31
Educatie in tijden van dringende transitie Beneluxconferentie “Leren in transitie” Gent, 18 november 2014 Katrien Van Poeck
Educatie in tijden van
dringende transitie
Beneluxconferentie “Leren in transitie”
Gent, 18 november 2014
Katrien Van Poeck
Educatie en duurzaamheidstransities
• Duurzaamheidscrisis: nood aan transitie
• “Learning our way out”
o “Al doende leren en al lerende doen”
o “Leren van elkaar”
• Duurzaamheidsuitdagingen als ‘leerprobleem’
Educatie in tijden van dringende transitie
• Relatie educatie en maatschappelijke uitdagingen:
verschillende perspectieven
o Instrumentele, functionele benadering: educatie als middel om een
duurzame samenleving vorm te geven
o Educatief perspectief: minder lineaire kijk op het verband tussen
het educatieve en het politieke
• Deze presentatie:
1. Educatie vandaag: 4 hot topics in theorievorming over educatie
2. Casestudie: 3 transitie-initiatieven als educatieve praktijk
3. Educatie en transitie: 4 leermetaforen
4. Educatie in transitie? Uitdagingen
4 topics in theorievorming over educatie
1. Educatieve settings
• Brede kijk op educatie:
o > scholen en formele educatie: ook niet-formeel en informeel
o bv. verenigingen, buurtwerk, media, culturele organisaties,
werkvloer, participatieorganen, sociale en politieke bewegingen…
• Educatieve settings hebben niet noodzakelijk educatie als
doel maar zijn door de aard van de interacties die er
plaatsvinden plekken waar geleerd wordt
(Schugurensky & Myers: ‘educational spaces’)
4 topics in theorievorming over educatie
2. Diversiteit van actoren
• Participatie diverse betrokken actoren: burgers, experten,
middenveldorganisaties, bedrijven, ambtenaren…
• Gevarieerde kennis en perspectieven
• Sociaal leren: leerproces dat kan ontstaan wanneer
diverse actoren in dialoog gaan over een maatschappelijk
probleem en samen alternatieve oplossingen en manieren
van samenleven uitdenken en uitproberen
(Wildemeersch e.a.)
4 topics in theorievorming over educatie
3. Innovatie en transformatie
• Maatschappelijke ontwikkelingen: nood aan leerprocessen
gericht op het collectief creëren van nieuwe kennis en op
het transformeren van bestaande ideeën en praktijken
• ‘Transformatief leren’: losbreken uit bestaande
wereldbeelden en ideeën, nieuwe perspectieven
exploreren, alternatieven verbeelden en uittesten
mensen uitdagen om anders te denken en te handelen
(Jackson)
4 topics in theorievorming over educatie
4. Relatie educatie – democratie
• Maatschappelijke problemen als leeruitdagingen:
individuen uitrusten met de juiste kennis, vaardigheden,
attitudes…
• Kritiek: politiek niet vervangen door educatie
o Afwenteling verantwoordelijkheden op individuen
o Wat met onzekerheid, complexiteit, controverse?
democratische uitdagingen: grenzen aan educatie als het
aanleren van de juiste competenties
(Biesta)
Casestudie
3 transitie-initiatieven…
• Transitiearena Gents Klimaatverbond
• Transitienetwerk Vlaanderen
• CSA-boerderij de Meester-Wroeterij
… als educatieve praktijken
• pedagogische bril
• 4 topics als aanknopingspunt: welke
vormen van educatie?
Educatieve settings?
• Bijeenkomsten: plenair vergaderen + discussie in groepjes
• Telkens “iets op tafel leggen”: reactie uitlokken
• Bv. systeemanalyse
o Gemaakt door milieudienst, voorgelegd aan arena
o 15 dia’s – 15 x 3 minuten: feedback + beeld
“De th eor ie… is da t ge n a a r een vers ch erp in g m oet kom en va n d ie
s ys teem a n a lys e m et de ga n s e groep , zoda n ig da t ze ech t doordron gen gera ken
da a rva n … Ma a r m en von d da t goed da t da t één keer a a n bod kwa m m a a r de
tweede keer wa s er a l teveel a a n . Du s de tweede keer wa s h et zo va n , oké, we
m oeten verder, we m oeten voor tbou wen . Ma a r we wa ren n och ta n s de eers te
keer n iet ver gen oeg gera a k t m a a r m en von d da t toen t ijdver lies om d ie
s ys teem a n a lys e a a n te s ch erpen .”
• Niet veel tijd voor onenigheid: onverenigbaarheid van
uiteenlopende meningen niet grondig bestudeerd en besproken
Educatieve settings?
• Zeer diverse activiteiten bewustmaking, aandacht voor
piekolie en klimaatverandering
“Men s en in zich t geven in wa t er a llem a a l a a n h et gebeu ren is en h en du idelijk
m a ken wa t ze da a ra a n ku n n en doen ”
• Zelf opbouwen van kennis en deskundigheid, bv. permacultuur
• Egalitaire beweging: betrekken van ieders talenten
“We m oeten gewoon ook gebru ikm a ken va n a l de ca pa citeiten d ie er zijn in een
gem een s ch a p ... En er zijn h eel veel m en s en d ie bepa a lde ca pa citeiten h ebben …
Du s h et p roberen los m a ken va n d ie ca pa citeiten b ij m en s en is één va n de
d in gen d ie zowel d ie gem een s ch a p vers terken a ls on s ku n n en h elpen om d ie
t ra n s it ie te m a ken .”
• Breed publiek: bijbrengen concrete vaardigheden (tuinieren,
kleding herstellen), gesprekken over transitie
“Welk gevoel h eb je a ls je a a n de toekom s t den k t?”
“Hoe zie je on ze s ta d in 2030 ?”
Educatieve settings?
• Rondleiding hogeschoolstudenten (2 uren)
• Landbouwer vertelt zijn verhaal
“Ik kr ijg n iets va n s u bs id ies . En ik den k ook da t da t h eel goed zou zijn va n te
zeggen we s toppen da a r m ee .”
• Studenten stellen vragen, gaan in discussie, verwijzen naar
inhouden uit lessen en naar eigen (landbouw)ervaringen
“Ma a r, wa t is da n u w m en in g over eigen lijk , over ga n gba re la n dbou w ?”
“Stel n u da t je d ie s u bs id ies weg doet , da n p rodu ceren wij n og veel efficiën ter
voeds el da n Afr ika , en b lijft h et toch n og goedkoper”
• Heel wat onderwerpen: duurzame ontwikkeling (3P), Europees
landbouwbeleid, inkomen van landbouwers, globalisering, GGO,
monoculturen, industriële voedselverwerking...
• Kwestie ‘duurzame landbouw’ grondig bestudeerd, vanuit
verschillende perspectieven
Diversiteit van actoren
• Milieudienst (klimaatteam) + VITO, DRIFT, tri.zone
• Sleutelrol: 17 “frisdenkers” of “koplopers”: plan voor
klimaatneutrale stad co-creëren en –uitvoeren
• Mensen “met een netwerk”, tijd, animo, kennis, creativiteit en
invloed “een verschil kunnen maken”
• Mensen die “geïnteresseerd”, “overtuigd” en “positief” zijn
“Nu , m oes t er iem a n d zijn d ie zeer va la bel is , d ie effect ief a fh a a k t , gelijk
bijvoorbeeld X wou a a n va n kelijk geen k lim a a twerkgroep t r ekken , d ie s ton d da a r
een beet je ech t wel weigera ch t ig tegen over, ben ik effect ief wel m et X ga a n
pra ten om da t ik von d da t X wel een wa a rdevol figu u r wa s om zo’n
klim a a twerkgroep te ku n n en t r ekken en eu h , u itein delijk wa s da t wel, wa s X
en th ou s ia s t m a a r za g X gewoon n iet p ra k t is ch een s t ra tegis ch e vis ie en h ebben
we gezegd ok , wij on ders teu n en u er in , h é.”
Diversiteit van actoren
• Bottom-up: klemtoon op lokale gemeenschappen
• Diverse talenten en capaciteiten mobiliseren
“Iedereen is zeer welkom ”
• Toch: (impliciete) verwachtingen t.a.v. deelnemers
“Een zekere open h eid is bela n gr ijk en ook eu h , wa t da t we toch wel willen
ver m ijden is … h et a lt ijd m a a r, eu h , doors ch u iven n a a r a n deren , h é. De
pa ra p lu n a a r om h oog s teken va n h et is de s ch u ld va n d ie, h et is de s ch u ld va n
d ie. Ik den k da t da a r da n wel een beet je de h ou d in g is va n ok , eu h , d ie h ebben
een bela n gr ijke vera n twoordelijkh eid m a a r la a t on s on der tu s s en toch een s
k ijken va n wa t ku n n en wij doen , h é. Du s m is s ch ien is da t een s oor t
verwa ch t in g da t m en s en wel bereid zijn om ook h u n eigen a a n deel in d in gen d ie
gebeu ren , eu h , te zien .”
• In de praktijk: vooral gelijkgestemden
“n og n iet k la a r voor de vera n der in gen d ie n od ig zijn ”
Diversiteit van actoren
• Leden: vooraf betalen, zelf oogsten, meehelpen…
• Ervaren dat andere manier van voedselproductie- en
consumptie niet vrijblijvend is
• Boer vertelt over dat engagement tijdens rondleiding
“Als ge zo 45 zijt , den k je va n eu h , wa t h eb ik h ier n og te doen in h et leven en
da n h a d ik zoiets va n ok , da t ga ik doen . Da a r ga ik n u een keer éch t voor ga a n .
Da t ga ik n u , n u ech t da t een keer goed doen h é. En h et za l kos ten wa t h et kos t
en ik za l in m ijn been s n ijden en ik za l m in der verd ien en . Ik werk te vroeger voor
televis ie du s da a r verd ien de ik on geveer a ch t keer zoveel. Ma a r da t is n u n iet
m eer zo, m a a r ok , ik ben wel gelu kk iger en ik h eb , ik h eb ech t h et gevoel da t ik
iets zin vol a a n h et doen ben .”
• Niet allemaal gelijkgestemden ≠ willen ‘overtuigen’, ≠
objectieve ‘waarheid’, ≠ louter subjectieve ‘mening’
“Allez, da t is m ijn s ta n dpu n t h é. Ge m oogt h et da a r h elem a a l n iet m ee een s zijn
h é. Ma a r ik ka n geen a n der verh a a l ver tellen da n da t .”
Innovatie en transformatie
• Gent klimaatneutraal tegen 2050
• Beperkte ruimte om bestaande, dominante wereldbeelden,
ideeën en praktijken fundamenteel in vraag te stellen:
consumptiemaatschappij, economische groei, vrije markt…
• Niet alle voorstellen, bezorgdheden, argumenten hebben even
veel invloed
– “Een let ter lijk cita a t wa s ‘de overh eid m oet een ka der creëren da t de vr ije
m a rk t ka n in vu llen ’ … m a a r da t ka der h eeft con s u m ptie veroorza a k t . Een focu s
op h ers tellen ka n a rbeids p la a ts en creëren .
– J e ga a t á n dere con s u m ptie creëren . J ij beoogt con s u m ín deren , d it ga a t over
con s u m a n deren .”
• ‘Ecologische modernisering’: samenwerken aan consensus
waar iedereen beter van wordt
Innovatie en transformatie
• Leren op een heel andere manier te gaan leven, zelf aan de
slag met alternatieve praktijken…
• Dwingende, pessimistische boodschap gekaderd als positief
verhaal: warmere, gezelligere, socialere samenleving waarin het
beter leven is
• Focus op consensus
“J a , m en wil a bs olu u t da t pos it ieve verh a a l h ou den ,
h é. Terwijl je s om m ige d in gen n ooit zu lt ku n n en
r ea lis eren zon der s t r ijd , h é. Die ga je n iet ca dea u
kr ijgen om da t je zo’n leu k , lief, pos it ief verh a a l h eb t ,
h é … Du s da t d is cou rs da t word t zoveel m ogelijk
bu iten geh ou den , h é. En h et is eerder een verh a a l
va n , ja , op een h eel pos it ieve m a n ier m et z’n a llen
bou wen a a n een n ieu w s oor t s a m en levin g. Als of er
da a rbu iten geen m en s en m eer zijn d ie da t n iet zien
zit ten , h é, en wa a r je h et op zu lt m oeten veroveren .”
Innovatie en transformatie
• “Een verschil maken”: losbreken uit gangbare, onduurzame
landbouwpraktijken en samen met leden een alternatieve kijk en
aanpak vormgeven en uitproberen
• Dominante denkbeelden expliciet in vraag gesteld
“Du s we h ebben h eel du idelijk ges teld : ge h eb t d r ie P’s , wa a rs ch ijn lijk u wel
beken d , Pla n et , Peop le, Profit , m a a r wij doen da t let ter lijk in d ie volgorde du s
eers t Pla n et , da n Peop le en da n Profit . En n a tu u r lijk is er d ru k va n u it p rofit ,
om da t da t in on ze m a a ts ch a pp ij ju is t h et bela n gr ijks t is , is d ie d ru k h eel groot ,
h é, om da t r en dem en t te b lijven beh ou den , wa n t a lles kos t geld , h é. Alles m oet
je beta len m et geld h é, en n iet m et a a rde. Ma a r ik den k da t we h et m oeten
om keren , a llez zeker de la n dbou w, a ls ge d ie een beet je du u rza a m wilt m a ken ,
a ls je m en s en bewu s t wilt m a ken , da t je da t va n voren m oet zet ten . Da t is een
h eel con s equ en te keu ze m a a r fin a n cieel n iet zo in teres s a n t . [la ch t] Nog n iet .”
• Niet gemakkelijk, heel wat consequenties
“Nu , h et is wel wroeten …”
Leer- of democratische uitdaging
• Duidelijk doel: klimaatneutrale stad tegen 2050
• ‘Leren’ en ‘doen’ hand in hand: het geleerde omzetten in
effectieve acties
“Wij h ebben gekozen voor een pa d va n s tu deren en doen , du s a ls je de s ta d
n a a r k lim a a tn eu tra liteit wil b ren gen … da n ka n je n og ja ren s tu deren … m a a r
eigen lijk vra a gt de m a a ts ch a pp ij en ook de polit iek da t er ra pper een a ct ie is en
da a r m ee da t we een pa ra llel pa d doen m et ook h et doen .”
• Educatie in functie van beleidsdoel: Gent klimaatneutraal maken
d.m.v. “een transitie in de hoofden”
“In m ijn ogen kom t h et da a r op n eer, zo va n eu h , d ie in gen ieu rs , d ie kom en m et
m a a tregelen a f d ie ge ku n t n em en . Die zeggen wa t is h a a lba a r . Die, d ie voeren
s tu d ies u it over h er n ieu wba re en ergie, en ergieka a r ten ... Ma a r da a r m ee ra a k t
da t n og n iet verkoch t n a tu u r lijk h é. Du s eigen lijk , ja , a llez, in da t opzich t
bes ch ou w ik h etgeen wa t da t wij doen voor da t k lim a a tverh a a l ook a ls edu ca t ie
voor du u rza m e on twikkelin g.”
Leer- of democratische uitdaging
• Ook hier: focus eerder op ‘doen’ dan op ‘leren’.
• Duurzaamheidstransitie vraagt veel meer dan enkel kennis en
informatieoverdracht.
“Du s , du s er is wel een idee va n we m oeten in for m a t ie overbren gen m a a r er is
ook een h eel groot bes ef va n , eu h , va n in for m a t ie a lleen k r ijg je wein ig d in gen in
bewegin g, h é. Du s h et is zeker n iet h et k la s s ieke peda gogis ch e d in g va n ken n is
en da n in zich t en da n gedra gs vera n der in g. Eu h , in d ie zin word t ook veel
gewerk t door d in gen te doen … door a a n fiets en te werken of k leren te
h ers tellen of zo, h é.”
• Inzet van educatie nauw gelinkt aan het aanpakken van een
maatschappelijke uitdaging: klimaatverandering het hoofd
bieden en lokale gemeenschappen voorbereiden op een
toekomst met minder olie
Leer- of democratische uitdaging
• Ook hier: ‘al doende’ leren en werken aan duurzame landbouw
• Engagement en gedrevenheid = cruciaal voor educatieve
dynamiek tijdens de rondleiding
• Doel ≠ welbepaalde ‘transitie in de hoofden’ van de studenten
• Wel: tonen wat hem drijft, bekommernis, engagement,
consequenties… interesse wekken
“Wie ben t u da n eigen lijk of, ja , h oe kom t u h ier op d it bedr ijf terech t?”
• Kwestie van duurzame landbouw + engagement CSA samen
exploreren: niet als enige mogelijke ‘oplossing’, niet als louter
subjectieve mening
• Aandacht voor wat op het spel staat = uitnodiging voor
studenten om stil te staan bij wat dat voor hen betekent en
welke engagementen dit met zich meebrengt
Educatie en transitie: 4 leermetaforen
1. Leren als kennis verwerven (‘acquisition metaphor’, Sfard)
= een beeld van leren waarbij leren wordt gezien als het
verwerven van kennis, vaardigheden, ideeën, noties,
concepten, betekenissen, feiten, schema’s, representaties,
enz.
• Duidelijk aanwezig in 3 cases
• Cruciaal…
• … maar onvoldoende
Eenzijdige focus op kennisoverdracht en
competentieontwikkeling verhindert een alternatieve kijk op de
kwesties waarmee we te maken hebben
Educatie en transitie: 4 leermetaforen
2. Leren als participeren (‘participation metaphor’, Sfard)
= een beeld van leren als deel gaan uitmaken van een
bepaalde gemeenschap, leren communiceren in de taal
van die gemeenschap en handelen volgens de specifieke
normen en verwachtingen die daar gelden
• Aanwezig in 3 cases
• Gedeelde betrokkenheid op specifieke kwestie = zeer
waardevol
• Focus op gemeenschapsvorming schuift alternatieve ideeën
naar de achtergrond en zet mensen die niet willen/kunnen
voldoen aan heersende normen buitenspel
Educatie en transitie: 4 leermetaforen
3. Leren als kennis creëren (‘knowledge creation metaphor’,
Paavola e.a.)
= een beeld van leren als het collectief creëren van tot dan
toe onbestaande kennis en het transformeren en verder
ontwikkelen van bestaande ideeën en praktijken
• Aanwezig in 3 cases
• Focus op transformatie en innovatie = cruciaal, zeker in de
context van complexe, onvoorspelbare, controversiële
duurzaamheidskwesties
• Gerichtheid op consensus kan ruimte voor innovatie sterk
inperken
Educatie en transitie: 4 leermetaforen
4. Educatie als een respons (‘response metaphor’,
Vandenabeele & Wildemeersch)
= een beeld van leren als het maken van verantwoordelijke
keuzes in verband met kwesties waarbij onverzoenbare
opvattingen, belangen, bekommernissen, enz. in het spel zijn;
als het kritisch in vraag stellen van de (eigen) daden,
standpunten en oordelen in confrontatie met tegenstrijdigheden
en controverse
• Bezoek studenten aan CSA
• Kwestie van duurzame landbouw vanuit heel wat verschillende
perspectieven, bekommernissen, belangen,… bestuderen
uitnodiging tot respons: in het licht van deze ervaring voor
zichzelf uitmaken wat een duurzame wereld voor hen betekent en
hoe ze zich daarvoor willen engageren
Educatie in transitie? Uitdagingen
Openheid
• Niet bij voorbaat HOE er naar een duurzaamheidskwestie
gekeken moet worden (m.a.w. WAT het probleem en de
oplossing precies zijn) en WIE erover mag meepraten en –
denken
• Eenzijdige focus op het aanleren van welbepaalde
competenties staat die noodzakelijke openheid voor nieuwe
ideeën, vragen, wereldbeelden en handelingsperspectieven in
de weg
Educatie in transitie? Uitdagingen
Niet vrijblijvend
• Tegelijk: geen vrijblijvende dialoog die verschillende meningen
en ideeën zonder meer als evenwaardige en even belangrijke
perspectieven naast elkaar plaatst
• Veelheid aan opvattingen, engagementen, belangen, claims…
exploreren, met elkaar confronteren en daarbij ook stilstaan bij
wat er (voor wie) op het spel staat
Educatie in transitie? Uitdagingen
Tijd en ruimte
• Tijd en ruimte nodig om kwesties grondig bestuderen – inclusief
de controverses die erin vervat zijn –, om erbij stil te staan, zich
ertoe te verhouden…
• Kunnen we alle fora waar men “al doende leert en al lerende
doet” zonder meer als educatieve settings benoemen?
Educatie in transitie? Uitdagingen
Educatie ≠ politiek
• Casestudie toont grenzen van een instrumentele inzet van
educatie direct, lineair verband tussen goede educatie en het
realiseren van de gewenste maatschappelijke verandering?
• Dit wil echter niet zeggen dat educatie niets met politiek of
maatschappelijke transformatie te maken heeft.
• Educatie als respons op duurzaamheidskwesties ≠ neutrale of
vrijblijvende praktijk.
“not just changing the world
but giving others the chance to do so”
(Venturini)
“Sommige dingen weet je beter niet…
want zodra je ze weet,
kan je niet meer doen alsof je ze niet weet”
