushei-Kuki ho zawng zawng hi British Administra-tion pakhata dah an lo rawt tawh a, chu rawtna chu

5 Linguistic Survey of India, Vol ii, Part I, “Tibeto-Burman Family, HimalayanDialects, North Assam Group,” Delhi: 1901 (Reprint 1967), p.26 Lt. Colonel Thomas Lewin : A Fly on a Wheel, (reprint of 1912), Calcutta, FirmKLM 1977), p. 246

NAME OF TRIBES

ESTIMATED NUMBER

THE CENSUS OF 190

Tibetan 45,024 235,229

Himalayan 194,234 190,585

North Assam 36,910 41,731

Bod 617,989 596,411

Naga 292,799 247,780

Kachin 1,920 125,775

Kuki-Mizo-Chin 564,091 624,149

1

Page 346: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 337 -

Governor General Council-ah sawiho a ni a, chutahchuan Alexander Mackenzie, Chief Commissioner ofBurma chuan a remti lova, kan unau Chin ho chuBurma lamah an bet ta zel a, Mizoram Chhim lehHmar erawhchu administration pakhatah dah a ni.7

• British Administrator khan Mizo laltetudaiin administration pakhat hnuaiah min awp achu chuan inpumkhatna lamah nasa takin hma minsawntir a, mahse beisei ram erawh kan thleng phalova, Zofate hi Myanmar, Tripura leh Bangladesh-ah\hen darhin kan awm.

• Kan ramah Missionary-te an lo lut a,Kristian-ah min siam a, \awng pakhat min developsak a sakhaw pakhat min biaktir a, Kohhraninkhawmpui leh inawpna chuan inpumkhatna \haleh nghet lehzual a siam a ni.

• Mizo nationalism hi Mizo te rilruah a piangtlai hle a, vanduai thlak takin lal ropui min awpkhawmtuemaw, hruaitu ropui tak emaw kan nei lo.

3.2 Histor ical incident : Mizo nationalism hiIndia nationalism-in a hrinchhuah mai a ni. Sec-ond World War a lo tawp a, British colony ram tamtak chuan independent an duh a, chung zingahchuan India pawhin independent a sual a. Hetihhun laia Mizo lehkha thiam hmasate chuan Mizoramveina leh Mizo hnam humhalh duhna an rawn neive ta a ni.

• Kum 1926 khan Aizawla hruaitu \hen khatchuan Assam ram a\ang inlakhran duhnaSuperintendent hnenah an lo thlen tawh a ni.

7 S. Chatterjee : Mizoram under the British Rule, Mittal PublicationNew-Delhi 1985. pp 122-26.

Page 347: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 338 -

• India independent dawn khan politicalparty Mizo Common People’s Union (a hnu lawka “MizoUnion” kan tih tak) chu 9 April 1946-ah din a ni.

• Mizo hnam kal zel dan tur sawiho a ni a,duh dan hrang hrang sawiho a ni:

(a) British Crown Colony hnuaia awm duh (lal\henkhat leh an kaihhruaite),

(b) Independent nation-a awm duh pawl (RightWing of Mizo Union).

(c) India Union zawma, mipui rorelna (democraticsystem) zawm a, Mizo lal ban (Mizo Union)

(d) Burma Union zawm duh pawl (UMFO).

Mizo Union duh dan zuiin India Union kan zawmta a, Mizoram chu Assam ram hnuaia District pakhathnuaia dah a ni, ni 25 April 1952 khan Mizo DistrictCouncil chu lawm a ni. Hun kal zelah Assam Districtpakhat nih chu duh khawp lohna a lian hle a,“Mizoram State” leh “Independent Sorkar” a awmduhna a lo irh chhuak leh ta a ni. Maut^m lehhnathawh tur nei lo (unemployment problem) avangte,Nagaland Independent Struggle entawn avangte-inIndependent policy chak taka tihnun thar a ni a.Tichuan “Mizoram Famine Front” chu 28 October1961 khan “Mizo National Front” tiin Political Party alo ni ta a, hei hian Independence Policy chu chaktakin a kalpui a, kum 1966 chuan ralthuam te nenarammut (armed struggle) an \an ta a ni. Kum 7 lairam buai chhung khan MNF chuan mipui duhsaknaa hloh sawt hle a, tichuan India Sorkarin North EastIndia dinhmun a thlir a, North Eastern Reorganisa-tion Act 1971 chu a passed a, Mizoram pawh chukum 1972 khan Union Territory dinhmunah hlankaia ni a. Kum 20 lai rammu a, an thangbo hnuah 30

Page 348: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 339 -

June 1986 khan Accord sign-in Armed Struggletitawpin “Mizoram State” pek kan ni ta a ni. State tetak t>, naupang leh resource nei tlem tak kan nihavangin vawiin thlenga kan buaipui ber chu economicdevelopment a ni.

4. UPA ROKUNGA NATIONALISM : Hetianga kanram a inlumlet chhung zawng zawng hian UpaRokunga chuan Mizoram hi a thlir a, Mizoram hi ahmangaihin a vei em em a ni tih hi a hla a\angin kanhmu thei a ni.

Upa Rokunga hi 20 February, 1914 kha a lo pianga. A pa chu Thangluta a ni a, a nu chu Zaliani a ni.Kum 1931 Middle School a zo va, tichuan Loch Print-ing Press-ah a thawk zui nghal a. Kum 1945 khanMission Veng Kohhran Upa-ah thlan a ni a, October1951 khan a Upa nihna chu nemngheh a ni. Mizohla 128 zet a phuah a ni. A hlate hi Nationalism kanzirna tura kan hman (source) a ni ber a. “UpaRokunga Mizo Kristian Patriotic” tiin article ka lo ziaktawh a, chumi hnuah Mizo Nationalism chungchangka chhuinaah a hla hi nasa takin ka hmang bawk ani. Chu chu sub-headquarter YMA ConferenceTlabungah ka present nghe nghe a ni.

4.1 Pu Rokunga Vision of Mizoram : Junior Mar-tin Luther King-a chuan, “Ka dawn \hin, beiseinachuai ngai lovin ka thlir reng mai, chu chu Americanmipuite beiseina pawh a ni. Mingo leh Mihangte,inhmangaihtawn leh inrem tlang taka an lenna ramka thlir \hin,” a tih ang deuhvin, Pu Rokunga hianMizoram beiseinain a thlir a ni.

Kan Zotlang ram nuam hi chhawrpial run i iang e,Hal lo te’n lungruala dar ang kan lenna...I mawi em e, kan Zoram hmun sangFiara tui thiang kan dawnna...

Page 349: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 340 -

Kan ram mawi chul lo la, parin vul lehzual la,|hangthar hmatiang sawnna tur khua sei leh se.

Pu Rokunga chuan Zoram hi mawi a ti. Mahse aram leilung chhiatziate a pha lova, “Kan ram riangt>hi zawl zau a vang e, tlangsang leh kham rang, lengkirhmun hi,” a ti a, mahse hmangaihna mita a enavangin mawi a ti a ni.

“Hal lo ten lungruala dar ang kan lenna” a tih hiankhawtlang inrem, \angrual leh lungrual takahmasawnna ram a thlir a ni.

“Kan ram mawi! chul lo la, parin vul lehzual la,\hangthar hmatiang sawnna tur khua sei leh se,” a tihhian hmasawn zel turin Mizoram a duhzia a tilangchiang hle. He rilru bawk hi chiang lehzualin a sawichhuak a ni.

Raltiang ram saw thlir teh u,Hriatna, thiamna finna ram saw;Leng dang mi chu lal lai par tlanin,Min ngai lo ten an leng e;Lenrual duhte u tho ru, Raltiang i kai ve ang.

Min dotu apiang hnehin, Raltiang i kai ve ang.

Tunlai huna kan ram thing leh mau chereusawtzia te hi hmu sela, a hla phuah tur chu a hriattheih a ni. Zoram pangpar, thing leh mau, lui lehtlang, sik leh sa ngaisang leh fak em emtu hian kanram humhalhna hla pawh tam tak a phuah ngei ang.Pu Rokunga’n Mizo khawtlang a beisei (vision ofsociety) chu, dik tak, inremtlang, hmasawn, nuamleh kumhlun (DIHNK) society a ni.

4.2. Mahni hnam ngaihsan leh chawimawina(self-esteem) : Zalenna leh hmasawnna kawngah hianmahni inrinngamna, inngaihsanna leh inchawimawi-na kan neih hi thil pawimawh tak a ni. Khawvel

Page 350: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 341 -

history kan chhuiin midumho chuan hmelchhia lehlaktlak lovah an inngai tlat a, chu chu an hnamhmasawnna kawngah daltu lian tak a ni tih an hriaa, chuvangin midum nihna inhriatchianna beihpui(black consciousness movement)-ah chuan, “Dum hia mawi a ni,” (black is beutiful) an ti tlat a ni.

Hetianga mahni insit lohna leh inpawmna hiannasa takin hmasawnna a rawn thlen ta a ni. Hetiangdeuh bawk hian Pu Rokunga pawh hian kan hnarbek deuh leh kan chawn ping \elh \awlh pawh a hria,mahse :

Mizo kan ni kan hmel a \ha,Kan tum a sang bawk si;

a ti a.

Kan rilru pawh a sang e,Kan hming a thang bawk si;

a ti zui zel a,

Chutin kan hmingthan mawina chuan,Khuavel a deng chhuak ang;

a ti a ni.

Hmel\ha kan tih hi ngo, hmai sawl deuh ria fanzeih zawih a ni \hin. Mahse a mawina tak tak churilru putdan (attitude), thiamna (efficiency), finna(wisdom), felna (smartness-ah) thui tak a innghat ani. Heng bakah hian hmel\ha tur hian zuk lehhmuama insum, taksa enkawl uluk pawh a \ul vehrim hrim a ni.

4.3 Mizo Culture ngaihsanna : Nationalism-ina ken tel tlat chu mahni culture ngaihsanna a ni. PuRokunga pawh hian Mizo culture hi a ngaisang hle a,hetiang hian a sawi chhuak a ni :

Aw tlawmngaihna hlu, aw, nunna par,Kan tlang ram nuam hmun sangah hian;

Page 351: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 342 -

Kum sang tam tak pawh ral mah se,Zamual liam lovin ding reng rawh.

Ka chawi ang che sakhming hluanin,“Zo nun par mawi,” ka ti ang che;I mawina rimtui leng velin,Ramtin, kiltin a fangdel del.

Mizo tlawmngaihna hi Mizo nun kaihruaitu, kanram chhengchhe tak leh hrehawm tak pawh ramnuam taka chantirtu a ni. Hei hi Pu Rokunga chuanZonun parmawi ka ti ang che a ti hial a.Tlawmngaihna theology ka ziah lai tak a ni a. Fanuka nei hlauh mai a, a hming atan “Zonunpari” ka tihphah ta hial a ni. Mizo tlawmngaihna nun hi mi\henkhat chuan hnam dang zingah chuan a hmantheih loh an ti \hin a, mahse ka experience a\angchuan Mizo tlawmngaihna dik tak hi nunpui ila,khawvela hnam zawng zawng hian an ngaisang vekang. Hetiang deuh hlek hi Hindu ho pawhin an neithova, anni chuan Niskama Karma an ti a, hlawhbeisei lova thil \ha tih tihna a ni. Mizo tlawmngaihnahi Kristian zirtirna “Hmangaihna” (Agape) nen pawha inmil chiah a ni.

4.4. Christian nationalism : Pu Rokunga na-tionalism chu Christian nationalism a nih avanginkei chuan Pu Rokunga hi “Mizo Christian patriot” kalo ti \hin a ni. Kristian ka tihna chhan chu a hla\henkhat :

Aw nang kan lal kan Pathian,I hming ropui ber se,I finna leh theihna leh,I hruaina lo rengin;Ropuina leh lal\hutthleng,An ral thuai si \hin;

Page 352: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 343 -

Kan ram kan hnam min hruaia’n,Nang chauh kan thlang a che.Kan ram Rorelna pawl hi,Aw Pathian, malsawm la,Kan ram Rorelna pawl hi,I kutah kan hlan e;

Kan ram ropuina zawng zawngKan thiam kan finna zawng zawng,I thu angin luantir la,Malsawmin vur ang che.

Heng hla baka, “Hnamdang hmusit mai lovin,\hianah i siam ang u” a han tih te hian, Pu Rokunganationalism hi a Kritian zia a tilang chiang em em a ni.

Hetiang mi ropui Mizovin kan nei hi Pathianhnenah lawmthu ka sawi a, ka chhuang em em a ni.Pu Rokunga hian thinlungah kan ram hi a tinuamin,min tihlim a, Mizo nih hlutna pawh min hriattir a ni.

5. CHALENGES AND APPLICATION : Pu Rokunga na-tionalism hi zir leh sawi duah hluah mai tur a nilova, a nuna nun pui chi a ni. Mahse vanduai thlaktakin \hangthar zingah hian hnam rilru fim fai leh feltak (christian nationalism) hi a dai sawt hle a ni.

“Mizo tlangval” tia kan han au chhuah \hat hiankan rilrua a thawh dan a danglam hle tawh a ni. Tunhma chuan, “Mizo tlangval” tih hian hnungtawlh lo,\hiante tana nun hlan ngam, mi huaisen tih a kawka ni. Nasa takin self-esteem kan hloh ta em ni?

Kristian pratriotism/nationalism chuantlawmngaihna, corruption tel lo, rinawm leh dik akawk a ni. Vawiin hian corruption hi conventionalpractice-ah kan hmang mai dawn em ni?

Tuna kan hmabak chu, “Economic nationalism”a ni. Kan ram ti mai a, siam nuam tur leh lungrual

Page 353: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 344 -

tak leh hlim tlang taka hma kan sawn theihna turchuan “economic nationalism” dik tak kan mamawha ni. Tribal subsistent economy hi kan bansan aMarket economy-a kan luh chiah hian khawvelahrual pawlin kan awm ve thei dawn a ni. Kawng danga awm lo. Mahse market economy kan pannakawngah hian Pu Rokunga nationalism hi kan hmana ngai a ni.

5.1 Damtlanna, thantlanna leh intluktlanna so-ciety (harmonious society) kan din tur a ni.

5.2 Duai hauh lova, ram leh hnam hmangaihnatak taka kan thawhho a \ul a ni. Japanese, Koreanleh Singapore ho hian entawn tur kawng \ha tak minkawhhmuh tawh a ni. Nation building hi thil awl ai ani lo.

5.3 Pu Rokunga nationalism-ah chuan Mizo nihleh corruption a kal dun thei lo (in-complete) a ni.

Kum 20 rammu in ralthuam nen Political Iden-tity sualin kan bei tawh a, tunah hian duhthusamthleng lo mah ila Political status sang tak Statehoodhial kan lo chang ve ta. Tunah chuan, “Armedstruggle” a\angin “Transformational struggle” kan beive ta a nih hi. Armed struggle aiin transformationalstruggle hi a awl chuang miah lo. Tribal communitytam tak an fail-na a ni a, mahse Lalpa chakna rinchhanin kan bei ang a, Mizoram hi Chhawrpial runiangin kan siam dawn a ni.

Page 354: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 345 -

ROKUNGA THEOLOGY

L. H. RAWSEA, ATC, Durtlang

Rokunga hi hla phuah thiam hmingthang, kumzabi 20-na chhunga Mizo zinga hla phuah thiam berchawimawina, “Poet of the Century” dawngtu a nia. Zofate tan ‘ro k<ng’ nih a tling takzet a ni. Rokungahi thei kung rah duh tak ang a ni a, a z^r chhaklamah te, a thlang lamah te, a ler lamah te pawh arah kur nghek nghuk mai. He thei kung \hami-ahhian kan lawn ang a, a theology zar ngei mai chukan kuai k<r ang a, a rahte banin kan lo dawn a ni.Rokunga hlate hian mite ngaihven a hlawh hle a,kan thu leh hla thiamten an zir chipchiar hle tawhlaiin theology lam a\ang erawh chuan zir a la ni meuhlo. Rokunga hla theology hi zir tham a awm bakahzir ngei a \ulna lai a awm a. Mizote dinhmun a\angintribal theology zirna atan pawh amah tluka behchhantlak an tam bik kher awm lo ve.

Kan hriat \heuh angin Rokunga hi rawngbawltupawimawh tak a ni a. Mission Veng Kohhran Upa anih bakah Synod hnuaia thu leh hla lamarawngbawlna pawimawh tak, Loch Printing Press(tuna Synod Press) enkawltu te zinga mi a ni. A hlaphuah hriat theih chin 128 zinga a tam ber (42.96%)hi Pathian hla a ni a, khuarel lam hla te, ram lehhnam hla te leh a hla dang te pawh hi Pathian hlaachhiar ni chiah lo mah se a khawvel hle lo. A hlahmasa leh hnuhnung ber pawh Pathian hla a ni.Kristian Hla Bu, tuna hman m>kah hian Rokungahla 19 a chuang a. Amah hi rimawi lama mi ril tak,tonic solfa thiam tak a lo ni lehzel a. Hla thl<k siamhi a thiam hle bawk a, a thu mila a thluk b^n athiamzia chu a hla zuna uaiten an hre ber awm e. A

Page 355: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 346 -

hla zawng zawngte hi amahin a thl<k a siam vekbakah mi dang pawh a siamsak nual a. Lalruali hlamawi pahnih - Ka Chenna Ram Thlaler A ni Lalpa tihleh Hneh Theih loh Nun Ka Nei tih hla thl<k hi Rokungasiam a ni. Rokunga hi awm ta lo se Lalruali pawh aLalruali bik lo mai ^wm asin! Heti khawpa Kohhrantana mi thawh hl^wk hian chawimawi a phu a, ahlate hian zir chian a phu hliah hliah a ni.

Rokunga theology zir nan hian a hlate hihmanraw bulpui bera hmangin Rokunga MemorialCommittee buatsaih, Rokunga Hlate (1999) hi kanhmanraw pui ber a ni ang. Hemi b^kah hian Rokungachungchang ziaka awm tawh kan hmuh theih angang kan hmang bawk ang a. Theology a\anga zir turkan nih avangin kan rama theologian langsar zualtenMizo theology chher nana kawng an lo sial tawhsachu zuiin Rokunga hlate hi kan zir dawn a ni.

I. Kristian Theology: A Awmzia leh Chhuichianna

Hman tin huapzo theology a awm em? Hei hizawhna pawimawh tak a ni. Theology tih hi khawvelram tin leh hmun tina mite pawm tlan \hap khawpa\ha leh fiaha hrilhfiah theih a ni lo va. A \awng bula\anga phawrhin theology tih hi han hrilhfiah ve luampawh ni ila, Pathian nihna leh a chanchin zirna tih bakina sawi theih loh a ni ber.

Theology: Hun kal tawhah

Theology chu hun hrang hrang leh hmun hranghranga miten hrilhfiah thiam dan leh hrilhfiah danan nei a, hun hrang hranga miten theology kalpuidan an nei \heuh bawk.

(a) Kohhran din \antirh lai huna mite chuan rinnaven him leh puanchhuah hi an hnapui ber a ni a,chu chu an theology a ni.

Page 356: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 347 -

(b) Hun laihawlah erawh chuan theology chufinna leh hriatna anga ngaih a ni a, theology hikhawvel finna (philosophy) hmanga Pathian thu zirnaa ni.

(c) Siam\hat huna theology an kalpui dan chu adang leh a. Bible zirtirna hmanga Kohhrana zirtirnadik lo leh tih dan \ha lo dodalna theology a ni.

(d) Enlightenment hun (AD 1650-1780) chu tunlaithiamna in\an hun a nih avangin dilchh<t takaPathian thu zir hun a ni.

(e) Kum zabi 19-naah chuan khawvelin hunpawimawh tak a tawng a. Thilsiam chhuah lehsumdawn lamah khawvelin hma a sawn a, Sciencethiamna lamah khawvel a \hang bawk a. Bible kalhz^wng zirtirna a lo chhuak ta! Darwin-a ‘Theory ofEvolution’ te, Einstein-a ‘Theory of Relativity’ te, KarlMarx-a zirtirnate’n na takin Kohhran a run a; Bible-a chuang thu tam tak rin lohna a lo piang ta. Chuchuan theology chi hrang hrang a hring ta a ni.

Tunlaia Theology kalpui dan tlangpui

Zabi 20-na chawhnu lam, kum 1960 hnu lamahchuan theology kalpui dan thar a lo piang chhuakleh a. Hmanlai thu hlui leh un pui pui, tunlai hunatana pawimawhna nei lutuk tawh mang lo hmangatheology buaipui chiam chiam duh t wk lohna a awma, “Chhanchhuahna Theology” a lo piang chhuak a.Chu theology-in a tum leh a kawh ber chu Pathianchhandamna chuan mihring leh thilsiam dang zawngzawngte chu hnehchhiahna leh awpbehna lakachhanchhuah hi a ni. He theology hian mite tuipui ahlawh hle a, no a hring a: Latin American Theologyte, Black Theology te, Feminist Theology te, AsianTheology te, Indian Theology te a lo chhuak ta chuk

Page 357: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 348 -

mai. Indian Theology hi Dalit Theology leh Tribal The-ology hian a luah hneh hle.

Mizo Theology kan neih ve a \ul

Theology chu mihring nun a danglam ang zelin adanglam ve zel a, Pathian thilsiamte nun chhungrilharsatna sukiang a, beiseina leh zalenna pe turakalpui a ni. Sapho harsatna leh kan harsatna ainan’ loh avangin an theology kan ring mai thei lo va;an hnam nun leh khawtlang nun chu keini tih dannen a inmil loh >m avangin an Pathian thu kalpuidan ang ang kan \awmpui thiang lo. Kan mamawhber chu Mizo theology a ni.

Tribal theology pawh hi hnam dang (tribal dang)thawhsa kan ring thei lo va; India rama tribal-tedinhmun ngei pawh hi a inang hek lo. Indiahmarchhaka tribal-te dinhmun hi central leh southIndia lama tribal-te dinhmun nen chuan a inang lohle. Chipchiar deuh zawka han chhui phei chuanIndia hmarchhaka tribal \heuh \heuh pawh hi kandanglamna a tam hle a ni. Tribal theology chherkawngah hian Naga-ho hi an taimain an kal thui hleta mai. Anni siam sa hi \awm theih chin awm bawkmah se kan pual ngeia din tluk a awm lo.

Mizo theology chu engtia chher tur nge? Chherthar a \ul chin pawh a awm ang a, a thar chherchhuah pawh a \ul mahna! Chutih rual chuan chhersa tam tak kan nei tawh a. Chungte chu kanfawmkhawm a, kan rem fel a, awmze neia kan siama \ul a ni.

Mizo Kristiante hian danglamna bik kan nei a,chu chu zai reng mai \hin kan nihna hi a ni. Kanhlimin kan zai a, kan lungngaih ni pawhin zai kan\hulh chuang lo. Mizote hian kan theology hi a sakin

Page 358: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 349 -

alawm kan lo sak le! Chuvangin theology hi experi-ence a\anga siam mi a nih ngai chuan, Mizote hianPathian kan hriatna leh pawlna hmanrua ber, hlahmang hian theology kan chher hnem hle tawh a tihtheih. Ram dangah chuan, hnam dangte chuan antheology chu khawvel finna thuril hmang te, an finnaleh hmasawnna kara Pathian an hriat dan a\ang te-in theology an chher a ni thei e, Mizo Kristiante chuankan theology hi hlain kan sa a ni.

II. Rokunga: Mizo Theology Zempui

Mizo theology kan tih chu eng nge ni? Engtiakalpui tur nge? Kawng hrang hranga sawi theih a niawm e. K. Thanzauva sawi dan hi lo thlir ila: “Mizotheology chu Pathian thu laipuia hmanga Pathian lehMizote inlaichinna thu a chiang thei leh dik thei angbera Mizo \awngkam, hnam nun, ngaihdan lehdinhmun hmanga sawifiahna a ni.” Hetianga Pathianleh Mizote inlaichinna thu, Mizo \awngkam leh hnamnun leh ngaihdan leh dinhmun hmanga a chiang theianga bera sawifiahna hi khawiah nge a awm? Tukuta mi nge kan l^k t^k ang le? Mizo zingah hetilama \hahnemngai tak tak leh thawh hl^wk tak takkan nei nual a. Ch<ngho pawh chu kan la belbul zelturah ngai ila. Tun \umah hi chuan Rokunga zempuia\angin theology kan rút dawn a ni.

Rokunga Theology Kalpui Dan

Mizo thl>ngpuia ram dang thil dawn a thiam :Kristian theology hi hmanlai Juda, Grik leh Rom-hokhawvel a\anga lo chhuak a ni a, chu chu Saphovinan dawng a; keinin Sapho kut a\angin kan dawngchhawng ve leh a. Mizote tan chuan theology hranemaw, a thar hlak emaw chhera siam chhuah theiha ni mai lo. A thar hlaka siam tum ni ila chuan Bible

Page 359: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 350 -

zirtirna leh Kohhran tih dan tam tak hnawlin Mizonakan chawisang dawn emaw a ni ang. Hemi-ah hianMizo Kristian \henkhat chuan kan daisual tawh hialang. Tih-mizo kan tum luatah an dai baw ve thei.Chu chu a him lo va, thil tih chi lah a ni hek lo. Biblehi Juda-Kristian leipuia \o ni mah sela Mizoramdaifima ch^wm tur a ni a. He thil pahnih hmanlai -Juda-Kristian tradition leh Mizo tradition inkarapuarak hna thawk a, inn>ltir a, inneih hial puitlinpuithei tur kan mamawh a ni. Chu hna atan chuanRokunga a tling tlat; a chungchuan bikna pawh a niawm e.

Bethlehem chu Judai rama khawpui pakhat ani, a hming thlak emaw, a awmzia sawifiah emawatih-mizo chiam theih a ni lo. Rokunga erawh chuanthiam takin par tih te, ram \uanna tih te, mualah tihte, bawng in run/tlawm tih te, dai reh tih te nen ainkawmtir a, Davida khawpui chu Chhawrpial runaha hung l<t a ni. Chutiang bawkin “Emau” tih pawhhi Jerusalem kianga khaw pakhat a ni tih bak chuamah ngawt hi chuan sawifiah thiam a har. Rokungaerawh chuan tluang lam\huaah tih nen a inzuitir a:

Awm khawhar tlai n>mah,Emau tluang lam\huamahKhawharin Lalpa kan ngh^k che.

tia a’n chheh chhuah meuh hi chuan, mitthlaahEmau khua hi a rawn lang nghal ruak a ni. HetiangaMizo thil leh Bible thil a hmehrem thiamna hianRokunga rilzia a pho lang a, chu mai chu ni lovinMizo theology a chher a, a tihausain awmze thar apiantir bawk.

Page 360: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 351 -

Hermeneut ics

Hermeneutics chu “Pathian thu hrilhfiahna” tihnen a thuhmun a, theology zirnaah chuan an dahpawimawh hle. Bible hi chhiar thei mah ila, a chhiardan tur dika chhiar kan thiam lo thei. Ethiopia mitilreh lehkhabu chhiar ang maiin a awmzia hre maplovin a chhiar theih (Tirh. 8: 27-31). Tuma hrilhfiahloh hi chuan kan fiah ngawt lem lo. Hun leh hmunk^r hlat vang te, mihring nunphung, khawsak danleh \awng inan loh >m avangte hian Bible hi chhiarthei mah ila, kan hre thiam ngawt thei hauh lo nia!Kan Bible hi Juda leh Grik-ho ngaihtuahnaa ziak anih avangin tunlai mite tan a chiang t wk tawh lova. Tunlai mite hriat thiam theih tur z^wnga siam angai a, chumi atan chuan ‘puarak’ tu emaw an awma \ul \hin.

Mizo zingah he puarak hna thawka, Mizohermeneutics leipuia bungho zingah Rokunga hi sawihmaih chi a ni lo. Ani hian Grik \awng leh Hebrai\awng leh Sap\awnga tikawi kual lovin Bible minhrilhfiahsak a. Mizo hla thu mawi tak hmangin Biblethuchah a pho chhuak a, kan han sa dual dual mai\hin hi chu a ropui a ni. Siamkima sawi ang takinRokunga hian Isua lo pian thu, Chanchin |ha bua\anga kan hriat zawng zawng tih mai tur hi a l^wrkim hle. “Tin, ch<ng hun lai chuan heti hi a ni a,Kaisara Awgustan khawv>l zawng zawng hming ziaktur thu a pe a,” (Lk. 2: 1) tia Luka ziak hi, a nawlpuitan chuan han herh haw mai tur a vang a ni. Rokungathung chuan he thu hi Mizote thinlungah:

Hmanah Kaisar lal lian reng pui,Lal lai ni eng hnuaiah;An hril van hnuai khuavel chhiarpui hmingthang.,

Page 361: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 352 -

tiin a han barh lut zaih mai a, kan tlai hlawm teh e!“Thimin lei a tuam laiin, van >ngin piallei a chhun,” ahan ti maite phei chu, Van Zaipawl sak b^ng kha ahria emaw tih mai a awl e. Hre lo hovin Lukah ziakaan zawng ta mai a nih pawhin a mawh lo ve!

Rokunga hian Bible thu hi a \awng bul lama\angin min lehlinsak a ni mai lo, Pathian thu awmzialeh a tum chu Mizote thinlungah a bilh l<t a, a thl<knen lam a siam a ni. Pathian mihringa lo chang ahriat chian ang bawk hian, Pathian thu chu Mizothinlungah chantir dan a thiam tlat mai hi a mak ani. “Khualb<ka an len ve t k loh avangin ran chawp>kna thl>ngah a muttir a,” (Mat. 2: 7b) tia Matthaiahan ziak lek mai t> pawh hi Rokunga kut a thlentawh hi chuan thuchah ngaihnawm a tling tawh \hin.

Khualbuk vengtu suihlung m^wlin,Van Lal Rengpui ka lung damna,Puan ang a hnawl ta e.

Suihlung m^wl khualbuk vengtu, a Lal Rengpui,a lungdamna hnawltu chu Rokunga hian a hnawl l>ta; keini Rokunga hla sa \hinten khualbuk vengtu kanhnawl chhawm ve ta z>l a ni. Tu man Khualbukvengtu, Isua tana pindan zuah lo nih kan duh ta lo anih hi.

Mizo identity & culture

Mizo theology chher chhuahna atana hmanrawpawimawh Mizo identity leh culture-a thil hlu hriatchian a pawimawhzia chu kan hriatsa a ni; kan sawizel tawh lo vang. Rokunga hun lai khawvel chu kanhria a, hnam tin ram tinah nationalism harhna thlenlai a ni. Mizote pawhin hnam rilru kan pu lian hle a.Culture humhalh tumna a sos^ng a, culture ngaihsanlamah kan \hangharh a, chutah zawhna pawimawh

Page 362: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 353 -

tak a piang ta. Mizo identity chu eng nge ni? Mizoculture chu eng nge? Eng chen nge kan humhalhang a, eng chen nge kan kalsan ang? Kan identityleh culture hi pi pute nun leh an tih danah zawnchhuah kan tum fo va. Culture leh hun kal liam tih\hin hi thliar thiam a \ul. H. Vanlalauva’n, “Kanidentity leh kan culture hi kan past experience-ahchuan eng emaw chen chu a innghat ngei mai.Amaherawhchu, kan past experience chauh hian kanidentity leh kan culture hi a keng lo,” tia a sawi hi adik hle. Rokunga hi chu lamah chuan a meng fiahhle a. Mizo nuna thil hlu leh \ha chu a chhawmnung a, chhawm nun tlak loh erawh chu a phawrhthar bik hlei lo va. Tlawmngaihna, huaisenna,taihmakna te hi Zo ze mawi duat taka a khawi nunchu a ni.

Mizote hi ‘Kristian’ ni mai lova ‘Mizo Kristian’ kannih avangin Mizo nun hluiin min awi tlei zo lo va;Sap-ho culture-ah lungawina kan hmu chuang lo.H. Vanlalauva v>kin a sawi angin Mizo Kristian cul-ture-ah chauh lungawina leh tleina kan nei thei. Chutak mai chu Rokunga hian a man chiang a, culturehluia ‘a \ha’ chin hlirin, Mizo Kristianna a bel a. C.Rokhuma’n, “Rokunga hian Mizo nih nawmzia te, alungawithlakzia te a sawi \hin a, Sap nih a chak miahloin kan hria,” a tih hi \awmpui lohna chhan tur avang viau mai. Zikpuii Pa phei chuan, “Pu Rokungarilruah chuan ‘Mizo’ han tih hian dikna, huaisenna,rinawmna, tlawmngaihna a kawk nghal …,” a ti.

III. Mizo Kristiante Tana Rokunga Pawimawhna

Rokunga theology kalpui dan kan hre ta, MizoKristiante tana a pawimawhna lam lo chhui ve lehdawn ila:

Page 363: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 354 -

Pathian leh Mizote inlaichinna a thlung nghet

Rokunga hlaah hian Pathian pakhata mi nungpathum – Pa leh Fapa leh Thlarau Thianghlim kanhmu a. Chung zingah chuan Pa Pathian a lam zingber a, Fapain a dawt a; Thlarau Thianghlim erawh alang tam lo hle. Khualzin Mai Ka Ni tih hlaah hianchang 2&3-naah \um hnih a hmang a, I HmingRopuina Tur tih hlaah pawh hian “I Thlarauvin” tih athunawnah kan hmu a, chang 4-na tlar bulah,“Thlarau” tih a lo lang leh a ni. Hei hi ThlarauThianghlim chiang taka kan hmuhna chu a ni deuhmai em?

Pathian sawi nan Rokunga hian hman rim bik\awngkam a nei, chung zinga langsar ber chu “ChungPathian” tih hi a ni; a hla 16 chuangah a hmang a ni.Hei hian Rokunga thinlungah Pathian chu engkimchunga mi, a lalna leh thuneihna chu mihringte choph^k rual loh leh dod^l ph^k loh a nihzia a tar lang.Chu Pathian chu Lal a ni a, finna ropui petu, a miterorelsaktu, chatuanin hnam tin t n kulhpui nghet,Lalberte Lalber, hruaitu, veng rengtu, a mite hruaikhawmtu leh siamtu a ni. Mizoten Pathian kansawina pakhat “Khuanu” tih pawh hi a hmang rimhle a. Hei hi chu Pathian chu venghimtu lehmalsawmtu anga sawiin a hmang deuh bik niin alang.

Rokunga hlaa thil chhinchhiah tlak tak chuPathian leh Mizote insuihzawm tlat hi a ni. “ChungPathian” tia a hmanna tam ber hi Mizo hnamchanchin a sawina nen a inzawm deuh zel a. Pathianchu hnam tin ta a nihzia a hria a, chu Pathian ngeichu Mizote tan auvin a hauh tlat a. Pathian finna lehtheihna tel lo hi chuan ropuina leh lal\hutthleng anral \hinzia a hre hle a ni.

Page 364: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 355 -

Nang erawh chu chatuanin,Hnam tin t^n kulhpui nghet;Lalberte Lalber chuanin,Ro min relsak ang che.

Ro Min Relsak Ang Che tih hla kher hi zawngMizote tana Pathian thilthlawn pek a ni. A rilzia hrelo leh hlut nachang hre lo chu Mizo Kristian dik takpawh va ni ng<t suh!

Pathian mihringa a lo channa

Rokunga hlain a pho lan chian em em chuPathian mihringa a lo channa hi a ni. Kristian HlaBu-a Rokunga hla 19 zinga 12 chu Krismas hla a ni.Rokunga hi Kristian Hla Bu-a Krismas hla thawhhnem ber a ni bawk. Rokunga leh Krismas chusawifiah ngai lo khawpin kan chiang awm e. Siamkimakhan Rokunga Krismas hlate hi, “Krismas khawlaihla” han tifiam bawk mah sela, Rokunga leh Krismasinlawm tawn hmuchiangtu a ni: “Krismas leh Rokungahi an intil^r tawn ve ve bawk. Krismas hlate avanghian Rokunga hi a l^r phah lehzual a, Krismas pawhhi Rokunga hlate avang hian \halaiten an uar phahnasa lehzual a ni,” tia faktu kha a ni.

Engvangin nge Rokunga Krismas hlate hian mithinlung a fan raih bik? Rokunga Krismas hlain rilruleh thinlung a khawih tlat bik hian chhan a nei;Pathian hmangaihna th<k tak a phum tlat vang hi ani ngei ang. “Chung Pathian” tia \ih leh zah takavawi tam tak a sawi chu ran thlengah a lo mu ta maisi! “Lalberte Lalber” tih leh “Roreltu” tia a sawi \hinkha Bethlehem ran in tlawm takah a rawn piang a,mihringah a rawn chang ta. Hmangaihna vanga aropuina zawng zawng hlip thlaa mi sualte chhandamtura rawn kal a nih hi Rokunga hian a hlah lo. Chung

Page 365: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 356 -

Pathian inngaihtlawmna hi a pho chhuak \ha em a,Rokunga Krismas hlate hian sak a hlawh a ni. Heran chaw p>kna thleng tlawm taka lo piang hi, tlawmhle mah se Rokunga thinlungah chuan Lal thar, Lalduhawm ber, Van Lal Fa, chhandamtu, lei leh vanLalber, remna lal a ni tho tho. Khawvel thim ti>ngtu,Van lal ropui, Van Lal rengpui, a lung damna a nicheu mai.

Mizo identity a chawi s^ng

Rokunga chanchin zira ziaktu reng rengte hiana Mizozia an sawi vek tih theih a ni. R.L.Thanmawian, “Rokunga hla khaikhawmna chuhawrawp mal pali ‘Mizo’ tih a ni,” tiin a sawi. RokungaMizona tak hi Mizo theology tarmit a\ang chuan angaihzawnawmna lai tak a ni. Tribal-ho harsatnalian ber chu ‘identity crisis’ hi a ni. Tun hmaa mahniram chhunga khawvel dang tihbuai hauh lohva awm\hinte kha tun lainain a han nuai a, khawvel >ng anhmuh ve chinah chuan an tan hlauhawm a rawninsehmur \uam \uam tawh \hin. Hei hi keini Mizotedinhmun a\anga chh<t pawhin a dik hle.

Rokunga hi Chanchin |ha avanga Zoram khawvelnasa taka inlehburh laia piang a ni. Mizoramchanchina thil pawimawh tak tak – bawih chhuah,German ral dova France rama Mizo tlangval sanghnihrual kal te, Thlarau Thianghlim harhna te, |hing Tamte, politics inthlak danglam te a hmu vek a. A hunlaiin zirna lamah ramin nasa takin hma a sawn a;BA hmasa ber te, MA zo hmasa ber te pawh a hmuphak a; High School neih (1944) leh College din (1958)te a hre hman a. Ram hmasawnna tura din \halaipawl hrang hrang YMA leh K|P te pawh a hmu veka; Mizoram buai pawh kha a hre hman a ni.

Page 366: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 357 -

Politics, social, economics thila zalenna tak taknei tur chuan kan “identity” a chian a ngai fo va.Ram hrang hranga tribal-te harsatna ni fo chu nihnaachian hi a ni. Mizo tlangval rual France ramah ankal a, s^p nula leh tlangval hmel\ha pui pui an zukhmu a. Chutah an khawhawi a lo zau zel a, lehkhazirin Zoram pelin an thawk chhuak a, hnam dangpumraw \ha leh dawlh kai \ha tak tak an kawm a,an hmel\hatzia an sep rawtui a. Sipaia lut Mizotlangval an lo pung chho zel a, hnam dang hmel\hatzia an hria a, mahni insitna a lian chho hle. Mizotelah chu hmel\ha bik vak hek suh, hmuhsitawm takniin kan inhre dawn ta mai a. Rokunga erawh chuan:

Mizo kan ni kan hm>l a \ha,Kan tum a s^ng bawk si,”

a ti daih mai! Mi chhia, l^k tl^k loh, tuma ngaihzawntl^k loh nia inhriatna hian a chhe zawngin nun akhalh thei. Chumia tlakchhiat theihna laka Mizotemin vengtu chu Rokunga hi a ni. K. Thanzauvachuan, “Tribal-te hian identity crisis hi kan tawk a,chumi laka chhanchhuah kan nih theihna tur chuan,‘kan hm>l a \ha,’ tih theih hi a pawimawh,” a ti. Adik tak chuan India rama tribal–ho hi han thlir ila,anmahni an indah hniam hle hlawm. Mi ngohoawpbehna laka mi h^ngte an chhuah theihna turchuan an vun rawng vanga mahni inhmuhsitna ankal pelh a ngai a. An thupui ber chu, “ka hang n^aka nalh a nia,” (black is beautiful) tih a ni. Mi h^ngan nih kha an zahpui lo, an chhuang a ni ber zawkang. Keini hi hm>lchhia nia kan inhriat tlat chuankan saltanna a\angin kan chhuak thei ngai lo vang.Chu chu Rokunga hian a hmu chiang hle. Mizo hihnam hm>l \ha, Mizoram hi ram nuam ber ang maiina sawi a sawi a nih hi.

Page 367: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 358 -

Zoram thar dinna thuchah

Chanchin |ha hi Pathian thiltihtheihna a nihavangin ram siam\hatna a ni ngh^l bawk. Sualna,hlemhletna, thatchhiatna, diklohna leh rorelna fel lohmanga kan ram a tl<kchhiat loh nana ram vengtuchu Chanchin |ha hi a ni. Kan vantlang nun te,khawtlang nun te, ram rorelna leh ei bar zawnnachen hian Chanchin |ha hian min luh chilha minkhawih danglam kan ngai. Chutih rual chuanKohhran hruaitu leh Pathian thu thiamho pawh kanhnam kalsiam hi r^l a\anga kuangkuaha thlir lehsawisel ve satliah \hin kan ni ta ber a. Rokunga erawhkha chuan sual leh \ha lo, kan ram eichhe thei ahmuh chu a ngawih bopui lo.

Tunlai theology lar tak mai Liberation theologychu mi rethei leh hnehchhiah tuarte chhanchhuahnalam hawia Pathian thu chhuina a ni. Mizo Kristiantam berten chhandamna kan sawi dan leh hriat thiamdan hi thih hnua thlarau chhandamna, mi mal chantur angin kan ngai ber. Rokunga erawh chuan a hlahmangin mihring nun pum pui chhandamna chu IsuaKristan min hlan tih a puang a. Hlauhawm lakachhandam kan nihzia a hre chiang a, Mizote hlauhem em \hin ramhuai chu Chanchin |ha-in a <m bota tih a puang a; Pathian kutah chuan he ram hi ahimzia pawh a hria. Indopui II-naa Japan r^l hlauhlai pawh khan Aizawl khawpui himna tur hi Pathianaha nihzia a chiang a, Zion kulhpui veng himtu chuana venghim dawn tih a hre chiang hle:

Z^wlkhawpui kan v^ngkhua Isua pawh l>n v>na,R^lin min do mah se kan hlau lo’ng;A chh<ngah Lal Isua z^n riak a ch^mna hi,Tumah r>ngin an do thei lovang.

Page 368: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 359 -

Mizoram damna atan hian inpumkhatpawimawhzia a hre chiang hle a. He rama hnam zetinreng mai hi Pathian lalna hnuaia lungrual takakhawsa ho tur kan nihzia pawh a fiah tawh hle a ni.A hla pakhat, Ram Khatah Hnam Ze Tinreng tihahhian inhmangaih leh indawhtawna nung tur kannihzia heti hian a sawi a:

Hnam lianin hnam t> hmusit suh se,Hnam t>in hnam lian itsik suh se;|angrualin inhmangaih tum sela,Tuin nge ngam thei ang le?

Tl^ngkawmna

Kan sawi thui viau mai, thu tlang lo k^wm dawnila. Rokunga hi theologian ni lo mah se Mizo ziaaPathian thu kalpuina turah a zempui nih tling. Pathianleh Mizote inlaichinna pho chhuak thiam tak a ni.Mizo nuna nunze mawi leh tih dan \ha a thur chhuakthiam hle a, a hla a\ang hian Mizo theology siamnatur hlum ban sawh tur a so \ha hle a ni. Mizotethlaraumina chu hla hmangin kan puang chhuak a,chuvangin hla hmanga kan hnena Pathian inpuannahi kan tan theology thuk tak a ni zel dawn. Rokungahla chauh a ni lo va, thlarau lam hla ril pui pui kanneih mi dangte a\ang ngei pawhin Mizo theology kantiphuisui tur a ni ang. Pathian nena kan inlaichinnapuanchhuahna th<k kan hlate hi zir chiang zel ila,Mizo Kristiante thlarau nun a nghet zual zel ang a,kan ram leh kan hnam a dam ngei ang.

Page 369: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 360 -

ROKUNGA - MIZO NIH TINUAMTU

B. LALTHANGLIANA, Chhinga Veng

Hnam tin hian mahni tawkah mahni hnamahhian kan lungawi thawkhat \heuh chuan a lang a,loh theih loh a nihna chen pawh a awm. Mahse Mizotehi mahni hnam nih nuamti zual deuh bik an ni emaw, tih hi ngaihtuah tham tak niin a lang.

Hrangbana College-a ka thawhpui EnglishDepartment-a mite chuan an \hian, College an kaipui,inti sap tak, Mizo hming pawha insawi ngai lo, tunhnua Media lama inhmang tak hmeichhe fel angrengpakhat pawh, Delhi lama a inti sap vel chu an longaisang hauh lo mai a, a Mizo \ha leh tih an sawi\hin a. Hmeichhe vengva tak dang ram danga zin fo,lehkhaziak taima ve tak pakhat pawh, Mizoramahchuan sap ang deuhvin sihfen a inbel a, ram dangaherawh chuan Mizo takin puan a bih zaih \hin e an tibawk.

Heti taka Mizo ten Mizo nih nuam kan ti hi achhan sawi tur tam tak a awm thei ang a. Hla phuahthiam Rokunga hi a thawh hlawk ber pawl ni ngeiina hriat a. A hlaah eng angin nge a lo phuah tihchipchiar lem loin i lo chhui teh ang.

1. Mizo |halaite thawpikna a vaikiang

Kum tam fe pi pute chu an phak tawka hlaphuahin an lo inawi lungleng ve a. Kum 1894-aKristianna a lo tawlh luh khan, Kristian hla Sap\awnga\anga lehlin leh anmahni siamte a buin an chhuaha, a pung chak hle a. Chung hlate chauh chuKristiante chuan sak tura tih a ni a. Pi pute hla chihrang hrang chu an hnawl vek thung. Chutiangngawt chuan Mizote hawk a fah zo lova, harhna

Page 370: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 361 -

runpui vawi 3-na a thlen hnu, kum 1920 vel chuanMizo ir-awm chhuak Kristian hla a lo chhuak ta a,Patea, R.L. Kamlala te, C.Z. Huala te leh mi dangdang an lo chhuak ta ur ur a, Mizoram dung lehvang bakah Zofate chenna ram chu a fawn thlengthuai a, mipuiin an duhin an sa tui em em a, ‘MizoKristian Hla Thar’ vuah a ni nghe nghe. Kristianhla, Sap\awng a\anga lehlin leh heng Mizo Kristianhlate chauh hi Kristiante chua sa tura tih a ni.

Mihring zia leh nunphung hi mak angreng tak ani a. Nulat tlangval lai hun mawi leh nuam, an damchhung hun rangkachak hi amah ngawt chuan a tleithei lova, an induh tawnna leh inngaihzawnna lengvel chu \awngkaa sawi ngawt chuan an lung a dumzo lova, an tuihalna a tireh pha hek lova, an lunglennaa chhawk thei bawk hek lo. Hla-a hril a ngai a, puanchhuah a \ul a, lungleng taka sak vawng vawng anmamawh. Chu chu Kristian hla ngawt chuan a thawidam zo si lo.

Tichuan 1915-17 velah, ‘Kaihlek hla’ a lo chhuakta a. Kristian hla thu kaihlek leh a thluk te rinchhanhmiaha phuah a nih avangin Kohhranin a do na hlea, a sa Kohhran Upain an hriat chuan khaw\henkhatah an phuar hiala sawi a ni.

Kum 1925 vel khan Sap ‘Love Song’ thlukrinchhanin Mizo ‘Lengzem hla’ a lo chhuak ve leh a,hei hi chu Kohhranin a do na lutuk lova, mahse alawm lem lo. Kum 1930 -1950 vel hi a pahnihna a vullai niin a lang a, vawiin thleng hian a la reh tak taklo. Heng hun laia nula leh tlangvalte nun hi a chephle a, kaihlek hla leh lengzem hlate chu feh kawngahte, thing phurh leh tuichawi kawngah te, ramhnuaiahte an sa rawng rawng \hin a. An hun tawng kha athawpik thlak hle mai.

Page 371: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 362 -

Vanneihthlak takin Rokunga te, Vankhama te,Liandala te leh mi dang dangin hla pawisawi lo, tumamitmei ven ngai lo leh tu bulah pawh inthlahrunghauh lova sak chi-Ramawih hla te, Ramngaih hla te,Hnam hla te, Mizoram tlang, lui, ramngaw, thingzar,sava te leh nungcha tinreng pangpar chi hranghrangte leh a ram mawizia chawina, kum 1940 vela\ang khan a rawn phuah ta a. Zofate tan, a biktakin nula leh tlangvalte tan malsawmna a tling a.An thawpikna boruak rit tak chu an rawn vai kiansak ta a. |halaite khuh bumtu leh hualvel tlat tukhawdur chhemkian kawngah hian ROKUNGA hiana thawh hlawk ber a tihtheih nghe nghe.

2. Mizorama piang nih a tinuam

Kan Zoram nuam leh mawi,Mihr^ng pianna;A chul tawh hnu hr^ng hlui,Sakhming\ha kha;

tiin Mizoram chu mi huaisen leh ralhr^t hming \hatak takte pianna a nihzia a sawi a; chutiang ramngeia piang ve nih chu iaiawm lo tak a ni a. Amahngei a pianna leh seilenna ram a nihzia sawi pahin amawizia a tarlang nghal a :

Aw ka pianna, ka seilenna ram nuam,Lawmna piallei Zohmun s^ngah;Thingzar mawi leh pangpar vulna ram nuam,Ram zawng laiah i mawi chuang e.

a ti hial mai. A hla dangah pawh :

Aw Zoram nuam, i hming a mawi mang e,Kan pi kan pu mi \ha te pianna;I tlang, thing zar, thlifim, i zo tuithiang reng hian,Rilru s^ng tak leh nunmawi tak min pe.,

Page 372: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 363 -

a ti zui zel nghe nghe. Chu a pianna ram chu sangtaka hun duhin, khawvela dinhmun sang ber chiduhthu a sam sak a:

Aw ka pianna ram kan Zoram nuam,Ka thinlungin ka hmangaih che;Tuma bawih atan ka phal lo che,Tho la, i ke in ding rawh.,

a han ti chhuak raih phei hi chu a sang vah vah hlea, ngaihtuah zui tham tak a tling.

Hetiang hian Mizoram ngeia piang nih tinuamkhawpin a chawi vul a. Mizoram pawna Zofa ten lohrethiam se, mi dangte tan pawh nihlawh intihnatham a tling hial awm e. He thu ziaktu takngial pawhhi Rokunga hlate avang hian, Kawlrama a awm laipawhin Mizorama a lo piang ve hi nihlawh a inti vengveng ve \hin.

Chu a pianna Mizoram mawizia lehthlakhlelhawmzia a sawi zui zel a, ngaihno bei takin :

Kan tlang ram a zo thiang, hring nghialin a mawi e,A tlang boruak leh a thlifim reng hian;Min lo va tiharhin min lo va tihlim em!Len nan tlang hmun dang reng ka ngai chuang lo.,

a ti ta a, mi naran hmuh thiam loh te pawh fiah takahmu bikin, mawi takin a puang a :

Aw Zoram nuam, i hming a mawi mang e,I lenthla leh i kimtlang reng a mawi;A thing zar mawite leh i tlang hmun tual nuam hi,Pialral ni >ng rengin a rawn chhu che.,

a ti hial mai. A tlang te, phaizawl te lui leh a luang rite, chhum te, thlifim te leh lung naran te cheninmawi em em hian :

Page 373: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 364 -

Tl^ng s^ng thing zar mawi leh phai zawla,Suanglungpui leh luipui luang ri;Van rang chhum leh thlifim leng velin,Khawvel mawi hi hla mawi a pe.,

tiin lungkuai taka a han phuah thiam bik te hi arunthlak ngawt mai. Hetiang hian tlang hriam vir ver,lui lian lawng kal theihna pawh awm lo leh phaizawltak ngial nei tham lo, awihpang leh hmun rualrem lotak tak deuh hlir awmna ram ni mah se, mawi lehnuam tak, chen chakawm hliah hliah theih khawpleh pianna rama thlannaawm hiala Rokungan a hanphuah chhuak thiam hi a ropui hle. Chuvangin :

Kan zo tlang ram nuam hi,Chhawrpial run i iang e;

ti lo thei lo dinhmunah Rokunga a ding niin a lang.

3. Tlawmngaihna a tivul

Zofate rilru leh thinlung khawih ‘Tlawmngaihna’Rokunga’n a chawi dan hi a ropui ngei mai, pangparmawi tak anga sawiin :

Kan tlang kan ram a hring a mawi,Tlawmngaihna pangpar mawi a vul;Rangkachak leh lunghlu aiin,Chu pangpar chu a mawi zawk e.,

ti meuha chhamin, tlawmngaihna chu pangpar angaZoramah vul chiaiin a mitthla theih a, nun a tihlima, khawtlang a tinuam bawk a, “Aw tlawmngaihnahlu, aw nunna par” a la ti ta deuh deuh a, uarlehzualin :

Ka chawi ang che sakhming hluanin,‘Zo nun par mawi’ ka ti ang che;I mawina rimtui leng velin,Ram tin kil tina fang del del.,

Page 374: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 365 -

a ti zel nghe nghe. Heta ‘pangpar’ nen a tehkhin danhi, nulate sawi nana hman \hin, ‘a chuai leh hmazia’sawina lam ni lovin, a mawizia sawi nan a hmangniin a hriat thung.

He hla kum 1951-a a phuah hi tlawmngaihnatungding tur leh tinung zawm zel tur din YMA hianthil tihhonaah an sa ngun hle a, vawi eng zat nge ansak nawn tawh tih hi chhiar sen a ni meuh tawhlovang. Chuvangin he hla hian Mizote zingahtlawmngaihna a sawh nghet deuh deuhva, a tivulzual ti ila a sual awm love.

Zofate hi ‘Tlawmngai’ hnamah kan inchhal a,khawiah pawh tlawmngai ngei turin kan indah tlata. Chu chuan nunho a tinuam a, mirethei lehchanhaite an thlamuang a, khawtlang a thawveng\hin a, Mizo nih a tinuam sawng sawng a tihtheih awe. Chumi kawngah chuan Rokunga hian a thawhhlawk hle in a lang.

4. Mizoram hi Lungrualna ram niin a hmu

Chhungkuaah te, Vengah te, Khuaah te lehRamah te hian inrem taka awm dial dial hi khawvelathil pawimawh berte zinga mi a ni a. Chu ram lehhnama Mizote Rokunga’n a hmu hi a ropui hle :

Kan lenna chhimhlei tualah hian,Sappui nun reng kan ngai chuang lo;Sakruag tuamna puan mawi ber aiin,A mawi zawk e, SUIHLUNG KAN RUALNA hi,Nun dan mawi vuan zel i khuareiah.,

ti a a phuahte hi a ngaihnawm a, hmun dangah pawh :

Ziahzam kai chiaiin rammawina a lo lang a,Hawihkawm lenrual \henawm khawveng zawng

pawh,

Page 375: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 366 -

INREM TAKA lentirin thla a timuang e,Vanram chhawrpial chhuahtlang a iang reng e.,

a ti zel phei hi chua lung a kuai zual.

A hla lar tak ‘Kan zotlang ram nuam’ tih hlaah,“Hallo ten lungruala dar ang kan lenna,” tih leh,“Tlangtin zaleng zawngte lungrual kan insuihkhawm,”a tih ngat phei hi chuan a \ha chang a ni lo, a nuamveng veng a ni ber mai.

SUIHLUNG RUAL TEA kan lenna par mawi,Vul reng rawh, ka pianna Zoram nuam,

tihlaite hi a mawi a, Mizorama piang leh cheng nih hia nihlawhthlak hliah hliah hian ka hre \hin. HetiangaMizoram pum lungrual tak leh hlim taka len za hodual dual hun hi kum 1890 vel a\anga 1965 vel thlengkha niin a lang a, kum 1966 hnu lamah chua Zorama buai a, khawvel thilah intlansiakna a nasa a, tunhnu deuhvah chi bing zawnga kal duhna a lo lian \ana, kan chheh vela kan Mizo hnahthlak pui sakhualeh politics thlenga chi bing zawnga kal na tak tenmin chim \an ta. Rokunga “Zoram nuam” leh“Lungrualna ram” kha a bo mai dawn em?|hangtharte kan fimkhur a ngai tak meuh a,mawhphurhna leh tihtur an va nei nasa em!

5. Mizo nih vang hrim hrima lawm turin mitea kawhhmuh

Pi pute kha eng hunah nge “Mizo” tih hi an hman\an tih chhui chhuah a har hle a, sawi dan eng emawawm bawk mah se, han pawm chat tur a vang. Mizolal ropui Bengkhuaia chuan kum 1981-ahAlexandrapur thingpui huana Sap naupang a mana, a khuaa a hawn chu, ‘Zoluti’ tih hming a phuah a.Mizo lehkhabu hmasa ber kum 1895-a chhuak chu,‘Mizo zirtirna bu’ an vuah a. Heng a\ang hian

Page 376: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 367 -

anmahni insawi nan ‘Mizo’ tih hi an lo hmang hm^hlein a lang.

Zosap chhuanawm, Mizote ngaina em em tu lehhmangaihtu Zosapthara (Edwin Rowlands, 1867-1939) chuan kum 1903 khan hla chhinchhiah tlakem em a phuah a, chang hnih a ni a, chang khatahtlar 16 lai a awm a, chutah chuan :

Mizo kan ni lawm ilang in,Kan hnam \hatna zawng zelin;Thil \hain kan ram timawiin,Mizo lawm teh u.

Mizo kan ni lawm ilangin,Kan vanneih na, tungding zelin;Kan pian fu-zia hi hmang \hain,Mizo lawm teh u.,

tih kan hmu a, “Kan tlangval an thiam ve nen, kannula hmel a \ha e,” tihte pawh a tel a. He hla chuMiddle School zirlaibu Bu Lai - II, 1909-ah a solfanen a tel thlap a, sikul naupang ten a zir \hin bakchu mipui zingah chuan a lar lem lo a ni mai thei. Hehla thu te hi a ze neknawk hle naa, a thu ken hi apui a, a phuahtu rilru hi a thuk em em a ni.

Zosapthara hi ‘Mizo’ tih hming phuahtu chu a nihauh lo a, mahse hnam pum huap hmingatitlanglawntu, hmang lartu leh Zofate thinlunga tuhtuchu ni ngeiin a lang. Chuvangin amah hi kanhriatreng a pawimawh hle.

Mizo nih vanga lawm tura Zosaptharan hla aphuah a\anga kum 46, kum 1949 khan, a meichherchhit chu Rokunga chuan a la chhawng a, a aia >ngnasa zawk leh fiah lehzualin a chhi ta hlauh a :

Mizo kan nih kan lawm e,Kan tlang a thiang bawk si;

Page 377: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 368 -

Kan rilru pawh a s^ng e,Kan hming a thang bawk si.,

a rawn ti ta hep hep mai a. Zosapthara hla ai khan athu luang a mam zawk a, a thluk a tho \ha zawkbawk a, a thuken chenin a sang zawk daih nghenghe.

Mizo kan ni kan hmel a \ha,Kan tum a sang bawk si;

ti te leh :

Chutin kan hmingthan mawina chuanKhuavel a deng chhuak ang;

a han ti alh alh phei hi chu duhawm tak a tling. Nulaleh tlangval \hahnem takin tui tak, hlim tak leh phurtaka an han sa hup hup han hriat phei hi chuan anngaihtuahna a pawt s^ng a, hmasawn zel turin ansuangtuahna a vawrh thui vang vang em em a ni.

Kum 1995 June 13-15 khan ‘YMA Diamond Ju-bilee’ Vana Pa Hall-ah ropui taka lawma ni a. Chutahkhuallian, YMA dintute zinga la dam awm chhun PuChawngzika (Upa) chuan, “He hla a lo chhuah khakan Zosapten an lawm vak lo,” tih thu a sawi a, makkan ti a, theihnghilh a har nasa.

Tun lai thleng hian Zofate zingah ‘Mizo’ tih ngainatleh duhna hi a fawn zel a, a lian zel nghe nghein alang. Mi mal hmingah, a hmei a pain ‘Zo’ an inphuahtel tam hle a, dawr hmingah pawh ‘Zo’ tih telh anuar viau a, sawrkar hmalaknaa din pawl leh coop-eration te pawhin an hmang hlawm a, ‘ZOHANCO’tih ang chi-ah, tin, veng leh khaw hmingah pawhput nuam an ti a, ‘Zonuam,’ leh ‘Zokhawthar’ tih leha dang dagn kan hmu.

Page 378: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 369 -

Hnam ropui leh hmingthangte chu dah \ha ila,kan chhe vela kan tlangmipui te hian, heti takaZofaten ‘Mizo’ nih nuam an tih hi engtin nge an ngaihang aw, tih hi ngaihtuah tham tak a ni a. An nihongei pawh hian Zofaten ‘Mizo’ nih nuam an tih angtluk hian an hnam hmingah hian an lungawiin anlungdum ve ang em tih hi zawhna lian tak a tlingawm e.

Aw le, a tlang lo kawm dawn ta ila. Khawvelpumpui leh India ram pum a\anga thlirin, Mizoramchu kilkhawr tak, tlawh hrim hrim awlai lo, tlanghriam vir ver tamna leh ram chhengchhe tak a ni a,lui lian, lawng kal ruau ruauna tham pawh awm lo,luikam phairuam leh phaizawl tihtham pawh nei lo ani a. Mahse a chengte chuan an thlahlelin nuam anti ve em em a, Mizorama piang nih cheninnihlawhthlak an ti a, tlawmngaihna a par vul a,inremna leh lungrualna ram a ni a, Mizo nih hrimhrim pawh vannei an inti a, ram dang an awt biklova, hnam dang nih an chak bik hek lo. Heng rilruleh ngaihtuahna an neih chhan hi, kan hlaphuahthiam hmingthang ROKUNGA vang a ni lo tihchu kan hre \heuh ang a, mahse chutiang dinhmunah<ngtute zingah a thawh hlawk ber pahnih thlangchhuak ta ila, hmaih phal rual a ni lovang. ChuvanginRokunga hi Mizo nih tinuamtu bulpui ber PAKHAT ani e kan ti a ni.

Page 379: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 370 -

Page 380: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 371 -

Then Li-na

A THU ZIAKTE

Page 381: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 372 -

Page 382: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 373 -

HLA SIAM DAN

|hangthar zingah hian solfa thiam an tam takavangin solfa hmanga hla siam dan tlemin han sawiila, hla siamtute hriat atan thil \angkai niin a rinawma ni.

1. CHORD

Hei hi hman dik thiam chuan hla a mawi a, hmandik thiam loh erawh chuan a hla thluk mawi hle mahse a thlur li-a han sakin a mawi har hle \hin.Chuvangin chord hmang thiam hla phuah leh hmangthiam lo hla phuah chu a nalh hlei deuh \hin a ni.

Hla mawi taka remkhawm (harmonised) turchuan Major chord leh Minor chord hi hriat hranthiam hle a \ul a. Kan hla phuah tur chu Major chordhi hriat hran thiam hla a \ul a. Kan hla phuah turchu Major mode a nih chuan Major chord hi kanhmang tur a ni a, Minor mode a nih chuan Minorchord kan hmang tur a ni. Hla remkhawm kan hriatdan tlangpuiah chuan, entir nan heng a hnuaia mitehi han tarlang ila :

MAJOR

s dI dI m r f f s l ts m f d tI tI d m f rm s l s f r l dI dI sd d f d sI sI r d f s

lI d r m fe r t r t l

mI mI lI

se re lI m m m dd d f tI tI r d t se ltI tI r

m tI fI l tI mI lI

MINOR

Page 383: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 374 -

Hengte hi a key a thuin chord dik leh \ha an nivek a. Amaherawhchu hei ang chiah zel hi hman turtihna a ni lo va, a dan tlangpui entirna chauh a ni.

Tin, chord dik lo (dischord) pawh hi a thiampachuan khawimaw laiah an han zep zauh a, a timawituni awm hial te pawhin a hriat theih bawk a ni.

2. NOTE HMAN DAN

Note hman dan chu Air, Alto, Tenor, Bassremkhawm dan a ni a, chu kan hla chu thlur li-ah akal dawn tihna a ni a, “Piano dan” hi a kalh tur a nilo. Kan hla siam chu mihring ^w-a sakin a mawi hlea ni thei e, mahse piano dan a kalh tlat chuan mithiam zawk te en ve atan a zahpuiawm nghal maidawn a ni. Entirna - air note chu ‘d’ ni ta sela, altoatan ‘m’ kan hman chuan a dik lo a ni. “A chord a dikphawt ahnu, eng nge pawi?” i ti a ni thei e. A pawinachu air note ‘d’ aia alto note ‘m’ hi a san zawk avanga ni. Air note aia sang alto atana i hman chuan pi-ano hi khapna leh kutzung\ang inhmantawn dan arem lo va, kutzungpui lam chan leh zungte lam chankha a inthlakthleng ta a, a tih hleih theih loh a ni.

Tin, chu ai maha la pawi zawk chu, Old Notation(Staff, piano solfa i ti mai ang) hmangin mi thiamtenkan hla chu lo letling ve duh ta sela, air note kha altohmunah a dah ang a, alto note kha air hmunah adah lo thei lo vang. Chuti a lo nih chuan chu hla churam dang miin tonic solfa-ah bawk lo letling leh thungta sela, alto khan air hmun a chang ang a, a airkhan alto hmun a chang ve mai ang a, a phuahtuphuah dan nen chuan a danglam hle tawh dawn ani. Chutiang zelin Tenor leh Bass pawh a inkalthelhtur a ni lo.

Page 384: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 375 -

Chuvangin hla i remkhawm dawn phawt chuanair note aiin alto note chu a kara note khat aia hniama ni tur a ni, (i.e. ‘d’ hi air a nih chuan alto atanchuan ‘t’ ni lovin ‘l’ emaw, a aia hniam emaw a ni tura ni.) Tenor leh Bass pawh chutiang zelin.

3. A FORM SIAM DAN

A form siam dan te pawh hian dan mumal takan nei ve thliah zel a. Tonic solfa dan tlangpui musi-cian hote’n an hman tam berah chuan, hla tlarkhatna thu hmasa ber chu vai chhuk zawng (barpui)-a lak \an a nih chuan a tlar 2-na bul pawh chutianga ni a, 3-na, 4-na etc. te pawh. Tin, vai chhoh zawngalak \an a nih chuan tlar tin bul kha vai chhoh a ni zeldeuh \hin a. Tin, thlukna lai tur emaw, a tawpnanote (m, r, d, s, etc.) chu barpui bulah a awm ngeibawk \hin. Barpui bulah note awm lovin thluknachhinchhiah (:-) a awm nghal mai ngai lo a ni; hlapuihi chu a danglam deuh a, heti chiah lo pawh hian atih theih mai bawk ang. Hla chang neiah erawhchuan an hmang ngai lo a ni.

Hetih avang hian musician hote chuan an hlaphuahte chu zaipawl sak tur emaw, mipui sak turemaw, vai theih chia an siam phawt chuan vuak 2,3, 4, etc. vuak engzat pawh ni se, chhuk zawnga vailai tur (bar pui) bulah note a awm theih ngeina turinremchang an siam zel \hin a ni. Chuvangin a ni hlahian vuak 2, 3, 4, 6, 9 leh 12 te hi a neih thliah ni.Chuti ni lo se, vuak chi hrang hrang siam pawh a \ullo ang a, kan duh duhin kan siam ang a, chho zawngavai lai tein kan hla chu a tawp mai \hin dawn a ni.

Chutichuan hla siamtuin heta ziak anga a tihthlap chuan a remkhawm dan leh a form danahbelhchian a dawl deuh ngei ang.

Page 385: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 376 -

ENG NGE I NIH?

“Mahni nihna hmusittu chu chi da ang a ni a, apianna hmusittu chu nchhe dawng a ni.” Rk.

Miin ama nihna hmusit in mi ropui zawkte nihnachauh chu ngaihluin emaw, amah chu engmah ti vethei lovah indah ta sela, engmah tih theih a nei lovanga, chi da ang maiin hman tl^k a ni lo vang. Tin, a nuleh pa, a pianna ngei leh a lo pianna hnam ngei ahmuhsit phei chuan a pianna hnamte chuan ^nchhelawh tak an n^p ang.

Chutichuan he kan thuch^ng a\ang hian enghnamah nge i lo piana, eng ang mi nge i nih lo inenfiah la, i rilruin lo chh^ng ang che.

Vawikhat chu mi mahni nihna hmusittu ka hmua, a pian tirha a nu leh a pa hming sak sa chu m^wllutukin a hriat avangin “E.W. Stanley,” tiin a hminga thl^k a. Amah chuan a thiamnate leh a rilru putdan a han inngaihtuahin Sap nih hi kai zo hliahhliahin a inhria a; Sap \awng lah chu anmahni tluklaia thiam niin a inhre bawk si a, chuvangin sap hminghan put mai chu inmawi hlein a inhria a. A hnampuiteleh a unauten an rawn kan changte hian a lo haidera, a lo be duh mang \hin lo va; a S^p \hiante nenainti mi lian taka awm chu mihring nihna s^ng beraha ngai a. Chuvang chuan a unaute leh a hnampuitechuan an hlauvin an n>l lo deuh deuh va. S^p zingaa \hian \ha ber lah chuan a ring tak tak thei lo va,an inkawm apiang hian a rilruah chuan thil, a taktak ni lo, a tak ang tura siam chawp (artificial) niahriatna a nei tlat reng mai a, puarpawleng ang lekniin a hre \hin a ni. Chu pa nihna chu chi da ang leka ni a, a unaute tan hmanna a awm lo va, huatthlalaa chang ta mai a ni.

Page 386: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 377 -

Mi mahni nihna hmang thiam erawh churangkachak aiin a mawi zawk a, a hlutna pawh chulunghlu aiin a hlu zawk a ni. Khawvel mi ropui berleh hmingthang ber berte zinga an sawi \hin Africarama Negro tlangval pakhat “Dr. Agrey” an tih chueng vang dang maha ropui leh hmingthang a ni lo va,ama nihna leh a pianna hnam Negro chu a zahpui lova, a hmangaih >m >m avang a ni. A thusawi\henkhatte chu, “Pathianin mingo ni lovin Negro mihang takah mi siam avang hian ka lawm em em a ni.Negro-ah piang lovin mingovah lo piang ni ila, t<naka hnampuite zinga ka tih theih ang hi ka tih theihdawn loh avangin. Van ramah han kal ta ila,Pathianin mingovah, hmel \ha zawkin mi siam dawnsela ka duh chuang lo vang,” a ti a ni an ti.

America rama title ropuitak M.A. Degree a l^k\uma a hnampuite zinga a lo kir leh chuan ahnampuite chuan an ngaisang em em a, an lo hmuaka, nasa takin an lo chawimawi a, a nu meuh pawhin,“Ka pu,” a ti ta hial a. Mahse, Agrey chu a lawm emle? A nu hnenahchuan, “Ka nu, i fapa Agrey kha kani alawm, khawngaih takin i mi kohna pangngai, ‘Tait>’tiin mi ko leh rawh,” a ti a ni.

He tlangval rilru hi zuk bih chiang hle teh, azahawm hlein i hre lo maw? Lehkha thiamna lamahM.A. meuh ni mah se a nu lakah chuan, “Tait>” tihtham lek a la ni reng tih a hai lo a ni. He tlangvalhian a hnam a chawimawi a, amah avang hian Ne-gro-ho chu an zahawm hle a ni. A taksa hm>l chhiatziachu sawi tham a ni a, mahse a rilru mawina leh\hatna chuan a khuh zo em em a, College zirtirtu anih chhung chuan a College-ah chuan mi leng lokhawpin a hip zel a ni.

Page 387: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 378 -

Nang chhiartu duh ta, eng hnam nge i nih a,eng ang mi nge i nih ve le? Kei ka ngaih dan ve chuanMingo chu Mingo angin awm sela, Mih^ng chuMih^ng angin. Vai chu Vai angin, Mizo chu Mizo anginawm sela, khawvel hi mawi sawtin ka ring hial \hin.Sap hian Mizova chan ch^k hle ta mai sela, Mizotihdan chiah chiahin engkim ti sela, Mizo \awng pawhchu Mizo ang hialin thiam mah sela Mizo a ni tak takthei lo va, Sap Mizo lema chang a ni leh mai \hin ang.Chutiang bawkin Negro chuan S^p nih ch^kin S^pinchei leh an d^n engkim hmangin inlet sa teh mahsela, an \awngte leh an khawsak d^n thiam eng angmah sela, Midum S^p lem chang a nih chu a \hulhthei chuang lo vang.

Chuvangin i pian tirha i awmna tak kha i hmundik tak a ni a, Siamtuin i pianna tur hnam a pek chechu i hnam tak a ni e. A hringtu che ngei chu i nuleh i pa tak an ni a, an chhiat emaw, an \hat emawpawh chu i ta a ni a, tu dang mah i va bel thei chuanglo a ni.

Chutichuan eng hnam nge i nih a, eng ang mizepu nge i nih? Kei chu Mizo ka ni a, eng ang mi nge kanih erawh chu kei aiin ka \hian pawlten an hre dikzawk ang. Ka mizia leh ka nihnate chu zahpuiin mizingah inthup mawi sa teh mah ila, ka pian ka m<rnachu ka thup thei lo vang. Tin, ka mizia tak tak pawhchu eng emaw chen chu thup mawi thei hram mahila, eng tikah emaw chuan ka \hian pawlten ka mizedik tak chu min la ph^wk ru leh tho dawn a.Chuvangin nang pawh i chhiat i \hat chu tu dangmah i bel tak tak theih dawn loh avangin i nihna chui ni ta r>ng r>ng a ni. Chuvangin eng ang mi nge inih? tih hi, nangmah leh nangmah ngun takainngaihtuah nawn leh turin ka sawm a che. Kei zawngMizo ka ni a, ka hnam chu khawiah mah zahpui ka

Page 388: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 379 -

tum bawk hek lo. Hnam dang mite \hian \ha pui puinei theiin lo awm ta ang ila, ka hnampuite erawhchuan \hianah mi siam thei si suh sela, ka dik lochhiava a ni dawn lo’m ni? Vai miliante tan \hian \hani mah ila, ka hnampuite t n \hian ka nih si lohchuan eng nge ka lo nih tak ang le? Uirenu chu afate tan thlakhlelh tl^k a ni lo. Hnam dang ropuizawkte \hian \ha tling kher lo mah ila, ka piannahnam ngeite tana \hian \ha nih theih ka va duh z^wk>m! A ropui ber erawh chu mi zawng zawng tana\hian \ha nih hi a ni.

A tawp berah chuan ENG NGE I NIH? tih hi irilru taka i chhan turin ka han z^wt nawn leh a che.

7 August, 1959

Page 389: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 380 -

HNAM LUNGPHUM

A hmasa berin he hmuna thu sawina hunremchang ka neih avangin Station Director hnenahleh mi ngaithlatu zawng zawngte hnenah lawm thuka sawi e.

Zanina ka thu han sawi tur hi HNAMLUNGPHUM tih a ni a. Chu chu Mizo ram chauh nilovin India leh khawvel pum tan pawh a ni bawk e.

Awle, Hnam Lungphum atan chuan eng nge \haber ang a, tlo ber ang le? A chhanna chu RINAWMNAtih hi a ni. He thu pawimawh tak sawi nan hianminit ruk chauh chu a rei lo hle a , mahse theih angang in han bei hram hram ila.

Kan ram ropuina ber TLAWMNGAIHNA timawifamkimtu chu RINAWMNA hi a ni a. He rinawmna hikan mi hmasa Vanapa te, tlangval zahawm Taitesenate leh kan pasaltha dang tam takte khan an vawnngheh em em avangin a ni, kan ram hian mawinalallukhum a lo khum tawh a ni.

Kan ram ropuinate zawng zawng zingachhuanawm ber pakhat chu “Thingfak a kawngkalh”kha a ni. Khatih lai Mizo ram chu “Khawvel Pialral ani” tih mai loh chu hming dang han vuah tur chinlem pawh ka hre lo ve. Kan vela mite rukruk lehinrawk ching reng renga an hmanhlel laiin, keini ramt> tak t> hi ti mai ila, Pialral ni zungin a rawn kapeng a, kan vela miten tala lian pui pui hmang chungpawha zana muhil tha ngam lova an awm laiin, kanram hi chuan kawngkhara thingfak a intun chuan ahim zawkin a muanawm zawk em em a ni.

Aw Zo ram nuam i hming a mawi mang e,Kan pi kan pu mi \hate lo pianna;

Page 390: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 381 -

I tlang thingzar, thlifim, i zotui thiang reng hian,Rilru sang tak leh nun mawi tak min pe.

Tichuan kan ram chu RINAWWMNA BANG anghet taka hung tlata nih avangin a him hle \hin a loni.

Awle, kan ram nuam leh duhawm tak chu tunhma kum 25 lai vel kha lo thlir leh ta ila. Khatih laikhan mi tam ber chu Kristian kan ni tawh a, kanlungrualin kan in kawmngeih a, chhungkat lianpuiang mai in kan in hmangaih dial dial \hin a nih kha.Tin, kan hla phuah thiam Pu Patea te, Pu Kamlala te,Pu Siamliana te leh hla phuah thiam dangte ho chuankan ram dung leh vangah hian kan ram boruak lehthing hnah te nena inchawih mawi tawk em emin hlathar mawi tak tak te min siamsak a, chung hla mawitak tak te hmang chuan kan ram naupang , nulatlangval, tarte thleng pawh in min lo awi tlei tawh a. Ani, khatih lai kha chuan tu dang mah kan ngaih bikngai loh kha le. Tunah erawh chuan chung hunhlimawm tak takte chuan min lo her liamsan zo ta.

Mizo ram hi hla mawi sakna, Lo ni se kan dil leh che,A thlifim van tingtang ri, Ram tinah theh darh leh se;

tiin i zai leh ang u hmiang?

Awle, tun lai hunah hian eng nge kan lo nih takle? Kan zinga mi fingvar deuh te chu milian mi lal anlo ni zo ta. Hnam dang lakah pawh min hliahkhuhinmin ti thawveng tawh ang chu. Kan thaw a veng taktak em le? Mi \henkhatte chu an thaw a veng hle ani thei e, mipui erawh chu an thaw a veng ve kher love. Mi \henkhat hausa leh lian tate nuam tawl lehduham luattukna avangin \henkhat zawng lungngaiinkan kun awm e. Ramhuai lal Belzibula chuan tangkasumin mi lian \henkhatte lung a ti awi a, \hianah a

Page 391: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 382 -

siam a, sumdawngtu \henkhatte thinlungahmangaihna leh \hatna awm chhun chu tangkasumin a leisak a, thuneitu \henkhat rinawmna neihchhun chu tangka telin a deng chim ta! A va pawiem!!

Kan ropuina a chuai ta,Bang nghet chu a chim ta,A chhia chu kan suninZo ram kan hrereng e.

Aw, kan naupan laia kan hmanlai rinawmnatekha khawiah nge an awm tak?

Kan pan lai hunte leh kan vanglai nite kha,Dawn kirin lunglen a zual em!Thinlai kawl ang a hnim,Ngai mah ila, au mah ila, mual an lian ta, kir an rel lo.

A ni, kan hmanlai rinawmnate khan lokir lehreng an rel ta si lo.

Awle, hunte chuan kan hmanlai rinawmnate chuliampui ta mah se, tuisik bawk hnu ruh leh theih lohang em chuan kan ngai tur zawng a ni love.

|hangthar lehkha thiam leh zirlai duhtakte u,hnam lungphum \ha ber chu RINAWMNA hi a ni, tihin zirlai buahte leh in lehkhabu chhiar reng rengahte pawh a tel ve lo’m ni? Thiamna leh hriatnate,hausakna leh ropuinate hi hlu hle tak mah seRinawmna tel lo chuan boralna mai a ni.

Chuvangin RINAWMNA hi hnam lungphum \haber a ni a, hnam rinawmna chu mi mal \heuhvahhian a innghat a. Chuvangin engkimah rinawma awmturin i nu ZORAMI chuan a ngiat tlat che a, a tana irinawmna lo par chhuak tur chu \hal tui kang nghahtakin a nghah che hi.

Page 392: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 383 -

MIZO TLANGVAL A NI

Tun indopui lai vel khan khawpui kawtthler zaulaia ka kal laiin sap sipai hotu pakhat koki bel bawkfe mai hi ka lam hawiin a lo kal thoh thoh mai a. Kakiang a thlen veleh chuan a ding chawt a, mi envung vung a, hlim hmel pu tak mai chuan min hanbia a, “Mizo i ni em?” tiin. Kei chuan, “Nie e,” tiin kachhang a. Ani chu a nui vur vur mai a, “Mizo tak taki ni maw?” tiin min han zawt nawn leh a. “Ni e,” tiinkei pawh chuan nui chung bawkin ka chhang ve leha. Mi han zawh nawn leh chuan, “Chinese or Japa-nese?” a ti th^wp ta sut mai a. Ka rilru te te chuan,Mizo ka ang lo deuh em ni ang le aw, tiin kainngaihtuah ta a. Ka rilru a lo lut hmasa ber chuMizo dik tak (pure Lushai) chu eng ang hmel pu ngeni ang aw, tih hi a ni.

Chutih lai chuan miz^wn an lo kal a, ka hnunglam a\ang chuan tlangval pakhat khawlai leng incheinalh tak, nghawngawrh suih, kawr suit nalh tak haa lo kal a. Chutianga inchei nalh tak ni mah semiz^wn a hmuh veleh chuan a rawn pan hnai a,ngh^wngawrh phe l^wp l^wp khawpin, a kal tumnalam pawh ni l>m lovah chuan miz^wnin a liam ve tamai a. A \hian ten an chh^wk veleh mi dang chh^wktur a zawng leh thuai zel mai a. Chutah zet chuanMizo dik tak, tlangval hm>l \ha chu ka hmu ta a.Amah chu Mizo tlangval a ni.

A tukah chuan tlangval pakhatin nupui a nei a,chu inneihna ruai \heha tel ve tur chuan s^wm ka nive a. Ka va kal chuan inneiate an ropui bawk a, michu an tam hle mai a. Inthlahrung leh zak rilru deuhchunga ka va thlen chuan moneitu bengvar tak chuanmi lo hmu thuai a, mi lo lawmin \hutnate mi lo pe

Page 393: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 384 -

thuai a. Ruai\heh chu a lo hun a, ruai chu kan kil taa. Keini hluiah chuan mi pasarih kan ni a, chu mizinga upa ber chu ka ni nghe nghe a. Mi kan\hathnem deuh avangin sa tui semna tur no a indaihlo va, mau novin an sem a. Chu pawh chu a tamtawk loh avangin kan hlui atan no thum a awm theihram a. Chu mi no thum changtu zinga pakhat chuana no dawm lai chu, “Nang upa berah, hei hi changteh,” tiin a chanai chu mi han pe a. Kei chuan, “Ni love, a dang ka lo nghak ang e,” ka ti a. Ani chuan, “Nilo ve, keiman ka lo nghak zawk ang e,” a ti a. Keichuan, “A nih leh i nghak dun ang khai, no chunangin dawm la, ka han \awm ang che,” ka ti a. Anierawh chuan, “Ni lo ve, nangin dawm la, keiin ka\awm zawk ang che,” a ti leh ta zel a; ka l^k hma lohchuan chaw bar zai pawh r>l lo l>kin mi pe lui ta tlata. Aw! chu tlangval chu ka va zah tehlul em! Ka tluklohzia ka han hriat chuan ka inngaitlawm ta em emmai a. Amah chu Mizo tlangval a ni.

Chumi piah lawkah chuan sipai hliam dahkhawmna a awm a, chutah chuan sipai hliam tamtak an awm a, an r<m chuah chuah mai a. Chumizingah chuan r<m ve duh hauh lo mai pakhat a awma. Nakin deuhvah chuan Daktor sap pa lian pui maichu a lo kal thoh thoh va, dam lote chu a rawn en vela. Chu tlangval rum ve duh lova kiangah chuan ading ta chawt a. A hliam awm dante chu a han en velchuan a ^wma silaia kah, a mu a hnung lam n^kruh k^ra t ng hi a lo ni a. Daktor sap chuan a zai a,harsa deuh tak chuan a phawrh thei hram a. Chutiaa sawisak chhung zawng chuan dam lo chu na loang maiin a ngawi hmiah mai a. Daktor sap chuan achhelzia chu a hmuhin mak a ti em em a, “Heti emami tuarchhel hi India sipai zingah kei chuan ka lahmu lo,” a ti a, hlim hm>l pu deuh maiin daktor chuan

Page 394: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 385 -

a nuih vur vur mai a. Chu mi hliam chu tunge a niha, khawi lam mi nge a nih a z^wt ta a. Amah chuMizo rama Mizo tlangval ngei a ni tih an hrilh ta a.

Indona te a lo reh hnu chuan Mizo nula eng emawzat lai indona lama thawk ve sipai leh Nursing lamathawkte chu mahni ram lam panin an lo haw leh tahlawm a. Chung zinga nula pakhat chu Romekhawpui thleng a kal tawh a ni a, chu nula chu amahchauhva mi hnam kara huaisen taka hnathawk \hina ni a. A felzia te, a huaizia te, a tlawmngaihzia leh arinawmzia te chu a hnathawhpuite leh a damloenkawlten an hria e.

Tichuan, indo reh hnuah ama pianna ram ngei,ram chhengchhe t>, mi huaisente leh tlawmngaihmingthangte pianna ramah chuan rawng a b^wlleh ta \auh \auh mai a. Chu nula Mizo tak tak (PureLushai) chuan a chipuite zingah, a pianna ram chhukleh chhova rawng a b^wl lai han hmuh zet chu - aziaktu hian a fak lo thei lo a ni. Chh<n chu sawi loh,zingah leh z^nah te, zanlaiah te, a mut tui lai takpawhin amah ngaia kotute chu a hnar mai ngai lova, a pang a dam phawt chuan zanlaiah pawh,khawpui pawn lamah te f<r chhe hnuaiah pawh achhuak \auh \auh mai \hin. Tuma hnenah mah hlawhbi tukin a phut ngai lo va, mi’n an neih ang ang anpek chu lawm takin a pawm mai zel a ni. Amah hiMizo nula a ni e.

Kan pu Chawngzachhinga (Vanapa) te, ValZahawm Taitesena te chu kan tisa mitin hmu theitawh lo mah ila, an meichherte chu a la mit lo va, anmeichher >ngah chuan \hangthar mi tlem te chu anla kal zel a. |hangthar lehkhathiam dik takte chuankan Pu Chawngzachhinga te leh val zahawmTaitesena te meichhera mei ngei chu dep kaiin Atomic

Page 395: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 386 -

Age kawtthler thimah te chuan an rawn chhi eng lutteng teng ta zel a nih hi. Chung meichher kengtutechuan tukhaw ngaihsak hlawh mang lo mah sela anz^m chuang lo va, huai takin khawpui kawtthlerahte chuan an meichherte chu an la vilik zel a nih hi le!An hmelte i lo hmu lo’m ni?

Rinawm leh huaina hi a chul thei lo,Mahni hmasial loh hi a mawi ber fo;Chutin kan ramah zung kai se,|hang lian zela sang zualin;Angelten veng him se,Kan ram nuamah.

Page 396: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 387 -

LO NEITU

Lo neitu pa hi a hlim thei teh \hin asin. Babuate, Officer-a te, Graduate-i te chu an mitmeng kahan en mai pawh hian, ka chunga mite tih ka hriatavangin ka zah em em a, ka hlau deuh mai \hin a, mibiak hmasak loh phei chuan ka be hmasa ngam zenzen lo a ni. Loneitu erawh hi chu hnathawh kawr lehkhumbeu leh ipte pui ak chung hian hlim hm>l a pufo mai \hin a, a \awngkamte a \hat em avangin kan>l lo thei lo a ni. Babu-a, etc. chu ka pute an ni a,Loneitua erawh hi chu ka \hian a ni.

Ê khai! En teh saw tute nge ni, kawtchhuahading thluai mai saw? Loneitute an ni. Eng nge an tihdawn? Dari pa lovah an feh dawn a nih saw, vawiinahDari ten lo an zo dawn a lawm, rualpuia zawh antum a nih saw.

Nulate chuan a l^wm pate chaw f<n leh atuthlawhte an phurhsak a, an liam zo ta. Lo an thlengta, an bung \an dawn a, an insiam ta sung sungmai. Khua a thiang hle mai a, n$ lah chu a sa \an hlemai si a, a va lungngaihthlak ve aw!! Mahse an hlimem em \heuh mai ka ti.

Dari pa chuan, “Ch>mt>, nang vau tui va chawila, i lo thlenah i sem nghal dawn nia,” a ti a. Darichuan, “Aw le, ka pa, ka va ti thuai thuai ang e,” tiinch^k >m >m leh hlim hmel pu tak mai chuan a kal taa. An vaiin an chhuak ta, lo mawng lam panin an kala, an kal pah chuan S^nga chu a zai ta a :

Kan l>nna tl^ng dum d<r,L>nrual kim kan l>nna;Kan thlawh sawmf^ng hring nghil nghial k^rah,K^wltu kan chawi ni l>n;Mahse kan z^m bil lo,

Page 397: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 388 -

T<r nipui hr^ng mah se;L^wm lungrual hlim th^wm nui ri n>n,T<r nipui kan do dai.,

a ti hem hem mai a. A ni tak a, lawm rual zinga hlimtaka hnathawh te chu hrehawm a hn>kin a nuamzawk a ni. Ni sa leh hrehawmte chu kan theihnghilhvek thei mai r>ng a ni. Nakin deuhvah chuan Dari tuichawi chu a lo hawng a, thlam a thlen chuan a pain aphur chu a lo chawi thlak a, tichuan thlam leikapuiahchuan a han chuang a, a hawi vel a, van dum pawltechu a thiang fim k<k mai a, fav^ng ni >ng p^wl riaimaiin buh tlim hmur lai a han chhun paw phiai mai a,thlifimin a chh>m f wn chhawk hlep hlep mai te chuanDari rilru chu a tihlim em em mai a :

Thangv^n a dum p^wl e,S^wmfang hring no nghial e;Ram b<kthl^m sawngka dawh s^ngah,Ka thlir ning thei dawn lo.Kan vau zo tui thiang te’n,Hah chh^wl dawi ang min dawn;Mimsirik<t leh \huvate’n,Hlim zaiin min lo awi.

tiin a zai der der mai a.

L^wm rualin th>n thum lai an lo th>n hman tawha. Dari chuan tuith^wl a keng a, tui sem turin achhuak ta a. Chutih lai chuan, “Hmalai chawlh” anti a, thing hlimah an \hu kh^wm a. Nulate lah chuananni sa tuarna thlan a sa nen, an biangte lah chu atai sen tak t$t t>t a. Loneitupa chu hlim ^wm r>ng ani. Tlangval zai thiam tak mai Hr^nga chuan :

Kan sawmf^ng hmun cham d>l,Thinlai riang min hn>mtu;Thlite’n rawn chh>m an f^wn dim e,

Page 398: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 389 -

L^wm lungrual dung an th<l.T<r ni hr^ng vung na e,Zal>ng z^m lo na e;Hah chh^wl dawi ang min dawn t<rin,L>ngin tui rawn chawi e.,

a ti leh hem hem mai bawk si a.

Dari chuan tui a han sem a, tlawm an ngaihhlawm >m avangin a in hnuhnung ber nih an tum\heuh mai si a, an tih dan t> chu a va mawi teh lul>m! Mizo kan ni kan hmel a \ha, tih hla kha han sadual dual atan ka it ngei mai. E khai! chu, vau ngawk^ra chu vaz^r rual a ni ^wm mang e, Mizo kan nikan hmel a \ha, tiin an zai dual dual mai. A! an nui rive hawn hawm mai. Vaz^r rualte pawh Mizo an lo nireng alawm maw le.

A tawpah zawng tlangvalin an han in hmasa a,nula ho nge nge chuan an in hnuhnung ta; mipa zahdan an thiamin tlawm an ngai teh tak e aw! Mizohmel zawng a \ha teh tak asin maw!

Tichuan an bung leh ta a, hlim takin an hei haleh ta tluah tluah mai. Chaw fak a lo hun a, thlamahan l<t a, tlangvalhote chuan puar takin an ei a,nulahote pawh chuan puar nalh mawi t wk takin anei ve a.

Chaw an ei kham chuan an han bung \an leh a.Th>n hnih leka zawh mai theih a ni tawh bawk a,“Nawr pui i siam ang,” an ti a. Nawr pui an siam a,an f^wn ta dual dual mai a. Chutih lai zet chuan anhlim khawp a, v^n te chu p$t dawr tia lekin an hmumai zuk nia.

An zo ta. Lo lu z^wlah chuan an ding a, an zai tadual dual mai a.

Page 399: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 390 -

Kan thlawh mual k<r emaw,Zal>ng l^m ang her lai;Sirtiang kan s^wn kan fawn dim e,Hlim lai p^r ang kan tl^n.Tinkim d^wn zel ila,Tukram chul hun t<r te,L>nrual kimte’n kan \uanna tlang,Nghilh ni awm tak ang maw?

Nghilh ni awm theiin i ring emaw chu? Hnai love,nghilh a hnekin “Grow more food.”

An zai zo chu an titi ta nak nak a, “NaktukChhungi te lo zawh ni chu a va nghahhlelh awm >m!”an ti nak nak a. An hawn a lo hun ta. Thl^mah anlut a, dawnfawh leh hmazil te chu an phel a, an ei tadar dar a. Tlangvalho chuan dawnfawh hawng chuan zai bial a, an ak khawl zel a,an hawng ta a. Chawlhhmun tlang an thlen chuan tlangvalte chuan an ipteadawnfawh hawng zai bial an han phawrh a, “Khai le,pathlawi leh tlangval inthlawh siak ang u,” an ti a.An han inthlawh siak a, an au dar dar mai a, anhlim kher mai le. An kal zel a, in an thleng ta.

Loneitua hi a hlim ve teh \hin a sin. Politician te,Association te pawh khan in hlim ni leh thupui in vaini pawhin Loneitua hi lo telh ve ula. Kamdinga te,Zirlaia te pawh khan in |h^l favang k<tahte khanLoneitua hi lo telh ve teh un. Mi pawimawh bertezinga mi a ni ve e. Lo ngai reng mah la, fav^ngawll>nah zawng i buh ei tur a rawn fatumbu leh p>rp>r mai ang. Loneitua hi hmuhsit mi a ni hauh lo ania. Lo tinuar ta phei ila chu kan nu Zorami pawhhian a dul a z<t f^n f> mai tur a nia. Mi ropui lehzahawma siamtu che chu Loneitua hi a ni. A ni take, Sappui r<n rem chh<ng daihlim hnuaia i \hut laitekhan Loneitua zawngin hrehawm tam tak a tuar a,

Page 400: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 391 -

thl^n laih turte a awm a, damlo z^wn turte a awmchuan a thinl^i tihlimtu a s^wmf^ng mual lianpuitechu a kalsan \hin zuk nia, a zahawm teh a sin. (Chuphei zawng zirlaite etc. pawhin an ti ve \hin reng a.)

Engpawh ni se zirlaia hian Loneitua hi han kawmchiang ve sela, a miziate hi ngun takin han zir (study)tel ve teh sen. Ani lah chuan lehkha thiam hankawmte chu a ch^k em em bawk si. Ink^wm ngeihsela Zorami chu a va lawm dawn >m! Kamdinga te,Roreltua te pawh khan Loneitua hi lo khawngaihin lozah der ve teh u. I Office-a a lo kal changte khan longaihsak lawm lawm teh. I lehkha thaikawi khatchauh nghakin ni thum aia tam pisa tualah a nil>ngtawh a ni. I \awngkam \ha vawi khat a hriat maipawhin a lawm teh \hin ania, “Kan pu chu, kan Babuchu a \hain a fel ngei mai,” tiin a \hianpa hnenahchian a hrilh lawm lawm \hin zuk nia. Loneitua kawmnawmzia hi Mami pa chuan hria sela a sawi nalhthiam zet ang. Zikpuii pa te, Thanpuii pa te, Mang NManga te leh Pu |huamluaia te tak kha aw, khawnge maw an awm hlawm le? E khai! saw, kil khatasaw an nui \he \haw hlawm alawm. Engtikah emawchuan nalh fein an la rawn hlap leh hlawm ang a,kan la chhiar nui leh s$ng s>ng hlawm ang chu.

Loneitupa dam reng rawh se.

September 1953

Page 401: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 392 -

Page 402: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 393 -

Then Ngana

SPECIAL SECTION

Page 403: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 394 -

Page 404: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 395 -

ROKUNGA MEMORIAL SOCIETYCHANCHIN

SECRETARY, ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY

THUHMAHRUAI

Hnam fing apiang anmahni an inchawimawi tawnthiam a. An mi leh sate thiltih, a chhia a thain anhlutsak peih bawk. Mi dangte chawimawi tura phusakleh inhambuai an hreh lova. Chawimawi tlak ngawihngawih chawimawi tura insenso lek phei chu tha natthlak an ti lo. Chu chuan khawvel mithmuhah anram leh an hnam a timawi hlauh thung si. Han hawizau deuh ila, hemi kawnga hnam fing hmasa tesulhnu hi kawi tinah hmuh tur a awm thluah a ni.1

Hun eng emawti lai atang khan kan hnam rohlutechawimawi duhna rilru hi mi thenkhatte thinlungaha lian thar hle a. Titinaah te pawh vawiduailo an tirifo thin. Amaherawhchu, awmze neia thilti tur chuan

1 The New York Times chanchinbuin a tarlan danin, kum 1879 daih tawhah te khanWilliam Shakespeare-a ngaisangtute inthurual chuan Shakespeare MemorialAssociation an lo din tawh a. Chu pawl chuan England rama a pianna hmun —Stratford-upon-Avon-ah mi thahnemngaite sum thawhkhawm hmangin, amahhriatrengna turin an phumna Biak In lan theihna luikamah Shakespeare MemorialTheatre an din a. Chu Theatre-ah chuan William Shakespeare-a chungchang lamhawi lehkhabu dahkhawmna te, amah lamhawi lemziak leh a lim chi hrang hrangdahkhawmna te an siam.

England-a Westminster Abbey-a Poets’ Corner-ah John Keats-a leh P.B. Shelley-ahriatrengna hming ziakna lungphek bial siamtute chu Keats-Shelley MemorialAssociation te an ni.

William Wordsworth-a hriatrengna turin pawl pakhat — The Wordsworth Trustchu din a ni a. He pawl hian England-a Grasmere hmunah The Wordsworth Museum& Art Gallery (Dove Cottage) an enkawl mek. Hlaphuahthiam Robert Browning-apualin Robert Browning Memorial Fund pawh siam a ni.

India ramah pawh Dr. B. R. Ambedkar-a pualin Ambedkar Memorial Society aawm a. He pawl hian Jeevabhimanagar, Bangalore-ah Public School pakhat an enkawlmek a ni. Hetiang ang chi hi sawi tur tam tak a awm.

Page 405: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 396 -

chawimawi tlak zawng zawngte vawilehkhatachawimawi tum chu a kawng hmang vak lova hriatnaa awm bawk a. Mizote zingah hetianga mimal tuemawchawimawi tura patling inhlawmkhawm hi a bultanna deuh ni te pawhin a lang a. Hun lo la kal lehzel turah uar chhoh deuh deuh atana thil itawm taka nih si avangin a bul tanna atan chuan sakhat deuh,hlawm fel deuh leh felfai deuhva bul tan a thaahriatna a lian viau a ni.

A |OBUL

Kum 1999 February thla khan Dawrpui Biak Inahinneihna thingpui ruai kilho chungin hetiang lam thuhi Tv. Rochamliana chuan Pu B. Lalthangliana asawipui ta rawih a. Pu B. Lalthangliana chu a lo phurthiam khawp mai. Bul tanna atan chuan ROKUNGA(1914-1969) — Mizo hlaphuahtute zinga langsar berkumkhua tur, Mizo hnam a awm chhunga Zofate’nkan theihnghilh phal tawh hauh loh tur, Mizo nihtinuamtu, tlangtin mualtina Zofate rilru hmunkhatpu tura min hnukkhawmtu leh min kuahkhawmtu,Zoram min ngainattir a, mitin tana thlakhlelhawmtaka siam thiam, Mizo nun hluia kan tihphung thatepaih si lovin nun dan thar leh chin dan tharanunphung tha laite pawm tur leh hmang turin minzirtirtu, Mizo hnam pumpui hmalam ‘thui tak’ minthlirtirtu chu chawimawi tura eng emaw tih a tulziaan sawidun a. Hmalak dan tur pawh an duang duntitih ta a ni. Tichuan, hemi thu bawhzui turin March12, 1999 zanah, Pu B. Lalthangliana In, ChhingaVengah inhmuh zai an rel a. He hunah hian Pu P. L.Liandinga chu Pu B. Lalthangliana’n a lo sawm bawka. An kokim ta hle.

Anni pathum inhmukhawm chuan thil tam takan sawiho hnuah hla phuahtu ropui Rokunga

Page 406: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 397 -

chawimawina tur leh thang leh thar zelte hunah pawha hming a daih mai lohna tura ruahmanna eng emawsiam chu thil tul hmanhmawhthlak tak niin an hriaa. Rokunga puala pawl din zai chu an rel ta a ni. Chupawl kaihruaitu ber tur chuan an mi itzawng te ansawihova. Tin, phungbawmte pawh sawm nual ni sean ti bawk a. Kaihruaitupa ber tur atan hmingthenkhat an lamrik hnuin, khatih hunlaia Mizoramsorkara Chief Secretary pension hlim Pu Lalfak Zuala,IAS (Retd.) chu an it tlang ta ber a. Lo dawr turin PuB. Lalthangliana an ruat a. Tin, phungbawm atanami pahnih lo dawr turin Tv. Rochamliana an ruatbawk a. Anni pathum thukhawm chuan he pawlkaihruai lailawktu tur — Adhoc Committee an dinnghal a. Hetiangin—

Chairman : Pu Lalfak Zual,aIAS (Retd.)Vice Chairman : Pu B. Lalthangliana

Secretary : Tv. Rochamliana

Assistant Secretary : Pu P. L. Liandinga

An thurel bawhzuiin Tv. Rochamliana chuanphungbawm turin Mizo pa challang tak tak pahnih alo titipui a. Amaherawhchu, anni chuan chutiang amimal pakhat inchawimawi chiam mai chu thil tihawmtak nia an hriat loh thuin an lo chhang fithla ve ve ani.

Pu Lalfak Zuala erawh chu chutih hunlai takchuan a tu leh fate tlawhin London-ah a zinbo lai a loni a. Tichuan, a lo haw hun chu an nghak ta vangvang a. Thlakhat chuang an nghah hnuah chuan,Aizawl a lo thlen hlimin Pu B. Lalthangliana’n a valenchilh ta a. Ani pawh chuan atirah chuan ansawmna chu a lo pawm nghal mai bik lova, “He thilahhian reservation tlem ka nei a. Ka lo inngaihtuah ang

Page 407: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 398 -

a, in lo leng leh dawn nia,” tiin a lo thlah a ni. Huneng emaw chen hnuah Pu B. Lalthangliana hovin PuP. L. Liandinga leh Tv. Rochamliana te chu Pu LalfakZuala Inah hian an va leng leh a. Chumi tumah erawhchuan Mizo hnam rohlu — Rokunga chawimawi turapawl dinho ngei chu lungrual takin tha an ti tlang taa ni. Pawl hming turte an sawiho nial nual a. Tin,chu pawla tel tura sawm turte an sawiho bawk a.

HRUAITUTE

March 22, 1999 tlai lam dar 2:00-ah, Pu LalfakZuala In, Mission Vengah kokim zawkin committeehmasaber an nei ta a. Chutah chuan heng mite:Pu Lalfak Zuala, Pu B. Lalthangliana,Pu M.C. Lalrinthanga, Dr. R.L. Thanmawia,Pu Vanneihtluanga, Pu P. L. Liandinga,Pu Lalhruaitluanga Ralte leh Tv. Rochamliana te hian kalkhawm a. Hla phuahtu Rokunga hla phuahhmasak ber nia hriat Vanhnuai Khuavel SakhmingChhiarin (1939) a phuah atanga kum 60-na (1999/Diamond Jubilee) denchhanin pawl chu din ni se anti a. Ngun thlukin pawl hming tur an ngaihtuah zuia. Rawtna chi hrang hrangte an buk hle hnuahROKUNGA MEMORIAL COMMITTEE2 tih chu anpawm tlang a. Tichuan, Adhoc Committee-a nihna loinvuahte pawh siam danglam lovin, a ngai angakalchhoh tha an ti a. Rokunga Memorial Committeehruaitu turte chu hetiangin an inruat ta a ni—

Chairman : Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.)Mission Veng

Vice Chairman : Pu B. Lalthangliana

2 Kum 2000 khan Register of Firm & Society, Govt. of Mizoram hnuaiah he pawl hiSociety anga register a nih tak avangin ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY tiin ahming hi thlak a ni ta.

Page 408: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 399 -

Chhinga Veng

Secretary : Tv. RochamlianaVenghnuai

Assistant Secretary : Pu P. L. LiandingaKhatla South

Treasurer : Pu VanneihtluangaChanmari

Executive Committee Member te:

1) Pu P. S. Chawngthu, Mission Veng3

2) Pu C. Laitanga, Hunthar3) Pu M. C. Lalrinthanga, Khatla South4) Dr. R. L. Thanmawia, Ramhlun South5) Pu R. Lallianzuala, Chanmari6) Pu C. Vanlallawma, Mission Veng

7) Upa C. Lalmuankima, Mission Veng4

8) Pu K. Sapdanga, Aizawl Venglai5

9) Pu R. K. Lianzuala, Bethlehem Veng6

10) Pu Lalhruaitluanga Ralte, Mission Veng

11) Tv. H. Lalrinfela (Mafa-a), Tlangnuam7

3 Rokunga Memorial Society-a an member upa ber, ngaihdan sawi tam em em lo mahse, meeting kal taima em em, Rokunga Memorial Society uap lumtu ber pakhatPu P. S. Chawngthu chuan March 31, 2005 khan chatuan ram a lo pan ta. RokungaMemorial Society-in an uiin an ngai hle thin.

4 Remchan lohna dang avangin Upa C. Lalmuankima hian Executive CommitteeMember a ruatna hi a pha.

5 Mahni hna lama buai vang leh remchan lohna dang avangin Pu K. Sapdanga pawhina pha bawk.

6 Pu R. K. Lianzuala hi a hnathawhna lam (News Editor, AIR, Aizawl) ah a buai thinavangin he pawlah hian a tel zui thei ta lo.

7 Tv. H. Lalrinfela (Mafa-a) pawh Rokunga Memorial Committee-ah rei a tel zui ta lo.

Page 409: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 400 -

Kum 2004 khan Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.),Chairman, Rokunga Memorial Society chuan zauzawka ram rawngbawl hna thawh theihna anihbeiseiin politic khel turin Mizoram Peoples’Conference (MPC) a zawm ta a. MPC Party-ah hianVice President a ni. Tichuan, politic khel chungaRokunga Memorial Society-a Chairman nih bawk chuthil inhmeh lovah ngaiin, Chairman a nihna atangabanna a thehlut a. A dinhmun hriatthiam puiin, uitak chungin a banna thehluh hi pawmsak a ni a.Executive Committee Member-ah erawh dah zui zela ni. Rokunga Memorial Society khaipa berin a haisantak rih si-ah chuan a hmunruak hnawhkhat turinmi dang zawn a lo ngai leh ta a. Mi hrang hranghming sawi rik a nih hnuah Pu Rual Zakhuma, IAS(Retd.), Mission Veng8 chu he dinhmun chelh turangen a ni a. Vanneihthlak takin a niin a lo pawmhlauh mai a. Tichuan, hun eng emaw chen chu RuRual Zakhuma, IAS (Retd.) kaihhruaiin Rokunga Me-morial Society pawh tluang takin a kal ta zel a.

August 22, 2005 khan rokhawlhna dang avanginPu Rual Zakhuma, IAS (Retd.) hian Rokunga Memo-rial Society a Chairman nihna chu a pha ve leh ta a.Committee in a phatna hi ui tak chungin a pawmsakve leh a. Ani pawh hi Executive Committee Member-ah dah zui zel a ni. Politic atanga lokir leh — Pu LalfakZuala, IAS (Retd.) bawk chu Rokunga Memorial Soci-ety khaipa bera tang leh turin tlawmngai tura sawma ni leh a. Ani hian Chairman hna chu September26, 2005 atangin a chelh chhunzawm leh ta a ni.

8 Fiamthu titak deuhvin Rokunga Memorial Society a Chairman hna bik hi chu ‘IASPost’ a ngaihna a awm a, IAS ni ve lo tan chuan he hna hi beisei ve ngawt chi pawh ani ta meuh lo!

Page 410: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 401 -

THIL TUM

He Committee hian a dintirh atangin thiltumbulfuk tak pali (4) a nei nghal a. Chungte chu hengtehi an ni:

1) Rokunga Memorial Lecture neih thin

2) Rokunga Hla Kut buatsaih thin

3) Rokunga Hla Bu buatsaih

4) Rokunga hriatrengna kumhlun tur, chhinchhiahtlak tak siam

1) Rokunga Memorial Lecture: University lehInstitution dangah miropuite pualin mithiam tak takten Memorial Lecture an nei thin a. Anmahnichawimawina anih rualin, an kutchhuak leh an hnathawhte zir zauna hun pawimawh tak a ni. Mizotetana mi ropui Rokunga pualin Rokunga Memorial So-ciety pawhin zirna in hrang hrangah Rokunga Me-morial Lecture hi an buatsaih thin a. A dintirh atangatun thlengin Aizawl khawpui chhunga college pathum— Govt. Hrangbana College, Govt. Aizawl North Col-lege leh Govt. T. Romana College a zirlaiho leh zirtirtutezingah Memorial Lecture hi neih a ni tawh a. Govt.Hrangbana College-ah phei hi chuan he hun hivawihnih hman a ni tawh. Govt. Mizo Higher Sec-ondary School leh Govt. Mamawii Higher SecondarySchool-ah te bakah leh District Institute of Educa-tional Training (DIET) leh College of Teachers Educa-tion (CTE) ah te Memorial Lecture hi neih a ni tawhbawk a.

Tin, Kolasib-ah Govt. Kolasib College leh St. JohnHigher Secondary School zirlaite zingah Kolosib Lit-erary Society (KOLSY) te nen tangkawpin MemorialLecture hi neih a ni tawh bawk.

Page 411: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 402 -

2) Rokunga Hla Kut: Thangthar zelten Rokungahlate an theihnghilh mai lohna tura hmalak reng hiRokunga Memorial Society thiltum pawimawh em empakhat a ni a. Chumi bawhzuina atan chuan RokungaMemorial Society chuan Zoram hmun hrang hrangahRokunga hlate sahova hlim taka inpawlhona hun,Rokunga Hla Kut a huaihawt thin a. Hetiang hun hiAizawl khawpuiah tumhnih — Pi Zaii Hall, Synod Con-ference Centre-ah leh Golden Hall, Govt. HrangbanaCollege-ah te hlawhtling taka neih a ni tawh a. Tin,Zorama District Capital eng emawzatah Rokunga HlaKut hi neih a ni tawh bawk. Hetiang huna RokungaMemorial Society-te lo tawiawm thintu, an innghahnaleh an thawhpui berte chu District Bawrhsap (DeputyCommissioner) te, YMA hruaitute leh chanchinbumite an ni ber a. Anniho nen hian Hla Kut neih hmainBawrhsap Pisaah emaw Joint Meeting-te pawh neihhoa ni fo thin a. An chungah hian Rokunga MemorialSociety chuan lawmthu a sawi a ni.

Champhaiah Rokunga Hla Kut neih anih tuminChamphai Bawrhsap Pu K. Riachho leh ChamphaiJoint YMA ten an lo dawngsawng a. Kolasib-ah chuanHla Kut hi vawihnih neih a ni tawh a. A vawikhatnachu Kolasib Bawrhsap Pu V. L. Hminga leh KolasibJoint YMA hruaitute bakah chanchinbu miten an lodawngsawng a. Hla Kut neih vawihnihnaah erawhKolasib Literary Society (KOLSY) ten neitu chan an lochang a. Joint YMA leh MHIP hruaitute leh KolosibDistrict Superintendent of Police (SP) Pu LalbiakthangaKhiangte ten an lo tawiawm a ni. Serchhipah chuanSerchhip Bawrhsap Pu Rohmingliana bakah PiLianhmingi, Addl. Deputy Commissioner, SerchhipDistrict leh Joint YMA hruaituten an lo buaipui a.Mamitah chuan Mamit Bawrhsap Pu Nghaklianmawialeh Joint YMA hruaitute bakah chanchinbumiten an

Page 412: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 403 -

lo dawngsawng a ni. Rokunga Memorial Societyhruaitute chuan Rokunga hlate nena Zoramchhimlam hrut pawh an chak hle tawh a. Hunremchang hmasa berah Zoram chhim lam hawiapenchhuak turin an inkau mek a ni.

Rokunga Hla Kut hi District Capital-ah chauh nilo, khaw dangahte pawh a remchan dan angin neihzel a ni a. Reiekah Rokunga Hla Kut neih a nih tuminYMA leh khawtlang leh Kohhran hruaituten Dr. H.L. Malsawma hovin, hneh takin an lo dawngsawnga. Saitualah chuan Saitual Literature Club-in neituchan an lo chang a. Saitual Presbyterian KohhranHall-ah Kohhran hrang hrang — PresbyterianChurch, Baptist Church leh Salvation Army mipuileh hruaitute nen hlim takin hun hman a ni. Tin,Tahan-ah Tahan Literary Circle huaihawtin RokungaHla Kut hi hman a ni bawk a. Tahan-ah hian RokungaMemorial Society lam atanga han tawiawm thei anawm lo naa, Hla Kut hmanna senso atan sum engemaw zat an han tumsak thung. Hla Kut hmangafehchhuahna hrang hrangah hian Aizawl atangatawiawmtu — Pastor leh Kohhran Upate, Central YMAhruaitute, zaithiamte leh thu leh hla lama mi tui taktakte an awm reng a. Chung zinga sawihmaih thianghauh lo, Hla Kut ti phuisui em em thin tute chuRokunga tu leh fate an ni.

Rokunga hlate chawi nun zelna tur hian Hla Kutbakah kawng dangte pawhin hmalak a ni bawk a.Art & Culture Department, Govt. of Mizoram nentangdunin, Rokunga hlate hmanga Aizawl khawpuichhunga YMA Branch Zaipawlte inelna atan August2-3, 2000 chhung khan Vanapa Hall-ah ropui takinYMA Branch Zaipawl Intihsiak buatsaih a ni a. Hetahhian Dawrpui Vengthar Branch YMA chu Pakhatna

Page 413: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 404 -

an ni. Tin, kum 2001 leh kum 2006 khan ChamphaiJoint YMA chuan Champhai Joint YMA huamchhungaYMA Branch hrang hrangte Rokunga hlate hmangazaipawl intihsiakna an nei a. Heng an intihsiaknasensote hi Rokunga Memorial Society chuan a tumsakve ve a ni.

3) Rokunga Hla Bu: Rokunga Memorial Societychuan Hla phuahtu Rokunga hla phuah zawngzawngte hi a zavaia vawn that leh humhalh a duh a.A hlaphuah zinga la tlangthang vak lote pawh, thapuithawhin, uluk taka zawnkhawm zai a rel a.Mawhphurhna lo la bik turin Pu R. Lallianzuala, Ex-ecutive Committee Member, Rokunga Memorial Soci-ety chu ruat a ni. Theihtawp chhuah a zawnkhawmanih hnuah, tun dinhmuna a hlaphuah lahmuhchhuah theih zawng zawng chu hla 128 a ni taa.9 Chung zingah chuan a thluk (solfa) tel lo pahnihkhat a awm bawk.

Rokunga nupui Pi Zamawii leh a fate remtihnain,Rokunga hla phuah la hmuhchhuah theih zawngzawngte chu kum 2000 khan ROKUNGA HLATE tiina buin tihchhuah a ni ta a. He hlabu hi a kawmkhawng (Hardbound, Rs. 100) leh a kawm nem chi(Paperback, Rs. 60) a siam a ni a. A tihchhuahnaatana senso zawng zawng hi Rokunga Memorial So-ciety-a Executive Committee Member Pu M. C.Lalrinthanga’n a zavaiin a tum ta vek a. A chungahRokunga Memorial Society te an lawm hle.

9 ROKUNGA HLATE tih buah hian hla inang pakhat lo chhutkai palh a ni a. Chuvangin,he hlabu a hla chuang zawng zawng chu hla 127 tihna a ni. Amaherawhchu, Rokungaleh Mizo Nationalism chungchanga Doctoral Research bei mektu Pu Rochamliana’ntun hnu deuhva Rokunga hlaphuah pakhat (ama kutziak ngei manuscript) ahmuhchhuah belh nen chuan tun dinhmuna Rokunga hlaphuah hmuhchhuah tawhzawng zawng chu hla 128 chu a ni ta thova. Haichhuah belh tur a la awm ngeia rin a ni.

Page 414: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 405 -

ROKUNGA HLATE (Copyright Reserved ByRokunga & Sons) hi March 2000 khan Pu R. Lalawia,Speaker, Mizoram Legislative Assembly10 chuanZohnahthlak ramtin hmuntin a awm zawng zawngten tangkai taka an hman turin a Pisa-ah a tlangzarhta a ni.

Tin, Rokunga Memorial Society chuan KristianHlabuah Rokunga hlaphuahte dah luh a nih lehtheihna turin theihtawpin tan a la a. Eng emaw laiatang khan Rokunga chhungte leh Mizoram Presby-terian Church - Synod hruaitute inkarah palai hnaan thawk reng a. Kristian Hlabu chhut thar leh anihdawn khan Rokunga Memorial Society aiawhinPu B. Lalthangliana, Dr. R. L. Thanmawia lehTv. Rochamliana ten hemi chungchangah hianRev. Dr. Zaihmingthanga, Executive Secretary, i/c.Music, Mizoram Synod chu khunkhan takin a office-ah an titipui a. A hnenah hian Rokunga chhungterilru inhawn zia leh anmahni lamah engmah harsatnaa awm loh tur thute chiang takin hrilh a. Tin,Rev. Dr. Zaihmingthanga hnenah hian KristianHlabuah Rokunga hla phuahte thun leh tura RokungaMemorial Society-in Kristian Hlabu buatsaihtutehnena a ngenna lehkha pawh an thehlut nghal nghenghe a. Kristian Hlabu chhuak thar berah Rokungahla phuah eng emaw zah sengluh a lo ni leh ta hiRokunga Memorial Society chuan thinlung takinlawmawm a ti a ni.

10 ROKUNGA HLATE a tlangzarh hnu lawkah hian Pu R. Lalawia, Speaker, MizoramLegislative Assembly chuan Mizoram Legislative Assembly Session tan dawn leh bandawnah Rokunga hlaphuah, Mizo Hnam Hla — ‘Aw, Nang Kan Lal Kan Pathian’tih chu music-in a tih rik tir ta ziah nghe nghe a. Tun thlengin he rimawi hi MizoramLegislative Assembly ah hian tih rik a la ni zel.

Page 415: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 406 -

4) Rokunga Hriatrengna: Rokunga MemorialSociety dinchhan bulpui leh he Society project lianber pakhat chu Rokunga hriatrengna kum hlun tur,thangtharte pawhin Rokunga an ngaihtuah chhuahphah fona tur, chhuanawm tham (landmark) siam ani. ‘Engtiang chiaha chu thil chu buatsaih tur nge’tiin ngaihtuahna tam tak sen a ni a. Khawvel ramzau zawka mi dangte tihdan pawh ngaihven reng ani a. Ngun taka sawiho a nih hnuah Aizawl khawpuichhunga hmun laili laiah Rokung Lim din turinthutlukna an siam ta a. Amaherawhchu, khawvelhmun danga miten inchawimawina sang em em a anngaih — lim dinsak hian Mizote culture-ah hmun achang thuk tehchiam lova hriatna erawh a awm a.Chuvangin, “Mizopa t ihphung pangngai anginRokunga Lungdawh siam ni se. Chu Lungdawhahchuan Rokunga Lim chu awm rawh se,” tiin an relta a ni.

(a) Lungdawh Leh A Hmun Tur: Lungdawhnatur hmun tur remchang dap nghal a ni a.Duhthusama hmun tha leh remchang a vang hle mai.Rilruin hmun eng emaw zat dapkual a nih hnuahAizawl khawpui laili a awm CITY PARK chu RokungaLim dahna atan an it tlang ta ber a. Pu Zoramthanga,Mizoram Chief Minister hnenah lengin, dilna te pawhsiam a ni a. Amaherawhchu, Chief Minister chuanthahnemngaihna rilru nen, Pu Rokunga te ang meuhtan chuan CITY PARK chu a beitham lu deuhva ahriat thu leh hmun dang remchang tha zawk lo ladap leh rih tura a duhsak thu a lo hrilh a. Hmunremchang ni awma a ngaihte pawh a lo kawhhmuhnual bawk a. Tichuan, thahnemngai takin lungdawhsiamna hmun tur chu uluk lehzual zawka zawn a nileh ta rih a ni.

Page 416: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 407 -

Mizoram Chief Minister kalchhuak ta Pu LalThanhawla hmingchawia Auditorium tura ruahman(tuna Millennium Centre lo ni ta), Aizawl khawpuilaili laia building ropui tak hi Millennium Centre turaruahman a nih tantirh lai khan, a chungzawlkhawimaw laiah hian mipuite tana punkhawmna turhmun remchang (Town Square) siam a nih tur thusorkar lam hotute hnen atangin hriat a ni a. Chulaihmun remchangah chuan Rokunga Lungdawh chusiam a remchan tur thu pawh Rokunga MemorialSociety-te hi hriattir an ni bawk a. Tichuan, RokungaMemorial Society hruaitute bakah PWD lam atanginPu Ramhluna Khiangte, Chief Engineer, PWD leh PuA.K.Ghosh-a, Senior Architect, PWD te bakah Engi-neer thenkhatte nen a hmun ngeiah kalin enho a nia. Chung hun lai chuan he building lian tak hi a banthenkhat a la ding tan chauh a ni a, engineer ni velem lo tan phei chuan a awm dan tur mitthla thiam ala harsa rih hle.

Amaherawhchu, PWD hotute chuan Architec-tural Plan blueprint nen inchhawpin Town Squareawmna turte leh chumi bula Rokunga Lungdawhawmna tura an lo ruahmante chu a lem nen chiangtakin an sawifiah a. A hmun turin duhthu a sambawk a, Rokunga Memorial Society lam rilru pawh ahmin ta viau a. Hemi hnu hian PWD Architect rualhote nen a hmun hi vawikhat dang enho leh a ninghe nghe a. Amaherawhchu, rin aiin hun a kal chakta hle mai a. Rokunga Memorial Society lam rilruchu han hmanhmawh viau thin mah se, tihngaihnatak a awm hleithei lova. Hun eng emaw chen hnuahphei chuan he building sak hna hi chawlhsan a ni tavang vang nghe nghe a ni.

Lungdawh siamna tur building ber chu a sakzawh hun tur hriat mai theih a nih tak si lohvah

Page 417: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 408 -

chuan Rokunga Memorial Society hruaitute chuanhmun remchang dang an dap leh tan ta a. Sorkarlam hotute finchhuahnain Khatla rama New CapitalComplex hmun tura ruahman mekah chuanlungdawh siamna turin hmun an han thlithlai lehchhin a. Pu C. Laitanga, Joint Director, Art & Cul-ture Department leh Rokunga Memorial Society-a Ex-ecutive Committee Member ni bawk hovin a hmunahkalin, henglai ram hi thui tak an thlir hova. RokungaLungdawh siamna atana hmun itawm deuh laitepawh an hmu nual a. Hemi hnuah hian PWD Engi-neer-te hnen atangin New Capital Complex Plankimchang tak chu hmuh a ni zui bawk a. Tichuan,Pu H. V. Lalringa, IAS, Chief Secretary, Govt. ofMizoram hnenah an duhdan leh an ngaihdante chuan thlen ta a.

Chief Secretary chuan Rokunga Memorial Soci-ety hruaitute chu Pathianni chawhnuah, a chennabungalow-a lengah sawmin Rokunga Lungdawh hmuntur chungchang chu inhawng takin a lo sawipui a.Zofa zawng zawngte ta, —Pu Rokunga hriatrengnasiamna atan chuan New Capital Complex lam chu ahmun a official lutuk deuhva a hriat thu leh mipuitam zawkin an tlawh pawh theih loh a hlauhthawnthu te a lo sawi a. Tin, Aizawl khawpuia hmun lailideuh laiah hmun remchang zawn hmuh theih nise aduhthusam a nih ber zawk thu Rokunga MemorialSociety hruaitute chu a lo hrilh a ni. Ngunthlukin reife an sawiho hnuah pawh thumum an nei hleitheilova. Chief Secretary chuan Rokunga Lungdawh chuAizawl hmun laili lai ber CITY PARK chhung hmunawl remchang laia dah a itawm thu leh helai hmunbak hi chu hmun dang remchang a vang deuhva ahriat thu a sawi ta a. Tin, CITY PARK hrula AijalClub hlui hmuna City Center sak mek bulah RokungaLungdawh a lo awm tur chu kawng tam tak

Page 418: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 409 -

ngaihtuahin a inhmeh dawn riauva a hriat thu tepawh a sawi bawk a. Pu H. V. Lalringa thurawnchuan Rokunga Memorial Society hruaitute rilru pawha hmin thar leh ta viau mai a. Kum riat chhung zetthapui thawha hmun tam tak an dapkual hnuinlungdawh siamna tur hmun remchang tak an dapfuhngei dawn ta niin an hria a, an hlim rilru ta viau mai.

Tichuan, Pu Lalfak Zuala, IAS, Chairman,Rokunga Memorial Society leh he Society hruaitudangte nen, Mizoram sorkar lamah Pu H. V. Lalringa,IAS, Chief Secretary hovin Pu C. Ramhluna, IFS, Prin-cipal Chief Conservator of Forest, Environment &Forest Department leh Er. Lalmuankima Henry, Su-perintending Engineer, Project Circle, PWD bakahsorkar official dangte nen Rokunga Lungdawh siamnatur hmun en ho turin CITY PARK-ah an inhmukhawmta a. A hmunhma te an thlirho hnuin CITY PARKluhna kawngkhar ep chiaha hmun awl chu lungdawhsiamna atan an hual a. Helai hmun hi a rang theiang bera sawngbawl zui nise an ti a.11

Rokunga Memorial Society lam chuan lungdawhchungchangah hian mawhphur zual turin an Execu-tive Committee Member zinga construction work lamkhawih thang tak Pu M. C. Lalrinthanga chu an ngena. Tin, a hmunhma belchiang tur leh a siamdan turkimchang enho turin CITY PARK ah hian Er. K.Lalsawmvela, Project Director, World Bank PIU, PWD12

11 Lungdawh siamna a dal theih dawn avangin helai hmuna thingzar thenkhatte chuMizoram sorkara Environment & Forest Department hnenah Pu Hmingdailova Colney,IFS, Divisional Forest Officer, Aizawl kaltlangin thlak/hlawi dil a ni a, anni hian minphalsak nghe nghe a. Amaherawhchu, thingzarte hi thlak/hlawi a ni ta lo.

12 Er. K. Lalsawmvela, Project Director, World Bank Project Implementation Unit(PIU), PWD, Govt. of Mizoram hi Rokunga Lungdawh Project bul tan anih dawn(1999) a bul tan puitu leh Detailed Estimate of Rokunga Statue hmasa ber pawhsiamsaktu tangkai tak a ni. Amaherawhchu, kum 2007 ah Lungdawh hna hi thawh tanchauh a nih tak avangin he DE / 1999 hi hman theih a ni ta lo.

Page 419: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 410 -

hovin Rokunga Memorial Society lam pawh aninhmukhawm leh bawk a. Tichuan, Pu M. C.Lalrinthanga hmalakna in hna bul chu an tan ta a.Lungdawh ban khur tur pawh laih nual anih tawhhnuah, rokhawlhna eng emaw avangin lungdawhsiam hna chu chawlhsan a ni leh ta rih a ni.

Hun eng emaw chen an chawlhsan lailawk hnuin,Mizoram sorkarin Aizawl khawpui enkawl tur lehcheibawl tura a ruahman Aizawl Development Au-thority (ADA) a lo din khan, Rokunga Memorial So-ciety chuan rei tak chhunga an lo buaipui tawhRokunga Lungdawh Project chungchang chu AizawlDevelopment Authority hotute hnenah an sawipui tachawt a. Vanneihthlak takin Aizawl Development Au-thority-ah hian a hotu ber zinga mi (Vice Chairman)chu Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.) a ni hlauh mai a.Ani hi Rokunga Memorial Society hotupa, an dinhmunleh an harsatna zawng zawng hretu a ni. Tichuan,Aizawl Development Authority lam chuan RokungaMemorial Society nen tangrualin Rokunga Lungdawhsiam hna chu a mawhah a la fel ta a ni.

CITY PARK enkawltu Environment & Forest De-partment hotute hnenah a tharin CITY PARK alungdawh siam dilna chu Rokunga Memorial Societyhmingin thehluh leh a ni a.13 Tin, Rokunga MemorialSociety hruaitute chuan Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.),Vice Chairman, Aizawl Development Authority &Chairman, Rokunga Memorial Society hovin Pu F.Lalhmingliana, Secretary, Aizawl Development Author-

13 CITY PARK a Rokunga Lungdawh siam dilna lehkha hi PCCF Office atanginMizoram sorkara Secretariat Office lamah a lut phei a. Environment & Forest changtuMinister Office ah a lut zel a. Hun rei fe a kual hnuah Mizoram sorkar Cabinet Meeting(September 12, 2007) chuan a rawn phalsak tak thu 12 October, 2007 khan PuRosiama Ralte, Deputy Secretary to the Govt. of Mizoram, Environment & ForestDepartment kaltlangin hriattir an ni.

Page 420: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 411 -

ity leh Er. R. Vanlaltluanga, Engineer Member, AizawlDevelopment Authority bakah Pu C. Ramhluna, Prin-cipal Chief Conservator of Forest leh Pu LalthanglianaMurray, IFS, Divisional Forest Officer, Aizawl te nenCITY PARK pawh chu a hmunah kalin an enho lehbawk a. Lungdawh siamna tura thingkung thenkhat,kihthluk ngai leh a zar thlak/hlawi tura a hma lamaruahmanna lo siamsa tawh chu, — thingkungkhawihchhiat chu uihawm an tih tlan theuh avangintihdanglam a ni a. Ruahmanna hmasaa lungdawhsiamna tur atana hma an lo lak nual tawhna chukalsanin, a piah deuhva hmunawl tha leh remchangzawk chu Rokunga Lungdawh siamnan lungsi tlangtakin an thlang fel ta a. Aizawl Development Author-ity ten chak taka hma la nghalin, Rokunga Lim dinnatur Rokunga Lungdawh chhuanawm tham tak chukar lovah an sa zo ta a ni.14

(b) Rokunga Lim: Rokunga Lungdawh-a hun turRokunga Lim hi kum 1999 lam daih atang tawh khanRokunga Memorial Society chuan a lo buaipui tawha. Rokunga Memorial Society hmingin Pu L. R. Sailo,Director, Information & Public Relations Departmentchuan Kolkata-a Adland Publicity leh firm dangthenkhatte a dawr kualsak a. Anniho hnen atanghian an chhanna lehkhate pawh hmuh a ni nual a.Amaherawhchu, lungdawh dahna tur hmun zawnhmuh mai theih a nih loh avangin hun rei tak chhungchu a lim chungchang bika hmalakna hi chuchawlhsan rih a ni. CITY PARK a hna bul tan anih

14 Rokunga Lungdawh hnuai hmunawl zau tham tak hi Rokunga Memorial Societychuan Aizawl Development Authority-te hnenah Rokunga Memorial Society Office-cum-Rokunga Archive atana sawngbawl sak nghal turin an dil a. He hmunah hianHlaphuahtu Rokunga lam hawi thil engemawzat vawnthat tura ruahman chhoh a niang. Rokunga Lungdawh chu April 30, 2008 khan Pu Zoramthanga, Chief Minister,Mizoram chuan ropui takin a hawng ta.

Page 421: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 412 -

hmasak tum atang khan a lim chungchang hi buaipuichhunzawm a ni a. Rokunga Memorial Society chuanan thutkhawmnaah vawi eng emaw zat a limpianhmang tur leh a lim inthuamna tur thlengin ansawiho thin a. Duhdan leh ngaihdan inkalh deuh awmmah se, thuthlukna fel tak erawh an nei tlang thei a.An thuthlukna tlangpui khaikhawm chu hetiang hia ni:

1) Rokunga Lim chu a awm achin chunglam chauh(Bust) ni lovin, a luchhip atanga a keler thlengin(Full size statue) ni se.15

2) Amah Rokunga kha palian tak a ni lova, 5ft.3inch-a sang a ni. Amaherawhchu, a lim hi chuamah aiin sang se, 6ft. a sanga din ni se.

3) Rokunga Lim chuan Kamis ha sela, Necktie awrhse, Suit ha bawk sela.

4) A hun laia an bun thin pheikhawk (Bata - LongLife) bun bawk se.

5) Rokunga Lim chu ngil takin ding se. A kut pakhatchu a hma lamah, a kawng zawn velah tleminthlep phei deuh se. A ban lehlam erawh ngil takina sirah uai thla mai sela.

Aizawl Development Authority-in RokungaLungdawh chungchanga hma an lak hnuin India rampuma milim siam thiamten an rawn chhan theih turinNational Paper-ah Quotation a ti chhuak ta a. Firmeng emaw zatin an rawn chhang a. Amaherawhchu,duhthu a la sam tawk loh avangin Quotation hitihchhuah nawn leh a ni a. Chumi hnuah chuanKolkata lam mi Gautam Bora-a firm chu Rokunga15 Rokunga Lim siam nana entawn tur hian a fapa Rev. Thangdela chu Mission Vengaan chenna in CHHAWRPIAL RUN kawtah kiltin atangin a thla laksak a ni a. Hengthlalakte hi a lim siam nan a tangkai zui hle.

Page 422: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 413 -

Lim siam tura thlan a ni ta a. Gautam Bora-a hianAizawl Development Authority office-ah thil tulte arawn tihfel hnuin milim siam hna chu Kolkata-a astudio-ah a thawk tan ta a. Rokunga Memorial Soci-ety lamin Rokunga chhungte hnen atanga an hmuh— Rokunga thlalak eng emaw zat chu Aizawl Devel-opment Authority kaltlangin Kolkata-ah hian an thawnthla bawk.

Milim siamtuten a thawhkhatna atan RokungaLim chu an han din zo ta a. Amaherawhchu, an milimsiam chu uluk taka enho hnuah a tul dan azira cheidanglam leh tura ruahman a ni rih a. Chu milimthlalak eng emaw zat chu Aizawlah an rawn thawnchhova. Rokunga Memorial Society chuan Rokungachhungte leh a thian thate bakah amah hrechiangtuleh belchiangtu mi eng emaw zatte chu tlawmngaihchhuaha chu milim thlalak chu enpui turin a ngenhlawm a. He inhmuhkhawmnaah hian an mi sawmtean lo kal tha hle. LCD Projector hmangin Screen lianahuluk takin milim thlalak chu an thlir hova, anduhthusam lo laite an sawihova. Rawtna pawh engemaw zat siam a ni bawk a. Chung an thilsawite chungun taka chhinchhiah vek a ni.

Tichuan, Aizawl Development Authority tirhinchung rawtna leh sawiselna zawng zawngte nenchuan Pu Rochamliana, Secretary, Rokunga Memo-rial Society leh Upa C. Hmingthanga, MissionVengthlang16 te chu Kolkata-ah an liamthla ta a.17

Anni pahnih hian theihtawp takmeuh chhuahin,

16 Upa C. Hmingthanga, District Education Officer (Retd.), Mission Vengthlang hiRokunga thiantha ber te zinga mi, amah hrechiangtu leh belchiangtu a ni.

17 Kolkata ah nasa taka lo buaipuitu leh thil tul zawng zawng lo ngaihtuahsaktu PuTalo Rosanga, MCS, Liasion Officer, Mizoram House, Kolkata chungah RokungaMemorial Society chuan lawmthu a sawi.

Page 423: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 414 -

Pathian hnena tawngtaina nen Rokunga Lim hi anzuk buaipui a ni. A siamtute siam lai pawh hun engemaw chen chu an zuk thutchilh bawk a.Amaherawhchu, an duhthu erawh a sam hleithei lo.Tichuan, anni pahnih an lo haw hnu hian a thualnawn nan Aizawl Development Authority tirh bawkinRokunga fapa Pu Vanlalsiama, Mission Veng lehTv. Vanlalliana, Thakthing Veng18 te chu milim endikturin Kolkata-ah an zuk kal ve leh a. Anni pahnihinngunthluka an zuk thel mam leh hnuin Rokunga Lim19

chu Aizawla rawn phurhchhoh tura buatsaih a ni taa ni.

(c) Lungdawh Senso: Rokunga Lungdawh nanhian Rokunga Memorial Society chuan a hranpainsum a nei lova. Lungdawh Project ngaihtuah tan anihlai khan Rokunga Memorial Society hruaitute duhdan chuan Hla phuahtu Rokunga hi Mizo mipuizawng zawngte ta a nih angin Rokunga Lungdawhpawh hi Mizo mipuite thawhkhawm atanga puitlintheih ngei ni se an duh ber a. Rei vak lo chhung chumi tlawmngaite hnenah hemi atan hian vehbur pawhan khawn hman nual nghe nghe a. Amaherawhchu,chutiang ringawt chuan rin aiin hlawhtlin a harsadawn niin a lang ta a ni. Tihdan tur tha an ngaihtuahzui nasa hle a. An zinga mi thenkhatte chuantlawmngai turin mihausa tu emaw ngen mai ni se anti a. Chutianga han tlawmngai mai thei turte pawhchu an awm nghe nghe a. Amaherawhchu, mihausa

18 Tv. Vanlalliana, Thakthing Veng hi Artist a ni a. Kut themthiam tak a ni. Milimsiam lamah pawh hnuhma eng emaw zat a lo nei nual tawh.

19 Rokunga Lim hi tlak lei ban taka siam hmasak a ni a. Duhthusama buatsaih a nihhnuah, chutiang ang chiaha din a nih theih nan Plaster of Paris (POP) in a thla chu anla (mould) a. Chumi hnuah chutiang chiah bawk chuan Dar (Bronze) in an ti leh a.Rokunga Lim chu Dar (Bronze) a siam a lo ni ta a ni.

Page 424: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 415 -

tu emawin amah chauhvin chutianga Mizo mipuiteta —Rokunga Lungdawh a han puitlin ngawt mai turchu an zinga mi thenkhatin an ngaingam chiah lo.

Tichuan, lungdawh siamna tur atana sumzawngin Development of North Eastern Region(DoNER) leh North Eastern Council (NEC) lam te,sawrkar laipuia Ministry of Tribal Affairs te, Ministryof Culture te leh Ministry of Social Justice & Empow-erment lam te thlengin an dawr a. Amaherawhchu,mimal chawimawi nana milim dinna tur atan chuansum kawng inhawng a lo tam lo hle mai a. Eng emawharsatna an tawk zel a ni. Aizawl khawpui cheimawituleh enkawltu tura din Aizawl Development Authority-in khawpui cheimawina leh tihchangtlunna atanapawimawh tak Rokunga Lungdawh siamna tur sensozawng zawng an tum thei ta hi Rokunga MemorialSociety hruaitute tan chuan thawk hawkna tham ani ta reng a. Kawng tinrenga phurpuitu lehfinchhuahtu Pu Zoramthanga, Chief Minister,Mizoram leh Chairman, Aizawl Development Author-ity ni bawk chungah Rokunga Memorial Society chuanlawmthu a sawi a. Tin, Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.),Vice Chairman, Aizawl Development Authority lehChairman, Rokunga Memorial Society chungahlawmthu an sawi bawk a ni.

HMALAKNA DANGTE

1. Central YMA Hruaitute Nen Inkawmna:Rokunga Memorial Committee ding tirin Rokunga Limdin tura hma a lak tan tirh lai khan Central YMAlamin Rokunga Lim hi din tumin an buaipui ve mekni awma hriatna a awm a. Pawl pahnihin thil tuminang, a hrang ve ve a neih chu fel lohna awma hriata nih avangin Rokunga Memorial Society chuan Cen-tral YMA hruaitute hnenah Joint Meeting neih dun

Page 425: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 416 -

rawtna a thlen ta a. An rawtna ang chuan May 3,1999 khan Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.) In, MissionVengah Joint Meeting an nei a. He meeting-ah hianRokunga Memorial Society atangin:

1) Pu Lalfak Zuala, IAS (Retd.), Chairman2) Pu B. Lalthangliana, Vice Chairman3) Tv. Rochamliana, Secretary4) Pu P. L. Liandinga, Assistant Secretary

te an kal a. Central YMA atangin:

1) Pu T. Sangkunga, President2) Pu J. H. Zoremthanga, Assistant Secretary3) Pu C. Zoramliana, Financial Secretary

te an kal bawk a. Inpawh tlang takin ngaihdante ansawihova. Rokunga puala pawl a lo din takah chuan,Central YMA lam chuan hmalakna dang tam tak anneih bawk si avangin Rokunga Lim din chungchangleh Rokunga puala thil tih tur dang reng rengte chuRokunga Memorial Society kutah ngaihngam takin adah ta vek a ni.

2. Rokunga Seminar: August 29, 2001 khan AijalClub-ah Information & Public Relations Departmentnen tangkawpin Rokunga Seminar Vawi 1-na chuhlawhtling takin neih a ni a. He hunah hian RokungaMemorial Society hruaituten hetiangin Paper anpresent a:

1) Pu C. VanlallawmaRokunga : A Mizia leh Nunphung

2) Pu VanneihtluangaRokunga : A Kristian Hlate

3) Pu M. C. LalrinthangaRokunga : A Ram leh Hnam Hmangaihna Hlate

Page 426: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 417 -

4) Pu C. LaitangaA Khawvel Mawina Lam Hlate

He seminar-ah hian mi puitling tak takte sawman ni a. Mi sawmte an kal tha takzet a. Nilengin,tumah inhawsan lovin an bei hova. Kham lo takinhun hman zawh a ni. Dr. R. Lalthangliana, Minister,Information & Public Relations Department pawh,buai leh hman lo tak a ni chungin nilengin a thutchilhtlat bawk a. A chungah Rokunga Memorial Society tean lawm hle a ni.

Rokunga Seminar Vawi 2-na chu Art & CultureDepartment nen tangkawpin May 11, 2007 khan In-formation & Public Relations Auditorium, TreasurySquare, Aizawlah hlawhtling tak bawkin neih a nileh a. He hunah hian heng mite thuziakte hi zirho ani:

1) Rev. Dr. K. Thanzauva, General SecretaryBaptist Church of Mizoram :Rokunga leh Mizo Nationalism

2) Rev. L. H. Rawsea , LecturerAizawl Theological College :Rokunga Theology

Seminar hmasa ang bawkin he seminar-ah pawhhian a kalte an puitling hle a. Chhinchhiah tlak thutam tak ngaihthlak a ni.

3. Media Lamah Rokunga Puala Hun Hman:Aizawl Doordarshan Kendra-ah June 2003khan Rokunga pualin hun hman a ni a. He hunahhian Rokunga Memorial Society hruaitute zingami Pu C. Laitanga, Dr. R. L. Thanmawia,Pu R. Lallianzuala leh Pu Vanneihtluanga ten Rokungachanchin leh a hlap huahte hmangin inkawmhonaan nei a.

Page 427: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 418 -

Hla phuahtu Rokunga thih champha vawi 69-na— July 12, 2003 khan All India Radio, Aizawl Station-a an programme pakhat LIVE PHONE IN hunah AIRlam hotute remruat puinain, Rokunga chungchangamipui zawhna te chhan a ni a. Zawhnate chhangturin he hunah hian Rokunga Memorial Societyatangin Pu B. Lalthangliana, Pu R. Lallianzuala, PuVanneihtluanga, Pu P. L. Liandinga leh Tv.Rochamliana te an thu a. Mipui ten zawhna thahnemtak an rawn zawh te chu ngaihnawm tak taka chhana ni. July 12, 2003 vek hian Aizawla Local TelevisionChannel pahnih — LPS TV leh Skylinks TV ah teRokunga Memorial Society buatsaih Rokunga ShortDocumentary Film chu chhuahtir a ni bawk.

3. Rokunga Rimawi: Rimawi bungrua (MusicalInstrument) chi hrang hrang hmanga Rokunga hlatumna, — Instrumental Music Audio CassetteROKUNGA RIMAWI tia vuah chu siam a ni a. Hecassette-ah hian Rokunga Hlaphuah 20 (Side A-11/Side B-9) a awm a. November 4, 2005 khan SynodConference Centre-a Rokunga Hla Kutah he Albumhi Pu Lalchamliana, Speaker, Mizoram LegislativeAssembly chuan a tlangzarh a. Copy thahnem takhralhchhuah a ni tawh.

4) Chhawrpial Run Remtu ROKUNGA : Kum2000 khan amah hrechiangtu leh kawm nasatutethuziak bengvarthlak tak tak awmna lehkhabuChhawrpial Run Remtu - ROKUNGA tih chu tihchhuaha ni a. He lehkhabu hi Rokunga chanchin zirbingtutetana lehkhabu tangkai tak a nih bakah mipui mimirtetan lehkhabu ngaihnawm tak a ni bawk a. Copy 1500chauh siam anih avang leh siam a nihna a rei lehtak deuh bawk avangin hralhchhuah tur a awm tawhlo. He lehkhabu buaipuitu (Editors) te chu :

Page 428: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 419 -

Pu P.L.Liandinga Tv. RochamlianaPu Lalhruaitluanga Ralte Pu R. K. Lianzualate an ni a. Chhawrpial Run Remtu - ROKUNGA tihlehkhabua thuziaktute chu:

1) Upa Chawngzika, Mission Veng2) Sangzuala Pa (Pu Dengchhuana), Tuikhuahtlang3) Pu Vanlalsiama, Mission Veng4) Pu C. Vanlallawma, Mission Veng5) Pi K. Lalsangpuii, Mission Veng6) Dr. H. L. Malsawma, Tuikhuahtlang7) Pu F. Sapbawia, Chanmari8) Pu C. Hermana, Mission Veng9) Pu P. L. Liandinga, Khatla South10) Pu Lalthangliana, Mission Vengthlang11) Dr. R. L. Thanmawia, Ramhlun South

te an ni a. Rokunga Nuna Kum Pawimawhte(Chronology of Important Dates) bakah a hlaphuahthenkhat, ama kutziak ngei nemkai te pawh helehkhabuah hian hmuhtur a awm.

5. Rokunga Commemorative Stamp: Michhuanawm leh mi ropuite chawimawina chi khatchu anmahni puala Commemorative Stamp siam hia ni. Rokunga puala hetiang thil hi siam ve turinRokunga Memorial Society chuan tan a la a.20 Delhilamah nasa taka lo tangkai turin Pu Vanlalzawma,MP (Lok Sabha) chu ngen a ni a. Pu Vanlalzawmahian bul a tan pui a. Rokunga chanchin kimchangleh a thlalak eng emaw zat chu a hnenah hian

20 Commemorative Stam chungchang hi Pu Zasanga, IPS (Retd.), Tuikhuahtlangfinchhuahna leh phurpuina avanga buaipui a ni a. A chungah hian Rokunga MemorialSociety te an lawm hle a ni.

Page 429: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 420 -

thawnthlak a ni tawh nghe nghe a. Amaherawhchu,rokhawlhna eng emaw avangin he thil hi chawlhsanlailawk a ni ta a. Tunah hian Pu Lalhuliana, PostMaster, Aizawl Post Office kaihhruainain a tharabultan a ni leh mek a. Rei lo teah a hlawhtlinna pawhhmuh ngei an inbeisei a ni.

6. Rokunga Hlate Saptawnga Lehlin: Mizorampawn lamah Rokunga hla ropui tak takte hi a lodarhzau zel theihna turin November 1999 vel atangkhan Rokunga hla phuah eng emaw zat chusaptawnga letling turin buaipui tan a ni a. RokungaMemorial Society chuan hemi chungchanga anmahnitanpui turin Pu Dengchhuana, IAS (Retd.),Tuikhuahtlang chu an dawr a. Hla lehlinnaah kuthah man pawh siamsak an inhuam thu thlengin anhrilh a. Pu Dengchhuana, IAS (Retd.) hian Rokungahla phuah pathum te chu tlawmngaih chhuahin aletling hman a.21 Letling chhunzawm zel tura ainsanmar lai takin, kum 2005 khan chatuan ramaha lo haw ve leh ta a.22 Rokunga Memorial Society inan ui takzet a ni. Lehlin hna hi theih ang anga labeih chhunzawm zel a ni.

21 Tuna hriat theih chinah Rokunga hlate hi Pu Sangliana, High School Tlanginpakhat a letling a. Upa Lalthankima, Dawrpui Vengtharin pakhat a letling a.Rev. Dr. Lalngurauva Ralte, Mision Vengthlang in pakhat a letling bawk a. Pu AllenRichardson, Tahanin pahnih a letling a. Pu James Lianmawia, Chaltlangin pakhat aletling a. Pu H. Lalrinfela (Mafa-a), Tlangnuamin pakhat a letling bawk a.Pu Rochamliana, Mission Vengin pathum a letling tawh a. Pi Lalrinmawii Khiangte,Lecturer, Dept. of English, Govt. Aizawl College-in enge maw zat a letling tawh bawka, ani hian a la chhunzawm mek zel.22 Pu Dengchhuana, IAS (Retd.) ruang chungah hian Rokunga Memorial Society inthlahna pangpar a dah a. A kuang chu thla an lakpui bawk. Tin, a chhungte ngennaangin amah an vuini a sem tur, — a chanchin ziakna chu Rokunga Memorial Societyhruaitute zinga mi Pu C. Vanlallawma, Pu Vanneihtluanga, Pu P. L. Liandinga lehTv. Rochamliana te’n zan dar 2:30 pel rawk thlengin an buaipui a ni.

Page 430: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 421 -

7. Rokunga Huang: ZONUNMAWI23 nitinchanchinbu chuan May 1999 vel atang khan anchanchinbu sir kil khatah Rokunga Huang an siamthin a. He huangah hian Rokunga chanchin leh ahla chungchanga thuziak tawi te te, ngaihnawm fefe, mi hrang hrangte ziak chu a chuang thin a. Tin,Rokunga thlalak a chuang vang bawk thin. He huanghi hun eng emaw chen chu kalpui a ni.

8. Mizoram Calendar-ah Rokunga: ‘MizoramCalendar’ kan tih tak ber buaipuitu — Information &Public Relations Department-te hnenah AD 2000 (Mil-lennium) Mizoram Calendar-ah Mizo hnam rohluRokunga thlalak chuantir turin Rokunga MemorialSociety-te chuan ngenna an siam a. Departmenthotute chuan he ngenna hi ngun takin reitak chhungan ngaihtuah a. Thuthlukna an siam mai thei lova.Chumi hnuah Pu L. R. Sailo, Director, Information &Public Relations Department hovin PuKhawvelthanga, Joint Director, Information & PublicRelations Department leh Rokunga Memorial Societyatangin an Secretary Tv. Rochamliana ten vawihnihan sawiho leh a. Department lam hotute chuanMizoram Calendar-ah mi pakhat thlalak chuantir chuan la tih ngai miah loh anih avang leh venthawn turawm deuhva an hriat avangin he ngenna hi anih anganga tihhlawhtlin chu harsa an ti deuh hle mai a;hetiangin an kaiher ta a — Rokunga thlalak aiahZoram leilet zawl thlalak chuantirin, Rokunga hlaphuah ‘Kan Sawmfang Dum Dur’ tih hla tlarkhat“Lawm r’u, kan sawmfang hring del a lo eng tan ta...”tih chu an chuantir ta a ni.

23 ZONUNMAWI chanchinbu hi a hnuah AIZAWL THUPUAN tiin a hming thlak ani a. Editor & Publisher chu Pu V. Z. Kaia a ni.

Page 431: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 422 -

9. Rokunga Memorial Society Press Meet:Rokunga Memorial Society chuan Mizo mipuite hnenaha hmalakna kal mek leh a lo buaipui tawhte hriattirve tulin an hria a. June 4, 2005 khan Press Club,Treasury Square, Aizawlah chanchinbumite nenainkawmhona — Press Meet an buatsaih a. He hunahhian chanchinbumite pawh an kal tha hle a ni.

10. Rokunga — POET OF THE CENTURY: Kumsangbi thar a lo inherchhuak a. Mitinte thinlungahsawifiah thiam chiah si loh thil eng emaw a awm a.Hun thar danglam tak anga ngaih lo thleng mai turavanga phurna, huphurhna, beiseina, dilchhutna lehzauthauna in mipuite thinlung a tuam vel mek laiinMizoram sorkar chuan Mizo hnam chawimawitu, Mizohnam hmuhsit leh dahhniam englai maha phal ngailotu, hun danglam zel karah pawh Mizo nih hlutnaleh chhuanawmna vawngnung reng tura thuchahnung kengtu, a hming sawi ringawt pawha Mizo tihthumal lo lang nghal thin, Mizo hnam leh Mizoramphatsan ngai lo tu Rokunga chu POET OF THE CEN-TURY chawimawina hlutak an hlan ta a. WRITEROF THE CENTURY ah Zikpuii Pa (K. C. Lalvunga, IFSRetd.) chu thlan a ni bawk a.

Rokunga Memorial Society chuan hengchawimawina hlu tak dawngtute hi thinlung takin apawmpui a, a lawm em em a ni.

LUNGDAWH ROPUI ZAWK

Rokunga thiantha, a rawngbawlpui leh ni tinahna a thawhpui thin Upa Chawngzika chuan, “Kanghawngkawl bahpui Upa Rokunga tangkaizia te,uihawmzia te ka sawi seng love. I hriat ve duh taktak chuan nula leh tlangval — thalaite awmtlei nanahla lenglawng, thianghlim, pawikhawih lo, tangkai si

Page 432: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 423 -

a phuahte nula leh tlangval inkawm khawmin hlimtaka an sak thin hi ngaithla mai rawh...” 24 a ti. Mizohnam tan a hlate hmanga hna ropui namenlo lothawk thawhtu leh la thawk zeltu Rokunga hlutnahrechiang duhtute chuan Upa Chawngzika thurawnhi pawm mai tur a ni.

Mizo hnam pumpui, tlemte ni si te hi hlim tlangthei ila, lawm tlang thei ila. Inthurual leh inlungrualin,‘rinawmna leh huaina nen’ thinlung thianghlim ahmasawnna awmze nei ‘lamtluang’ zawhin ‘ pheilaikhai’ ila. Mahni chauh inngaihtuah lovin, mitinngaihtuahnain mi dangte thleng pha sela. Khawtlangnuam, ram nuam leh hnam nuam — RokungaChhawrpial Run chu he Zoramah hian a lo insiamang. Nula leh tlangval rualin thinlung taka lawmnanen Zoram dung leh vangah ‘hlim zai’ an vawr lehang. Hlauh rukna leh zam rukna a bovang. Hun thimleh harsa karah pawh Hla phuahtu Rokunga’nbeiseina zawng zawng nena a lo thlir, ban pha chiahlo chung pawh a Mizo hnam tana a lo ban tawk tawkRaltiang Ram chu he hnam hian a kai ve ang.

Chu ngei chu “Rokunga Lungdawh” dik tak zawkchu a ni.

24 Upa Chawngzika, Upa Rokunga; Ka Nghawngkawl Bahpui, Chhawrpial RunRemtu Rokunga, LV Arts, Chanmari, 2000, p2.

Page 433: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 424 -

ROKUNGA LUNGDAWH CHUNGCHANGATECHNICAL REPORT

R. VANLALTLUANGA, Engineer Member, ADA

1. A Hmun Thlan Chungchang

Mizoram Sorkar chuan Rokunga Memorial Soci-ety hnenah City Park-a Rokunga Lungdawh siamphalna a pe a. Chu mi bawhzui chuan a hmun tur hiApril ni 4, 2007 khan Environment and Forest De-partment, Aizawl Development Authority leh RokungaMemorial Society te’n thlir hovin an thlang fel a. Ahmun zau zawng hi 99.40 sqm. a ni.

2. Architecht Leh A Lim Siamtu Tur Thlan Chungchang

Rokunga Lungdawh pianphung tur hi DesignPlus, Aizawl te’n an ruahman a. Quotation koh anihhnuin Rokunga lim siamtu turin Gautam Das Buro,Kolkata chu thlan a ni a; a lim siam hi dara chhun anih hmain vawi hnih endik a ni.

3. Lungdawn Dan Kalphung

Lungdawh hian 99.40 sqm. a zau awhin RCCframed structure a din chhoh a ni a. Lungdawhchhuat hi a \hen ceramic tile a phahin a \hen hiphaitual hnima khuh a ni. Lungdawh sir tawn tawnahhian thuziak tarna lungphun pahnih dah a ni bawka. He lungphun pahnihah hian Pu Rokungahriatrengna thu Rokunga Memorial Society te ziahchuantir a ni a. Rokunga lim tak hi chu dara siam ani. Lungdawh hnuaiah hian lungrem metre 10 a thui,metre 3.50 a sang a awm a ni bawk.

Page 434: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 425 -

4. Lungdawn Hun Chhung

Rokunga Lungdawh hi July ni 30, 2007 khansak \an a ni a. April, 2008-ah khan zawh fel a ni.

5. Sum Senso Zat

Rokunga lim : Rs. 3.600 lakhsLungdawh hmun siamna : Rs. 9.061 lakhsTotal : Rs. 12.661 lakhs

6. Rokunga Lungdawh Enkawltute

He Lungdawh hi Aizawl Development Authoritykut chhuak niin heng mite hian an enkawl :

1) Pu Zodingliana Executive Engineer2) Pu Zohmingthanga Assistant Engineer3) Pu V. Lalhranga Junior Engineer4) Pu K. Lallungmuana Junior Engineer

Page 435: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 426 -

ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY BORUAK

P.L.LIANDINGA, Khatla South

Kan thu khawm ang thep thawp a, PuC.Vanlallawma ten fiah ang fek fawkin, ‘E khai,khatiang te chu a tha nang. Pu B-a te Hnam Puipatechhuah ang chauh kan ni anga sin. Ani chuan chumite pawh chu a telh zel a nia,’ te hi a’n ti thuai a.

“He pa hian materpiece a nei asin.”

“Eh, masterpiece te chu hriat lohva chutia neihtheih em ni?”

“A Mother Teresa ziak ve bu pan te kha Pu Chumichuan a masterpiece a nia a tihsak alawm.”

A tawng duh lo pawl tak Pu C.Laitanga te hian ati mak ve mai mai khawp.

‘Lehkhabu ngaihnawm deuh mai ka hria a.’

‘Eng bu maw?’

‘A hming chu Zokhua tih a nia.’

‘Khawiah nge an zawrh?’

‘A la chhuak lo.’

‘Tu ziah nge?’

‘Keimah!’

A lehkhabu aiin a sawi dan a ngaihnawm zawk!

Pawl eng engah emaw ka tel ve ta nual, hmunhrang hrangah Committee Meeting-ah ka tel ve thin.Chung zinga pakhat chu Rokunga Memorial Societya ni.

Rokunga Night hmasa ber kan hmang dawn a.Uluk takin thil kan ruahman a. A hlawhtlin loh kan

Page 436: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 427 -

hlauva, a hmasa ber tur a nih avangin kanhlauthawng si, kan la thutak bawk si, kan phurnasa mai bawk si a. Kan Chairman Pu Faka hnenahchuan, ‘Nang chu tawngkam te i thiam lova, Officiala Chairman \hang i ni a, hei Pu Vanneihtluangahian a thiam a. A tirah reilote i ding ang a, a bakchu a sirah i lo ding ve mai mai ang a, kan rawnkengkawh vek mai ang. I ding rei ang a, a boruak ichawk dai vek ang tih hi kan hlauh ber a ni,’ kan tia. A chairman ber lah chu a inthlahrung em em a.‘Eng emaw chu ka sawi ve ang. A rei lovang, thatakin ka sawi ang,’ te a ti sawk sawk mai a. Kha’Night kha a nuam teh asin aw!

Kum 1999 khan Pu B.Lalthangliana hianRokunga Memorial Committee dinpuiah min rawnsawm a. A phur ber pawl zinga mi ka ni mai lo, amahPu B-a beng hriatah hian Rokunga chawimawi a tulziapawh ka lo sawi ve nual tawh zawk a. Tichuan le,kan Chairman atan uluk taka an lo ngaihtuah tawhPu Lalfakzuala, IAS chu va sawm ila kan ti a. Kan vaphei vang vang a. A inah kan va hmu a. Ani khaChief Secretary chawl hlim kha a ni luah mai a.Chhuanlam eng eng emaw te a lo siam a. Mahsechhuanlam te chu pawm vak chi-ah kan ruat lo bawka, ‘A, a tawi zawngin ka’n sawi ang e. Bu B-a ho nihkan duh lova, i ho nih kan duh a ni,’ kan tih takahchuan sawi tur vak a awm ta lova. A ni ve ta a. Pu B-a te nena kal kan ni bawk a, ani Pu B-a chu Vice-Chairman-ah kan dah a. Eng emaw chen hnuahchuan tha zawka hriatna avangin Rokunga Memo-rial Society ti a thlak danglam a lo ni leh ta a. ACommittee emaw, a Society emaw, a enga pawh chulo ni ila kan danglam chuang lova. Rin ai takin kanho tlang phian a, eng emaw chang phei chuan kanthu lah a ril ang ngut a. Nuam erawh kan ti viau.

Page 437: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 428 -

Kan thutkhawmnaah ni leh thla, hun leh ni hriatloh kan neih reng reng chuan Pu R.Lallianzuala lamhawi hian, ‘Kha kha engtik nge ni kha aw?’ kan hanti lawng lawng a. Kan sawi zawh hnu rei vak lovahhian Pu Zuala lah hian, ‘Chumi ni chu a nih kha.Khami hma chiah chumi ni chuan chu chu a awm a.A hnung chiah chumi chuan chu chu a awm thunga. Chutihlai chuan chuti khati chu,’ a rawn ti ta thina. A sawi chanve atang hian pahnih pathum chukan lo nui char char tawh thin. Chutih laiin mahnipost theihnghilh tawk kan awm deuh reng a.‘Nangmah hi alawm kan Treasurer! OB zinga mi vetho i ni a, chutin OB te i ti ve ngawt ngawt thei hleinem,’ ti a zilhhau ngai tawk kan awm ve leh zauhthin.

Kan Chairman Pu Faka chu politics lamah te a’nzuang lut zawk zawk a. Amahin, ‘E khai, pawl katimawi lo palh ang e. A thawh pawh kan thawk hmanta tak tak love,’ a ti a. A Chairman nihna chuchawlhsan zai a rel a. A Inah chaw eiah min sawmhlawm a, a Chairman nihna chu chaw ei hmain ahlip fel a. Thil awmzia kan han thlir vang vang pawhinkan pawm a. ‘Chairman dang awm hma chu PuB.Lalthangliana, Vice-Chairman hian Chairman hnalo chelh mai se,’ kan ti a. Kan rel zova, chaw kandawh a, midangin chaw kan dawh chhungin kan relangin Pu Fakan Chairman thar atana kan sawm hualPu Rualzakhuma IAS chu telephone-in a bia a. Anipawhin inthlahrung takin aw a lo pawh a. Pu B-aChairman nihna pawh chu chaw dawh fel chuanhlihsak a ni leh ta a. Ziak mang hlei lo hian, ‘He postte chu IAS post alawm,’ kan ti tlat a. Pu B-a, Chair-man thar anga chaw kan dawh hmasaktir pawh chuchaw eikham hma chuan kan han inchhir lehchawpchilh a. Chaw eikham hmain a Chairman nihna

Page 438: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 429 -

chu hlihsakin a awm leh ta a ni. Pawl hrang hranghan thlirin Chairman nihna chelh rei lo pawl tak a niawm e.

Tumkhat kan Committee chu Pu C.Laitanga a lokal tlai deuhva, tawngkam eng eng emaw hian kan lodeng nak nak a. Agenda te kan han sawi a, Pu Laiachu muangchang hian a rawn ding chhuak a, engkhaw sawi set set lo hian, ‘Keini hi tlakdeng, zel emdeuhva awm hi kan ni a, mi hi in hmusit riau maia....’ a’n ti ngawt mai a. A hmel leh a tawngkam hanchik vang vangin a thinrim lem lo chuan a lang a,kan thinrim bik hlei law. Kan awmkhawm chuanchutiang chu tawngkam pangngai a ni — Pu Laia kaatanga a’n chhuah chiah chuan a sawi thiam bawka, a hlimawm ta bik em e tih mai a ni.

Tumkhat chu Pu Vanneihtluanga Welcome toMizoram lar zual lai khan kan thutkhawmnaah titiphunglengin, ‘A tha ngawt mai,’ te kan ti nak nak a.Kei chuan, ‘Kei pawhin Mizoramah lo zin ve ta che,’tih ka ziak asin maw le. Tumah hian in sawi duh lomai mai a,’ ka ti nang nang a. Pu MC Lalrinthangahian ring leng lawng hian, ‘Chumi awmzia chu maw,Pu PL, i ziah chu a ngaihnawm ve lova, Pu Tluangaziah chu a ngaihnawm tihna a ni mai!’ tiin phur zetinmin han hrilhfiah a. Kan pawm tlang thlap thlap ngeimai.

Rokunga Night hmasa ber kan hman zawhhnuah a dawt leh chu Hrangbana College Golden Hall-ah hman a ni a. Kan Committee boruak tarlangtehchiam lovin chanchinbu thenkhatah, ‘PuVanneihtluanga leh PL-an Chairman nih an inchuh,’an lo ti a. Anmahni lam pawhin zawhna an dawngnual.

Page 439: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 430 -

Kum 2004 December thlaah Rev. Thangdelan aSynod quarter a chhuahsan dawnin a quarter-ahRokunga Night hman a ni a. Hla hnuhnung zawhatawngtaina nena tin fel thlap hnuah hla pathum sakleh a ni a. A tukah anmahni Mission Veng bikin aquarter-ah chuan an la nawn zui.

Rokunga Memorial Society member-te zingahRokunga hmel hmu awmchhun Pu P.S.Chawngthuchiah a awm a, min han boralsan lehnghal a.

Kan tlem tham angreng si a, Chairman atangaTreasurer thleng awm ve thlap kan ni a. Tlem nakalaiin ‘Office Bearer-ten chaw kan eipui mai dawnem ni?’ te hi kan han ti ta tlat thin a. Office Bearer lochu pakhat chauh awm chang te hi kan awm thin sia. Pu Vanneihtluanga hi kan Treasurer a ni a. A nupuihi a mangang em em mai a. A nihna te a lo theihnghilha, theihnghilh theih chi zawng zawng a theihnghilhfai vek hnuah eng emaw chang chuan pawl sumdinhmun report pe tur te hian a rawn inring ve mialthin a. Chutiang huna Chairman leh member dangtensum lam chungchang an sawi leh tak si loh tummawlh chuan a ni, a inbuatsaihna vawrh chhuaktura a inbuatsaih lai vel chu hmuhnawm thin ni.Miin thu dang an sawi lai te hian, ‘Kan sumdinhmun.......’ a rawn ti ta thin a. Nidanga a hriatloh laia kan zawhna phuba lakna ni berin a lang.

Keini chuan Rokunga hi chawimawi tlak niin kanhria a, a sulhnu leh a thiltih zawng zawng en hianMizo zawng zawng ta a ni tih kan pawm a. Kanthiltihnaah te hian an chhungte hi kan duh leh kansawm a, kan duh leh kan sawm lova. An telna turleh an tihtur chin bakah engtin mah phut kan tumlova, a zawng a zaa an rawn inrawlh mai pawh antihturah kan ngai lo. ‘An pa a nih vanga chawimawi

Page 440: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 431 -

kan ni lo, a phu vang a nia. An chhungkaw thu lehhla hi kan lakna tur a awm lo,’ kan ti khauh fur a.Anmahni lah an fel reng a.

Hna zawng zawng kan Secretary Chaman athawk vek a. Mipui hmaa inlan a hunah chuan a kilhla deuhah te hian a lo va awm a. Engkim tifeltu hi aengamah hre mang hlei lo khan kan ko chawp a, kaninhmelhriattir ve hram hram thin a!

Pu B.Lalthanglianan Dr R.L.Thanmawia te veng,Ramhlun South a lo dah tenau deuhva, Pu MawiteanVice-Chairman post chauh inthlan that a rawt a!

Mamit a Rokunga Night kan hman dawn tuminan inbuatsaih fel leh fel loh te kan zawt thlap a, felthlapin an insawi a. Kan va thlen chuan a lo la thimrup a, kan han tieng chawp a, an Hall sak laiah chuanmeipui te kan han chhep chawp a, meilumhnungpuakin hlim zetin kan zai a, mei a khu tehnain nuam ti fe chuan kan tlingtla ve ta mai a.

Saituala kan hman tumin Salvation zaipawl anlo tel a, an va han zai sang thei ngai tehreng em veaw! Kei meuh pawhin ka tlin mang lohva zai theiawmchhun niin ka hria - tlema a hniam deuh chuanka aw hi a ri ve pha ta thin lova. Kan hotupa PuFaka, Rokunga hla zawng zawng tenor ngata sa theivek pawhin a tenor pha ta chiah em ka hre lo.

Kolasib-ah mimal Inah kan hmang a, kan tamtehchiam lo naa kan boruak kha chu a fir tha ngetngawt khawp mai. Hmanlai chingal ni se hnathawhkawr suk nan a nia ka it ni. Tam hi ropui thin tehmah se tlemte pawha tui hi chu a lo nuam tho mai.

Reieka kan tih tum te kha hmun dangah pawhken zel itawm khawpa nuam a ni. Zaithiam NgurlianaSailo nen kan han zai dun a. Kei aia zaithiam, ka

Page 441: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 432 -

zaithiam ngaihsan zaipui pha ve lo te aia ka chansan tum tak a ni. Reiekho reng reng chuan zaiho lamhi chu an inti tatu deuh ngawt thin a, an kiangaawm chuan an ta emaw tih te pawh a awl rum rum.

Serchhipah Mary Winchester-in hlachang a’nsawi tak tak a le, a phuahtu fanu kam chhuak angmai hian a kal zaih mai a. Serchhipah khatiang khana zai tui leh ang em aw, tih rum rum tlak hial a ni.Chutah Thenzawl kawng atangin Aizawl lam paninkan han haw a. Thla eng hnuaiah Rokunga hla lehhla lo kan han chhem fawn phei a, Khuangchawithlaengah Pu B.Lalthangliana te kawngpuiah an han pharduai duai mai chu a leia lei chi ni se zan tin kan leingam tih palh awl a ni. Hla lak apiang a chang tawpthlenga duah hlap, dak zaiha hril chhuak parh parhthei Mary kiangah chuan zai tui lo lui tlat tur chuanhla hriat loh a ngai a, rimawi ngainat loh a ngaikhawp.

Rokunga Memorial Society-ah Dr R.L.Thanmawiate leh C.Vanlallawma te han tel hlauh mai te hi chuPathian malsawmna chi khat chu a ni — pa thawmzawi te si, thutkhawmna pindana tlem ang remrawma thu leh hlaa inkhawhkar ralah chuan anthlawh chhuak hrawl thei phian a. Lawmtea te angphei chuan a Century a zawng hian bul a’n tan a.English literature leh theology hmangin Rangoon leha kaihhnawih mihring bawhbeh tum ranin Mizo tawnga’n mal ta fek fek thin a, midang vawm nan liau liauvatawngkam chhep chhuak a nih thin avangin a den ana thei hle. Hruaitluanga lah A AW B \obul zawngaTripura leh Kalkat library thlenga lo ramchhuakhlawhtling tawh a ni a. Thil hi han ti dawn ila, ‘Keihian ka thiam khawp ang,’ hi a’n ti ngawt zel a. Kanzingah chuan a hrisel hmel ber lehnghal!

Page 442: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 433 -

He Society member te hi mi naran tak tak dahkhawm mai kan ni. A \hente chu Leader Jaket hakreng tum te, a \hen dang lah dam chhunga hak tummiah lo te, thu ziak lamah lah a \hen kum ngaipawimawh em em te, a dang lah a \awngkam hmandik lam ngawt lo buaipui tawk te leh a thu luang a\ha em tih te, Lengzem kar awl hnawhkhahna turdap ngar ngar tawkte kan ni lawi a. Mahse kan hanthutkhawm hian a tu mai pawh hi member atangahan paihthlak phal loh tur hlir ni vein kan inhria —kei tiam lovin.

Committee leh Meeting chi hrang hrangah ka telve tawh thin a, Rokunga Memorial Society meetinghi chu a tangkai leh tangkai loh chu mi min sawisaktur ni ta se, a nuam erawh ka ti ngang mai.

Chairman meuh pawhin, “Committee chi hranghrangah hian ka tel tam ve viau a, Rokunga Com-mittee kan han \hu khawm ngat hi chu, an innelinan inngamtlak hlawm si, an fel viau angreng nen, anfiamthu nge an titak tih pawh hriat har khawpin anhan chawhpawlh a, nuam ka ti ber mai nia, kanhlim thei em mai,” a ti ve nia.

Page 443: Mizo Nih Tinuamtu Rokunga

- 434 -

ROKUNGA MEMORIAL SOCIETY

|hu : Lait^nga, B.Lalthangliana Vice Chairman,Veilam a\angin Lalfakzuala Chairman, Dr.R.L.Thanmawia,

Ding : Vanneihtluanga Treasurer,Lalhruaitluanga Ralte,Veilam a\angin Roch^mliana Secretary, R.Lallianzuala,

Rualzakhuma, P.L.Liandinga Asst. SecretaryM.C.Lalrinthanga, C. Vanlallawma.


Recommended