?EII

COLOFONReclactic: Sander vatt Ooijen [e.a.lE,indredactic: clrs Christinc WaslandcrVormgeving: CINEMASTER. BcrgcnZetwerk: MICROMASTER. AlkrnaarLithograÍie: Reproscan. McppelDruk- err bindwerk: Ten Brink IlV. Meppcl

Papiersoort txrslag:3(X) grs. gelamincercl clrrornocartlPapiersoort binnenwcrk :

135 grs. nrat MC.

Ecrstc rlruk l(.r92, oplaag 2(X)()

ISIIN 9051 t7 l l53NtJt;t 912

O 1992 Llitgevcri.j Etlu'Acticl'Postbus l()56. 794{) KI} McppclTclelbon: 05220-62222

Uitgevcr: Iz. Iluwalda

Niets uit dtzt tritgtt'c rttug ttrtrrlenvcrv cclvot t d i gd c n I oJ o pt' nbuu r gc nun kttlutr niddal yun tlruk, lotokttpit'o.loJt nvlkc utttlert n'i.i:t'ook, ?.ttndcry nrilJ ldil t td( rcl t r i I n I i i A L tu,t'.\ tt' tt t t ti tt g

t'tut dr uill:t'vcr.Vottr ullc kwcstit's in:akt'ltct ktltii;rcnt utt rjrjn ol tn?<,r puginu'.s tit dt:c rtill4ut't':

,\ t i t I t t i n,q lle p ro ru l t I, A trtsk'rdu nt.

,. i?r I .

I r'..',1:lt),'.:

e;ffi:ï

INHOUD

vooRwooRD ...............Belangrijke historische feiten ..........Romeinse keizers in de eerst eeuw na Chr ............I. INLEIDINGBouwgeschiedenis .. . . . .. . . . . ...Opkomst en ontwikkeling van de stadDe ondergang van PompeiiII. DAGELIJKS LEVENHanclcl cn landbouw ( 1t3); Winkcls cn marktcn ( l9); Gclcl (22)l

Hct politickc lcvcn in Pompcii: bcstuur cn vcrkiczingen (24)lSamenstclling van dc bcvolking (28)l Socialc gclaagdhcid (29);

Vcrkccr cn straatbccld (31); Watcrvoorzicning (34); Privébadcncn opcnbarc baclhuizen (36); Latrines (40); Verzorging van hct

uitcrlijk (43)l Klccling (45); Schocncn (4U)l Sicradcn (49);

Etcn cn clrinkcrr (49); Ectgcrci (-5-5); Huisdiclcn (56);

Oplciding (-58); Goclsdicnst (60); Gcloof in hct hiernamaals (64);

Bcgrafcnisgcbruikcn (66) ; Bcgraafplaatscn (6tl) : Graftypcs (6t3) ;

Pompciaansc bcgraafplaatscn ((r9); Broocl cn spclcn (72); Thcatcr'1cn ocleum (72);

Hct amfithcatcr cn zijrr voorstcllingcn (7tt); Dc spclcn in hct circus ([14);

Krocgcn, hcrbcrgcn cn logcmcntcn (tl6); Uorclclen (ti9)III. WONEN IN POMPEIIJuridische aspectenBouwtechnische aspectenHuistypenType I, de domusHct Atriurrlruis (9(r); Hct Pcristyliurnhuis (9[l)tEen wandeling langs de verschillende vertrekkenl. Dc laEaclc mct caup()na ( l(X)); 2. l)c ingang ( l(X))l3. Hct atriurr (l(X));4. Hct tablinurn (lt)l): -5. Dc alac (102);(r. Dc slaapkarncls (102)t 7. llct tlicliniurn (103)l

ti. I)c kcukcn ( l()4): 9. [)c lraclkarrrcr ( 106)l 10. Dc tuin ( 106)

Type II, de insulawoningVilla's

Iriguurschilclclkunst ( I

l)c wirnclschilclct-kurrstVloeren en mozaïckenI I -I-TJSTRATI EVERANTWOORDING

45

5

6

610

l3l8

9t9l939596

100

108

109

Volkswoningcn ......... 109

Romeinsewandschilderkunst ............ ....... ........ ll0'lcchnick ( I I I )l Schiltlcrs ( I ll):l)c vicl tlccoltrticstiilcn: I)c l-.clstc. Stt-trctttrclc Stiil ( I l2):

l)c Twccrlc. Alchitcctuut' stiil ( I ll)lI)c I)cr.clc. I)ccotitticvc Stiil (ll5)iI)c Vicrclc. [;:rrttitstischc Stiil ( I l6)l

l7): Volksschiltlclktrnst (I l9):nii 79 ru ('ht'. ( l 19)

121)

123t24BIBLIOGRAFIE

VOORWOO]PRD

In 1978 verscheen'Een Romeins huis in Amsterdam'. Een boekje behorendbij de gelijknamige tentoonstelling in het Allard Pierson Museum teAmsterdam. De tentoonstelling en de publicatie waren het resultaaÍ van eenwerkgroep die zich had bezig gehouden met diverse aspecten van het levenin en rond een Romeins huis te Pompeii. Zowel Íentoonstelling als boekjewaren een groot succes. De tentoonstelling werd druk bezocht en het boekjewas snel uitverkocht.In 1992 is in Amsterdam een grote expo.sitie over Pompeii georganiseerd,hetgeen een goede aanleiding vormde opnieuw een publicatie over hetdagelijks leven in en rond Pompeii het licht te doen zien.Samen met Sander van Ooijen, die als stagiair in het Allard PiersonMuseum werkzaam was, is dit idee uitgewerkt. Vervolgens heeft hii 'EenRomeins huis in Amsterdam' geheel herschreven en bewerkt. Het resultaatis een boek waarin op heldere wijze een aantal aspecten uit het dagelijksleven in een Romeinse provinciestad als Pompeii wordt behandeld. Nietsspreekt meer tot de verbeelding dan de dagelijkse gang van zaken zoals dezezich lang geleden voordeed en die ook in onze twintigste eeuwse ogen nogzo 'gewoon' kan zijn. Het boek heeft een duidelijk educatieve inslag en hetis dan ook niet verwonderlijk dat de uitgeverij Edu'Actief voor de uitgavezorg droeg.De lijntekeningen in 'Pompeii, verstild verleden aan de voet van de Vesuvius'zijn gemaakt door Sander van Ooijen en Dr Jaap Morel. Veel illustrutieszijn afkomstig uit het dia-archief van dr Thea L. Heres. Dr Eric M.Moormann zorgde voor de wetenschappelijke begeleiding. Drs René vanBeek begeleidde het project namens het Allard Pierson Museum.

Amsterdam, december I 992

Prof . dr H.A.G. Brijder,

directeur Allard Pierson Museum

ri*',X!&{C.*..r,::*

t!rlr-':l

'd'r:it

Romeinse keizers

in de eerste eeuw na Chr.

2'l v.Chr'-l4 n.Chr: Augustusl:1 - 37: Tiberius

-17 - -11: Caligula4l - 54: Claudius54 - 6tl: Nero6li - (r9: Dric-kcizcrjaar

Galba, Othoen Vitellius

69 - 79'. VesPasianus

79 - Ítl: Titusiil - 96: Domitianus96 - 9t{: Nerva9tt -l17: Traianus

-vóór 8(X) v.Chr.-achtstc eeuwv.Chr.

-ca. 52-5 v.Chr.

-ca. 425 v.Chr.

-29-s v.Cht'.

-t30 v.Cht'.

-62 na Chr.-79 na Chr.

-vanaf 174Í't

Belangrijke historische feiten

Italischc nccicrzctting van vissers en boeren'

vestiging van clc Gricken aan de Goll van

Napels; hun invloccl in Pompcii is mcrkbaar'.

Pompcii vo()r ongevccr 50 iaar oncler Etruskisch

bcwind.Samnicte n veroveÍen Ciampanië; ook Pompcii komt

onder hun invlocd.bondgenotltschap tussctl Pompcii ctr Rome.na cle

c,vclJinning van dc Romcinen op dc Samnieten'

Sulla sticht tle nieuwe stad (oktniu Cornclia

Ve ne ria Pom P e i otut rutrt.

aaldbevíng.onclcrganf van Pornpcii door ccn uitbarsting van

dc Vcsuvius.opgravingcn in PornPcii.

[ INLENDINGIn 79 na Chr. kwam de vulkaan de Vesuvius in volle hevigheid totuitbarsting. In een paar uur tijd werd de Romeinse provinciestad

Pompeii, samen met enkele plaatsen in de omtrek, bedolven ondereen meters dikke laag vulkanisch materiaal. Veel inwoners konden

niet tijdig vluchten en stierven een tragische dood.De herinnering aan de ramp vervaagde snel, zodat de geheimen van

het gebied rond de Vesuvius eeuwenlang onder de as bewaardbleven.

liD) ompcii ligt in ccn streck dic van ouclshcr dc naam Campanië draagt. Hct harl

llY r^" ctit gcËicu wordt gcvormcl tkxrr dc fraaic Golf van Napcls, waarvan hct

'r\ achtcrland bcstaat uit ccn vruclrtbarc kustvlakte dic zich in hct noorden uitstrckttot aan dc rivicr dc Volturno cn in hct oostcn cn zuiclen cloor de wcstclijkc hcllingenvan de Apennijnen cn hct schicrciland van Sorrcnto wordt begrensd. Hct is ccn zccr'vruchtbaar gcbicd van vulkanischc oorsprong, dat ook wcl 'dc tuin van Italië'worcltgenoemd en al in dc Oudhcid door dc Romeinsc schrijvcrs Plinius de Oudcrc cn Floruswcrd geprezcn om hct zachtc klimaat cn de wceldcrigc vcgctatic.In de achtstc eeuw v.Chr. waren cl in Campanië al Griekse nederzcttingcn. Dc Cricksckolonistcn kondcn nict vccl noordelijkcr opdringcn, omdat zich claar de Etruskenhaddcn gcvcstigd. In clc vijfcle ceuw v.Chr. vcrlorcn dc Gricksc ncclerzettingen cn dcEtruskische stad Capua hun onafhankclijkhe id, cloordat inhcemsc, Italischc stammcnuit hct binnenland opruktcn naar dc rijkcrc kuststrcken. Deze stammcn wcrdcndicpgaand beïnvloed door dc Gricksc bcschaving cn zo ontstond ecn mcngcultuurmct zowcl Griekse als Italischc clcmcntcn. Ook latcr, onclcr cle Romcinsc hccrschappij,blccf dczc Glieksc invlocd in Campanië bcwaard.

Bouwgeschiedenis

Op dc plattcgrond van Pompcii is een duidclijkc twccdcling tc zien die bestaat uit ccnoude kern in dc zuidwcsthock mct daaromheen uitbrciclingcn naaÍ hct noordcn enoostcn. Dc oudc kcrn wcrd in dc zcvcndc ceuw v.Chr. vcrmocdclijk gcsticht als ecnOskische nederzctting, gclcgcn aan dc Sarno. niet ver van dc plaats waar deze rivier inzee uitmonddc. Dank zij dc ligging op ccn lavaplateau was dc oudc stad voor een deelnatuurlijk beschermd, doordat hct tcrrcin in hct oosten en zuidcn ccn hoogtcvcrschilvan ongcvccr'30 meter kendc mct hct stroomgcbicd van de Sarno. In hct wcstcn was

dit hoogtcvcrschil vcel minder. Alleen hct tcrrcin in hct noorden van de stad licpgclijkmatig ovcr in hct achtcrland aan de voet van de Vcsuvius.De oude stad was volgcns Italisch schema aangelegd. Op hct hoogstc cn mcest afgeplattcdeel lag een rechthoekig plcin, het Jorum. Op dit J'orum stond de'tempcl cn in dczuidoosthoek kruisten dc twcc bclangrijkstc stratcn uit deze periodc clkaar loodrecht.Ccwoonlijk was hct Romcinsc stratenplan opgcbouwd rond twcc hoofdstraten,waarvan cr één noord-zuid licp (de curdo) cn óén oost-west (tle decuntanrrs), bciclcuitlopcnd in ccn poort in dc stadsmuur. Door dc nict-R<lmeinse oorsprong van dc

6

ulb.l. ('untpunië ut il<'()ttlJ rtttt Nupals in dt u'rslc <'ctt+t' tru (ltr

stad is dczc vcrclcling in Pompcii cclrtcr rnincler duiclclijk aanwczig. Hct stratcnnct wasin clc vrocgstc pcriodc van dc stad vrij glillig cn hct staclslcvcrr was voornamclijkgcccntrccrcl rond lrct .lltnutt cn (lc stlaat clic rraar dc zcc lciclclc.Tcn noorclcn van clc ouclc stacl licp clc Via Popilia. ccn bclangri.jkc handclswcg, clicvanuit Napcls clc ve rschillcndc ncdcrzcttingclt laÍrgs clc Golf van Napcls rnct clkaarvcrboncl. Dczc splitstc zich bi.j Ponrpcii in c-cn wcg naar lrct noorclcn, in tlc riclrtingvan Nola. cn éón rraar hct zuiclcn dic naar Stabiac voclclc.Vanaf hct bcgin van dc vicrdc ccuw v.('hr'. brciclclc I'onrpcii zich stcrk uit, ccrst tcnnoorclwcstcr.t van dc ouclc C)skischc stacl, latcl lrccr naar hct noorcloostcn. Hctstadsoppclvlak wcrcl hicrbij vcrgroot van 9,3 tot 63,-5 hcctarc. cn om dit aanzicnlijkvcrgr()otte arcaal wcrcl ccrr staclsrnuul' aange lcgcl, clic dc natuurli.jkc vcrclccligingsli.jnvan hct platcau volgdc. Varr hct qcbictl crhinncn was ir.r 79 na Chr. slcchts 40 hcctalcbcbouwd. Dc braakliggcnclc stukkcn hcbbcn vcrnrocdcli.jk langc tijcl clicnst gcclaanals wcidc- cn itkke rgrond.Dc hanclclswcgcn naar Stabiac cn Nola warcn nu binncn dc staclsrnuur ()pgcnonrcn.Iltrvcnclicn wcrtl parallcl aan dc wcg naar N()la (zie aÍb.2) <lc dc<'utrtunus van clc ouclcstad (dc zogchctcn'Straat van dc Ovcrvloccl)'. cloorgctrokkcn. I)czc stlatcn v()rmdcnaldus dc cordo cn dc twcc dr:ctortatti waartusscn ccn l'cgclmatig stl'atcnnct wcrdttpgcbouwcl. Dc planning daarvan was gcbasccrd op hct orclclijkc, geornctrischc sclrclnirvan dc Gricksc architcct Hippodarnos van Milctos (ca. ul75-'l(X) v.Chr.), wicns iclccënzich vanuit hct cloor hcrn ontworpcn Thulii, irr Zuicloost-ltalië, ovcl'('arnpanic haclclcnvcrsprcicl. Dit sclrcma ging uit van cnkclc brcclc hooltlstlatcn waarnaar-ccn gr()()taantal sccunclilirc stratcn zowcl parallcl als haaks wcrcl aangclcgcl. Mct uitzonclcringvan clc ruimtc dic voor cen plcin was gcrcscÍvccrd. wcrd clc stad ingcclcclcl inlangwcrpigc, rcchthoe kigc woonblokkcn. clc zogchctcn in.suluc. Hct nicuwc stratcnplanwcrd ovcrigcns pas ccn cchtc ccnhcid t()cn mcn dc stacl volbouwclc in clc blociti.jcl vanPompcii in dc twccdc ccuw v.Chr. Dc indcling van dc stad in Wiikcn (Rcgíotrcs) cnWonrrblokkcn (ltt,sttluc), zoals clic op dc kaart tc vindcn is. stamt uit clc ncgcnticnclcccuw cn is van clc hancl van dc voornocmdc Fiorclli.ln dc Romcinsc tijcl van Pornpcii (vanaf 130 v.Chr'.) wcrcl hct/brral gchccl vcranclcrd.Voor dc Romcincn was hct.firrrurrr, claar waar clc twcc h(x)fclstratcn clkaar loodrcchtkruistcn, hct rniddclpunt van dc stacl. Hctfirrrnr vormdc hct ccntrum van hct rcligicuzcpolitickc, burgcrlijkc cn cconomischc lcvcr.r cn dc bclangriikstc gcbouwcn warcn clanook hicr tc vinrlcn-Hct Jorum van Pornpcii is ccn gocd vo()rbccld van zo'n typisch Rorncinsfb,-lrrl. Wezicn ccn rcchth()ckig plein mct ccn zuilcnrij aan dc wcst- cn oostzijclc; achtcr clczczuilcnrij liggcn de opcnbarc gcbouwcn dic uit vcrschillcnclc pcriodcs stamnrcn. Aanclc kortc zuidzijdc vindcn wc clc arnbtsruimtcn van hct bcstuur van clc stacl. clc r'rrrlrr.dic wcrd gcbouwd in dc ccrstc ccuw na Chr'. Rcchts van dit gcbouw, aan clc langcoostzi.idc, liggcn rcspccticvclijk hct stcmlokaal (contitiunt). clc stoffcnrnarkt (hctzogchctcn 'Gcbouw van Eumaclria'), clc tcmpcl van dc /,nrc.r (dc bcschcrrrgoclcn vanhuis cn akkcr). dc Vespasiarrus-tcmpcl cn dc vlccs- cn vismarkt (ntu<vllunr), allccvcnccns uit dc ccrstc ccuw na C'lrr. Aan clc wcstzijclc vanltct Jltrunt, links van dccrrrrzr, Iiggcn dc handclsbcurs (busilicu) en clc Altollotcmpcl uit dc twccclc ccuw v.Chr.,daarnaast ccn gcbouw uit dc kcizcrtijcl clat waarschijnlijk dicndc voor hct opslaan vanlcvcnsmiddclcn (ltorrcunt) cn in clc noorclwcsthock ccn opcnbaar toilct. dc lutrirttt.Tcn slottc vindcn wc aan clc noordzijdc van hcï.fltrunt ccn tcmpcl waat'cct'st.lupitcr.maar in dc Romcinsc ti.id ook Juno cn Mirrcrvu wcrclcn vcrccrd. Dczc tcmpcl is naarallc waarschijnlijkhcicl al in dc vr()cgc twccclc ccuw v.Chr. gcsticht.

ti

a'/../1\i\q

);

tl

:l,^lEV-

Opkomst en ontwikkeling van de stad

Hocwcl wc ()vcr cle vrocgstc gcschicclcnis van Pompcii nog nict vccl wctcn. is wclcluiclclijk dat dc stad in haal ontstaansgcschicclcnis onclcrworpcn is gcwccst aan ccngroot aantal vcrschillcnclc volkcn ctr culturcn.I)c ccrstc bcw<lncrs wilÍcn vcmocdcli.lk visscls cn boclclr van inhcctns-ltalischc(Oskischc) oliginc. Ovcrblijfsclcn van twcc, aan Ilcr<rrlc,slcn Aprtllo gcwijclc tcmpcls.dic gcbouwcl warcn in clc uit Grickcnlancl afkomstigc'arclraïschc'stiil toncn aan clat

cr vanaf clc zcsclc ccuw v.Chr. in dc stacl rrict allccn sprakc was van Lati.insc maarook van Gricksc invkrccl. Hicruloor is langc tijcl aangcnorncn clat Pompcii is

voortgckomcr.r uit ccn ncdcrzctting van Grickcn uit dc nabijgclcgcn lravcnstacl Cumacttcgcnwoorclig gclovcn dc archcologcn cchtcr clat dczc vÍ()cgstc ncclcrzctting van

Italischc originc was. Door zijn ligging aan clc rivicr clc Sarno (in hct Latiin: Srrrttts).dic in clc Oudhcicl goccl bcvaarbaaÍ wers vo()l'vraclrtsclrcpcn, was clc havcn van hctvrocgc Pompcii in icdcr gcval gcschikt om handclscontactcn tc ondcrhoudcn mct dclokalc Italischc lanclbouwgcmccnschappcn in dc Sarnovallci.Vast staat wcl clat dc Grickcn twcc anclcrc ncclcrzcttingcrr in dc buurt van Pornpciistichttcn: Stabiac, vi.ll'kilornctcr tcn zuidcn van Pornpcii, en Hcraklcion, mccr naar

lrct noordcn gclcgcn in dc baai van Napcls, hct latcrc Hcrculancum. Door clc crupticvan dc Vcsuvius in 79 na Chr. zou clc naanr van bcidc plaatscn nauw vcrbonclcn blijvcnmct dic van Pompcii.Aan hct cinclc van dc zcsdc ccuw v.Chr. kwam Campatrië stcccls mccr ondcr druk tcstaan van dc Etruskcn. dic vanuit hct noorclcn hun handclsbclangcn trachttcn vcilig tcstcllcn door aan dc Carnpaansc kust ccn uitwcg naar zcc tc vcrkrijgen. ln 524 cn 474

v.Chr. dcdcrr zij vcrgccfic aanvallcn op Cumac, cn vcrmocdcliik is Pompcii in clc

tusscnliggcndc pcriodc langcrc tijd aan dc Etruskcn onclcrworpcn gcwccst; dc vonclstvan zcs potschcrvcn mct inscriptics in dc Etruskischc taal wijst in ieclcr gcval op hctbcstaan van contactcn.Nadat in 474 v.Chr. dc Etruskcrr op zcc tcr hotlgtc van Cumac cloor Syracusc warcnvcrslagcn, kwam dc stad vcrmocdclijk wccr ondcr Gricksc invlocd cn bclccfdc zij ccn

k()rte pcriodc van wclvaart. Er wcrdcn nicuwc vcisict-ingcn aangcbl'acht op dc tcrnpclsvan Hcrt'ulcs cn Apollo cn cr kwam ccn vcstingmuur roncl dc stad, dic waarschijnlijkals bcvciliging dicndc tcgcn opdringcndc Samnitischc stammcn uit hct binncnland.Tcgcn hct cindc van dc vijfdc ccuw v.Chr. haddcn dczc irrvallcrs dc kuststrcck vanafCumac tot hct vecl zuidclijkcr gclcgcn Pacstum in handcn. [)c Sanrnictcn bchoorclcnt()t ccn vcrbond van stammcn dic ccn gcmccrrsclrappcliikc taal sprakcn, hct Oskrsry'r,

dat nauw vcrwant was aan hct Latijn cn haar naam ()ntlccnt aan clc vrocgcrcimmigrantcn dic in clc stlcck van Pompcii woonclcn voor clc komst van clc Grickcrr cn

Etruskcn. Sommigc van dc Samnitischc stcclcn irr Carnpanië warcn vcrcnigd in klcirrcstcdcnbondcn: Pompcii maaktc clccl uit van dc bond van Nuccria, waart()c cvctlccnscnkclc andcrc stcclcn in hct dal van clc Sarno bchoorclcn, zoals Stabiac. Surrcntum cn

vcrrnocdclijk ook Hcrculancum. ln dc loop van dc vicrdc ccttw v.Chr. raaktcn clc

Samnictcn op hun bcurt vcrwikkcld in ccn scric langc, grirnrligc oorl()gcn mct dc

opkomcnclc macht Romc. Tocn in 295 v.Chr. clczc Sarnnitischc oorlogcn, mct als

inzct dc macht in Ccntraal-ltalië. in hct voot'dccl van Romc warcn bcslccht, was

Pompcii nog nict vccl mccr clan cctr plattclanclsstacljc.Tiidcns dc vcrwocstcrrclc tocht van Hannibal ovcr hct schicrcilancl van ltalic in clc

Twccdc Punischc Oorlog (2ltt-201 v.Chr.) blccf Pornpcii waarschijnlijk trouw aan

Romc, hocwcl cnkclc andcrc Campaansc stcdcn, waarondcr Capua, tcgcn hct

l0

Rorncinse gczag in <tpstand kwamcn. Na clc netlcrlaag van Carthago ctr dc claartlp

volgcndc Curn"inr" vcrovcringcn in Glickcnlancl. Klcin-Azic crr Syrië stto<ltntlcn

ong-ckcnclc rijkdotnlncn naar Italië; dc ophloci varr clc hitnclcl in CarnpaniÓ clic hiclvan

hcf gcvolg was, zorgclc tcgcn hct rniddcn van clc twccclc ccttw v.Cht'. tlok votlr vccl

voorspoccl in Pornpcii.Aan riczc tocstancl kwarn al vri.i sncl ccrr citrclc: dc laatstc ccuw van dc Rtlrncinsc

Rcpublick wcrcl gckcnrncrkt cloor politicke onrust. I)c Italischc botrclgcnotcn van

Roilc tr-achttcn hct vgllccligc Rorncinsc burgcrrccht tc vcrkrijgcn cn in clczc zogchctcn

'Benclgcnotclroorktg' koos Pornpcii clitnraal. samcn lnct Hcrculanculn cn Stahiac. clc

zijdc vrrn clc rchcllcn. Nog alti.id gctuigcn gatcrr in clc vcstingmuur, vcrootzaakt cltlor

stcncn projccticlcn, van hct bclcg clat clc tockotnstigc Ronrcinsc clictator Sulla in [19

v.Chr. votir clc stacl sl6cg. Inscriptics uit dic ti.jcl in dc Oskischc taal (clic waalschijnlijk

gclczcn m()ctclt worclcn als clicnstroostcrs v()or hct vcrclccligcrtdc garnizocn) cluitlcn

órop clat in clczc pcrioclc clc Sanrnitischc invloccl in Pornpcii nog altiicl crg gro()t w:ts.

Sulía. wicns naarn staat ingckrast irr hct plcistcr van ccn van clc vcstingtorcns van

porrrpcii. slaagclc cr uitcindcli.jk in dc ltalischc botrclgcnotcn op clc krricërr tc dwingcn.

Nicticrnin vcrkl'cgcn zi.i hct burgcrlccht waar hct hcn uitcinclcliik om tc clocn was

gcwccst. Enigc hirclnckkigc tcgcnstanclcrs in clc striicl, waarondcr Pornpcii, krcgcn als

itraf clc vcrplichting opgclcgcl om kolonistctr ()p tc ncmcll. van wic ccn groot clccl

bcstond uit vctcrancrr uit hct lcgcr van Sulla. l)it wcrcl in tlO v.Chr. gcl'cgcld cloor

Publius (irrnclius Sulla, ccn nccl vatr clc clictator. Pornpe ii. vanaf nu ccn van Sulla's

t.olortiut' tnct cclt vcrrcgaanclc matc van zcltbcstuur', wcrcl vcrntlcnlcl naar ziin stichtcr:

C6l6ttiu ('rtrncliu VL'ttt'riu Ptttrtltt'ittrtttnun. (orrrc!iu hcrinncrclc aan Sulla (voluit:

Lrrcius Corlclius Sulla Fclix, tlc'gclukkigc') cn Vatrcriu gaf aarr clat clc stad'otrclcr clc

bcschcrnrilg van Vcnus'kwam tc staan. Zo vcranclcrclc hct Sarnnitischc Pompcii, clat

ltog cclt zckcrc matc van onafharrkcliikhcicl hacl, clcÍiniticl'irr hct'Romcinsc Ponlpcii

waar clc ol'ficiëlc vocrtaal v()ortaall Lati.in zou zijn.

Dczc 6vergang v6ltrok zich nict zonclcl problcrncn. I)c Ronrcitrsc schrijvcl cn.itrlist

Ciccro (vci-rnticclclijk zcll als nrilitair aanwczig bij clc hclcgcring van clc stacl cloor Sulla)

nraakt bi.f vgolbcclcl ntclcling van vcrlrittc rrai.ivct'tusscn clc ouclc ittwtltrcts van Ponrpcii

cn dc lricuwc kolorristcn. IJovcndicn is uit rccctrt ontlctzock bckcncl clat vclc' vtloral

rijkc huizcn wctclctr 1rntcigcnd cn artn Rtlmcinsc burgcrs tocgcwczcn' waard1rgr ccn

gro<tt clccl van clc ouclc bcvolking wcrcl gctlworrgcn clc stacl tc vcllatcn.

ilog éón kccr vcrkccrt Pornpcii claarna in gÍ()()t gcvaar. als in 73 v.Chr. clc Thracischc

slavcnlcidcr.Spat'tacus aan lrct lroold van ccn lcgct't'cbcllcrcntlc gladiatorcrr Rtlnlcitrsc

trocpclr vcrsliiat 11n clc voct van clc Vcsuvius. nahi.i Hcrculatrcunr. Dc opstarrclclingcn

vcrlatcn claarna cchtcl clc strcck cn naclat clc rcbcllic is nccrgcslagctr kotnt PolDpcii

in clc gcschicclschriiving gcrttitnc tijcl nict lnccl'v()()l'.

Dc stacl lrcclt in clc tusscntijcl bli.jkbaar ccn langc pcrioclc valr l'ust ctt vtlorsptlccl

gckcncl. I)c Rilrncirrsc gcrlccntcliikc olgarrisittic wcrd ovcrgctrorrrcn' tcrwiil ch ukkc

touwactivitcitcn ti.jtlcns dc rcgcring vittt Augusttrs (27 v.Chr'. l4 na C'hr.) hct aanzichl

van Potnpcii gclcidclilk vctittrclcrclctr.In 59 na Chr. is Pornpcii cchtcr hct t<lrrccl van gcwclclcltrcligc otllttstclr tttsscrr

Potnpciancn cn inwoncrs van hct nabi.fgclcgcn Nltcct'ia. tlic uitbl'ckcn ti.itlcns

g,ladkltorcngcvcchtcrr in hct antÍithcatcr varr ['ornpcii. [)c l{omcinsc lristoricus'facitus

vcrrnclclt (lc gcbcuÍtcllis kort in ziin Antralctr:"()rrg,t,r,t,ar rcr:t,ftitcrtijd ottt,\Íottd cr cr',t qlxhu+r'cliikc ntrxtrdpurÍii tu.tsL'rt da irtvt'ttru'rs

yutt't1'(,(,R21tt,irt.s<,k4lortia.s, Ntrt't'riu ctr I'rtrrtltcii. I)a uutileidirtg hit'rvrxtr Á'ut; (ctI

otiltcntrllig itttidcnt tijdt,rts aan gludiutorcngt't't'tltl, tlut dtxtr I'it'ittciur Rt'gttltts

gaorguniscerd wu:r. (...) Zoul,s gcn'oonlijk in zulkc ortgutrguniscardc pluttclandsstadjcslrct gavul is, hcgpn ttu'n (erst clkaur ntct sthinrpschcutctt, duurno mcÍ stenen tc bcstokan,cn lcn slotÍc u'crdan dc Lwuurdett gctrokkut. Dc invrtncrs vun kntpcii, wour de qtelcnn'crdcrt gcltotrtlut, bclticldatt dc ovarhurtd. Vclc Nuceriërs w'crdcn zv,uurgcwond cnvcrntinkt ttuur ltun stud tcntggcbrucht; tulrijkan huddctt tlc dood vun ccn zoon oJ ecnvadcr tc bcÍrcurctt. Dt kcizcr lict lrct oordcel over dcz.c zauk uun dc Sctruut over cn dic,s<ltooJ tlc zauk tloor nuur dc utrtsttls. Toan dcz.cn rapport uithrucltÍen, vcrbood dcSenuat wxtr ccn pcriodc vutt tietr juur dergclijkc bijccnkontsten in Pontpcii. Onwcttigaorg,uttisttÍics in de.stud v'enlcn opgchcvcn: cn dc orgunisutot'vtut dc qtclcn en andereuattstokcrs vun ltal oprocr n,ardett vcrbottnen."Op ccn schildcring uit Pompcii zijn dc gcvcchtcn in en rond hct arnfithcater invogclvlucht-pcrspccticf cn mct vccl oog voor dctail afgebccld (afb.3); kcnnclijk heeftdc gcbe+rtcnis op tijdgcnotcn ccn dicpc indruk gcmaakt.

ullt.-1. Liintkutirt14 nunr ct'tr rtrtturstltilltring run lu't om.fitlttutcr k I)omptii. I)e .stène stclt lcsclu'nntt!sditrgt'n t (x)r tuss(tt l<, irtttttttcr.t rurt Potrtltt'ii t'n Ntutriu in 59 nu ('ltr.: ccn tijdaliiktsluiting rutt ltcl ttDtfillu'ukr wu.s ltrl gt't'01g.

E-CíAf\

*;

t

A)f t Fffitm

^freëa

?fr

'tra+ h\

t2

De ondergang van PomPeii

op 5 februari 62naChr. was Pompeii het cpicentrum van een ernstige aardbeving. De

beving richtte in de onmiddellijke omgeving van Pompeii zware schade_ aan: Napels

en Nuccria werden slechts licht gctroffen, maar Herculaneum werd vrijwel geheel

verwoest en in Pompeii stortten gebouwen in, braken standbeelden in stukken en

scheurde hier cn daàr de grond open. Volgens de filosoof Scneca, dic in zijn Naturales

Quaestiones ecn kort mair geëmótionecrd vcrslag van de gcbeurtenissen geeft' zou

AA,-un-'p Uou"ndien het leven hcbben gekost aan een kudde van een paar honderd

schapen, terwijl de shock voor sommige slachtoffers zo groot was dat zc ronddoolden

alsof ze hun verstand hadden verloren'op twee marmeren reliëfs uit het huis van dc bankier Lucius caccilius Iucundus in

Pompeii staat het momcnt van de verwoesting treffend vereeuwigd: we zien een

triomfboog op het grote plein van het lbrunt op het punt om zijwaarts ineen te vallen.

de tempelian Jupiier Capitolinus stort in en twec ruiterstandbeclden worden omver

geworpen (aÍb.a).

a!h.4. Ecn rcliëJ in het IIuis yutt dc hankirr Lut'iuS L'ut(ilius lu(untlu.v: inslorlutd( !l(b()un'cn ti.idcns

dt uardbcvittg in 62 na L'hr.

vol goede moed toog men na de ramp aan de wederopbouw van de stad, maar de

verw-oesting was zo giondig geweest, dat zeventien jaar later slechts twee openbare

gebouwen (het amfiiheatei en de /^srstempel) en cen handjevol huizen weer volledig

waren opgebouwd.De aard-béving bleek een sinistere waarschuwing. ln 79 na Chr. kwamen de

aardschokkenlerug. Door een onverklaarbare oorzaak vielen vervolgens in Pompeii en

omgeving alle bronnen en fonteinen droog. Korte tijd daarna, op de ochtend van de

24sie augustus, kwam de Vesuvius in volle hevigheid tot uitbarsting'

Van het verloop van de eruptie, die het einde betekende voor de steden Pompeii'

Herculaneum en Stabiae, is ons een bijzonder vcrslag overgeleverd. Dc latere Romeinse

magistraat en schrijver Plinius de Jongere (6l-ca.1 l3 na Chr.) was ooggetuige van de

rarn'p, doordat hij áan de Golf van Napels logeerdc in hct huis van zijn oom, Plinius

de óudere, een historicus en natuurkundige van naam, dic op dat moment commandant

was van de vlootbasis in Misenum. ln een tweetal brieven aan zijn vriend Tacitus' de

grote Romeinse historicus, gaf de jonge Plinius jaren later een beschrijving van wat er

op die fatale dag in 79 was voorgevallen:,,'Mijn oom was-gestationeerd in Misenum, waar hii het commando over de vloot had.

l3

Dc trL'gL'rtda dug t'txtr dt culcnduc vuils(ptcttil)cr 124 augustusl, ornstrtcks ltct:.avcttdarrrrr f éón uur''s nriclclagsl. n'cL's rttijtt rtrotdcr ltctrt o1t dc vcr:;cltijrtirtg rutl (ctt ottgcrt'ootI

grot( (tt vr(cntd uit:icnda vrolk. Itij luul gc:.ortrtcbtnd, tart koud bud Satu)nt(tI ctt cctt

lichtc lurtch o1t bcd gabntikt, an Á'us tttt be:ig tnt't zijtt.studia. llij lict;.iclt:.ijrtscltocisclbrertgt'rt t'rt hcgu.l' :.iclt nour ('n hrxtgg,clcg,t'tr pluut.s vtttt v'uurttit hii Itet vrcarrtdtt

rar,stltijtrscl !<()cd kon gudcsluutt. F,r.stL'ag ettt u'olk tslt (vutt dic uJsturtd l''us ttict t(:.ictItrit n'alkc bcrg lrii kn'un, tttuur lutcr ltlL'ck lrct da Vcstrt'itt.t tc i.iitt), h'uurvutt dt v'ornt

Irct be,st tt'vargtlijkctt vial nu't ((n pijnbootn. 7.ij vcrhic.l :.iclt trutrrclijk ttlt aart rctnuclrtigcstunt cn brcidda:ich vtrvolg,erts uit i.oul.s dL'lakkatr vutr dic lxxttrt dut doctt. (...) Ditvar.s<lrijttscl laek nijtr oont, liL'ittul.s trtt'rt nto(t A,(t(rr (,(n í,ccr gelacrd nuttt A'us, trilL'ntrutt'

haluttgrijk cn vruunl ()nr vun rnccr ttdtij !c vlrtrtl(rt hckakt'rt. Ilij guJ opdrut'ltÍ cctr btxttt'rxtr lu'rrt gcrccd te nutkttr t'tt slcldL'vrxtr dut ik rrtcr'?.olt ll,ttutt. Ik utttwxtrddc dut ikliever bltt.l'studcrt'rt: duur lrud ltij rrtt' :.cl.f rtpdru<ltt ksc aegcvt'tt."Dc jongc Plinius blijft (lus thuis. tcrwiil zijn orlrn vlak voor ltct vcÍtrck clc nooclkrct !

tc h()rcn kri.jgt van ccn kcnnis, ccn zckclc Rcctina, clic in haar huis aan clc voct van

clc vulkarirn dool clc uitbarsting worclt bcdrcigd. Plinius rust rnctccn ccn hulpcxpccliticuit rnct schcpcn van zijn vloot, r.naal in clc rcgcr.r vun irs clr puirnstccn cn ckror ccnnicuw ontstanc onclicptc in hct watcr. is cen lancling nict mccr mogclijk. Plinius bcsluitdan in clc richting van Stabiac tc valcn, waar zijn vricncl Pomponianus zich inrnidclcls

op dc vlucht hccft voorbcrcicl. Dc tcgcnwincl vcrhinclcrt clc schcpcn cchtcr iÍr zcc tcstckcn cn in clc tusscnti.jcl sprcckt Plinius zijn vricncl m()cd in. Dc daaropvolgcntlcpassagc gccft ccn goccl bcclcl van clc panicksituatic clic cr in Pornpcii zclf tiiclcns tlcuitbarstirrg rnoct hchbcrr gchcct'st:"lttltt,s.st,tt a.ug nt(n lticr ctt duur bratlc ctt ltogr: vluttttrtt'tt vcnxtr:!ukt door ltat vtlttr vott

da berg, +'lunrrnt,n n'rutrvdn dt glutr.s t'n gload varluxt!:d u'trtl dortr ltct ttuchttlijk dtti,stcrntrtrlont. Dcstntdunks vct':.ckanlc tttijn ootrt, orrt da uugst t()t badurctt ta ltrettgt'rr, dut ltctrurcn Á'urcn dic indcrhuust door bocrL'tr in dc.slcck b'ur(tt !:(lulctt, rt.l lcegsltturtdc

brurtdatrdc r.'illu'.s. [)uurnu nruuktc hij :.ich gL'rctd tnn ÍL'guutt slupctr an ltij vic! irtdcnluudirt sluup, u'urtt:.ijtt udctrtltulittg, dia diL'1t ctlt()tt()or n'u.s ul,s gavttlg vutl i.ijtI lyot(crtrltul<,ttÍit', rt'tt.s lc horcn voor i(lL'ret'rt dit'lortli,t dt dcttr vutt:iitt kurrr<'r ktlutrt. [)cvlrx'r vutr dc hirtrtt'rtpluut.\ di( Ío(Í:uttg trt dit vcrlrck gu.f, n'crl acltlcr a.rt:!r'r ttltg,cltttttgd

Itxtr dc gnttc ltot't'L'cllu'dcrt u.s, r'trtttt'ttgd tn('Í l)uint.\l('tt dic er ttccrktvtutrt'tt, duÍ tttiittt;orrt:.ijrt.rluultkutncr tti(t nt((r ltud kurtttt'rt t'crlulert uls hi.j n'u.s hlijvett dtxtrslttpL'n. Nutlutrrrt'rt ltL'rrt hud gcwtkt, kwutrt ltij rtuur ltuitt'tr L'n vocgdL':iclr bii I'orrtlsottiutttr,; t'rt dc

urrdcrr'n, dic lc truLhl ltuldtrt dtxtrgcltrutltl:.ttrttlcr cctt ttrttt tlicltl lc dtx'rr. Zt'hcruutl.sluugtlart ovcr dt' r'ntug ol :a I>irtrtt'rt.slttri.t nt()(.\t(tr l>li.jvt:rt ol :ich itr tlL' oltt'rtltrt ltt-!tttrlctt ttttgt,rt. IIat lttti.t.strtrtrl tttnttlijk tt trillttt rrl.r,qctrr1,q tutt luttgtlttrig,t'r'rt lttrlruullL'.ttltokliL'tt t'rt tt','1.:tt,dc irttlrttk nrt &'tr.\ rtuur iL'L'rtc kurtl ctt tlurt rtt't'r rtuur tlc utrtl(n'ttt'L't'tt, ltcllert, ulso.l ltct rtit't lurtgtr olt .-.i.itr .lttrttlurn(trt(tr rrt.\tt(. Itt tlc oltt'rtlrrt ltt (( ltl(r Itu(lrttttt, ltrtt,litlrt:t'ool, n'urt'tt, th'rtccrvullL'rtlL'.ttttkkt'rt !)ttint\l(att lc tltttltlcrt. Nu ttutltailc tttogclijkltttlctt tlt,g(,t'(tr(tt tt'ltcltltctt u.lgt'n'ogL'rt, lirt:t'tr:t'l(t1.\l()ll( t'o()t (l( ltt'(((l(oltlrt.t.sittt. V'oor tnijtt ()()nt tul ltct tlc tttrtst rulittttL'lL'tutt tlt twtt, t'()()r (l( tttttlt'n'tt tlitttuutr'()()r tttt,tt ltt'l tttitttl ltutt,q rlrr.r. ;\/r'1 l()(l\(tI ItottlL'tt:r'l.tt.sr'llr ttlt lttttt ltrxtlll, tlittlit,rtst tlclctt ul.s ltcstltcrrrtirtg, t(,q(tr dt ttit tlc !tttlrt rL'ltt'trt'rttl(,\t(tt(tt. Iiltlcr.s .n'us lttt ultlu,q, tttuur duur ltccr.str' rto,q lc rtutltt r'tI tt'tt: tk' ltti.ttcrtris tliclttr tltrrt irt tutdcn' ttut ltltrt,uln.L'rtl:.L,tloortlurrtrttt'ttcrt.lliliktrirt,qutttrliLltt. LIijttottrrrlt(\l()()lnutu ltL'l.tlruttrlttguun ()nt lL' :iut ol ltct tttogtli.jl; rlrr,r lrt -r'r' tt'.ttckut, ttruur rlL'golt't'tt tt'urctt rtttg:;lt'ltl.t()nt:.(,il(trd lttxt,q. llut.s1trt'itldt't't,tt lultot o1t lL'ttortl ttil a'uuntlt tttiitt ottttt --.itlr

rttcrltglc. VcrscltL'ítlcrtc tttuletr vntcg ltíj orrr koal Á'ul(r ('tt dntrtk lti1. VarvttlgL'rt.t

l.l

dwongen de zwavelgeur, tlie de vlamnrcn aankondigde , en de vlammen zelJ z.iin

metgàzetle n tle vlucht tc neme n en hemzelf tot ontwake n. Zich vastgriipend aan twee

slaien kwanr hij overeind, maar ltii viel tladelijk wcer op de grond terug. Volgens mii

nutet de van 0s hezwangerde atmosfecr hem de adamhaling hcbhen helet en ziin keel,

rlie erg gavoelig en nauw was en hcnt vaak aanvallan van henauwdheid hezorgde, hehben

dicht{ciinoertt. Toen heÍ voor de derde maal dag wcrd sinds die welka hij het laatst had

oonri.llror*d, vond men zijn 1ijk onbeschadigd, zonder verwondingcn, gehuld in de

kleding die hij hud (ungetrokkcn toen hii wegging. Ziin houding leek meer op die van

cen slapende man dan op die van cen dode-"De dooclsoorzaak van Plinius dc oudcre is waarschijnlijk cxemplarisch voor die van

dc naar schatting 2(XX) Pompciancn dic bij dc uitbarsting om het leven zijn gekomen'

ook al steken cle vcrwrongen houdingcn waarin zij veclal zijn teruggevondcn scherp af

tegcn hct beeld van de 'slapcnde' Plinius.Glstikt rioor zwavcl<lampen cn wolken chloorgas, gevcld door instortende gehouwen

en - in de eerste fasc van <Ie ramp - cloor brokkcn lava die uit dc vulkaan werdcn

geslingerd, zijn velcn van hen l9(X) jaar later tcruggevonden zoals ze in die laatstc

íatalc minuten zijn gcsttlt'vcn. Dc tragiek van hun doodstrijd heeft extra reliëf gekregen

door de inventiviteit van dc Italiaansc archeoloog Giuseppe Fiorelli, die vanaf 1860 de

lcicling over cle opgravingcn in Pompcii had. Hij ontwikkelde ecn vrijwel perfecte

mcthriclc om niet allcen de bcdolvcn bomen, planten cn andcre voorwerpen van

vergankclijk materiaal tc reconstrucren, maar ook de mensen en dieren die bij dc

uitársting waren omgckomcn. Hct nccrdalcnde fijne vulkanischc materiaal omsloot

de slachtoft'ers namclijk zO prccies, clat bij dc ontbinding van de lichamcn ecn holte

achtcrblccf in de inmiddcls hald gcwordcn as, waarin dc klcinstc bijzonderheden van

hun omtrckken warcn afgctlrukt. Door dunnc gips in deze holten tc gictcn, slaagdc

Fiorelli erirr afdrukkcn van clc slachtoffers tc maken waarop hun gelaatsuitdrukkingcn,

hun klcding cn soms zclfs hun kapsels Íc zicn ziin. Tcgenwoordig gebruikt men voor

clc afgietscls in plaats van gips ook wcl ccn lichtgckleurdc, maar vcrdcr doolzichtige

kunsthars, waarmcc nog pi'cciczcrc resultatcn wordcn bcreikt. Bovcndicn blijven op

clezc manicr hct skclct van clc ckrdc cn dc voorwel'pcn dic hij cventuecl aan zijn lichaam

clrocg, zichtbaar. Samcn mct clc vclc andcrc vontlstcn uit Pompeii vormcn dczc

atgicisels als hct warc vcrstccnclc momcnt()pnamcs, dic in soms tragischc, soms

aÀdocnliikc dctails hct vcrhaal van dc laatstc ulcn van dc stad cn zijn bcwoncrs

vcrtellcn (afb.-5).

tn,kkor.

t5

Op clc vlucht vool clc cruptic wcrclcn vccl Pornpciancn gcvclcl cloor clc vcrstikkcnclcgaswolkcn. tcrwi.jl arrclcrcn tcvclgccfs pr<lbccrclcn in dc kcklcrs van hun huizcn hctcinclc varr clc lanrp af tc waclrtcn. Dc uitbarsting moct vclcn van hctt totaal hcbbcnvcrrast. Zo wcrcl in tlc tcnrpcl varr 1,ris ccn talcl gcvonclcn waar()p clc cicrcn, clc vis

cn dc broclcn clic vlak vool clc rarnp warcn opgcdicncl. vcrkoolcl m:lar vcrdcr intactwcrclcn aangctÍ()fÍt'n. Dc Isispricstcrs zclÍ warcn allcn irr of nabii dc tcmpcl omgckonrcn,gcstikt ol'vcrplcttcrcl in hun pogingcn tc vluchtcn of zich tc vcrschuilct.tl bii één van

hcn wclclcrr clc tcmpclschattcn tcruggcvonclctr tlic hi.i hacl gctracht tc rc(lclcn, ()f

rnisschicn.juist wildc stclcrr. Elgcns anclcrs is ccn bakkcrsovcn uitgcgravctt w:tarin zich

nog stcccls clc tll broclcn trcvorrclcn, clic cr vlak v<lor clc uitbarsting in warcn gcschtlvctt.Ecn muilczclclrijvcr sticrf zittcncl, rlct zijn rug tcgcn clc rnuut'vatr clc sportschottl(pulu(síru) varr Pornpcii. cn uit zijn houcling valt ()p tc tnakcn tlat hij in zi.in laatstcogcnblikkcn nog hccl't gcprobccrcl mct ziin kap hct gczicht tc bcsclrtrttcn tcgcn clc

asrcgcn: vlak in clc buurt wclcl ook zijn czcl tcruggcvontlcn.Vccl Pornpciarrcn lictcn kostbarc tiicl voorhiigaztn in ccn pogirrg zo vccl rnogcli.ikkostbaarlrcclcrr op dc vlucht rncc tc ncmcrr, zoals bii hct Huis vrtn Sallustius waar tlcvrouw clcs huizcs nrct haar ch'ic slavirrrrcn voor clc clcur wcrtl tcruggcvonclcrt: ronclom

lagcn haar iuwclcn, haar gckl cn ccn zilvcrcn spicgcl. Enkclc ongclukkigcn hcbbcnnooit clc kans gckrcgcn ccn vluchtpoging tc wagcn. In clc bantkkcn van (lc gladiatol'cn.vlakbij hct arnÍithcatcr. warcn twcc rnitnrlcrr in clc bocictr gcslagcn; zij kwamcn otnhct lcvcn zonrlcr dat icrrrarrd irr clic laatstc ogcnblikkcn nog clc ti.jd hccl't gcvonclcn lrctr

los tc rnaken. Hun nict gcbondcn collcsa's vcrging hct rrict vccl bctcr, want itr t()taalwcrclcn in dc glacliatolcnkazcrnc rrrccr clan 60 lijkcn aarrgctloffcn. Hct Í'cit clat zich tcrnicklcn van hcn ccn v()ornnmc clamc bcvond. gcto()i(l rnct clc prachtigstc iuwclcn,hccl't clc fantasic van vclcn op hol docn slaan rnaar waarschijnlijk is txrk zi.j allccnmaat komcrr sclruilcn voor dc rcgcn vitn tts cn stcncn.Rclaticf wcinig dicrcn li.jkcn hct slachtoffcl van clc t'amp tc zi.jn gcworclcrr; misschicnkonclcn clc cigcnaars van last- cn li.jclicrcn zich wat sncllcr uit clc voctcrt makcn clatr

clicgcncn clic tc voct warcn. Enkclc waakhondcn harlclcn minclcr gcluk. Ecn aangli.ipcnclgipsafgictscl t()()nt ccn honcl, clic in hct atriunr van hct Huis van Vcsonius Pritnus itttttclc kctting lag. Hct dier is langzaam. zovcr als clc kctting hcm tocstond, ornhooggcklornmcn op clc bcrg as dic doot'clc opcning in hct clak naat'binncn rcgcnclc. I)cgipscn afdruk t(x)nt in dc rnccst macabcrc clctails clc vcrwrongcn houcling waarin clc

honcl uitcindcli.jk is gcstorvcrr. Nog gruwclijkcr is clc vonclst van ccn man cn ccn hond,samcn omgckomcn in hct Huis van clc Vcstaalsc maagdcn, waaÍ zc door clc uitbarstingwarcn ingcslotcn. Op hct skclct van dc man wcrclcn tandafclrukkcn van dc hondgcvondcn, cn rlcn kan allccn maar hopcn dat hct hongcrigc clicr zich pas na clc cloocl

van zijn baas aan hcm hccft vcrgrcpcn.Hocwcl ccn gro()t aantal Pompciancn gcplobccrdc clc stacl tc vcrlatcn, kwamcn vclcnvan hcn nict vccl vcrclcr clan clc stadspoortcn. Ecn onbckcncl aantal vluchtclingcn is

in dc orngcving van Pompcii sporlrloos vcrdwcncn cn volgcns Plinius kondcn zclfsdicgcncn clic dc kust bclciktcn door clc hogc golvcn cn dc hardc tcgcnwincl vcclalnict mccr tijclig wcgkorncn. Tcn zuidcn van Pornpcii, op clc plaats waar clc rivicr clc

Sal'no tocntcrti.jcl vcrmocclclijk uitrnoncldc in dc baai van Napcls. zijn dan ook, nct als

in dc bootshuizcn aan hct vrocgcrc stland van Hcrculancum, tallozc skclcttcngcvondcn. omringcl cloor clc vaak kostbarc bczittingcn dic op clc vlucht warcnmccgcnomcn. Hct moct nict vcr van dc plaats zi.jn gcwccst waar Plinius clc Oudcrc hctlcvcn lict, hctgccrr ccn cnkcling hccft gciirspirccrd om óón van clc hicr tcruggcvondcnskclettcn aan hcm toc tc schrijvcn.

t6

op hct morrcnt van zijn tlood, dc vrocgc ochtcncl van 25 augustus, was Pompcii al

bi.ina ccn clag lang bcdolvc' ondcr vulkanischc as. Dc asrcgcn cluurde nog enigc dagcn

voot-t cn aarihct cincl van dc uitbarsting lag Ponrpcii bcdolvcn ondcl vicr metcr

vulkanisch matcriaal waar ir.t clc loop tcr tijclcn nog ccn dikkc laag humus ovcrhccn

kwzrm. Dc Romcinsc historicus Suctonius maakt rnclding v:ln ccn pogirrg van kcizcr

Titus icts voor clc vcrwocstc stcdcn tc docn. Ecn commissic van tlnclcrzock' bcstaandc

tuit cx-consuls. tnocst tlaclrtcn hct lcccl voor clc nabcstaanclcn tc vcrzachtcn cn (lc

nrogclijkhcclcn vo()r ccn wcdcropbouw van clc stacl tc ()nclcrzockcn. Daarv<lor ricp dc

kciicr ccn filncls in hct lcvcn clat onclcr mccr bcstoncl uit hct vcrmogcn van dicgcncrr

clic bij clc ramp warcn ()mgckotncn cn gccn crlgcnamcn hadclcn. Dc vcrwocsting was

cchtc; zo groriclig gcwccst clat clc pogilgcn t()t wccle r()pbouw t()t mislukkcn warcn

gccktcrnd. Wcl ziin cI rrog bcrgingsactics ()ndcrnolncn waarbij bouwmatcrialcn cn

nlur,r]"r",.r bccldcn wcrclcr.t uitgcgravcn cn InccgL-ll()lncrr. Ook hcbbcn I()vcrs cn

Ovcrlcvcnclcn van clc ramp, nrct clc schaarsc clclcn van clc stad dic nog btlvcn tlc as

uitstakcn als oriëntaticpunt, hct ccn cn anclcr aan juwclcn. gcbruiksvoorwcrpcn' gcld

cn clocumcntcn uit clc huizcn probcrcn op tc clicpcn. Dc grafÍiti dic zij achtcrlietcn

gctuigt nog stccds van dc clesolatc aanblik clic hct gctroÍ'tcn gcbicd clc ccrstc dagcn na

i" .,,*p bootl. "soclom cn Gomorra" krastc icrnancl, misschicn ccn jotld of christcn'

als ccrstc inclruk op ccn muur; ccn atrdcr sltlcg ccn moraliscrcndc toon aan cn mcrktc

op: '.Dc bckcr waaruit clc l]ocr haar plcngoffcr bracht, is nu bcdckt dtlor stcncn cn

ni." En l.rct macabcrc bccld wordt complcct doordc volgcnclc krabbcl: "Erwarcn cr

50 van hcn, nog stccds gclcgcn op hun oorspronkcli.ikc plaats'"Nog cnigc tijcl Élcven dc stcclcn roncl clc Vcsuvius in dc herinncring hangen. Plinius

schr.ccf iiin b.i"u"n aan Tacitus, maar of cn lrocvccl dcze laatstc in zijn Historiën ovcr

clc ramp Èccft verrnclcl is nict bckcncl, omdat dc bctreffcndc passagcs vcrloren zi.in

g"gnon. Zijn tijclgenoot. clc Romcinsc dichtcr Martialis, bctrcurt in ccn van zijn

.pigrn-In"n het bcclolvcn Hcrculancum: "Hct was dc vcrblijfplaats van Venus. in haar

ogen licflijkcr dan Laccdaemonië, riczc plaats, clic haar naam ontlccnd hccft aan

Herculcs: dit allcs is in vlammcn opgcgaan: ccn tr()ostclo(ls asklcccl bedckt dc aardc

cn dc go<Jcn zelfzoudcn gewcnst hcbben, clat hun dit nict gcoorlotlfd gcwcest warc."

Ook dc zwaarm<tcdigc Romcinsc kcizcr Marcus Aurclius rocpt in zijn

ZclÍbcspicgclingcn <Jc on<Jcrgang van Pompcii cn Herculancurn in hcrinncring als

v(fficcllian cic vcrgankclijkhcicl dcr clingcn. Ecn ccuw latcr wijdt Cassius Dio in

zijn geschicclenis van Romc n()g ccn passagc aan dc uitbarsting, maar daarna verdwijnen

.là nàmen van dc bctlolven stcclcn langzaam uit hct gchcugcn. Dc plaats waar Pompcii

ooit stond, blijft wcliswaar in clc volksmoncl civitas, cn latcr Civita,'clc stad', hctcn'

maar hct zou t()t dc cerstc hclft van clc achtticndc ceuw durcn voordat dc ccrstc huizcn

van hun as-sluicr wcrdcn ontdaan'Sindsdicn hccft Pompeii stlaat na straat, huizcnblok na huizcnblok zijn onschatbarc

i6Íirrmatic prijsgegcvcn over hct clagclijks lcvcn in ccn Romcins provincicstadjc in dc

vrocgc kcizertijcl. waaraan bijna 2(XX) jaar gclcclcn zo abrupt ccn cindc kwam.

t7

ro DAGELIJTKS ]LEV]BNDe gemeenschap die door de uitbarsting van de Vesuvius ten onderging, bestond uit een bonte verzameling mensen en culturen; rijk en

arm, vrije burgers en slaven, oorspronkelijke bewoners en nieuwingezetenen. Allen leefden naast en met elkaar in een systeem van

strikte hiërarchische verhoudingen dat zijn stempel drukte op het heleeconomische, politieke, sociale en culturele verkeer.

Het dagelijks leven in Pompeii vormde in grote liinen een afspiegelingvan dat in Rome: het kleurrijke straatleven, de openbare

badvoorzieningen en de passie voor de voorstellingen in het theateren het amfitheater waren in het kleine Pompeii in geliike mate

aanwezig. Daarnaast toonden de intensieve verkiezingscampagnesaan, dat de stad in verschillende opzichten een geheel eigen

karakter had behouden.

e economic van Pompeii was, door de ligging van de stad in hct vruchtbalcCampanië, voornamelijk agrarisch georiënteerd. De nadruk lag opprodukten als graan cn olijfolie, terwijl op de hellingen van de Vesuvius de

wijnbouw floreerde. Volgens dc geograaf Strabo was dc vulkaan, met uitzonderingvan de top, volledig bedekt met akkers, en leverde de Campaansc landbouwgrond "debeste graankorrcl" op. Vermoedelijk vond dc wijnbouw plaats op de vruchtbare

hellingen van de Vesuvius en de heuvcls in de omtrek, en lagen de graanveldcn vooralin clc vlaktes.

' Behalvc graan en olijvcn, verbouwde men op dc Campaanse akkcrs een bepaald soortkool mct lange stelen waar Pompeii berocmd om was. Veel vcrmogende families inPompeii hielden zich intcnsicf met landbouw bczig en dreven lucraticve handel mcthun produkten. Naast hun huizen in de stacl bczaten ze daarbuitcn grote landhuizen,dc villae rusticae, dic dikwiils ecn ruime afdeling bcvattcn voor de produktic van wijnen olijfolie. Lange tijd hceft men aangcnomen dat een bclangrijk deel hiervan wcldgeëxporteerd; nieuwc ondcrzoekingen lijkcn cchter uit tc wijzcn dat het grootstc dcclvan de agrarische opbrcngstcn uit het gebied rond Pompeii waarschijnlijk voor dc

eigcn malkt bestemd was, cn dat er slcchts in tijden van ovcrvlocd sprake was van ccnbescheidcn exp()rt. Voor hct grote aantal mondcn (ongeveer 35.000) dat in de rcgiomoest wordcn gevoed, was hct beschikbare landbouwareaal maar tcrnauwernoodtoereikend.Ook dc visvangst spccldc in dc vocdsclvoorzicning ccn bclangrijkc rol. Rcstcn van

klcinc visscrsncdcrzcttingcn zijn gcvondcn aan dc ouclc rnonding van clc Sarno, cn wcwctcn dat ecn van dc Pompciaansc spccialitcitcn clc bcrciding van dc bcroemdeRomcinsc guntm was, ccn pikantc vissaus dic in hct hclc Middcllandsc-Zccgcbiccl in

<Jc pláats van spcccrij wcrd tocgcpast.Tcn slottc bcschikte Pompcii ovcr ccn klcinc wolindustric. ln de stad zclÏ ziinvcrschillcndc bcdrijfsruimtcn voor dc vcrwcrking van wol gcvondcn en ook hct vcrhaalvan Scneca ovcr de bij dc aardbeving van 62 v.Chr. omgckomen schapcn (blz. l3)

18

gecft aan clat op clc (iatnpaansc vcldcn sclrapcn wcrdcn gchouclcn. Toclr was ook hicr

gccn sprakc vÍil] cclt irrclustric waaIV:ln clc procluktcn op gr()tc schaal wcrclcn

gcëxportccrcl. Vcnnocclclijk wcldcrr clc schapcn mccr ()nt hun mclk gchouclcn clan otn

hun wol crr bovcnclicn was cr clo()r clc clrukkc lanclbouwactivitcitcn nict gcn()cg

wciclcgroncl bcschikbaar v()ol' ccll lucraticvc schapcntcclt.

In hct rniclclcn van clc cct'stc ccuw na Chr. vcrslcchtcrclc clc cctlnomischc positic van

dc stacl, mcclc omclat stcccls mccr larrclbouwproduktcn uit clc provincics clc rnarkt

ovcrspocldcn. Dc aartlbcving van 62 na Chr. kwam clc stad, gctuigc clc tragc

wcclciopbouw, nict mccr tc bovcr.r. Nicttcrnin blccf Pornpcii ccn bclanglijkc rol vcrvullcn

als transitohavcn v()or hct aclrtcrlancl, mct tramc votlr clc stcdcn Nola, Accrrac cn

Nuccria, waarbii clc Sarno I'urrgccrclc als aan- crr alvocrli.in'

Winkels en markten

I)c rrrccstc winkcls (tubt,nutL,. tutrltgrrue) crr wcrkplaatsct'r (tt.fficittuc) bcvtlnclcn zich in

clc wijkcn I. vl, vll cn IX. (zic plattcgroncl blz. t)) rnct als bclanglijkc winkclstratcrr

clc'Str.aat van clc Ovcrvlocd' (alb.6), clc'Fonrrnstraat', clc'Straat van hct Fot'tuin" clc

'stabiastr.aat'cn dc'Straat clcr Augustalcs'. Ook Ioncl lrct.firrtt,r cn in clc nabi.ihcicl van

rlc staclspgrlrtcll trol'rnclt winkcls trtnt. Zc warcn gcvcstigcl irr clc bcncclcnvcrclit-ping

van clc liuizcn (lnct achtcr ol'bovcn clc zaak ccn opslag- crr vcrblijt.sruirltc) of in ccn

aa1 clc straatzijdc gcsituccrcl clcel van lrct huis. naast clc ingang. Vclkocht dc cigcrtlrat'

nict zclf clc procluktcn van ziin villa, clan lict hi.f dat clocn cloor ccn slaaf of cloot'ccn

vri.fgclatcnc. Soms was clc winkclluinrtc vcrlruurcl uan ccn ktttlpmatrl in clat gcval was

cr gcctl ckrorgang naar clc l'cst van hct huis. Dc winkcls cn wcrkplaatscn lraddcnclikwiils hun cigcn hcrkcnningstckcns in

clc vorm van ccn uithangborcl of ccn plaalin dc gcvcl. Dc kappcr hing spicgcl cn

schccrmcs uit cn clc slagcr had bijvoorbccld ccn gcvclrcliëf mctvarkcnspotcn; ook hccft mcnschilclcringcn cn rcliëfs gcvttnclcn van

smcclcn cn pottcnbakkcrs aan hct wcrk,cn albcclclingcn van wcvcls,wolkammcrs cn wiinlrandclarcn.Hct was gcbruikclijk uitstallingcn voor clc

winkcl tc makcn. [)c gatcn clic wc hcclcn

tcn clagc nog in clc stocprancl zicn zittcn.hcbbcn vcrrnocclclijk als

bcvcsti gingsplaats voor rnarktklaarnpicsgcdicncl. Ook warcn cÍ straatvcntcrslnrclrscn clic op bovcnvcrclicpingcnwoonclcn. kotrdcn gocdcrcn bij hcnkopcn door rnandics naar bcncclcn tclatcn zakkcn waarin dc booclschappctlnaar bovcn wcrclcn gchcscn.

ulb.6. I)c .Stubiu.\truut in Pornpt'ii, dL' drukkc*'inktl.stntut lir dt.ttud vun nrxtrd ttuur:uil

t9

's Nachts. als clc klaarnpjcs cn clc straatvcntcls walcrt vcrclwcncn cn ct'ltog maar ccllcnkcling ()vcÍ straat girrg. warcn clc winkclruirntcn algcslotcn d()ol'gl'otc, houtcnschottcn. Ecn glcul aan clc bovcn- cn onclcrzi.jclc van clc gcvcl zot'gclc crvoor clat dc

schottcn sncl cn ccnvouclig kontlcn worclcn gcplaatst.In hct ccntrum van Pompcii, uitkijkcncl ovcr lrctfot-ttnr, stoncl ccn gcbouw clat

gcwoonliik worclt gczicn als hct vcrcnigingsgcbouw vztn clc lakctrvtlllcrs, hocwcl dczc

bcstcmmirrg allcrrninst zckcr is. Hct gcbouw rnat fi) bij 40 rnctct'cn bcschiktc ovcr ccrt

ruirnc binrrcnplaats dic was omgcvctl dtlor ccn zuilcnli.i. Ecrr inscriptic dic op twcczijdcn van hct gcbouw is aangcbracht. lccrt ons clat hct gcbouw aan clc stacl gcschonkcnwas door Eumachia cn haar zoon Numistlius Fronto, tclgcn uit ccn oud Pompciaarrs

gcslaclrt van li.jkc onclct'ncmcrs. Inclicn clit zogchctcn 'Gcbouw van Eumachia'indcrclaacl aan clc lakcrrvollcrs tocbchoorclc, clan was l.tct vcrrlocclclijk in gcbruik als

wolmarkt cn kan hct gczicn wordcrr als ccn voorltlpcr van dc latcrc gildchallcn.Dc gilclcn (to!lcgiu) bcpcrktcn clc vrijhcicl van clc hanclwcrkslicclcn. Mcn mocht nictvan bcrocp wissclcr.r cn mcn kon allccn opgcvolgcl worclcn cloor ccn zoon; wilclc ccncloclrtcr van ccn van clc lcdcrr trouwclr. clan kon clat allccn rnct icmand uit hctzclfclcgildc. Zo hlccf clc bcnocligtlc vakkcnnis binncn dc cigcn grocp cn stcldc rncn zijnmorropolic op clc markt vcilig. Dc utllagiu zagcn dan rxrk gcvaarlijkc concurrcntL-rl irl

vrijgclatcn slavcn dic voor ziclrzclf bcgonncn.Dc busili<u. cvcnccns aan hct Jórunt gclcgcn, hcrbcrgdc ondcr mccr dc hanclclsbcurs.

waar lrandclalcn cn spcculantcn hun klantcn cn vricnclcn ontmocttcn. In dc

nrrtrrclwcstlrock van hct Jltnrm was dc lcvcnsrniddclcnmarkt, hct nnccllttnt, gcvcstigcl.

Dit was ccn grotc, cloor ccn zuilcngang Omslotcn ruimtc waarin zich ccn bank voorlrct wissclcn van gcld, winkcls cn allcrlci stallctics bcvondcn. Hicr wcrclcn <lndcr mccrgrocnte. fruit. notcn cn broocl vcrkocht. Midclcn op dc rnarkt stond ccn rond gcbouwtjcmct twaalf zuilcn (ccn zogchctcn tlutlo,s), dat ccn watcrtank bcvattc dic was vcrbondcnmct dc riolcring. Vanwcgc dc visschubbcn dic in dc watcrtank zijn gcvonden, vcrmoccltmcn rlat zich hicr clc vismarkt bcvoncl.Hct is cclrtcr zccr onwaarschiinliik dat hct ntuccllum in 79 na Chr. in gcbruik was,

aangczicn dc aardbcving van 62 dc markthallcn grondig h,ad vcrwocst cn clc hcrbouwtcn tijdc van dc ondcrgang van Pompcii nog niet was voltooid. Dc handcl voncl dus

vcclal plaats op plcincn cn stocpcn. Dc daarvortr aangcwczcn lokatics kondcn wordcngchuurd tcgcn ccn prijs dic cvcn hoog was als op de markt. Dc ruimtcn ondcr dc

voorhccn dichtgcmctscldc - buitcnstc bogcn van hct amfithcatcr wcrden bijvoorbccld aan dc marktkooplicdcn vcrhuurd. Op dc schildcring van dc rcllen tusscn

Pompciancn cn Nuccriërs zijn handclarcn tc zicn ondcr dc platanen vttor hct theater.Dc grotc marktdag wcrd in Pompcii bij gcmccntelijke vcrordcning iedcrc wcck op ccnvastgcstclde dag gchoudcn; clc rcst van dc wcck kondcn dc Pompeianen tcrccht in de

buurtstcdcn, zoals blijkt uit ccn lijst mct ccn ovcrzicht van allc marktdagen in dc wijcle

omtrck (zclfs Romc wordt vcrmcld) dic is aangctroffcn op dc muur van ccnPompciaansc winkcl. Uit arrdcrc grafïti sprcckt ccn vrijmocdigc handelsfilosoÍlc, dicvcrwoord wcrd in krctcn als "Winst is vrcugde" cn "Wclkom winst".Door zijn gunstigc ligging aan zcc was Pompcii nict gchccl afhankelijk van produktenuit dc dircctc omgcving, hocwel dc omvang van dc import dotlr de hoge

transportkostcn waarschijnlijk bcpcrkt was. Vcel Egyptischc handelswaar kwam viaNeapolis dc stacl binncn cn vcrdcr bctrok mcn gocderen uit Noord-ltalië, Gallië,Spanje, Sicilië cn Krcta. Dc vondst van ccn ivorcn beeldie van dc Indiase godinLakshmi bcwijst clat dc handclscontacten zich nict tot het Middcllandse-Zeegebicdbcpcrkten.

20

uJh.7. Plattcgrotttl vun ltcl Jorwn t'urt

Pontpaii.

! ,'

I - forum2 - basilica3 - tempel van Apollo4 - controlebank voor gewichten en maten5 - graanmarktó - tempel van Jupiter7 - macellum8 - tempel van de Lares

40m

9 - tempel van VesPasianus

l0 - gebouw van Eumachiall - comitium12 - gebouw van de duoviri13 - curia (vergaderzaal van de ordo

decurionum)14 - gebouw van de aediles15 - herdenkingsbogen

2l

Geld

lrr Pornpcii wcrcl tcn tijcle van clc ondcrgang van dc stad mct g()udcn. zilvcrcn cnkopcrcn rnuntcn bctaalcl. Hct clcnkbccld ()m muntcn tc slaan van gcgaranclccrcl gchaltccn gcwicht is in dc loop van clc zcvcnclc ccuw opgckomcn in Klcirr-Azië, waarschijnlijkin Lyclió. Pas in dc clcrdc ccuw v.Chr. bcgint mcn in hct Romcinsc rijk n-runtcn tcslaan. In 2U9 v.Chr. wcrcl in Romc ccn collcgc van dric muntmccstcrs ingcstclcl. dctriuntviri rrtortctulcs. Zc licÍcn ccn kopcrcn munt. dc 'as'. vcrvaardigcn dic aanvankclijkzozwaaï was (327 gram, gclijk aan óón Romcinsc poncl). dat hij nict wcld gcslagcnmaar gcgotcn. Dczc zwarc munt. clc zogcnocmdc acs grave was ondervcrdcclcl inlichtcre muntjcs: dc scrlrs (ccn halvc as), dc tr-iat.r (ccnclcrdc as), dc quadruns(eenvierdc as) cn dc rolrca (ccntwaalÍclc as). Voordat cr sprakc was van muntgclclhandclclc mcn mct ruwc stukjcs kopcr van ccn bcpaald gcwicht (ucs rudc) cn daarvoorwcrd vcc als bctaalmiddcl gcbruikt, ccn praktijk dic in hct Latijn is blijvcn v<xrrtlcvcnin het woord pcctrttiu (geld) clat van pc(us (vcc) is aÍgclcid.Door clc gclclontwaarding dic optrad als gcvolg van dc tocstr()otn van kapitaal uit dcvcrovcrclc gcbicclcn in hct Oostcn, nam clc as allcngs af in omvang cn gcwicht tot ookhij vanaf ongcvccr 2(X) v.Chr. wcrcl gcslagcn.ln269 v.Chr. vcrschcncn in Romc clcccrstc zilvcrcn muntcni aanvankclijk wcrdcn zc naar Gricksc standaarclmatcn cn -gewichtcn gcslagcn, maar mct hct vcrschijncn van dc dcnurius in hct laatstc kwart vande derdc ccuw v.Chr. was hct zilvcrgcld gcbasccrcl op dc cigcn as. Goucl wcrd in clczcperiode slcchts bij bcpaalclc gclcgcnhcdcn cn in klcinc hocvcclhcdcn aangcmunt.ln clc kcizcrtijd cigcnclc Augustus zich hct rccht toc goudcn cn zilvcrcn muntcn tcslaan: aanvankclijk gcticurdc dit buitcn Romc, maar kcizcr Caligula bracht dc kcizcrliikcmunt uitcindelijk naar Romc over. Dc R<tmcinsc Scnaat blccf slcchts hct slaan vankopcrgcld voorbchoudcn.Deze ontwikkcling lciddc uitcindclijk t()t ccn muntstclscl dat cr tcn tijclc van clcondcrgang van Pompcii als volgt uitzag:

25 clcnariën (: l(X) scstcrtiën)

ulb.8. tundupondiu.t tttctde bctltcnis vuttkciz.cr Augu.ttuscn dt lctlcrsS ( cnut u.t )L'(onsulto),'bijs?tluulsh6luil' .

Dcze ondcrvcrdcling is vt'ijwcl onvcranclcrcl blijvcn bcstaan. al bracht kcizcr Ncm in62 v.Chr. cnigc wijzigingcn aan: <lc dcnarius cn dc uurcus wcrdcn lichtcr, cn aan dcdcnarius wcrci bovcndicn vijf à ticn proccnt bxrns tocgcvocgd.Romeinsc muntcn dicndcn nict allccn als bctaalmiddcl. maar waren tcvcns v()()rpropagancla bcstcmd. Dc munten mct hct portrct van dc kcizcr wcrcicn immcrs ovcrhct hclc rijk vcrspreid cn gingcn van hand tot hand. Dc Romcinsc kcizcrs rnaaktcn,nct als gcncratics vorsten voor hcn, grctig gcbruik van dczc gclcgcnhcid om mct hunondcrdancn in contact tc trcdcn. Dc kccrzijdc van dc munt ttxrndc clikwijls ccnzinncbccldigc voorstclling dic dc prcstatics van dc kcizcr rocmdc of zijnregecrprogramma vcrkondigdc.Mcn hccft vrij nauwkcurig kunncn nagaan lroc dc gcldcirculatic in Pompcii vcrlicp.Niet allecn is hicr cn daar in ccn huis hct wcggcborgcn spaargcld van dc cigcnaartcruggevonden, maar ook is vccl muntgcld aangetroffcn naast dc skelettcn van

22

koper: n,s

dupontlius.\esterliu.\

zilver: de nuriu,sgoud: |urcu.\

2 scmis of4 quaclrans2as4as4 sestcrtiën (- l6 as)

()ntgck()rncn [)ornpciarrcn. V:rn onschatbitrc witartlc is bovcnclicn hct in hct lruts vittr

dc birnkicr Lucius ('accilius Iucunclus tcruggcvorrclcrr alchicl'. clat gcclctaillccrclc

inlirrrnatic bcvat ovcr ccn :rarrtal varr zijn Íin:rnciëlc lransactics. Í)otll'clczc vonclstctl

kurrncn wc ()lrs ccrr rcdcli.lk bctrouwbaar bcclcl vorttrcrr van clc vcrclclitrg van dc rijktlonl1.1nclcr rlc Pqmpciaur.rsc hcvolking cn clc bcstcnrrning vrtn clc vct'schillcnclc gclclso<lrtctl.

I)c vcrschillcn in bczit warcrr irr Ponrpcii sr'()ot, nlaitl'vcrgclckcn rnct clc l'abclaclrtigc

vc11.6ogclts wairr()vcr s1lrrrrnigc Rorncinctr clclcrs in hct rijk hcsclriktcn, was clc riikclonl

val clc wclgcstclclc Pompciilnclt viul bcschciclcn otnvarrg. Van Plinius clc Jtlngct'c is

bckcncl tlat zijn rralatcnschap vclc ticntallcn milj()cncn scstcrtiën bcclrocg. Nicttcrnirlbcwccrt hi.l in ccn blicf aarr clc ckrchtcr van ccn van zi.ilt sclrulclctrarct.t clat hii ahsoluut

nict rijk is.6rl vcrvolgcns dc l(X).(XX) scstcrtiën clic haal vatlcl bi.i hcrn hacl uitstitan.

zg1clc1 al tc vccl rn()citc kwijt tc schclclcrr. En irrclcrclaitcl waren cr in hct Ronrc v:rn clc

latc ccrstc ccLlw na C'hr. pcrsoncn clic vclc rlalcn riikcr wat'cn tlatl I'linius. Maar lrurr

lirrtuirrcn viclcrr wccr vollcdig in hct nicl bij dc orrvoot-stclbat'c rijkclorrtttctt van tlc

kcizcrs. van wic bi.j voorbcclcl Trajarrus (9lJ-l l7 nil ('hI.) ccn gcschilt pcrs(x)nliik

vcrm()gcn vaÍl l.nccr dan ccn ntil.jard scstcrtiën bczat. Wantrcct'wc tlit vcrgcli.ikcn lnct

clc prlvang van (lc gÍo()tstc gcldschat clic in hct gcbiccl roncl Pornpcii b<lvctl clc gr<lnd

is gcbr.acht. w()rclt duidcli.ik in wclk pcrspccticl wc clc wclstancl in l'ornpcii lrroctcn

zicn. I)czc goucl- crr zilvcrschat, gcvonclcrr in ccn villa nabi.i hct plaatsic Bosctlrcalc.

omvattc ccn vcnnoltcn van 103.7(x) scstertiën. En hocwcl tncn natuurliik m()ct ()ppasscll

hicruit nict al tc vcrrcgaanclc conclusics tc trckkcn. wckkcn anclcrc v<lnclstcn clc inclt'ttk

clat clc rtrccstc rijkc I'orrrpciancn ccn nog bcschcidcncr kapitaal bczatcn. Zo warctr clc

in huis wcggcborgcn bc(lragcn nict bi.izondcl groot: tlc votrclst van.55 ztrlrcii cn 9lJ7

dL,rturii is ccrr uitzonclcling. I)c gr(x)tstc sorn gclcl clic in icrnancls bczit is gcvonclcn.

bcrlrocg nict rlccl' tlirn 6() utrrcii ((í)00 scstcrtiën). ln í) gcvallcn lag clc waarclc vatl

clc gcvonclcn s()lÍl tussclt clc l(X) cn l(XX) scstcrtiën. ntaat'vccl vakcl'wcrclcn in clc hcurs

vllt cclt slachtoffcr slcchts cnkclc kopcrcn muntcn aangctroffcn. wtlarvan clc witarclc

zcklcn rnccr clan 30 scstcrtiën bcclrocg. Irr vct'rcwcg clc mccstc gcvallcn hacldcn clc

Ponrpciarrcn ccn bcdrag tusscn clc twcc crl twintig scstcltiën op zak. tcrwi.il clc

allcr-arrnstcn hct mct ccn paar as mocstcn clocrr onr irr clc ccrste lcvcnsbch()cltclr tc

voorzicr.t.I)czc vgnclstcn tonclt nog icts arrrlcrs aart: voor clc clagcli.iksc inkopcn maaktc t.nctr

gchruik van kopcrgclcl. Sorns zijn ons clc pli.jzcn van bcpaalclc gocclcrcn ovcÍgclcvcrcl

door graftiti op dc rnurcn van winkcls cn hcrbcrgclr. Zo wctctt wc clat ccn brotlcl van

5(X) grarn icts rninclcl clan éón as k()sttci ccn lnaat gcw()Ílc wijn kosttc één as, maar

clczcltilc hocvcclhcicl cxclusicvc Falcrncr wijn kwanr op vicl'as. Uit clc priizcn blijkt4at óón pcrso()n vclrrocclclijk van acht as pcr clag k<ln ronclk<lnrcn. zoclat zclfs clc

allcrarnrstc burgcrs in lrun lcvcnsttndcrhoucl ktlnclctr vo()rzic ll.

Dc zilvcrcn cn v61lral gouclcn mulltcn clicnclcn ()trl t'cscrvcs ()p tc b()uwcn; vccl goucl-

cn zilvcrgcld is clan ook tcruggcvondcrr in wcggcborgcn gcldkistcrr of op vcrborgcn

plaatscn in huis. Wic nict ovcr volclocnclc liquidc rnidclclcn bcschiktc. k<ln zich wcnclcn

iot ccn bankicr. Zoals vclmcld, gccft hct bcwaard gcblcvcn archicf van óén vatr hcn.

Lucius Caccilius Iucunclus, ccn gocd irrzicht irr clc Pompciaansc hanclclspraktiik. Wat

cr v6qral uit bliikt, is cle gcringc ()lÍlvang van clc gclcltlansactics waarbii Caccilius

bctrokkcn was: hii lccnclc gckl, ol'stclclc zich garant, vttor tlc aanschaf van ccn muilczcl.

twcc slavcn of ccn partij hout ol'vlas. Ncrgcns in clc oorkotrclcn is cr sprakc van ccn

wcrkclijk grotc zaak, bij voolbcclcl clc koop van ccn huis of ccn bclangriik stuk

lanclbouwgroncl. Porlpcii was cclr rclaticl'rijkc crr clr-ukkc gcmccnschap, rnaar hct hacl

ccn ccon()rÍlic van bcschciclcn ()nlv:ll]g.

23

Het politieke leven in Pompeii: bestuur en verkiezingen

T()t clc lllccst opvallcrrdc aspcctcn van hct lcvcn in Pornpcii lrchoort ongctwijlckl hctclrukkc politickc beclrijl in clc stacl crr rlc rnatc waarir.r ccn groot tlccl van rlc bcvqlkingzich claarbi.i bctlokkcn li.ikt tc hchbcrr gcvoclcl. I)it stak schcrp al'tcgcn clc situatic inHcrculancutn, waar wcinig wiist op ccn tr()te bclarrgstclling van cle but'gclbcvolkingvoot'clc plaatscliikc politick. Ook in hct Rornc varr rlc kcizcrti.fcl ve rlicpcn clc jaarli.jksccorlsulvcrkiczittgcn z<lttclcr cchtc politickc stlijcl, aangczicn dc kcuzc uitcinclcli.jk tloorclc kcizcr wcld bcpaaltl. Maar irt Pompcii wcrtl rrrct zovccl hartstocht politick bcclrcvcn.dat clc Rotncirrsc iurist cn schli.ivcl C'icclo zou hcbbcrr opgcrncrkt clat hct rnakkcli.jkcrwits scnator tc wortlcn in ROrnc, clan lid van (lc gclrccntcraacl in pornpcii.Dc politicke cortstcllatic van Pornpcii vcrschiklc cchtcr nict wczcnli.lk van rlic vlrrRtrrnc. De bcvolking (popttlu.s) vornrclc hct kiczcrscorps, clc gcrnccntcraacl (or.r14decrrri.nurrt. vcrgcli.jkbaar rnct clc Scrraat in Rornc) was hct orgaan clat clcbcsluitvortning in handcn hacl, tcrwijl clc uitvocrcrrclc rnacht bij clc magistratcn lag.Dc clctails hiclorntrcnt waren al in ccn wct uit l.l9 v.Chr. vastgclcgd. rnaar in 4(r v.(lhr..vaarcligdc Julius (lacsar ccn nicuwc algcrncrrc wctrcvir.rg uit. I)czc Lcx Mturitiltuli,r.clic tlccl uittnaaktc vatl ccrt hce I pakket wcttcrr onclcr clc rraarn Lt'.r lttliu, hacl bctrckking<tp rntrtrit'i1tiu (zcll,stancligc gcnrccntcn buitcn Rornc, rnct Rorncins burgcrrccht) cncrslttrtiut'(cloor Rotnc vcrovcrclc gcbicclcn, wauÍvarr ccrr clccl aan Ror.rrcinsc burgcrs- mccstal oorlogsvctcrancn was t()cgcwczcn). waar Pompcii cl sirrds 80 v.chr.. ci'nvan was. In clczc wct wits cctr brcctl stclscl varr rcclrtsglorrdcn vastgclcrgcl clic in hethclc ri.jk gclclig walcn.Aan hct hotrÍil van clc Ptlrnpciaansc gctttccnschap stonclcn twce duoviri iurt,ditturdocn twcc ucdila,s, waarvan clc arnbtsgcbouwcn rcspccticvclijk aan clc zuicloost- cn rlczuiclwcstzi.itlc vtrn hct.lltnun lage n. I)c dttoviri (vcrgcli.jkbaar mct clc corrsuls in R6rnc)warcn tlc hogcrctr in ratrg: zi.izttÍcn clc gcnrccntcraacl v<tor cn rcgclclcn allc l'cligicuzccn Íinanciëlc aatrgclcgcnhcclcn. Zoals cchtcl uit hun titcl blijkt, was hun bclangrijkstctaak lrct sprckcn vatr rccht. ccn l'unctic clic zi.j uitoeÍcrrclcn in dc busilitu trun tlcwcstzijclc van hct .fltrunt.Wannccr óótr vatt clc twcc luot'iri wcgvicl, ol'wannccr clc kcizcr clan wcl ccn vun z-ijnlanriliclcclcn hii wijzc vlllr ccl t<tÍ dttot'ir wcrcl gckozcrr (zoals bi.j voolbcclrl kcizcr'('aligula' in 40 na C'hr.). stclclc clc gcrnccntcraacl ccn pru<Í('('tu.\ als plaatsvcrvarrgcr'aan. In tijclcrr van noocl ol'bii bi.jzonclcrc politickc ornstanclighcclcn tracl ccn praclcctusvaalr trp als ccn sotlrt opzichtcr naast clc ge kozcn dtutv'iri. Zo lcicklcn dc rcllct.jcs irrlrct arrrÍithctrtcr vitn.5t) na C'hr. tot clc aarrstclling van ccn prut.lt,ttus clic crop ntocsttoczictt clttt tlc cloot clc lLotncinsc scnaat vcrolclorrnccrclc rnirittrcgclcn wcrclcn gctrolÍ'cn.I)c ilttrtt'iri wcrclcn bi.iecstazrn cloor aczlrlc.r. clic vcrar.rtwoorclcli.jk warcn vool clcIrlitt,:riclc bclangcn vatt clc stitcl: clc stlatcrlrarrlcg. hct rnarktwczcn clt hct ()nclcrh()u(lvzrn clc opcrrbarc cn rcligicuzc gcb<luwcn. I)irzrrnlast tavcn zi.j lcicling zran hctovcl hcitlspcrsotrccl (zoitls klcrkcn. {crcclrtsclicnat'cn. kassicrs cn lrstlcs). tllt v96r ccnur(x)t (lccl uit slavcn lrcsttltrtl. Jirt hurt bclangri.jkstc takcrr bchoolclc clc orgurrisatic vancle spclcn in hct antÍitltctttcr. ccn bczighcid wilar sr()tc popul:rritcit onclcr clc lrcvolkingnrcc tc vclclicncn vicl- In bclarrg|i.jkc zakcn Dr()chtcn dc ucdilc.s cvcnwcl {ccnbcslissingcn Ite rlrclli hct zttnbt wcr-cl clarr ook voornalncli.jk gczicn als rlc ccrste stup irrccn politickc t irllii'r'c.I)c rltr.viri cn tlc acr1i1e.r'lvcrclcn allc vicr tclkcrrs vo.r ócín.jaar gckozcni crc vcrkiczingcnvot.ttlcn plitats irr lllaart. wailnru nrclr ()p l .iuli zi.jn arntrt aanvaarclclc. Ictlclc vijÍja1r(wrttrnccl hct.iaar op ccrt Itul ol ccn vi.jl cirrdigtlc) krcgcrr tlc rltr,triritlc begcclclc titcl

24

t.llt.9. [)( ltu.;ilku (r<'clrtltttnk) uutr lt:.ttiltt't'.st:ijtl<'rott lt(t f(,rlun wtn I'tunprii.

van quinqu(trnlrlc,s. hctgccn inhiclcl clat mcn tot taak had ccn volkstclling tc houclcncn ccn indcling van dc bcvolking in bczitsklasscn tc makcn. Ecn burgct'konvcrsclrciclcnc malcn hct ambt van ucdili.s, dtutvir oï hct crcambt van qrtitttlttcrtnulisbcklcdcn. zij hct clat cr tusscn twcc duovirul(l ccn pcriodc van vijf jaar mocst zittcn.Hct pricstcrschap bchoordc cvcnccns tot dc opcnbarc functicsi pricstcrs wcrdcnmcerstÍrl cloor dc gcmccntcÍaad voor hct lcvcn bcnocmcl. Aangczicn ook aan hct arnbtvan pricstcl allcrlci Íinanciëlc vcrplichtingcn vcrbondcn warcn, bchoorclcn dc pricstcrscn plicstclcsscn in Pornpcii, cvcrtals clc tnagistratcn, vrijwcl allcmaal tot dc bckcndcaristocratischc farnilics. Ecn uitzonclcr-ing lricrop vormdcn in zckcrc zin clc grocppricstcrs clic clc kcizcrcultus vcrzorgclcn, clc Árrgrrslalt's. Dit cloor kcizcr Augustusingcstclclc collcgc bcstoncl uit li.jkc vri.jgclatcrrcn clic aan clc grotc financiëlcvcrplichtingcrr clic hct arnbt nrct zich bracht (door clc organisatic van dc rcligicuzclccstcn cn spclcn) konclcn volclocrri lricrdoor vormclcn tlc Augustulc,s in Í'citc ccn apartcstand. clic op clc maatschappcliikc ladclcr vlak onclcr clc plaatsclijkc aristocratic stoncl.Dc mccst ccrvollc lunctic clic dc gcrnccntc kon vct'strckkcn. was hct'patronaat'..luriclisch gczicn was clczc titcl irrlrouclsloos. nraar hij had ccn grotc syrlbolischc waarclc:rncn kon cl clc trouw cn clc bcsclrcrming van clc gchclc gcmccnsclrap tcn opzichtc vanclc patr'oon of bcschcrrnhccl rncc uitclrukkcn.Dc rtrtlo dct'trrionurrt. dc gcmccntcraacl clic zitting hatl in clc curiu aart dc zuidziide van hct

Jltrum. v<trmclc hct bcsluitorgaan van clc gcmccntc. Dc bcrnocicnis van dc raad strcktczich uit ovcr ccn gr()()t aarrtal gcbicdcn. waar<tnclcr clc opcnbarc wcrkcn (stratcn.

watcrlcidingcn cn opcnbalc gcb<luwcrr als thcatcÍs. tlrcrmcn cn tcmpcls) cn hct opcnbaarccrbctoon (zorg vo<x m()numcntcn. ofÍiciëlc bcgral'cnisscrr, hct aanstcllcn van clc pricstcrscn clc kcuzc van ccn Patronus). I)aarnaast kon dc raacl in bijzonclcrc gcvallcn ookrnagistlatcn aanwijzcn, bij voorbcclcl wannccr clc vcrkiczingcn zonclcr rcsultaat blcvcn.

25

t)c l(X) lcclcn van dc ortlo tlattrriontrn, clic gcwoorrlijk tloot'clc dtutviri quitttprurtrules

wcrclcn bcngcnrcl, warcn vrijwcl altijcl alkornstig uit clc plaatsclijkc aristocratic van

gr()otgr'onclbczittcrs, industriÓlcn cn groothandclal'cn. Naast hct fcit clat hct

lidnraatschap vitn dc gcmccntcraacl in principc voor hct lcvcn gold' wcrcl dc

allccnhccrschappi.j van clczc clitc o<lk in stancl gchouclcn tl<xlr allcrlci bcpcrkcnclc

vortrwaarclcn clic vcrbonclcn warcn aan hct bcklcclcn van ovcrhciclsfunctics. Mcn mocst

zowcl hct acticvc als hct passicvc kicsrccht bczittcn. van otrbcsprokcn gcclrag zijn t.n

ccn ccrbaar bcrocp hcbbcn (clczc laatstc hcpaling sloot toncclspclcrs, gladiat()l'cn cn

p1loicrs van vcrkiczing uit); vcrclcr clicrrdc rncn <luclcr clan 22 jaar tc zi.in, clc dicnstplicht

ic hcbbcn vcrvulcl cn dc gcmccntckas tc spckkcn mct ecn nict onaanzictrlijk clccl van

hct cigcn vct'm()gclt. Hct zal duiclclijk zi.ln dat clc aristocratic cr wcinig vtlor voclclc

clczc hcpalingcn, clic lrun m<tnopOlic irr clc gcmccntcraacl waarbot-gclcn, tc vcrzachtcn.

Hct kiczcrsctrrps. tlc populus. kon z<lwcl hct acticvc als hct passicvc kicsrccht bczittcn.maar m()cst claarvoorwcl aan ccn aantal voorwaarclctt volclocn. Zo kwam lrct acticvc

kicsrccht (hct rccht grn tc kiczcrr) allcctr toc aan vrijc burgcrs mct hct Romcinsc

burgcrrccht: slavcn, vtccmclclingcn clt vl'otlwcl.l warcn cI van uitgcslotcn. Hct passicvc

kicsrccht (hct rccht om gckozcn tc wordcn) kcndc nog nlccr bcpcrkingcn: mcn m()cst

ovcr ccn zckcrc wclstancl bcschikkcrr, mcn mocst gcbgrcn ziin in dc plaats waar mcn

gckozcn wiltlc worclcn cn clc kancliclaat mocht nict van trochclc konraf zi.ln, bi.i

voorbcclcl ccn vrijgclatcn slaaÍ'.

Dc vcrkiczingcn vonclcn. zoals gczcgcl. icdcr jaar in maart plaats op hct stcmburcau.

hct tprrtititutt.llij hct uitblcltgcn van dc stcmmcr.t wils ccrt stlcngc contr()lc vcrcist,

0nr tc voorkorncn dat pcrsoltcn clic nict stcnrgcrcchtigcl warcn zich <lrrclcr dc kiczcrs

bcgavcn, 9f clat rncn twcc kccr zi.jn stcnr uitbracht. Waarschijnlijk wcrclctr tlc kiczcrs

claanrm via ccn smallc cloorgang éón v6or óón in hct kicslokaal tgcgclatcn. Bij t-cn

gcbguw aan clc zuidoosthock van hct.fltrurrt zi.jn gatcn in hct trtltttlir tcruggcvondcrr

clic misschicn zijn gcbruikt vo<lr hct opzcttcn van ccn ltoutcn consttuctic dic als ccn

clclgclijk srnal dranghck kan hcbbcrr gcclicnd. Orn dic rcclcn vcrtnocdt lncn clat hct

coniÍiuttt in Ponrpcii op clczc plaats hccft gclcgcn.Ilij clc vcrkiczingcrr wclcl ccn s()()rt districtcnstclscl gchantccrcll Pornpcii was

onclcrvcrdcclcl in ccn aantal wi.ikcn, waar wi.ikcollcgcs acticf warcn. Aan ditwijkvcrbancl wcrcl grotc waarclc gchccht cn bii hct stcmmcn haclclcn dc bcwoncrs vatr

cc1 wijk (uir.rr,r) ccn collccticf stcmrccht. Dit bctckcnclc dat clc vcrkiczingcn wcrtlcr.t

gcwonncn cloor dc kanclidaat clic clc rnccstc wijkcn achtcr zich wist cn nict cloor clcgcnc

clic allcs bii clkaal clc mccstc stcmmcn had vcrzamclcl.Aan clc vcrkiczingcn is waarschiinlijk cloor hlcdc lagcn varr clc bcvolking ntccgcdaan.

Mcn hccft ccrr aarclig bccld van clc aarcl van dczc campagncs cloor clc biina 3(XX)

vcrkiczingsplakkatcn cn -lcuzcr.r clic op dc rlurcn van Pornpcii zijn tcruggcvtlnclcn. [)clcuzcn wcrdcr.r gcschilclcrd op dc huizcn van particulicrcn. dic éón oÍ'mccr kancliclatcn

wilclcn stcuncnl profcssionclc schilclers vocrclcn clit wcrk uit, in cluiclclijkc hoofcllcttcrs.

tlct zwÍutc of roclc vcrÍ'op ccn wittc onclcrgroncl, waarbij clc trotsc al'Íichcschilclcr

sgms nict nalict zijn wcrk tc signclcn. Dc booclschappcn warcn vaak tarncliik uitgcbrcicl

Ecrst wcrd clc naaln van clc kancliclaat gcll()cm(l cn hct ambt clat hij hooptc tc gaan

bcklcclcn: vct'volgcns zijrr goctlc cigcnschappen cn clc nobclc claclcn clic hi.i zou gaan

vcrricItcn als hij clc baan ccnmaal hacl: "Stcnrt op M. Cascllius Marccllus. clic luistcrriikcspclcn zal gcvcn." l)an volgclcn clc namcn van ziin aanbcvclcrs, waar<lnclcr bi.i voorbcclcl

zijn burcn, zijrr vrouw cn slavcn. invlocdri.ikc manncn, bcpaalclc gcnootschappcn(variërcnd van czclclrijvcrs tot parl'umcurs) cn vclc anclcrc pcrsoncn cn grocpcn.

wat opvalt, is clat dc kanclidatcn zèlf mcrkwaardig op dc achtcrgroncl blcvcn: clc

26

campagncs werdcn gevocrd dorlr hun aanhangers. Vaak kozcn helc groepen partii voor

één ianclidaat, zodat bakkcrs, timmcrlicdcn, kappers cn muilczclplrijvers, maar ook

bedelaars en dc pricstct's van Isis naast en tcgcn clkaar strijd voerden op het politieke

tonecl. Zelfs kin{crcn werclcn door hun doccntcn aangczet om aan dc verkiczingsstrijd

dcel tc ncmen: "Mecstcr Sema cn zijn iongcns bcvclen Julius Simplcx aan" lezcn we

in cen opschrift.Dwars door <Jczc grocperingcn hecn wiervcn dcgencn dic cctlnomisch en

maatschappelijk van éón van dc kandidaten afhankclijk warcn, de clientcs, (waarover

mecr op blz.30)istcmmcn voor hun beschermhccr (patronus).

over hct algcmccn wckken dc opschriften dc indruk dat dc verkiczingsstrijd met

rcclelijk faire middelcn wcrd uitgevochtcn. maar er zijn uitzonclcringcn: een zekerc

Vatia wordt zwart gemaakt omdat hij zou wordcn aanbcvolen door allc "spitsboeven",

"clc hele club van late drinkcrs", cn "icdcrcen dic gemakkelijk in slaap valt"'Hocwel vrouwen gccn stcmrecht haddcn cn in hct maatschappclijke lcvcn zeldcn op

de voorgrond tradcn, valt aan de opschriftcn ecn opmerkclijke politiekc interessc van

de Pompeiaanse vrouw af tc lczen. vooral dc vrouwen dic in hcrbergen cn cafés

werkzaám warcn. zoals de waardin Ascllina cn haar barmcisjcs, lictcn op dc gevcls

van hun zaak hun voorkcur blijkcn. Maar ook prostituées mcngden zich in de strijd:

cle bakker Caius Iulius Polybius zal mindcr braaf zijn gcwccst dan zijn ecrzame beroep

<l<ret vcrmoeclcn. want twee dames van verdachte zcden, Cuculla cnZmyrina, betuigden

hem in cen bar hun stcun. Hicrcloor in grotc verlcgcnheid gcbracht gafhij opdÍacht

hct gewraaktc plakkaat te latcn verwijdcren. De reputatie van één van de vrouwen,

zmyrina. was overigcns wijd verbreid, want haar naam wcrd ook vcrwijdcrd uit ecn

steunbctuiging aan Gaius Lollius Fuscus-

Het volgendc opschrift draagt een implicictc boodschap die de nieuwsgierigheid wekt:..Hct vriendinnetje van Clauclius wcrkt voor zijn vcrkiezing tot duovir." Maar dc

vreemdste mcdcdeling komt voor in ccn pamflet waarin dc voorbijgangers worden

aangespoord op Lucius Popidius Sabinus te stcmmen: "Zijn grootmoeder hceft zich

voor zijn laatstc verkiezing ingcspanncn en is tcvredcn met hct resultaat."

dt rcrki<':.ittg t'urt M . I l<tlutrtitts Prlstrt.r kil durtvir. "

MHOIONW-.PRI sCUÀ n un t.D' m,,Ï'mn

27

Samenstelling van de bevolking

Bi.j clc allcrcclstc schattinscn van hct inwoncrtal van Ponrpcii ging nrcn uit van ccnl]cvolkins varr ongcvccr 20.(X)0 ziclcn, wlalbij hct aantal zitplaatscn in hct amÍithcatcrals uittitrrtspunt clicnclc. Uit clc aanwczighcicl van ccn gr()tc grocp t()csch()uwcls uitNucct'ia bi.j dc vcchtparti.j van 59 rra ('hr. tusscn Pornpcirulcn cn NuccriCrs valt cchtcrop tc tnakcrr clat hct anrÍithcatcr'op tocstr()()nr van buitcrr bcrckcncl was. Bovcnclicn isuit rccctrtc opglitvingcn gcblckcn clat v:rn hct staclsoppclvlak vurr (r3,-5 hcctarc slcchts-10 hcctalc bchouwtl was (zic Hoolclstuk I), zoclat tcgcnwoolclig hct inwoncrtal gcschatworclt tlp t30()() à 10.(XX). Vclrrocrlclijk bcstoncl ongcvccr zl0 proccnt claarvan uit slavcrrcn 35 procctrt uit vrijc ol'vrijgclatcn volwasscrrcn. Misschicn was clc bcvolking vt')rir dctrtrltlbevittg vitn (rl tlr ('hr. iets gr()lcr. w:rnl cl zijrt irrrnwijzirrgcrr tlir( sornrligc irrwrrnr.rs.vooral dc li.jkcn. clc stacl na clic gchcurtcnis (tildcliik) hcbbcn vcrlatcn.Wat bctrcft hun al'kot.nst zi.jn clc inworrcrs van Porrrpcii irr clc ccrstc ccuw na C'lrr.ruwwcg tlttclcr tc vcrclclctr itr twcc {r()cpcn: ten ccIStc clc alstarnrllclirrgcn van clcbcwoncrs van ltct Samnitischc Pornpcii van vtitir dc Rorncinsc ovcrhccrsing. tcn twccclcclc nazatcrt van clc Ronrcinsc kokrnistcn clic zich vanal lJO v.Chr. in Pontpcii vcstigdcn.[)czc twccdclirrg is hclaas nrirrtlcr ovcrzichtcli.jk clan zij li.jkt, want bciclc clclcn warcnop hurr bcurt wccr samcngcstckl uit vclschillcndc bcvolkingsglocpcn.Ztt ging aan clc kotrrst van clc Sarnnictcn irr Ponrpcii ccn Gricksc crr ccn Etruskischcpcliodc vooral-: in clc Sarnnitischc tij(l hcrbcrgclc clc starl rlus inwoncn van Etnrskischc,Clicksc ctr Satnnitischc aÍ'konrst. Van clc Etruskischc gcslaclrtcn clic wc in clc laatstc

.iarctt vittt Ponrpcii trog in clc sta(l tcgcnk()lrrcrr cn clic tc lrcrkcnncn zijn aan lrunfarnilicnarncrr. is cchtcl rnocili.jk na tc [laan wiullccr zij r,ich in Pornpcii hcbbcnscvcsticcl. Wc wctcn narnclijk nict ol'zi.j zich al in clc Sarnnitischc pcrioclc in Ponrpciibcvottclcn. ol'clat zc na t30 v.('hr'. als Rotncinsc kolonist mct clc vctcralrcn varr Sullirzijn rnccgckonrcn.Nog rrocili.jkcr is hct tc achtcrhalcn waar clc vclc Pornpcianclt lnct Gricksc narncnvatrclaan kot.nctr cn wannccr z.iiz.icl'tin tlc stacl hcbbcn rcvcstigrl. Zoals itr hoofclstuk I

blcck. was cr in clc zcsclc ccuw v.C'hr. al sprakc van Gricksc invloccl in Ponrpcii crrwaarschi.jrrli.jk zi.jn in clc blocipcrioclc van clc twccclc ccuw v.C'lrr. Gricksc hanclclalcnin clc stacl trccrgcstrckcn. Daarnaast dlocgcn vccl vri.jgclatcn slavcn Gricksc namen.Sttmntigcn van hcn hcbbcn ccn vooriranstazrrrclc positic bclcikt. zoals bi.j v<lolbcclclclc fanrilic clcr Eunrachii. OÍ'zi.j inclcrtlaacl Grickcn w:rrcn is cchtcr nrocilijk vast tcstcllcn, aangczicrr hct ccrr g:tngbaar gcbruik was slavcn. ongc;rclrt hun afkonrst.Cricksc narncn tc gcvclr.Witt bctrcl't clc Sarnnictcn zi.irr cl rnirrclcr grotc problcrncn: zi.j hcbbcn ccn bli.jvcnclcstcrnpcl op Ponrpcii gcclrukt cn ook clc lLonrcirrsc ovcrhccrsirrg hcclt aarr hun irrvlocclgccn cintlc gctnaitkt. In clc cct'stc cctlw nil C'hr. valt in vccl Pornpciaansc nzrrncrr clcSarnnitisclrc achtcrgroncl nog stcccls tc hcr-kcrrncn, hi.j voorbcclcl bij rlc l'anrilics waar clcSirntnitischc v()()Írllatn Ntutttrirt.s voorkornt. ()ok blccl in tlc Rotncirrsc pcrioclc varrPonrpcii hct ().y/ii.rr'/r, rlc tual vrrn clc Szrrnnictcrr. nos larrsc tijcl tlc sprcck- crr schri.jl'taalDilast hct l-ilti.in.Tc micltlcn vurr al clczc 1lr.()cpcn nrct hun vcrschillcnclc aÍkorlst lcclclcn clc twccrlchcltrntri.ikc bcvolkingsgrocp. clc van ()()r'spr()ns Rorncirrsc lanrilics: ook zi.j zijn vcclulaittt hutr littrtilicrtantcrr tc hcrkcnncn. Z-ouls wc al ÍIczicrr hcbbcn in Iloolilstuk I. hctrhcnzii wcllicht in tlc ccrstc.jttt'cn vutr Iturr aanwczislrcicl in Pornpcii problcnrcn sclr:rcl rlctclc oorspt'<lnkcli.ikc bcwoncls; r,ooral clc landvcrclcling tlic plaatsvorrcl tcr.r gurrstc vanclc vctct'altctt van hct lcgcl varr Sulla zal hicr crr claal kwaatl bloccl hcbbcn gczct. Tot

2r.i

gt-()tc vcrschuivingcn in lanclbczit cn politickc rnacht hccft clczc vcrclcling ttp clc langc

duur cchtcr nict gclcicll vcrnrocclclijk hcbbcn vccl vctcranctr hun groncl al sncl wccrvcrkocht aan clc vrocgclc cigcnarcn cn rnisschicn is clc lanclvcrclcling zclÍ.s wcl nooithclcrnaal cloorgcvocrcl. Zckcr is in icclcr gcval clat na clc k<lnrst van clc lLrlmcit.tsc

k11l6nistcr.r clc ouclc, mcrcndccls Sarnnitischc aristocratic, haar vooraanstaanclc plaats

in clc Pompciaansc politick voor ccÍl bclarrgrijk clccl lrccft wctcn tc bchoudcn. Al sncl

wcrcl mct hct nicuwc Rorncinsc volksclccl ccn cvcnwicht in clc maatschappclijkcvcrhouclir.rgcn bcrcikt clat tot clc uitbarsting in 7t) na Chr. is blijvcn bcstaan.

In lraar hocdanighcicl van havcnstacl hcrbcrgclc Pornpcii nog tall()zc andcrc

latisnalitcitcn (yoolal uit hct oostclijk clccl varr hct I(4icldcllanclsc-Zccgcbicd), clic

mccstal laag op dc rnaatschappclijkc laclclcr stonclcn. Ecn grotc hocvcclhcicl insclipticscn grafÍiti gctuigt varr clc aanwczighcicl van pcrsoncn van jooclsc originc. wc kunncn

hcn vooral wccr aan hun ttamcn lrcrkcnncn: Martha, Maria, Slraclani, zoon van

Lcnanath, Abinncricus (Abncr), cn zcl[s ccn zckcrc'Jc'sus" van wic clc voornaam

hclaas nict gocd tc lczcn valt.Van clc anclcrc in Pompcii woonachtigc ctnischc grocpcn wctctl wc allccn van de

Phrygiërs mct zckcrhcid clat zc ccn cigcn, r'cligicuzc gcmcenschap vormdcn, want in

ccn Grickse inscriptic uit dc tcmpcl van.lupiter maakt cnc Caius lulius Hcphaistion

zich bckcncl als "pricstcr van dc gcmcctrsclrap clcr Phrygiërs"-

Sociale gelaagdheid

Zoals bcschrcvcn, bcstond dc bovcnlaag van dc Ponrpciaansc bcv<llking uit riikclandcigcnarcn. Mct dc opbrcngst van hun agrarisclrc bcdriif, v<xrrnamclijk bcstaandc

uit wijn cn olijfblic. maaktcn zij aanzicnliikc winstcn. Ook dc inclustriëlc activitcitcnclic in Pompeii wcrclcn ontplooid, warcn grotcndccls in hun hanclcn ztldat allc

cconomischc bedrilvighcid ccn agrarischc basis kcndc.Er is clan ook wcinig rcclen om aan tc ncmcn dat cr ooit irr Pompcii zoicts als ccn'sgcialc'of inclustriëlc'rcvolutic hccft plaats gcvondcn dic lcicldc tot hct ()ntstaan van

ecn onafhankclijkc burgcrstancl in dc moclernc zin van hct woorcl. Toch zijn ct pogingc-n

gc<Jaan bcwijzcn aan tc clragcn voor dc ontwikkcling van zo'n nieuwc burgcrij, clic

vooral na cie aarclbeving van 62 na Chr. op gang zou zijn gckomcn. Mcn wces cr daarbij

op clat na clie daturr vccl grotc cn vo()rhccn rijkc particulierc huizen wcrclen vcrbouwd

om.cr nicuwe wcrkplaatscn, winkcls of herbcrgen in tc vcstigcn. Bovcndicn kreeg clc

rcstauratic van bcstaanclc winkcls cn pakhuizcn vo()ÍIang boven hct hcrstcl van clc

woonhuizcrt. Hct is cclrtcr waarschijnliikcr tc vcl'ondcrstcllcn clat bcpaaldc

lan<Jcigcnarcn hun clortr dc aardbcving aangctastc vcrmogclls cloor middcl van ccn

sncl hcrstcl van clc winstgcvcndc winkcls cn hcrbcrgcn hcbbcn prtlbcrcn aan tc vullcn,v6rtral qok omdat clc wcclcropbouw van hct vcrwocstc Ptlrnpcii vtlor rckcning van dc

stad zèlf kwam; van cnigc ondcrstcuning vanuit Romc was waarschijnlijk gccn sprakc.

Dc bcclrijÍ.sruirntcn warcn nauw vcrbondcn mct dc woOnhuizcn cn in dc mccstc

gcvallcn wcrktcn cl'gccn vriic lrandwcrkslicdcn - clc voorwaal'dc voor hct ontstaan

van ccn onafhankclijkc burgcrij - maar slavcn cn vrijgclatcncn. Er was dus sprakc

van ccn acccntvcrschuiving in hct cc()nomisch lcvcn dic uit nood was gcborcnl de

landcigcnaren bclcgdcn hun vcrmogcn stcccls mccr in hanclcl cn industlic, maar clc

basis van hun fortuin blccf dc lanclbouw.Overigcns hebbcrr vccl vooraanstaanclc, rijkc farnilics Pornpcii in dc pcrioclc na 62

vcrlatcn, ccn ontwikkcling dic al lang claarvoor op gang was gckomcn maar dtltlr clc

gcvolgcn van dc aarclbcving wcrd vcrsncld. Hun achtergcblcvcn bczittingcn lictcn zc

29

clool vli.juclatcncn bchcrcn. Naast dc vli.jc ingczctcncn hcrbcrg(lc Pornpcii ccnaanzicnli.jkc aantal slavcn, clic hct rrrclcndccl van clc arbciclskracht lcvcrclcn. Na jarcnvan tr()uwc clicnst aan zi.jn rnccstcr lrcstorrcl vo()r ccn slaal clc mogcli.ikhci(l tot ccnrrtttrttrrrti.;.sio virtlittu. ce n ol'Í'rciëlc vriilating volgcrrs clc Rorncinsc rcchtsrcgcls. Dczcvrijgclatcncn (libt:rti) slaagdcn cr vaak in bclangri.jkc positics in clc stad tc vcrwcÍvclrcn sr()tc rijkclom tc vcrgarcn. I)c l'anrilic van Lucius ('accilius Iucunclus bij voorbcclcl,clie zich opwcrktc tot ccn gcslacht van wclscstclclc handclsbankicrs (zic blz.23 ). Ookclc al ccrclcr gcnocmclc villa van Boscorcalc wcrcl, hi.j afwcziuhcicl van clc cigcnaar,bchccrcl cloor ccrt vri.juclatcnc, (lc rcrrtmccstcl Publius Fannius Syrristor. Vrijgclatcncnclrc-vcrr wolfabrickjcs. warcrr wijnbouwcr cn wcrclcn silnrs zcll.s gcacloptccrd in ccnv(x)r'nanrc farrilic. bi.j voolbcclcl orn clc r.nanr.rclijkc tak voor uitstcrvcrr tc bchocdcn.Ook s<rrrrnigc pricstcranrbtcrt, zoals clc olclc tler Attgtr,stulc,r. stonclcn opcrr voor'/iócrlr.maar zi.i konclcn nict rnccclingcn rraar clc h(x)gstc bcstuursl'unctics. Voor clc kinclcrcnvan vriigclatcrrcn bcstonrlcn dczc bclcmrnclingcn rrict rnccr', zoals bliikt uit hct gcvalvan clc zcs-.jarigc Nuntcrius Popiclius ('clsinus. Zijn vaclcr, Nunrcrius PopicliusAnrpliatus. ccn li.jkc vri.jgclatcnc, Íinanciclclc na clc aarclbcving van 62 dc wcclcropbouwvan clc Lristcrnpcl. Als bli.jk van clankbaalhcicl aar.r clc vaclcr. dic vanwcgc zijn afkornstgcctr opcnbaar ambt rnocht bcklcclcn, wercl clicns zo<ln onclarrks ziinjcugcligc lccl'tijcl()PgcIl()r'llf|l itl tlc ori/,r tlt't ttriotttrttt.Toch zijn dc liltt'rti nooit ccn cigcn stancl !:,aan vonncn. Na hun vlijlating probccrdcnzi.j langs clczclfdc wcg als clc vli.jgcborcrr Pornpciancn ccn bcstaan op tc bouwcn,nanrcn zclf slavcn in tlicnst cn vcrsto<lrclcrr z<lclocndc ()p gccn cnkclc wijzc clc bcstaanclcorclc. Ilovcnclicn wcrclcn nict allc banclcn lnct (le vo()nnaligc rnccstcr vcÍbrokcn.otnclat clc vriigclatcnc vaak in ccn ol'andcr clicnstvclbancl voor lrcnr girrg wcrkcrr cnhii ook claarnaast n()g vcrschciclcne vcrplichtingcn blccl'houclcn. In Hcrculancurn is

hct vcrslag tcluggcvorrdcn vzllr ccrl rcchtszaak waaruit clc ingcwikkcklc rclatic tusscnccn rDccstcr cn zijn vri.jgclatcnc cluiclclijk nital v()r'clr komt. In clczc rcchtszaak, clic in77 na ('hr. op l.tct Folum van Augustus in Rornc zou clicrrcn, probccrdc ccn zckcrcIusta, clc cl<lchtct'valr ccn vri.jgclatcn slavin. tc bcwiizcn clat zc r.r:h clc vli.jlating van haarrnocclcr was gcborcrr, cn nict crvoor-. In hct ccrstc gcval zou zc ccn vrijgcbolcnc zi.jn,irr hct laatstc ccn vri.igclatcne . crr clat was plccics hct vclschil clat bcpaaklc of zc alclan nict onclcr cle (zwar.^)vcrplichtingcn.jcgcns haar mccstclcs uit kon korncn. Hct isin clit verbancl bovcnclicn tckcncn(l dat clc vrouw clcs huizcs haar bclangcrr in clczczaak lict bchaltigcn cloor ccr.r van lraar anclcrc vrijgclatcncn.l)czc ingcwikkclclc al'hankclijkhciclsvcrhouclingcn kwarncn voort uit lre t aloudcRonrcinsc patr'()nagc-systccrn. I)aarbij vcrzarnclclcn v()()rnalnc Romcincn. ckrorschcnkingcn in gclcl cn natura cn cloor bijstancl in proccsscn, ccn zo groot mogclilkcgr()cp van hcn al'harrkclijkc pcrsoncn (tliuttt',s) orn zich hccrr. Als tcgcnprcstatickwatnctrlclczc icclclc oclrtcnd hun wclclocncr (ltutrottrr.s) bcgroctcn cn vcrgroottcn zijzi.inlrnaatschappcli.ik aanzicn cloor hcm tc vcrgczcllcn witnlrccl hii in hct opcnbaar'vcrsclrccrr. Iirvcnclicn wcrcl van clc cliL'trta:; vcrwacht clat zij bii vct'kiczirrgcn op hunpu[ronus z<luclcrr stcmmcn crr campagnc vorlr hcm zoudcn vocrcn. Wclkc onrvangclczc clicnstvcrlcrring kon itanncnrclr. hliikt uit clc vcrkiczingsopschriftcn op dc murcnvan Pornpcii (aÍb.l0).Dc vli.jgelatcncn clic zich tot clc positic van putrontts wistcn op tc wcrkcn, narncn clitsystccrn van ccolrornischc cn s<lcialc aihankclijkhcicl ovct'; claarcloor wcrcl clc hccrscndclanclbouw-clitc wcl vanuit clc lagcrc stantlcn vcrvcrst, rnaar blccÍ'clc rnaatschappclijkeorclc als zodanig intact.

30

Verkeer en straatbeeld

Hct clagclijks lcvcn in Pornpcii spcclclc zich hoofclzakcliik buitcnshuis aÍ': in dc opcnbarc

gcbouwcn. ()p hct sportvclcl, in lrct thcatcr, <tp hcÍ.fltrun cn vooral op straat. Dc

iangc, brcclc h(x)l(lstl'atctr dic clc stacl clootsncclctr, v<lrmclctl tusscn clc wtltlnhuizr-n

clor]r ccn aanccnschakcling van winkcls, knrcgcn cn kraampjcs waar ziclr hct drukkc

staclslcvcn conccntlccrclc. In clc schacluw van clczc lcvcncligc vcrkccrsaclcrs lagcn dc

stillc. rnccstal smallcrc stratcn, waaraan hoofclzakclijk woonhuizctt lagcn. Dc faqaclcs

cr.van. ()vcr hct algcnrccn licht gcschilclcrcl tnct onclcraan ccn rtldc tll zwartc band.

bgclcn ccn bcschciclcrr aantrlik vcrgclckcn nrct clc bontc gcvcls in clc hoolclstratcn.

Ecn clcur., ecn paar klcinc rarncrr in clc bovcnvclclicping cll s()lrls ccn crkcr vormclcn

clc cnigc afwisscling.I)c blcccltc van clc stratcn variccrdc van dric t()t ncgcll rnctcr. Slcchts in cnkclc

lrootilstratcn konclcn twcc karrcn clkaar passct'cn; in dc klcincrc striitcn mocstcn dc

kr.uispuntcn hicr uitkontst brcngcrr. Hct plavciscl van tlc rijwcg was. in vcrbantl mct

clc watcrafloop, licht gcbold cn lrct bcstoncl uit glotc, plattc stukkcn grijzc lavastccn'

dic zorgvuldig in clkaar warcn gcv()cgcl. Vaak zijn hict'in nog karrcsporcn zichtbaar.

Blijkbaar haclclcn clc wagcns ccr.r uniÍirlmc asbrcccltc, want dc sporcn zijn mccstal zo

cliclp uitgcslctcn. clat clc wagcns stcccls in hctzclldc sp()()I moctcll hcbbcn gcrcdcn. Dc

trqitoilbanclcn warcn uit stukkcn lava ol tuÍstcctt gcmaakt cn (lc tÍ()ttoirs zcll'vulclc

ltclt ()p ntct stccntics. bct()n 6l allccrr rnitat'vastgcstamptc aalclc. Bij gcbrck aan

straatvcrlichting vcrwcrktc tnctr in hct plavciscl vitak klcinc wittc stccntics: in hct

cl6nkcr lichtfcn clczc op. zodat clc voctgangcrs ook 's nachts hut.t wcg ovcr stl'aat kotrclcn

vinclcn. I)c tocstancl vatr hct trgtt()il', dat sotns wtrs gcplavcicl nlct tcgcls ofrnarrncrpliitctt ctl sotlts mct killc stccn, was al'hankcliik vatr clcgctlc clic aan hct

bctrcffcnclc stuk straat w<loltclc. l)aal waar hct otr(lcrlrou(l varl clc stlaat bcrusttc bii clc

uttlilcs,ll()cstcn clc particulicrcn lrct trottoit' vcrzol'gcll. Ilii sonlrnigc aarrzicnli.ikc

hrrizcn lcicklc clat ct't()c clat hct trottoir', bcschut cltlor aÍclakclr cn ovct'hangcnclc

balkons. in gcbruik was als cclt s(x)t't vcrlcnging vurr clc otttvatlgsthal, vtlorzictr van

zctcls waarop allccn cliLtntcrt crr rcizigct's tnochtctr plaatsncrncn. Om ziin gastcn

wclk1lrn tc hctcn, hatl clc cigcrraar van hct'Huis van clc Faun'claarom ntct rntlzaÏck-

lcttcls op zi.in stocp lrct woot'cl /Ial'c (gcgr'oct!) aangcblacht.Via afvticr.gatcn langs hct wcsclck licp ovcrtollig rcscnwatcr in ontlcrgronclsc katralcn

c1 wcrcl zg buitcrr clc statl gcltxrscl. Wannccr bi.j hcvigc rcgctrvttl (lc stratcn toch tltrclcr

ulh. I l. lrtgurtg t rut tr'tt rirtrtl.

%_*t.

It!11

.t''6C"

3l

-**".***;jf__

,{

1\II

;..

uflt. I 2. Ptunltriuurts slnuill\ r idL l i j k : itl t t luu r' :.i j r t i <, s tu lt.s tt' rt( n t t6.\ ( tt troll()irs (il d( itr

vtxr lttl \Itl(rld(lingtt(l (:i( J\rg..l1)

watcr licpclr. z()r'g(lcn gr()tc, hogc stlpstcncn tusscn tlc tcgcnovcr clkaar liggcnclctrott()irs crvoor clat clc voctgangcr-s nict (l()()r'(lc rn()d(lcr cn Irct al'viil hocÍilcn tcwa(lcn. I)czc stcncn \\'zlrcn zo gcplaatst clat rlc wiclcn vlln ccn kar cr prccics tusscncloor'konclcn rijclcn. Dc clisscls varr clc gcbruiktc karlcn warcn bi.jzondcl wcnclbaar'. cn clctl'ckclicrcn (paarclcn. czcls ol'()sscll) wcr(lcrr cr allccn mct hct v()orstc gcdccltc vatr hctIichaam aaÍr vast gctnaaktl zo blccl hct achtcrli.jl'vli.j cn kon cl.- bcstuurclcr gcmakkcli.iktttssct.t clclstcncn cloor nrun()cuvrclcll. Hct aarrtal stapstcncn variccrclc, traal'gclang (lcbrcccltc varr clc straat, van cícin tot maxirnairl vijl.Dool clc hclc stacl [racl nrcn aan clc li.jwcgcn straatÍi)ntcincrr gcplitittst (aÍb. l3 cn 47).I)czc haclclcn ccn ccnvouclig ()ntwcrp: hct bassin wcrcl gcvolnrtl cloor vicl gr()tc platcnclic tnccstal vatr lavastccn cn s()nrs viln rnunncr warcrr. I)c pl;rtcn wcrclcn rrct i.jzclcnklcmn.tclr aan clkaar bcvcstigtl. Aan clc achtcrziidc van hct bassin was ccn sntallcrc,.hogcrc stccn gcplaatst, waarin clc watcrlciclingbuis zat. Hicruit stroornclc hct watcr hctbassirr in. ()rn cr-aan clc voorkant via ccn gcul wccr uit wcg tc lopcn. Dc firntcilrcnvcrtoontlcn ccn rijkc vcrschcide nhcicl aan vcrsicrcnclc t'cliëf.s, waarvan mcn vcrm<lccltclat zc clicnst clcclcn als hclkcrrrringstckcrrs in tlc starl. Hocwcl crrkclc authcntickcstraatnamcn zi.jn ontclckt (uit ccn inscriptic bi.j clc'PooIt van Stabia'blijkt bii voorbccld(lat (lc Stabiastraat in rlc Ouclhcirl tlc Viu Í'otrrltt'iuttu wertl gcnocrncl), haclclcn vclcstratcn waarschijnli.jk gccn naanr. In dc R<lrncinsc tijcl wcrclcn aclrcsscrr mccstalomsclrrcvcrt. Als hulprnitlclcl daarbij hcbbcn nrissclricn. naast clc lirrrtcinrcliëfs,aarclcwct'kcn tcgcls gcclicncl. clic rncn ovcral in clc nrurcn van Pornpcii kan vinclcn, crrdic allcrlci s(x)rtcn Íigurcn, voorwcrpcn en gcomctrischc patroncn tc zicn gcvcn. Alshouvast bij ccn zocktocht d()()r clc stacl kwarncn wcllicht ook dc altalcn voor clcbcschcrmgoclcn van clc stl'aat. dc Lurts Viul<,,s. van pas. Wc vinclcn zc mccstal in dcbuult van clrukkc kruispuntcn, waar'zc irr ccn nis in clc muur zi.jn gcplaatst of tcgcn clchrrisgcvcl ziin opgchouwtl.Dc mccstc huidigc str'?ratnamcn wcrclcn gcllcvcn door rlc ()pgravcrs. Zo hccft clc lange'Straat van clc ()vcrvloccl'(Via clcll'Abbonclanza) haal naanr tc clankcrr átan ccn

32

{'.r.+

àIr

I'

I*."i;

i,iffiffiulh.I-1. .\trutt.llttttt'itr in lt

"Slruut ttut lt

Ort'n ktttl', tttt't dt gttdirt Iitrltttrt t'tt rr'tt luxtutlcs ovtrt'lonl.s.

íirntcinrcliël'clat in clc stt'lat is gcvorrclcrr, waar'op dc goclin Frtrturttt staat al'gcbcclcl nrct

ccl 566r'1 clcs 6vcrvloccls: cn hct stccgjc waarirr tiiclcns clc ttpgravingcrr zcvcn slaclrtofl'ct's

van clc cruptic wcrclcn scvonclcn. hcct sinclsclicn'Hct Stccglc clcr Skclcttcrr'.

I)r.ukkc winkclstlatcrr als rlc Straat van clc Ovcrvloccl hoclcn ccn gcvaricctclc aanblik: cr

wcrclcn paarclcrr bcslagcn, clc tirnrncnnan zuagclc cl zi.in hout, clc vcrvcr vitrr wol lict ct'

zijn stoftln clrogcrr, cn clc p<tttcrrbakkcr zi.ln p()ttcn. Soms wcrcl cr ()p straat zcll.s

gcsl:rcht. Murskratncrs pt'tlbccrclctt lrutr warcn aan clc t.natr tc blcngcn. kwakzalvcrs

srlccrclcn voorbijgangcrs hun rrcclici.jncn Ír:ln, clrcsscttrs lictctt hun clicrcn kunst.ics

uitvqcrcn cn clichtcrs tlr'ocgcn luiclkccls vool uit cigcn wcrkl tlttat'tttsscttcl<lor snul'lclclctr

69rrclc1 crr varkcns op zock rraar icts cctbaars. Mct zovccl mcllscll ()p stl'ailt clctlcn clc

winkcls cn clc krocgcn g<lcclc zakcrr, tcrwijl op clc rnuur gcschildclclc t'cklatncsprcukcn

clicnclcn om clc kottplrtst trog witt op tc v()Crcll. Hct vcrkccl'van rijtuigcn, karrcn'lastclicrcn cn ch'aagstoclcn kon clg clruk zi.jn; om clc voctgatrgcrs tc bcschcrlncn warcn

sonrnrigc stratcn claar0lrl tDct cctr hrcclc clarn voor hct t'ijvcrkccr afgcsltltcn. HcÍ Jltrrrtttis zclÍ.s nooit tocgankclijk gcwccst v()()l' wilgcnvct'kccr'. Onclarrks clczc bcpcrkcn<lc

tnaatrcgclctr kan nrcn zich nrakkclijk voorstcllcn clat ccn wanclcling cloor zulkc tlvcrvollc

winkclstratcn vool somrnigc v()ctgangcrs kon uitgrtlcictl tot ccn warc kwclling. Dc

Ronrcirrsc clichtcr Juve nalis (ca. ll0 na Chr.) uittc itr cctr van zijn Satircn luiclkccls zijn

ongcn()cgclt; cn hOcwcl hii clc tocstancl in I{ornc bcsch[i.1l't, krijgcn wc ccn aarcligc

inclruk vllt lrct chaotischc Romcinsc stlaatbcclcl zoals zich tlat ook in P<lrnpcii zal

hcbbcn voorgcclaan:"Al.s t,t,rr rijkt,r't,rtt tr0ur (,(tt:.uktrtu.fspruuk rrtrtL,t, kttntl híj u'cl rtp tiid, itt:.iitt druugstttcl

Ittt't,rL,rtd Itor,crt lrt,t gt'1tt'upcl. IlintrL,tt is ruintta !<(tt()(g: ul vortrthobltL'lctul, kutr hij lt:crr,

.stlrrijyarr o.f acn tluljc dout (...) Muur ik u,rtrd opgclutudctt dtxtr dc ltonlcrt rtoor tttc'

It,rvrijl nutt v,tttt ut'htcr op tttijrt lticlot trupt. S<'ltcrpc ellclxtl4ut t'tt slokkctt porrtrt irtrrrijtt ribbcrt; can puntrne! 1.u,icpt actr plurtk tagut rrt'n krt1t, actr utrdcr nukÍ nut lttct actt

(,1tnrcr; rtt'n Itgtctt Ziltatt vol nutddcr, llt'olc t'()(l(tI .sclutppart tn( (tt cctt ba,sltiikcrdc

.u tl tlut ar t luu r.s st u l t l p l r t t.s tt lt tnii rt ! ( tt( tt. " (.luvcnal is' I I I.23ti-249)

d. i*'*

Watervoorziening

Dc tocvocr villt watcr was in Pitrnpcii bctcl gclcgclcl clatr clc al'vocr. Zoals wc al gczicn

hebbcn, kon hct riolcringstclscl ondcl tlc stacl ovcfvl<lccligc rcgcnval nict alti.id

vcrwcrkcn. zoclat cle stratcn ()tr(lcr licpcn cn rncn bi.j hct ovcrstckctl was aangcwczcn

()p stcncn zcblapaclcn. In He rcularrcurn bij voorbcclcl onthlckcn clezc ovcrstcckplaatscrr.gmclat clc sta{ bcschiktc ovcr cclt vccl uitgcbrciclcr drainagcsystccnr clat hct rcgcrr- ctr

rioolwatcr via ccn buizcnstclscl onclcr cle stratcn naar zcc afvtlct'clc.

Wcl was Pornpe ii. vcrrnocdclijk vanaÍ'dc tijcl van kcizcr Augustus, cloor ccrr uitgcbl'cid

watcrlciclingclrnct vcrzckcrcl van clc ctlttst:ttltc t()cvocr van sclroon watcr. In dc

Sarlnitischc ti.jcl warcrr nog vccl huizcn voorzicll villl cctl watcrput, zoals cr ccn

gcvonclcn is onclct'hct'Huis van clc Faun'. Inwortcrs zonclcr cigcn put haal(lcn watcr

uit opcnbarc bronncn ol'uit dc rcgcnwatcr'-rcscrvoirs, dc zogchctcn'cistcrttctr'- Vanal'

clc Romcinsc tijcl wcrclcn clc cistcrrrcn van watcl voorzicn cl<lor ccn aquacluct clat van

clc hcuvcls bi.f Scrino. langs clc noorclkant van clc Vcsttvitts. naaÍ Ncapolis cn Miscnunr

licp. E.cn zijtak vocrclc rcgclrccht naar Pornpcii waar hi.i hi.i tlc Vcsuviuspoot't tlc stacl

binncnkwatn cn uittngnddc itr ccn grotc watcrt()rcn (cu.stclltlrt tttlttrtc). Hicr wcrcl hct

watcr d()()r twcc íiltcrs gclcid (clc ccrstc van grol-. clc twccclc van Íijnrlazig tralicwcrk)clic hct ontclcclcn van hct crgstc vuil. Dc t()rclr st()ll(l tlp ccn lro<lg punt in Ponlpcii.waarclo<lr clc bcnocligdc clruk ontstoncl orn hct watct via ltlclcn buizctr naar clc tlruktorcnslagcr irr clc stacl tc stuwcrr; via ccrr rrctwcrk van klcincrc buizcrr kwanr hct uitcinclcliikbij dc huizcn cn clc opcnbat'c fotttcincn. -toilcttcn' cn -badcn tcrccht.Dc watcrtorcn bij clc Vcsuviuspoort was uitgcrust mctt ccn vcrdcclsystccln, clat tlc

tocv()cl'naar dc stacl in clricën clcclclc: éón buis lcverclc watcl'voor clc tlpcnbarc bronncn.

óón voor dc opcrrbarc baclcn crr hct thcatcr. crt óótr voor clc palticulict'c wotlitlgctr.

Dric clrcrrpcls van vcrschillcnclc lroogtc z<tlgclcn crvoor dat bij lagc watcrstanLl

aut1;l12tisch tlc tgcvocr naar dc privówoningcrr wcrcl al'gcsltttcrt; zaktc dc watcrspicgcl

n()g lnccr darr wcrclcn ook dc badcrr crr lrct thcatct'clrooggclcgcl. Allccn clc tlpcnhare

hronncn warcn zoclocnclc vcrzckcrcl vall ccll colrstalltc watcrt()cvocr.

ulh.l1. Itnlttt trrtlt'nt'nl(lt'r nu't titr krunttt irt t't'tt [\ttttlttiutttts tytttnltttis&." ':rl

#:

-,,--bË.#g"

fi:iF-.",*r- -., '"-._ '-j{.. ;É_.: -:'.:-*: ***;;:\fq;;lffi._..Ítl.- - !4c.. -*\ulh.l5. ltct'tustt'llun ttlttur' bij tlc Vt,ttttitr.rltrxtrt. ()n(luuuil :.iirt dt trit,qurtl4ttr :.itltllmur vrntr rltdrit lcilingan vuur(,r(r d( tt'(t(rl()(r'(,(r wus t trtlttll.

-t*.q

Privébaden en openbare badhuizen

Onlosrnakcli.jk vcrbonclcn rnct clc Rorncinsc cultuur zijn clc 'thcrrncrr', clc

baclinrichtirrgcn. dic tot in clc vcrstc uithockcn van hct ri.jk zi.ln tcruggcvonclcn. Irr gccrrstacl. hoc onbcduiclcncl ook. ontbrak ccn opcnbarc baclinrichting, cn ri.jkc R<lnrcincnbcschiktcn thuis vaak ook ovcr ccn privébacl. Onclcr invloccl van clc Gricks-Hcllcnistischc wcrclcl lictcn vanal'hct rniclclcn van clc clcrclc ccuw v.C'hr. sonrrrrigcwclgcstclclc Rorncincn in hun huizcn klcinc baclruirntcrr aanlcggcn clic vaak slcchtsbcstonclcn uitccn kouclwatcrkuip in clc vklcr. Hct watcÍ wcrcl sorns warrrr gcnraakt ckrorcr hctc stcncn in tc lcggcn.In clc twccclc ccuw v.Chr. vctscltcncr.t in Romc clc ccrstc opcrrbarc baclinriclrtingcn.tlc bulrrcu. clic in clc loop van clc ccrstc ccllw Ílil Clrr. langzarncrhancl in dc schaduwzoudcn worclcn gcstclcl drxl'clc cnormc tlrcrmcncornplcxcn clic dc kcizcrs lictcnvcrrijzcrr. Dc inclcling van clc baclhuizcn bcstoncl uit ccrr klccdkancr (ulxtdytcriunt).gcvolgd cloor ccn scric kalncrs waarin clc tcrnpcratuur gclcidclijk oplicp: ccrst hctkouclwatclbad (li'igiduriunt), clarr ccn ruimtc waar mcn itan clc warmtc kon wcnncn(taltiduriutrr) cn tot slot clc warrnc karncr (tulduriurtt). vo<>rzicn van ccn bassin (clat optcmpcratuur wcrcl gclrouclcn door ccn ovcn), cn soms van ccn zwcmbad. Hctgronclplan van clc baclhuizcn was alti.fcl op clczc opccnvolging van vcrtrckkcn gcbasccr(|.zi.i hct dat vccl baclhuizcn ccn apart vlouwcnbacl hacldcn. Dit kcndc clczclÍclc inclcling,lrocwcl hct mccst:tl klcincr was clan lrct rnanncnbad. Hct culduriunt van lrct trranne n-cn hct vrouwcnbad wcrdcn naast clkaal aangclcgd, zoclat clc crtusscll liggcnclcstotrkplaats (pruaJirrttiturt) bciclc vcrtrckkcn gclijktijclig korr vcrhittcn (afb. l9).Roncl l(X) v.Chr. voncl ccn bclangri.lkc vcrnicuwing plaats in clc vornr van ccn systccltlvan vlocrvcrwarming. clat volgcns Plinius clc Ouclcrc was uitgcvonclcn cloor ccn zckcrcGaius Scrgius Orata. nraar dat gczicn zi.jn naarn - ltypotuustunr - vcrmocclclijk uit clc

Gricksc wcrcld starnt. Bij clit systccm rusttcn dc Íklcrcn van dc warmc vcrtrckkcnop bakstenen pilaartjcs (su.s|tensuru) waartusscn warmc lucht uit

afh.l7. St'hunutist'h oycrzitht yan lrctlryplutuslsyslrcrn yoor wund env locrva rwu rning.

36

dc stookplaatscn circulccrdc dic hctvcltrck op dc juistc tcrnpcratuur hicld;latcr wcrd dc vcrwarming ook uitgcblcidnaar dc murcn cn zclfs dc plafonds vancle badvertrekken.Gaandeweg werden de mogelijkhcdcn totlichaamsverzorging in de thcrmcn steccls

uitgcbrcidcr. Zo vcrschcnen erstoombadcn mct oplopcndctcmpcraturcn ( :; utluÍo riu) enzwcctruimtcn (luconicu), dic naarvcrluidt vooral hcilzaarl warcn voortncnscn rnct lcvcraandocningcn.Bovcnt.licn wcrdcn dc thclrncn v()()r'zicnvan stcccls omvangriikcrc sportluimtcn,dic ondcl andcrr bL'st()ntlen uit ccnpakrc,stra, ccn door ccn zuilcnrij omgcvcnopcn worstclplaats, cn scholac, waar clc

badcrs tal van lichaamsocfcningcnktlndcn rlocn. Hocwcl dczc luimtcnwaren atgcleid van Gricksc voorbccldcn,

I - buitenmuur2 - pleisterlaagJ - wandverwarming4 - stuclaag5 - mortelvloer -:6-tegelvloer i.7 - stookplaats8-pijlers .:9 - draag-

vcrschil(lcn dc R<trncirrsc opvattitrgcÍr ()vcl'sport wczcnlijk van clc Gricksc. Sport

clicnclc. lrct als hct nctnclt vatl ccn bacl, otn hct lichaatl in ccn goctlc corrclitic tc

6<luclcn. In clc thclmcrr wcrcl sport clan ook rrict irr cotnpctiticvct'bancl oÍ'als schtluwspcl

bc1.1cfcncl - wat cloor hct vcrt()()lt van sclt<lr.tc licltaatt.tsvtttttlcn in clc tlgcn van clc

Rgrlcincl slcchts tot onzcclclijkhcicl cn clccaclcntic lciclclc - maal'loutcl'cn allccn als

aanvulling op hct baclcn.In clc loop van clc ccrstc ccuw lta Chr'. grociclcn dc thcrmcn, votlral in Romc, tlit t()t

stcccls rnassalcrc cn luxucuzcÍc cclltla van vcrnraak waar mcn hct gl'ootstc gcclccltc

van zijn vr-i.lc tijcl placht cl()()r tc b[cngcrr. Naast clc uitgcblciclc mogclijkhcdcn totliclraanrsvct'zot'girrg. waat'krc ondcr anclcrc tltlk lnassagcsalons gingcn bclrorcn, kon

clc bcz6ckcr cr winkclcÍr cn bcst()ncl clc rnogclijkhcicl zich tc vcrpozcrl in bibliothckcn,tuincn cn wanclclgangcn. Vcrrnocdclijk bchorcn clc nooit voltooidc Ccntralc Thcrmcn

in Pornpcii tot dc vÍocgstc v(x)rbcclclcn van ccn dcrgclijk complcx.[)oor dcze combinatic van lichaamsvct'zolging cn gccstclijkc vormit.tg kwamcn tlc

thct'mcn tcgcmoct aalt ccrt oud Rotncins iclcaal. cloor Juvcnalis vastgclcgcl in hct

bcrocmclc zinnctjc ntcn,\stute irt t'rtrporc srtrto (cctt gczgnclc gccst in ccn gczoncl

lichaarn). Nicttcrnin kon dc gczonclc gccst van dicgcncn clic in dc buurt van ccn

baclhuis woonclcn crnstig vcrstoorcl rakcn cloor clc vclc, luidruchtigc activitcitcn clic cr

ontplooicl wcrclcn. [)c Rorncinsc schrijvcr cn gclccrclc Scncca (ca.4-65 na Chr.), clic

in clc baclplaats Baiac langcrc tiid bovcn ccrt thcrtnct.tct)mplcx wo()ndc cn dus wist

waat'()vcr hij sprak, klaagt in ccn vAlr zi.jn blicvcn stccn cn bccn ovcr hct rumocr dat

icclcrc clag wccl uit hct badhuis opstijgt: hct gcplons in hct watcr'. hct klctscn van clc

lrarrclcn van clc masscurs, hct gcstcun van clc sportcrs. hct gcschrccuw van licdcn clic

ccn balspcl spclcn. ruzic makcn ()l'allcrlci vcrsnapct'ingcn aanpriizcn, cn hct lawaai

van pcÍsoncn clic gcnocglijk in bacl zittcn tc zingcn. al dczc gcluiclcn d()cn volgcns

Scncca "ccn mcns bctÍcurcn clat hij ()rcn hccft".[)c thcrmcrr stonclcn opcn vo()r burgcls van allc rangcn cn stanclcn. Wcliswaar mocst

cr ccn cntrccpriis bctaalcl wordcn. maar clic blccf tc allcn tijdc zccÍ laag:vtrlwasscncn bctaalclcn cen tlttotlmns,klcinc kinde rcn hadtlcn gratis tocgang.Als propagandastunt zorgden cnkclckeize rs cr met giftcn aan dc badhuizenvoor tlat tlc armstc stcdclingcn gÍaliskondcn badcn. Hocwcl manncn cnvrouwcn mcestal gcbluik maakten van

dczelfde voorzieningcn, bctaaldcnvrouwen om ccn onbckcndc rcdcn ccnhogcrc toegangsprijs dan manncn. Dcgrotc kcizcrthcrmcn in Romc beschiktcnniet ovcr geschcidcn manncn- cnvrouwcnbadcn waardoor cr tot dc twcedcccuw na Chr. gcmcngd wcrd gcbaacl cn

gcsport, hctgecn mcnigc Romeinscschrijvcr verloktc tot zurc oprncrkingcnovcr zcdcnverval cn losbandighcid. Hctverbod op gemcngd badcn van kcizerHadrianus ( I l7-l3U na Chr.) lciddc cr'

waarschijnlijk toe dat cr v()()rtaan apartcopcningstijdcn warcn voor manncn cn

ullt. I fi. I)c ttntkl<rdrttitrtlt' (ulxtltttritltt) t urt

Ittt vrottrt cnbtd itt dc .Stultiuuttst' llrcunot. Irt

tlr tttttttr.-llrr rrrÀ7r'.i rtxtr tlt kltding utttgtbnttlil

31

vrouwen. Hct hoogtepunt van hct badbczock lag tusscn twcc cn vier uur's middags. Rondtwaalf uur gingcn dc stokcrs in de pracJitnlc, dc ovcns van de thcrmcn, aan hct wcrk omdc badcrs om twec uur 's middags, als hct watcr cle juistc tcmpcratuur hacl bereikt, tekunncn ontvangcn. Vcrmocdclijk werden dc sportruimten cn andcrc bijgcbouwen al

cerder op dc dag voor hct publiek opcngcstcld. Dc opcning werd aangekondigd doorccn gong, hct gcrinkcl van ccn bcl of dorlr rocpcndc slavcn. Dc badcn slotcn bijzonsondcrgang, maar dc vondst van mcer dan l3(X) olielampen in dc Forumbadcn inPornpeii doct vcrmocdcn dat zc. vooral in dc klcincrc provinciestcdcn, soms ook inde avonduren geopend warcn.Hct belang van clc thclmcn in hct dagclijksc lcvcn in dc Oudhcid laat zich aflczcn uitdc omvang cn hct grotc aantal van dc tcruggcvondcn badinrichtingcn. ln Pompciiwaren vicr grotc opcnbarc badcn: de Stabiaansc thcrmcn, dc Forumthermcn, dcCcntralc Thcrmcn cn dc thcrmcn bij hct amfithcatcr. Daarnaast was eI een klcincrcopenbare badinrichting in ccn nct buitcn de Zeepoort gclcgcn borclcel- Als wedaarbij bedcnken dat ook vclc hcrbclgen en privéwoningcn in hct bczit warcn vaneen ba<Jgelegenheid, cn dat sommigc cigcnaars van privébaden tlezc opensteldcn voorhct publick. dan wordt duidelijk dat Pompcii in vclhouding tot zijn inwonertal vantussen dc 8(XX) cn 10.(XX) mensen over ccn aanzicnlijkc badcapacitcit bcschikte.De StabiaanseThermen zijn dc oudstc',zijzijn gebouwd in dc twccdc ccuw v.Chr. cn

aJb.l9. Plattagrond van da Stabiaansc thcnnan in Pompcii.

I2

3

45

67

8

9t0tl12

l3l4l5

t617

l8l9

- hoofdingang- zij-ingangen- ontvangsthal- koudwaterbad (frigidarium)- omkleedruimte (apodyterium)- lauwwaterbad (tepidarium)- heetwaterbad (caldarium)- stookplaats (praefurnium)- omkleedruimte voor vrouwen- lauwwaterbad voor vrouwen- heetwaterbad voor vrouwen- latrines- sportplaats (palaestra)- hardloopbaan- omkleedruimte voor

het zwembad- zwembad (natatio)- éénpersoons badcellen- thermopolium- winkelruimte

38

t9 19

wcr(lcll ingrijpcnrl vcrbouwd roncl 70 v.Chr. Nct zoals in clc Forumthermen. clic vatr

vlak na tiO v.Chr. (latcrcn. wirs cr cctl gcschci(lcn manncn- cn vrtluwcnbacl. In clc

Centrale thermen. rnct tlc bouw wzrarvun nar clc aarrlbcvitrg vatr (r2 wcrcl bcgonncrr ctr

rlic nog rrict voltooid warcn bij rlc orrclclgarrg vatr tlc statl, ()ntbrcckt tlczc schcicling;ptcl ltcctnt claaritrn a:rn clat clczc baclgclcgcnhci(l uitsluitcntl voor tnanncn bccloclcl

w1s, hgcwcl vcrschillcnclc opcning,sti.iclcn v()()r r.narlncrt ct) vr()tlwcll nict ln()ctcn w<lrclen

tuitgcslotcn. I)c opzct viln clc C'cntl'illc tlrertncrr wccrspicgclt clc rricuwc thcrmcn-arclritcctuur zoals clic innticlclcls irr Rornc tot v<lllc bloci was gekontcn. mct ruilrc. goc(l

vcrlichtc zalcn cn ccn tnotlcrtt Iuutttictttrt clat voorzien wils viltl vlocr- cn

mur.lrvcrwallring. Wat opvalt. is clat hct.lilgirlrrr-ittlt is wcggclatcn.Ovcr h9c hct baclproccs vcrliep. is hicrvoor al icts gczcgcl. Het is nict hclcrnaal tluiclcliikin wclkc volgorclc lnctr gcbruik lnitaktc van clc vcrschillcndc vcltrckken. Irr icclcr gcval

ging ccn hczockcr, na hct binrrcrrk()r.ncn, ccrst rraar hct uporlvlL'riuttr (afb.l8). clat

1ls enrklcccl- cn wachtkatncr clicnst clcccl. Virak, zoals bi.j clc Stabiaansc- en (lcntralc

thclr.pcl in Pgrnpcii. was cr bij hct sporttclrcin (puluastru) n()g cclt twccclc klccclkanlcr.

I)c klcrcn lict clc barlgast achtcl in ccn van rlc claitrtoc bcstcrnclc nisscn of hii gal'zc

al aarr zi.jrr slaal. Ri.jkc bczockcrs nanrcn clikwi.ils ccrr st()ct itan slavct.t cn bcclicndcn

rncc het balhuis in. clic clc oliën. zalllcs crr anclclc baclbcnodigclhc(lctr van lrun nlccstcr

clrqcgcn. Irr clc vaak ovclvollc baclvcrtrckkcrr zorgtlc clcrgclijkc gl'otc gczclschillpcltvool clc nocligc irritatic. zoals hli.jkt uit ccn passagc waarirl Juvcnalis zich crgcrt azln ccn

zckclc Tongilius "mct zijn bcnclc rossigc bcclicnclcrr cn zijn bclachcli.fk grotc olic-flacon

van ri noccr()s-hoot'n ".Maar 66k clc mindcr wclgcstclclc Ronrcir] clrocg bii ccrr bczock aatt clc thcrmcttvcrschillcndc artikclcn bi.i zich. ()nr hct liclraarn tc rcinigen nitÍtt lltcll naast lichaamsolic

ook socla t.ncci cr bcstorrcl wel ccn so()rt zccp (,rrt7rr.r, cct.t mengscl van gcitcvct cn as

vatr bcukch()ut) nraar clic wcrcl slcchts gcbruikt voor clc bchandcling vtttl zwcl'cl1 ctl

orn lrct lraar in ccrr rooclachtigc tint tc vcrvcrt. Tot dc vastc uitlusting bchtltlrclcn vcl'clcr

ecrr schaal om zallirlic in tc bcrciclcn crr vcrsclrillcnclc str-i1;r/c,s, sikkclvormigcinstruntcntctr varr i.jzcr ol blons, mct ccn hollc binncnkant, clic gchr-uikt wcrclcn <lnr

hct liclraarl schgon tc schrapclr. Tcn sl()ttc clrocg tncn apartc hancld(lckcn bii zicl.t v00rhct gczicht. dc htrrrdclr. (lc v()ctcn crr clc andcrc lichaamsclclctr. Hct olicflcsjc (urvbullttt)

cn rlc str.lgrlc.i wcrclcn gcw()onliik itan cclt tnctalcn Iing olll clc pols geclragcrr.

Na zich ontklcc(l tc hcbbcn, lict clc [raclcl zich inwrijvcn mct oliili)lic vcrmcngcl tnct

puimstccn,orn vcrvolgcrrs zi.jn lichaarn op tc wanncn rnct gymlrastischc ocfcriingcn indc pulut'stru. Naclat hi.j grondig was schoorrgcschrairpt nrct clc,ra-lgl1c,s. kon hct cigcnlijkcbacl bcginncn.

ulh.2(t. Lttt .strígilis ltii lrtt lnlrrt u ltnuptt'nu'n In('í dit itt.slrtttrttttl dt ltrtil;<ltrxtrt'(t ttIlr't tit,lIltnl I'irr.vtt tlI ttsL'turt. .lttr'sItrLltttt )

Volgcns clc arts Galcnus van Pcrgamum(129-199 na Chr'.)starttc clc rondgang in

hcï tcpiduriunr, waar mcn gclciclclijk op

tcmpcratuur kon komcn; claarop volgdchct culdariwrr, waar hct lichaarn gl'ondigwcrd aÍgcspoclcl, waarna mcn via hct

Ji'igiduriunt cn hct lucorti<ttrrr hct bacl

vcrlict. Galcnus' bcscht'i.iving kornt lninof mccr ()vcrccn rnct clc ()pccnvolging van

clc vcrschillcrrclc vcrtrckkcn in dcthcrmcn, clic zoals wc gczicn hcbbcn van

koud naat'warm vcrl()opt. Maar in dcpÍaktiik pastc tncn tlczc

39

v()ls()r'(lc witaÍschiinlijk naar'lrclicvcn aall. Plinius clc Ouclct'c bii voorbcclcl bcvcclt cetr

lorrcluang aan clic prccics orngckccrd vcrloopt cn clic ook cloot onclcr anclcrc Martialiswolclt aangcradcn: v:rr.r hct zwcctkarncrt.ic. via culduriturt cn lt'ltitluriturt rtaat'hctkouclwatclbacl.'fusscrrcloor was hct tlc baclgast nrogcliik koutlc wissclhaclcn tc ttctttctt itr bassins clic

zich in clc rrisscn varr tlc warrnc vcltrckkcn lrcvondcrri ook kon rncrr rustig afkoclcnin lrct rrict-trvcrrlcktc zwcrnbirtl (trututio) (lat. zoals op clc plattcgroncl van clc Stabiaanscthclnrcn is tc zicrr. rnccstul aan clc Tralac,strzr lag.

Na afloop van dc baclganr ch'oogdcn slavcn clc bczockcr zolgvuldig al'ctr wrcvctr zi.i

lrcnr irr trrct ktlstbitrc oliLttr ctr parl'ttnrsl populail'witlcn rlttxliturt. gctnaakt van r()zcll.liritrtrnt. gcnraakt van lclics. trprinunt, bercicl uit clc blocscrn vart dc cipt'cs, cr.t

rrl,rrltittutn. clat varr rnirlc wcrcl gcrnaakt. Olic van wiltlc thijrn wcrcl spcciaal gcbruiktvoor dc vcrzorging van hoofcl. nck. hat'cn ctt wcnkht'auwcn.l)c bczockcr vittl clc

thcrrnen clic nict clc bcschikking lracl ovcr cigcn slavcn. kon gcbl'uik makcn vatt dc

nrzlsscllrs cn huidvcrzorgcrs clic altijtl in clc tlpcrrbalc baclcn rondlicpen.Naast cl"^ opcnbirrc baclhuizcn haclclcn clc htrizcn van wclgcstclclc R<lnrcincn vaak

privc(haclcn. clic vooral irr de lrl/ac nt.stit'ut' huitcn clc stacl zcer uitgcblcid kontlcn zijn.Bil dc villa's te Baiac. aan clc Golf van Napcls, lciclclc clit tot hct ontstaan van ccnechtc baclplaats, waar mcn zccbaclcn kon ncrtcn clic volgcns Plinius dc C)uclcrc zccrhcilzaam warcn vool allcrlci zicktcn.ln Pornpcii kon ccn bcstoftc rcizigcr o<lk in clivcrsc hclbcrgcn v()()r ccn bacl tcrccht cn

bovcndicn stclclcn. zoals gczcgcl, sornrnigc particulicrcn hun plivóbad vottt'hct puhlickopcn. Zo bcvond zich irr hct hotcl van lulia Fclix, nict vcr van hct amÍithcatcr, ccnklcirrc maal luxucuzc baclgclcgcnhcicl. clic clc cigctrarcs vttlgcns ccn inscriptic tcrbcschikking stcldc van "clc bctcrc kringcn" cn clic zij aanbcval als ltulrrcturt Vctrcrcrurt,"Vcnusbaclcn".Dczc bcnaming was ovcrigcns rnccl van trrt'passirtg op clc zogchctcn Voorstad-thermendic vlak buitcn Pornpcii aan clc Zccpoort llagcn. In clit badhuis was, als spccialcdicnstvcrlcning aan clc gÍrstcn, ccn borclccl ondcrgcbracht.

Latrines

In Ronrc bcstondcn al sincls hct bcgin van clc dcrclc ceuw v.Chr. opcnbarc toilcttcn(latrincs). Ook in Pompcii zijn cr vcel tcruggcvondcrr: bii hct./irr-rrnr, bij clc

Forumthcrmcn. bii cle Stabiaansc thcrmcn. bii clc Ccntralc thcrmcn, bi.j hct thcatcr cn

op vcrschillcndc anclcrc plaatscn in clc stad.Dc latrincs clic aan hct .lorunt warcn gclcgcn, wcrdcn in clc laatstc iarcn van dc stacl

vollcclig vcrnicuwcl cn warcn in 79 na Chr. nog nict gchccl voltooicl. Toch gcvcn zc

ccn gocdc indruk hoc ccn Romcinsc opcnbalc toilct cr uitzag.Mcn bctracl hct toilct via ccn vcstibulc. I)c in- crr uitgangsclcul daarvan lagcn nicttcgcnovcr clkaar. zodat nicmancl vanaf dc stlaat in clc latrinc kon kijkcrr. Dc vcstibulcgaf tocgang tot ccn !lr'()tc ruimtc clic hct cigcnlijkc toilct vorrnclc. Aan cl'ic kantcn van

clit vcrtrck licp ccn afvoclkanaal, waarop blokkcn basalt warcn gcplaatst dic als

onclcrstcuning dicndcn voor clc h()utcn ol'stcncn zittingcn. Dc zitplaatscn walcn naast

clkaar bovcrr lrct alvoclkarraal gcplaatst. zoclat clc uitwclpsclcn dircct naar hct rioolclat achtcr dc latrinc licp wcrclcrr afgcvocrd. Ilii ccrr latrinc in dc Romcrinsc kolonicTharrugacli, in Noorcl-All'ika. zijn clc zitplaatscn intact tcÍug[lcvondcnl zii toncnalsclrciclingcn tusscn dc zitplaatscn in clc vorrn van annstcuncn. clic mct gcbcclclhouwclc

clolfijncn zi.jn vcrsicrcl. Ecn Íirntcin irr hct rnicldcn van dc ruimtc v(x)rzag gotcn. clic

40

---""L

tllt.)l. lltxtrlrtll t utr L't'tt t)l,t'tllrtn' ltlitl( (O.\li(t)

v()()r (lc zitplaatscn langs licpcn, van watcÍ. Hct lrclc systccm was zo iltgct'icht. clat clc

latlincs gcmakkcli.ik wal'cn scho()lt tc houclcn.I)c zitplaatscn warclt aall tlc bovcnkant voorzicn van ccrl rond gat. cn bovcn(licn wits

cr aan clc voorkant ccn twccdc gat uitgcspaarcl: claar ckrorltccn kon ccn stok wordcngcstokcn rilct ccn sp()ns craan otn lrct orrclcrlichaam tc [cinigcn.l)c opcnbarc toilcttcn wurclr s()nrs in kostbaar marmcl uitgcv()cr(I. tnaat'mccstal in

rninclcr clurc rnatcrialcn. Irr clc lravcnslacl ()stia is zcll's ccn latt'inc gcvondctr waittittouclc grafstcncn rllct inscriptics zijn verwcrkt. I)c nrin oÍ mccr luxucttzc uitvocring villlclc opcnbarc toilcttcn cluiclt crop clat clc latrincs irr rncct clatr cctr opzicht'opcnbaar'weu'cn: naast hun cigcnlijkc l'unctic vcrvulclcn zc clc rol vatt tttttnrttctitrgsplaatscrr, waarnrcn gt'z.ellig tncl clkaar ktln zillen c()rlvctsct'clt.Ecn bi.jzonclcr opcnbaar toilct bcvoncl zich op clc hock van dc lakcnvollct'ij van Fabius

Ululitrcrnulus. In ccn amtirot'zonclcr hals wct'd daar clc uriltc van voorbijgangcrsvcrzamclcl, clic. samcn mct p()táts ctr anclcrc ()ntvcttcndc substantics, kon worclcn

gcbruikt om clc wol schoon tc mitkctr.l,6als <lvcral in Pornpcii wcrclcn ook clc wanclcn van dc latrincs rijkclijk voorzictt vatr

allcrlci vcclzcggcnclc opschriftcn. Zo gctuigt ccn rncclcclcling op dc muur vall ccllprivé-toilct in Hcrculancum van hct bczock van ccn voorname gast: "Apollinaris, altsvan kcizcr Titus, lrccft hicr tot vollc tcvrcclcrrhcicl gcschctcrr". En bi.i clc ingang van

dc latrinc aan dc voorkatrt van hct huis van Octavius Qualtio in Pornpcii wcnst ccntr()tsc bczockcr: "Mogc ik altiicl cn ovcral z() potcnt zijn rnct vr()uwctl als ik hicr was!"

Sornrnigc opcnbarc latrincs in Pornpcii warctr vootzicn van pornograÍischcaÍbccldingcn, clic, in grovc lijncrr gcschilclcrcl. clivcrsc scksuclc lrandclingcn tc zicngcvcn. Ook clc bczockcrs zclf lictcn zich cloor clc bcslotcnhcicl van hct toilct inspirclt'n.zoals in hct Huis van M. Lucrctius Fronto waar in hct stucwcrk tlp dc nrulcn van tlclatrinc vcrsclrciclcnc ph'allusscn zijn gckrast.

4t

Toch klijgt rncn dc indruk dat clc opcnbarc toilctvoorzicnirrgcn crrigszins ontocrcikcnclwaÍcn, aangczicn ccn gro()t aantal opsclrriftcn gcricht is tcgcn pcrsoncn dic zich tcgcnhuizcrr of graftombcs probclcn tc ()ntlastcn. ZclÍ.s lrcrbcrgcn mocstcn hct soms nie-t

allccn zonclcr toilct. maar ook zonclcr po stcllcn; in ccn vcrsjc tlp clc muur van ccnhotclkarncrtjc in Ponrpcii vraagt ccn schuldbcwustc gast clic zijn bccl hccft bcvuilcl,zich wanhopig af waarom cr op dc kamcr gccn po tc vindcn was.

Vccl huizcn in Pompcii warcn cchtcr wèl voorzicn van ccn cigcn latrinc. Vooral bi.l

truclcrc lruizcn bcvoncl dcr-czicl'r vaak in of achtcr dc kcukcn, samcn met ccn klcincruirntc trm tc baclcn. Dc naam van dit vcrtrck wasluvulrirut. waarvan, tocn hct toilctccn afzondcrlijke ruirntc wcrcl, hct wtx'u'd lutrirtu is aÍgclcicl. Voor dic tiid wcrcl clc

plaats van latrinc clikwijls van clc kookruimtc afgcschciclcn cloor ccn laag muurt.ic. cnwaarschijnli.jk ook clorlr houtcn. vcrplaatsbarc schottcn. Hct voorclccl van dczc- uithygiënisch oogpunt ongunstigc ligging was. clat bciclc ruirntcn gcbruik konclcn makcnvan hctzclÍdc afvocrsystccm. In clc nicuwclc huizcn was clc latrinc cchtcr vcrplaatstnaar ccn afzondcrlijk vcrtrck aan dc erchtcrkant van hct huis, ofjuist aan dc voorkant,in ccn luimtc clic uitkwarn op clc vcstibulc. Soms, zoals in hct Huis van dc pricstcrAmanclus, was dc ruimtc onclcr dc tÍap als latrinc ingcricht. Ook op bovcnvcrclicpingcnkwamcn latrincs voor. Dczc hatlclcn ccn cigcn afvocrsystccm of warcn via ccnpiiplciding aangcskrtcn op hct aÍvocrsystccm van clc latrinc op dc bcganc groncl.

Soms warcn dc toilctruirntcn voorzie n van ccn apart urinoir of wcrd dc zitplaatsvcrvangcn cloor ccn klcinc vcrhoging rnct ccn opcning waarbovcn mcn mocst hurkcn,ccn typc toilct dat nog stcccls in hct Miclclcllanclsc-Zccgcbicd voorkomt. Aan clc

voorkant was clan clc plaats aangcgcvcÍr waAl mcn zijn voctcn In()cst zcttcn; dcuitwcrpsclcn kwamcn langs clc sclruin aflopcnclc boclcm in ccn afvocrbuis tcrccht.Evcnals clc huizcn zclÍ'warcn clc privó-latrincs in Ponrpcii ondcrling zccl vcrschillcncl:zc waÍcn rijk uitgcvocrcl oÍ'ccnvouclig, r'uirn of klcin. soms goccl vcrlicht cloor ccnvcnstcl'op clc tuin of clc straat, sorns donkcr cn bcnauwd. Ook hadclcn nict allc toilctte n

ccn afvocrsystccm clat clirect op hct staclsriool uitkwam; sornrnigcn krosdcn op ccncigcn bccrput ol'al'vocrgoot, tcrwiil bij anclcrcn clc uitwcrpsclcn in ccn uitnccmbat'cpot wcrdcn vcrzamclcl.

':,!l:;,';,'; ,l;;:,':r",:,",i,,uí,,',',',',iï,;i,',1,",,',,,ï';,'::ll:1,:'ulh.)2. Iit'n privëkiltt tnd nldntru(n :iuin,q. gvntrttsitttrr itr l.)plu'.sus.ulh.)2. Iit'n privëkiltt ttrt't rrruuru'rut i.i!Íittg

42

Verzorging van het uiterlijk

DoOr dc ceuwcn hccn hcbbcn mcnscn gcprobcerd rnct bchulp van kunstmatigc

rniclclclen hun uitcrliik tc vcrfraaicn. Dc Romcincn vormdcn daarop gccn uitzondcring'

Vooral nadat hct in clc ccrstc ccuw na Chr. algcmecn gcbruik was geworden dagclijks

tc baden, nam dc hanclcl in cosmctica ccn hogc vlucht. Uit Grickcnland en het Nabiic

Oostcn wcrdcn op grotc schaal fiinc oliërr, zallics en parfums ingcvoerd: mirrc uit lndia

cn Arabië, looclwit uit Krcta cn sapo uit Mogontiacum (Mainz). Zclfs vals haar was

ccn importprocluktl afgcknipt, dicpzwart haar uit India (de cupilli lndici) kwam in

zulkc grotc hocvcclhcden hct Rorneinsc rijk binncn dat cr invocrrecht op moest

wrtrdcn bctaald. Maar ook inhcemsc procluktcn als rozcn-, krokus- en cyprcssen<rlic

wcrdcn gcbruiktl clc vcrvaardiging daarvan lag vaak in handcn van aÍtscn en wcrd stlikt

gchcim gchou<Jcn. Dcsonclanks zijn van bcrocmde Gricksc altscn als Hippokrates van

kos (460-ca.37g v.Chr.) cn dc al ccrdcr gcn.cmdc Galcnus van Pcrgamum rcceptcn

voor clc bcrciding van cosmctica bcwaard gcblcvcn.

Dc Romeinsc vrouw bczat ccn hecl arsenaal van potjcs cn flcsjes. waarin ze haar oliën

cn zalfjcs bcwaardc. Bij ccn bczock aan hct baclhuis wcrd dc hclc vcrzamcling

mccgeilccpt, clk potic cn clk kruikjc.p zijn vastc plaats in een speciaal kistjc dat

t'up.stt <tï ook wcl uluha,strothe(a wcrd gcnocmd. Divcrsc schminkpotjes van tclracotta,

glàs en ivoor, soms n()g mct dc rcstcn van cosmctica crirr, zijn teruggcvondcn. cvcnals

irlic- cn parfurnflesjcs van glas clic in allcrlci v()rmcn warcn uitgcv6crd. Dcze laatste

hacldcn vaak ccn zccl nauwc hals zodat clc inhoud, dic pas bij vcrhitting vlocibaar

wcrd, cr nict rnakkclijk uit kon lopcn. Ook zijn kammcn tcruggcvtlnclen van bccn. ivoor

cn brons.Tijdcns hct opmakcn kondcn dc damcs zichzclÏ bcwonclcrcn in allcrlei soortcn

hantlspicgcls, gcmaakt van bKtns of van cclclcr mctalcn. Hct mctaal was aan dc votlrkant

,otguut,lig gcpolijst cn aan clc achtcrkant vaak kunstig gcgravccrd. Ook bcstondcn cr

gturcn .picg"is, waarvan dc achtcrzijdc van hct glas nict zoals tcgcnwo()rdig was

Écklcccl rnct kwikzilvcr', maar mct lood. Rondc hanclspicgcls kwamen hct mccstc voor.

hocwcl dc Romcincn ook staanclc spicgcls cn wandspicgcls kcndcn. dic bij voorbcclcl

clc wanclcn van kappcrszakcn sicrclcn. Dc R6mcinsc vrouw lict het opmakcn ovcr

aan haar slavinncn. Vottral hct in moclcl

brcngcn van hct haar was ccn langdurigcaangclcgenhcicl cn voor dc kapstcr (ornutrix)bovcndien nict van gcvaar ontbloot. Dcccnvoudige lraardracht van dc latcrcpublick had in dc ccrstc ccuw na Chr.namcliik plaats gcmaakt voor lroogopgestokcn kapscls mct ingcwikkcldckrullcn waaraan, zoals wc bij Martialiskunnen lczcn, nog wcl ccns ccn stcckjclos zat: "Eén cnkclc krul in hct hclekapscl zat vcrkccrd. Ecn slcchtvastgcstoken spcldic was los gcgaan.

Dczc misdaad wcrd door Lalagc gcstraftmct clc spicgcl waarin zij lrctgeconstatcerd lracl en Plccousa (haar

kapstcr), dic ondcr clc slag inccngczaktwas. viel tcn ofïcr aan dic wrcde ltlkkcn!"

:\

t'

l\1,

lil-) "

1\ulb.24. Ecn Ronu'insa nutront hij lrctothtuttlloild. IIct di(n.\ltn(isi( links is hcz.ig nrct

hutr kupsel, hct nrcisjt rtcltls houdt aan spit'11c|

op. Takcning ,teur ((n lyalr(Iii;|.

,á\/ !\\' 4.rt(

\, :,f-- t,.', +;\,

Ai

43

Naclat dc kapstcrs dc wcnkbrauwcn ol'ccn cnkclc gri.jzc haar haclclcn gcëpilccrcl,bcgorrrrcrr zii hurr rnccstcrcs op tc makcn. Hct klassickc schoonhciclsicleaal vercistcccrr nrooic. wittc huicl clus wcrclcn voorhoofcl cn anrcn rnct l<xrdwit bcstrckcn. Wangcrrcn moncl klcurdc rncn vclvolgcns rilct okcr crr wi.jnclr<lcscnr in contrastcrcnclc klcurcn.Dc wcnkbrouwcn crr wimpcrs wcldcrr rnct as ol'arrrtirnoniurnpocdcl zwart gcnraakt.tcrwi.jl rncn ook wcl kunstwimpcls ol'-wcrrkbrauwcn opplaktc. Hoornpocclcr clicnclcom dc - vcclal slccht onclcrlrouclcn - tandcn tc wittcn cn dc aclcm tc zuivcrcn. Vcrclcrworclt rnclcling gcrnaakt van rnicklclt.jcs tcgclr z()mclspr'octcn crl rirnpcls, cn dc mccstwanhopigc clarncs nanrcrr zclÍ.s hun tocvluclrt tot schoonhciclsopclatics. Al rnct al ccndcrnratc intcr.rsicvc bchanclcling. dat hct Martialis ovcl ccn kcrrnis clccd vcrzuchtcn: "Jczctclt in honclcrcl pot.ics, o Galla. cn hct gczicht dat jc ons toont, slaapt nict samcnrnct jou!"Minclcr uitgcbrcicl. maar toch ccn bclangrijk dccl van zijn clagclijksc lichaamsvclzolging.was lrct toilct varr dc man. E.cn hoofch'ol was claarbij wcggclcgd voot'ziin Íortsor (kappcr).Wic gccn privékappcr kon bctalcn, kon tcrccht in ccn vanldc vclc kappcrszaken dic clc

Romcinsc stcdcn rijk warcn. In Pornpcii warcn zc vrxrrallin clc buurt van clc Stabiaansctlrcrmcn gcvestigd.Onclcr invloccl van dc contactcn mct clc Hcllcnistischc wcrclci was hct in hct Romcinscrijk gclcidclijk aan modc gcworclcn kort gcknipt cn glad gcscl.rorcn door hct lcvcn tcgaan. Dc vcrschillcndc kcizcrs - tc'n minstc tot aan Hadrianus (l l7 na Chr.) clic zichals cerstc rnct ccn baard tooidc - namcn daarbij hct v(x)rtouw.De messcrt dic rncn bij hct kappcn cn schcrcn gcbruiktc warcn nogal brozc cn plimiticvcinstrumentcn: bovendicn wcrd gccn gebruik gcmaakt van schccrschuim of -olic zodat,als wc Martialis mogcn gclovcn, dc onoplcttcndhcid van cen ton:;or clc klant nict zcldcnop lclijkc vcrwondingcn kwam tc staan: "lcmand, dic nog gecn lust hceft om naar hetschimmcnrijk af tc dalcn, moct als hij ovcr cen beetje gezond verstand beschikt. clc

barbier Antiochus uit clc wcg gaan. (...) Al dczc littckcns op mijn kin, littckcns zoalscen ouclc bokscr zc op zijn voorhoofd draagt, zijn nict hct gcvolg van dc schcrpc nagclsvarr mijn gadc, maar van hct ijzcr van Antiochus cn van zijn snode hand."Om dc martclingcn in kapperszakcn tc ontlopen, gavcn vclen de voorkeur aan allcrlciontharingsmiddelen dic soms uit dc vrccmdstc ingrcdiëntcn warcn samcngestclcl; zobcval Plinius dc Ouderc ccn n-ricldcltjc aan op basis van klimop-gom, czclvct,vlcermuizcnbkrccl cn vcrpulvcrdc adclcr.Dc mccr bcgaafdc kappcrs ondcrvingcn dc onvolkomcnhcden van hun matcriaal doormct uitcrstc prccisic tc wcrk tc gaan; dc bchanclclingcn namcn daardoor ongclofclijkvcel tijd in beslag, hctgccn bij voorbccld kcizcr Augustus in staat stcldc tijdcns hctknippcn cn schcrcn zijn administratic bij tc wcrkcn.Ovcrigcns had dc dagclijksc gang naar dc kappcr voor dc Romcincn bchalvc ccnpraktischc ook ccn symbolischc waardc: hct bctckcndc dat ccn man dc volwasscnlccftijd had bcrcikt. Hct molncnt waaÍ()p e-cn jongc'man zijn baard voor hct ccrst lictschcrcn, wcrd gcvicrd mct cen godsdicnstigc ccrcmonie: tlc depositio barhac. Sonswcrtlcn dc daarbij aÍgcknipte baardharcn in ccn klcinc schr-ijn gedaan en te middcnvan cle godcnbccldjcs in hct huisaltaar bcwaard.Naast hct knippcn cn schcrcn bchoordc hct tot dc takcn van ccn Íonsor om dc harcnvan zijn klant tc vcrvcn en hem tc parfurncren of met cosmetische crèmcs tebchandclcn. Soms wcrdcn oncÍ'Íbnhcdcn in dc huicl wcggcwerkt met kleinc plakkcrtjcsdic tcvcns ccn blckc huid van wat glans vo()rzagcn.Dc talloze rcccpten tcgen haaruitval dic ziin ovcrgclcvcrd wckkcn dc indruk datkaalhoofdighcid voor de Romcinsc rnan ccn bclangrijk problccm vormdc. Sornmigc

44

bchanclclirrgsrncthoclcn cktcn cchtcr clc vlaag rijzcn ol'hct miclclcl nict crgcr was dan

clc kwaal: .i)c plaats waar clc harcn ziin uitgcvallcn, inwrijvcn mct socla, cn vcrvolgcns

ccn papic crop lcggcn van wijn, saffraan. pcpcr, azijn, lascrpicium cn muizcndrck.l'

Haaclcn ctcrgólijkó hchanclclingcn gccn succcs, clan clcccl clc kaallroofdigc van allcs on.t

zijn gcbr-ck t-c rnaskcrcn. Mct pomnraclcs wcrcl hct <lvcrgcblcvcn haar, tlat mcn lang

lict frocicn, ovcr clc kalc clclcn hccngcplakt, tcrwi.il clc ovcrigc plekkcn rnct

schtxrnhciclsmicltlclcn wcrclcn biigcklcurcl. Was clit nog t.rict afcltlcndc, clan gcbruiktc

mcn haar-stukjcs ol'c()mplctc pruikcn waarv()ol hct haar. zoals hicrvotlr vclmcld' vaak

van buitcn clc grcnzcn van lrct riik wcrcl ingcvocrcl. Julius cacsar, wicns

kaalhoofdighcirl rcgclrnatig hct mikpurrt van clc spot varr zijn politickc tcgcnstandcrs

was, rnaakrc orn ziin wijkcnclc haarglcns tc vcrlrullcrr clankbaar gcbruik varr clc

lauwcrkrans clic hcrn dortr clc Scnaat cn hct volk van Romc was aangcbodcn.

Hct bclang clat lncn hcchttc aan ccn vcrzorgcl kapscl cn ccrr glacl gcsclrorcn kin - zclfs

slavcn wcrtlcn clogr hun mccstcrs naar dc tonsorcs gcstuurcl zorgdc crv<ltlr tlat ccn

bckwamc kappcr zijn prijzcn bchoolliik kon opschrocvct.tl sommigc kappcls vcrdicndcn

zo goctl, clat wc bij Martialis cn Juvcnalis nrcnigc vcrwijzing tcgcnkomcn naal ccn

votirmalig kappcr ilic zich als rijkc gronclbczittcr op hct plattcland hccft tcruggctrokkcn.

Kleding

Hct mccst gcbruikclijkc klcclingstuk van dc Romcinsc man was dc Íttnicn' ccn lang

hcrncl clat vcrvaarcligcl was van lirrncn, wol cn sotns van zijclc. Hct bcstond uit twcc

aan clkaar gcnaaiclc panclcn, wcrcl ovcr hct liclraam aangctrokkcn cn kon wordcn

ingckort cioirr ccn rióm om clc taillc tc bindcrr. Dc turtit'u lracl mouwcn dic slcchts dc

b<wcnarmcn bcdcktc, was kuitlang cn wcrd mccstal zo gcdrapccld dat hij van vorcn

wat hogcr hing <Jan van achtcrcn. Dczc ccnvoudigc tunica was hct dagclijksc

klcdingituk vin het gcwol.lc volkl clc luxucuzcrc tutricu pulnutla (vcrrnocdclijk ztr

g"no"À.1 vanwcgc piantcnmoticvcn dic crop warcn gcstikt) wcrcl als fccstklcding door

ionruls cn vcldhcrcn gcclragcn, bij voorbcclcl wannccl hcn cen triomftocht door Romc

was verlecnd.In plaats van 4c tunicu drocgcn ccnvoudigc wcrklicclcn ook wcl clc axttntis.ln principc

*oi dit kl",lingstuk hctzclfdc als dc Írrni<c, allccn wcrcl dc stof door ccn spcld (t'ibulu)

op 6e linkerschoudcr bijccngchoudcn cn blccf dc rcchtcrschttucler bloot. Ook dc trrrrl<zl

<]i-oeg rncn wcl op dcze wijzc. door dc rechtcrarm uit hct hcrnd te halcn zodat dit

slcchts op de linkcrschoudcr blecf hangcn.Mannen uit cle hogelc standcn tlic ccn bclangrijkc opcnbarc functic vclvuldcn' clrocgcn

trvcr clc tunicu hcÍ mccst karaktcristickc Romcinsc klcclingstuk, <Jc toga. Dczc bcstoncl

uit óón grotc lap stof. vcrvaarclig<J van wol cn latcr ook van linnen. dic dc vorm had

van ccn halvc cirkel en ongcvccr dricrnaal zo lang was als dc persoon dic hern clrocg.

Dc klcur van cle /ogzt vcrstrcktc clc rrodigc inÍirrmatic ovcr dc dragcr crvan. Fcn

vtrlwasscn man drocg ccn wittc toga (tle ngu virilis), tcrwijl dc toga's v:ll] scnatolcn,

consuls cn sommigc andcrc hogc magistratcn warcn afgczct mct ccn brcdc purpcrcn

bancl: <lczc 6ndcrschciclclc hcn van clc tlrdc dcr cquitcs ('ridclcrs'), clic ccn smallcrc

purpeÍen band op rJc togu drocgcn. Wic zich vcrkicsbaar hacl gcstclcl voor ccn van dc

opcnbare ambten l-rul{c zich irr clc toga ctndidu, ccn loÍií. clic rnct krijt was ingcwrcvcn

cn daardoor stralcnd wit oplichttc (ccn praktijk waarvilll hct woorcl'kanclidaat'is

afgclcid).E'Ienals cle hoge magistratcn clrocgen jongcns dic nog nict clc volwasscn lccftijd hacldcn

bereikt een toga dic met ccn purpcrcn strook was afgczct, tlc tuga pruetcxtThet

4.s

nr()rrrcnt waarop zc clczc allcg,(lcn cn inwisscldcn v()()r'(lc togu virili,s cn zo syrnbolisclrhun jonucnsjalcn achtcl zich lictcn (rnccstal tusscn hct vijfticnclc cn hct achtticnclclcvcnsjaar). wcrcl icclcr.jaal op l7 nraart gcviclcl in lrct kaclcr van ccrl rcligicus Íccst.Pcrsoncrr clic in clc r'ouw warcn ol'voor ccn rcchtharrk wcrclcn gcclaagd. gingcn gcklccdirr clc /ogrr pullu. tlic clonkcr t()t zwalt varr klcur was.l)c toga storrcl nict hckcncl als ccrr gcrnakkcli.jk klcclingstuk: hct vcrcistc gr()tchanclighcicl orn hcrn op clc iuistc wijzc tc clrapclcn. cn zo nrogclijk nog gr()tcrchanclighcicl orn clat zo tc houclcrr. [:crrrniial orngcslagcrr lict dc rogrr allccrr clc rcclrtcrarnrvrii cn hct gcwaad bcstorrcl uil zo'n grotc lap stol', dat hct clc clragcr ongcnrakkcli.jkclr zwaal onr clc schoutlcrs hing. l)it wcrcl n()g vcrstclkt cloor clc gcwoontc br<lnzcrrgcwichtjcs in clc plooicn tc vcrwerkcn orn zc mooicr tc latcn vallcrr. Door clczc naclclcn

ullt.)5. ,\tttrttllttt'll vurt L't'tt tri.sttx rtttl rlitqc l' l L u l,q u u t i t t t' t t t .- o r.q r t t l l i g,q & l r d J,

( r ( l (kr,gt: itt:ijtt unnt'n 1ruil!:t ltiirr x trrudtrltr tl rtl t ctt .

'+a.iL

uflt.J(t. .\tttrtllvcll vurt I'ti:tr ,\trgrrtttts irr togtt.rrttt lttt lttxtlll brdrkt (crtpitt rtlutrt).

#M

?P4's619--*

krccg dc /í)ga stccds ntccr clc l'unctic van ccrcmoniccl kostuum, clat allccn bij spccialc

gclcgcnhcdcn wcrcl gcclragcn: zclls kcizcrlijkc dccrctcn dic lrct dragcn van hct

*nni.tig" klcdingstuk stirnulccrclcn door hct vcrplicht tc stcllcn voor clc rcchtspraak,

hct thcatcr, hct arníithcatcr cn hct cit'cus brachtcn hicrin gccn vcrandcring.

I,lct is ovcrigcns maar dc vraag o[ clc situatic in Romc vcrgclijkbaar was nrct bij

v66rbcclcl dic in Pompcii; in ccn van ziin Satircn wckt Juvcnalis in icdcr gcval clc indruk

dat in dc provirrcic clc tnoclc tnindcr traclitionccl was tlan in Romc:

"Vriiwcl n"rg",.t, in Italië - latcn wc ltct nraar gcwo()tr t()cgcvcn zict tnct.t icrnancl in

"",.r i.rgo (...) Zctt.s dc ntagistratclr hchbcn eran gccll anclct'statussyrnbool hchocftc'

dan ccrr ccnvoucligc wittc /rrni<zl. Maar hicr in Ronrc zijn wc cloor clc mtlclc gcclwtlngcn

orn. clikwi.ils van gclccncl gcltl, bovcn onzc stattcl tc lcvcn."Vanal lrct rniclclcri van clc ccrstc ccttw v.Chr. vcrdrong hct pulliunt. ccn rcchthockigc

dock clic ()p zcvcn vcrschillcnclc manict'e n k<ln wtlrclctl omgcclaan. clc togu langzaatn

uit hct opcrrbrrrc lcvcrr. Hct wns ccn ccnvouclig cn praktisch klcclingstuk dat cvcrrwcl

nict clc waarclighcicl cn clcgantic van dc krgrr bczat; sotnmigc kcizcl's vcrbodcn daat'oln

hoo[lgcplaatstc magistratcn hct pullitrnt tc dragcn.

Out iij.t"nr gastrnaaltijclcrr gal'mcn aan ccn anclcr klcclingstuk dan clc orrhancligc togrr

clc vorlrkcur. Dit was clc,r,yl1lrt,.sl., ccn ri.ik vcrsicrcl gcwaacl clat, ztlals zi.in Glicksc

naam aangccft, ccn'samcnvocging'van twcc anclcrc klcclingstukkcrr was: van bovcn

lcck hct op clc /rl/li<rr cn van ortdcrcn hacl hct clczcll'clc wijcltc als de |ogu.

In dc buitcnlucht wcrd s()lls ccn luct,rtru gcch'agcn. ccn k()Ítc mantcl van clonkclc wol'

dic op cc n sclrrruclc r of onclcl dc k in wc rcl vastgctnaakt ncÍ ccn .fthulu . Dc luccnru\ z'trg

cr arrnocclig uit cn daanrr.rr wcrcl hct clc burgcrs vct'btlclcn clczc mantcl bij opcnbarc

gclcgcnhcÀn <tf zclÍi <tp l'tcÍ Jltrunr tc dragcn. Latcrc vcrsics van tlc lu<crrru wcrdcn van

ii.ht" "n

kostbarc stol'irr lcvcncligc klculcrr vct'vaarcligcl, tcrwijl zc vcrsicrcl warcn mct

borcluurwcrk cn franjc.Ecn anclcl strrrrt mantcl, <l9k mct capuchtltr uitgcvocrcl, was 'Jc

puattultt. Dczc wits

gcmaakt uit ccn ronclc lap van wol, clic tot op clc knicën vicl, mct in hct tniddcn ccn

irpcning v66r hct hoofcll clc ltut,ttrtlu wcrcl ook wcl van huidctr vcrvaarcligcl, zoclat hij

watcr(licht was.

Hct spcciÍickc klcclingstuk voor solclatcn was hct :;olrttrt. ccrr vicrhockigc rnarrtcl clic

nrct ccn./ibrrla op clc borst ol op ccn schouclcr atlnccn wclcl gcspclcl cn ovcr clc rug

afvicl. I)c lcgcriarrvocrclcrs clrocgcn l'rct puludunrurlÍrl,r, cclt gcplooiclc olíicicrsrnantcl

clic icts langer was clan hct,rllgtí/l viul dc solclatcn. ()ok irr klcur onclcrschcicltlc hct

ltulttdunt,tttutn zich varr clc gcwonc solclatcttmittrtcl: tnccstal rvas hij purpcrklctrrig.

sonrs wit cn bi.i rouwplcchtighcclcn zwat't.

Aanvankcli.lk girrgcn txrk vt'()uwclt gcklcccl in cctl lí).qrl: latcr dcccl clit gcwazrcl

allecn nog clicnst als boctcklcctl vool zottcligc vr'()Llwcll.'lirt tlc bclangli.ikstc

vrouwclijkc klcclingstukkcn bchoorclc tlc ttrrtiL'u. clic langcl wits clalt clic van cle tll:tttltctt.

Hicr-6vc16cc1 wcld ccn stola gcrlragcrr. ccrr lang stuk stoÍ'clat irr clc taillc wcrtl

virstgch()u(lcn cn varr onclclclr virn ccn pulpctclt bittrcl w:ts voorzictt. ()ok clc rlolrr

cliclclc 6rn ccrr strrrrclsvcrschil uit tc drukkcrr: tlc R<ttlcittsc sctrititt stcltlc lrct cltitgctr

ct-van vcrplicht zocltrt in cle prakti.fk tlc tlarncs uit rlc lrctcrc krirtgcn. clic zich ccrl tlutc

ntirltcl k6ntlcrr I'croorkrvcrr. gcnritkkcli.yk kontlcrt u'ortlctr otltlct'sclrciclctl villl vrotlwcll

tril ltct i,tlk ctt sl:tvitttlt'tt.Iltritcrr u'c1tl 1.1r,cr tlc.r/o1rr sorlrs ccn pulln gctltitgcrt. cctt so()rt rcclrthockigc lrrga' clic

bi.j 6lf crplcchtighccle n hct hool'cl kon bctlckkcn (in lrct l.trti.ln: cultitL'r'L'lutrt). Vool tlit

laatstc wct'(l ook wcl ccn viclhockigc hoolcltkrck (r'ftrr) gctrruikt. vcrvitttt'cligtl v:tn

pr.lrpcrcn ol hlattwc stol cn vctsict-cl nrct stikscls clt llarl.ic.

Schoenen

[)c Ror.ncirrcn bcschiktcn ()vcr ccn grotc vcrschciclcnhcicl aan scltocncn: cr bcstontlcnspccitrlc prlrcrr voor in huis. v()()r ()p stliritt, v(x)r'<lp t'cis cn vool clivcrsc anclcrccloclcinrlcn.In huis licpcn zowcl nrar.rnclr als vr'ouwcr.r <lp sarrclalcn (soleue). Dczc bcstonclcn uitccn zool clic rnct crrkclc lclcn ricnrcrr orrr clc cnkcls aan clc voct wcrd trcvcstigcl. lluitcndlocgcn clc rnanrrcn rzrltci: clit warcrr laarsics clic tot clc kuitcn rciktcn crr ovcr ltctsclrccrrbccn wclclcn gesl()tcn rnct vicr lclcrr ricnrpjcs.I)c culcai , clic nict cloot'slavcnnrochtcn woldcrr gctlragcn, warclr gcw(x)rrlijk vcrvaalclitcl van ongcklcurcl lccr:hooewaardighciclsbcklcclcrs clrocgcrr zc aarrvarrkclijk varr ro<lcl, latcr ook van zwttrtlccr. mct aan clc cnkcls ccn zilvcrcn ol ivorcn vcrsicring in clc vornr van ccrr halvcllt2tillt.[)c cfarrrcs clrocscrr soortgcli.jkc laarsjcs (coltcoli), dic cchtcr van bontcr cn socpclcrlccl walcrr gcrnaakt cn aan clc br,ritcnkant sorrrs wcrclcn afg,czct tnct cclclstcncn cnparels. Ook bcstonclcn cr nruilt.jcs. clic cvcnccrrs vcclklcurig cn ri.jk vclsicrcl wat'cn.Varrwcgc hct vclc vuil dat dc trottoirs bcdcktc. voncl rncrr hct ongcpast in huis clczcll'clc

scl.rocrrcn als op straat tc clragcn; zo k<ln hct gcbctrlcn clat ccn hccr cn ccn clarnc clic

crgcns ()p bczock gingcn zich lictcn vcrgczcllcn clool ccrt slaai clic schonc schocncn bijzich ch'ocg.I)c Rorncinsc lcgiocnsolclatcrr tl'ocgcn culigut', zwarc solclatcnlaarzcn clic ccn rnctnagcls vcrstcvigclc zool hacldcn. I)c <uligut' omslotcn clc voct cn clc cnkcl mct ccnrrctwcrk van lcrcn ricrncn, rnaerr lictcn clc tcncn vrij. Hct is waarschijnlijk dc cnigcschocnsoort waarnaar <loit ccn v()r'st is vcrnocmcl. Kcizcr Gaius (37-41 na Chr.), clic

dc gcschicdcnis is ingcgaan als Culigulu ('Laarsjc'), vcrwicrf zijn bijnaarn als klcincjongcn in hct lcgcrkarnp van ziin vaclcr, waar hij. gcklcccl in ccn rnilitair unifornr.parrnantig placht loncl tc wanclclcn op solclatcnlaarsjcs.Ook clc toncclspclcrs in hct thcatcr clrocgcn spcciaal schociscl. Bij clc opvocring vanccn komcdic wcrclcn,sot'r'i gcdragcn, cclr s()ort rnuiltics dic varr licht rnatcriaalvcrvaarcligd warcn. Onlosmakcli.jk vcrbontlcn mct dc tragcclic was dc totlturnlr.r, ccninstapsclrocn mct hogc, h<lutcn zool cn rnct als bovcnstuk ccn smal rccpjc lccr of stofin dczclfdc klcur als dc klccling van clc actcur. Dc zool had ongcvccr clc vorm van clc

v()ct, maar dc cotlturnus kon zowcl links als rcchts wordcn gcdragcn. In dc loop vandc tijd wcrdcn clc zolcn. ()m ccn bctcr zicht op clc actcurs tc krijgcn, zo hoog, dat zc

op klcinc stcltcn bcgonncn tc liikcn cn daardoor soms dc nodigc hilaritcit vcnrorzaaktcnSlavcn cn aÍmc menscn dnrcgcn houtcnsch<rcncn (scrtlponue) of <lrnwikkclclcn clc

v()ctcn mct wollcn lappcn of ongclooicllccr. Ecn uitzonclcring hicrop vorrnt clc

bcdclaar uit Pompcii, dic bij clc PortaNuccria wcrcl tcruggcvondcn. Aan hctgipsaÍgictscl (lat van zijn lichaarn is

gcrnaakt valt tc zicn dat hi.j solcac varrgocclc kwalitcit drocg, clic hcnr missclricncl<lor ccrt li.jkcrc burgcr als aalmocswarcn gcschonkcn.

ulb.27. Soldutcttluurs (caliga); dttuil yun lrctruittrstttndhcckl yun Murcus Aurclius in Ronrc.

4u

Sieraden

Uit dc opgravingcn in Pompcii cn Hcrculaneum is cen schat aan sicraden in

vcrschillcnclc sool'tcn cn matcn tevoorschijn gckgmen. Zoals wc hcbben gczien, zijn ze

vaak tcruggcvondcn vlak bij of aan dc lichamcn van dc Pompeiancn die zichzelf mct

hun kostbaarste bczittingen in vcilighcid probccrden tc brcngen. Maar ook ontlernqrmalc qmstandighcclen drocgcn wclgcsteldc Romcincn een aanzicnlijkc hoeveelhcid

sicraden aan hun lichaam.Ringen warcn het mccst populair; hct waren bovcnciien dc cnige sicraden dic ook doormanncn wcrdcn gcdragcn. Vaak waren zc in gebruik als zegclring, waarmee dc

Romcinsc man ziin 'handtckcning' ondcr bclangrijke documenten kon zettcn. Vrouwen

clrocgcn meerclcrc ringen, vaak aan icclcre vingcr één. De ringcn werden vcrvaardigd

uit goud, zilver cn brgns. Sttms warcn afbeeldingcn in hct metaal gcgraveerd; duurderc

ringcn waren bczct met cdclstcncn of met ecn'gem', ccn steen (vaak van onyx ofamethist) waarin ccn aÍtrcclding was uitgesncdcn.ook gouclcn cn zilvcrcn oorringcn werdcn veel gcdragen, vaak verschillendc paren

tcgclijk. Nct als gcwonc ringcn werden cr moticvcn in gcgravcerd of wcrden zcbezeÍmct kostbarc stcnen cn gcmmen.Arm- cn enkclbanclen bcstonden in dc vorm van opcn ringen, dic waren vcrvaardigd

uit een gcgraveerdc metalcn band, of uit strcngcn gedraaid metaaldraacl. Soms waren

zcLtezct mct cdclstcngn of namgn zc dc v1.lrm aan van ccn slang, dic zich tlm dC arm

had gcwikkclcl De rijkst versierdc juwelen warenevenwcl cle halskcttingen, dic in talrijkcvariatics cn bezet mct de mccstuiteenlopcndc s(x)rtcn stenenvoorkwamcn. Daarnaast bestondcn ernog divcrse soortcn haarspclden en

haarbandcn die ook weer uitbundigversicrd warcn mct cdelstencn en parels.Populairc cclelstencn waren diamant,smaragd cn opaal; ook parels wcrdenvcelvuldig gcbruikt. Zodoendc droeg een

rijke Romcinse damc, van top tot teenondcr de sicradcn, een vcrmogen mctzich mcc.

Eten en drinken

Voor cen gocd bcgrip van dc Romcinsc cctgcwoontcn moctcn wc ons allcrcerstrealiscrcn dat hct vocdingspatro()n in dc Klassickc Oudhcid nogal afweek van hct

onzc. Ecn aantal basisbcstanddclcn van hct modcrnc mcnu, zoals aardappclcn, roggc

cn t()matcn. kcndcn dc Rtrmcincn nicll rijst was uit lndia hckcnd. lnaar wcrd nict op

nocmcnswaardigc schaal gcïmportccrd. Ook had tncn nog nict dc bcschikking ovcrsuikcrt in plaats daarvan dicnclcn hgnilg, ingek66ktc wiin (dcJi'utunr) cn rozijnen als

zoetstof. Honing was niet allccn bclangrijk bij hct bcrcidcn van zoctighedcn, maar ook

bij hct conscrvcrcn van vruchtcn.Abrikozcn cn citrusvruchtcn, dic tcgenwoordig ()p grotc schaal in hct Middcllandse-Zcegebicd worden gctcclcl. warcn in dc Oudhcicl vrij zcldzaam. Daarcntegen kcndc

u.1h.28. T,ilvarttr urtnltuttl uit da kci:arriid in drv)nn lutt t't'tt.slung. (tolltttit Alfurd I'it'rvntl\t ust tt ttt, A rrr.s I tnlurrt ).

49

rncr.r cclr gr'()tc hocvecllrcid arr(lcrc s()()rtcn ll'uit, zoals appclcn, pcrcn, kcrscn. pruirncn.pcrzikcn. claclcls cn vijgcn. Ook rnaaktcn notcrr, zoals arnanclclcn, pistachc- crr

walnotcn. clccl uit varr hct clagcli.jks mcnu: prci. kool, uicn, bictcn. rapcn, pculvruchtcn,komkornrncr cn sla (in clc wintcr vcrvangcn cloor andi.fvic) bchoorclcn t()t clc mccstgcgctcn gr()cntcn. Aspclgcs cn artisjokkcn wcrrlcn als clclicatcssc bcschouwcl cn ookpaclclcstoclcn (waaronclcr clc charrpignorr)walcn zccr in trck, hocwcl nict plccicsbckcnd is wclkc s()()r'tcn rncn kcnclc.I)c mccst gcbluiktc grancn warcn gicrst. spclt cn gcrst. Zc wclclcn vcrwclkt tot kockcn()f t()t ccÍr bri.i (prtl:;), witaraan boncn e n gr()cntcn wcrdcn tocgcvocgcl. Langc tiiclvrrrrnclc tlczc ltrrl:; lrct hool'dbcstandclccl van dc vocding van clc arrncn.Wannccr hct brood als algcrnccn vocdscl in gcbruik kwanr, is nict rnct zckcrhcicl tczcggcn, rraar clc ()udste teruggcvonclcn broodbakkcri.jcn starnrncn uit dc cerstc hclftvan dc twccdc ccuw v.C'lrr'. In Pompcii grocidc hct bakkcn van bloocl uit tot ccnbclangri.jkc industric; rle privébakkcri.jt.jcs in clc oudcrc huizcn rnaaktcn gclciclcliikplaats voor onafhankcli.lke bakkerijcn (pi,\tritru), waarvan cr in dc stacl ruim 40 zijngcvonclcn. Dc bakkclijcn bcschiktcn in clc rcgcl ovcr zwarc, cylinclcrvorrnigcgraannrolcns. ccn ruinrtc om hct dccg tc krrcdcn, ccn bakovclr. cn ccn winkcl ()m clc

broclcn tc vcrkopcn. I)c molcns. clic gcrnaakt wAlcn van plaatscli.jkc lavastccn. draaidcngcwoonli.jk op cliclkracht. Dc nruilczcls stalclc rncrr clarr in ccn klcin vcrtrck dat aan clc

ruimtc grcnsclc waar clc graanmolcns stonclcn. Als in clc bakkcrij cchtcr gccn plaatswas v(x)r ccn czcl. wcrcl lret wcrk cloor slavcn vcrriclrt.Hct aantal so()rtcn broocl was zccÍ groot; dc bakkcrijcn pr<lclucccrdcn zcll.s ccn s(x)r'tlronclckock.jcs (.firr.lirrctt,s). Of clc Porlpciaansc broclcn wat smaak cn sanrcnstcllingbctrcft, lckcn op hct hcclcnclaagsc brood is rnocilijk tc zcggcn. mital wc wctcn wclprccics hoc zc cruit zagcn. In clc'Bakkcrij van Moclcstus'in Pornpcii ziin 8l vcrstccndc

{.r' "

I

.),-. :{

tllt.l(). l)L lJukkcrii t utt i\l()d(.\tu.\': n'tht.s rrtr rirrtul .qruurttrutlrrr, lirtkt lc lnkttvt,rt

k'i:if,'.:,',' ,ltrt:-l .::i.,i;.)i,:'j;

50

bÍodcn tcruggcvonden dic nog in dc ovcn zatcn waar zc vlak v99r dc vcrnictiging van

clc stad in warcn gcschovcn. Dc broclcn, roncl van vorm cn verdccld in aclrt scgmentcn,

komcn ook voor ()p ccn Pompciaansc schildcring waalop cen magistraat is tc zien dic

zc als publicitcitsstunt gratis aan hct uitdclcn is.

Naast vruchtcn cn br()od wcrdcn van vcrschillcndc vogclsoorten dc cicrcngcconsumeerd; ook kaas, mccstal gcmaakt van schapcmclk, was populair en had

bovendicn het voordccl lang houdbaar tc zijn. ln het warmc Middcllandse-Zccklimaatwas dc gcringc houdbaarhcid van vccl produktcn ccn constant problccm. Daarom

wcrclcn vlccs, vis, worst cn kaas vaak gczoutcn of gcrookt; daarnaast kon men vocdscl

conscrvcren door hct mct honing tc zoctcn of lrct met bchulp van azijn in hct zuur te

zcttcn.Tot dc twCCde ecuw v.Chr. was vlcCs vtlttr dc mgcstc mcnsgn ecn onbetaalbarc luxelin clc daaropvolgcndc blocipcliodc cchter brachtcn vooral dc welgcstclde R.omcincn

cen grotc variëtcit aan vlccssoortcn ()p taf'cl. Varkensvlccs was. hocwcl het in grote

dclcn van hct oostclijkc Middcllandsc-Zccgcbiccl als onrcin werd bcschouwd, bij dc

Romcincn zccr gclicÍd. Allc clclcn van hct varkcn, tot clc orcn, uiers cn lcvcr aan toc,wcrdcn gegctcn. Ook lams- cn kalÍ.svlccs vicl bijzonclcr in dc smaak; schapcn en gcitcn

wcrdcn daarcntcgcn vogral gchoudcn v(x)l'dc wol cn dc mclk. Van vcrschillcrrclcsoortcn vlccs wcrcl worst gcdraaid cn dc vcÍvaaldiging daarvan grocidc uit.tot ccnvan dc specialitcitcn van dc Romcinsc kok. Wild cn gcvogcltc, zoals hcrt, bcer, fazant

cn pauw, warcn ruim voorhandcn; zclÍ.s minclcr gangbarc vlecssoortcn als hond en

hazclmuis kwamcn op tafcl.Dè lckkcrnij was cchtcr vis. In hct hclc Midclcllandsc-Zccgcbicd florcerdc dc visvangstt

vooral zccvis (tarbot, stcur, papcgaaivis, tonijn. c.n rog) at mcn in grotc hocvcclhcdcn

cn daarnaast wcrdcn ook krccft cn schclpdicrcn vo()r c()llsumptiL'gcvangcn.Van vis wcrd bovcnclicn dc allcrbclangrijkstc spcccrij uit dc Romeinsc kcuken gcmaakt,

ccn zoutc, stcÍk gckruidc vissaus clic litluutrtut <t[ gurun hccttc. Dczc van oorsprong

oostcrsc spcccrij wcrd gcbruikt bii clc bclciding van bijna icclcr gcrccht uit dc Romcinsc

kcukcn.Dc guntnt wcrd bercid uit ccn mcngscl van fijngcstamptc vis, cicrcn cn kruidcn, dat'vcrmcngd mct grotc hocvcclhcclcn zout om bcdcrftcgcn tc gaan, wckcnlang aan clc

zon wcrd blootgcstcld om tc rijpcn. Aan hct cindc van dit gistingsproccs werd dc pulp

zorgvuldig gefiltcrcl waarna twcc cindproduktcn ovcrblcvcn: dc cigcnlijkc vissaus. dic,

alvorcns in amfilrcn tc wordcn ovcrgcgotcn, vcrmocclclijk ccrst nog wcrd ingckookt;cn hct bczinksel. dc ullct, dat als apartc spcccrii wcrd vcrkocht cn vooral bcstcmcl was

voor clc allcrarmstcn.Dc ganrn hacl waarschijnlijk ccn zccr schcrpc smaak cn was zo gcc()nccntrccrd dat hij

vorlr gcbruik stcrk wcrcl vcrduncl. In icdcr gcval moct clc saus crg onplcttig hcbhcngcr6kcn: "Papilus'aclcm", alclus Martialis. "is zo slccht, dat hij clc stcrkstc parfum kan

clocn vcrandcrcn in garum."()urunt wcrcl op vcrschillcndc plaatscn in hct riik, cn in clivcrsc soortcn cn

kwalitcitsklasscn vcrvaardigcl. Dc bcstc vissauscn warcn vaak onbctaalbarcdclicatcsscn. zoals clc gurunt crcclletts cn clc guri flos fos, waarin makrccl' toni.in.

sardicntjcs ol zccaal wcld vcrwcrkt. Dc grootstc rcputatic gcnoot clc g,ururrt.srtcirtnutt,

Spaansc vissaus dic in Carthagcna uit rnakrccl wcrcl bcrcid. Maar ook in Italië zclfbcst<rnd ccn blocicnclc gcrrlrrir.rdustric. Ounutr was ccn varr cle spccialitcitcn van clc

Pompciancn; ccn gÍo()t aantal rijkc ondcrncmcrs hicld zich bczig rnct clc produkticvan clc vissaus cn cr zijn aanwi.izingcn tlat clc grtltlrt prtntltciurttttrt in klcinchocvcclhcclcn wcrd gcëxpoÍtccl'(1.

.sI

OlijÍirlie was een ander bclangrijk Pompciaans cxportartikcl. Dc produktic van de olicbchoordc van oudsher tot de v(x)rnaamstc cconomischc bezighedcn in hctMiddcllandsc-Zccgcbicri. Dc olie werd vooral als bakvct (in plaats van botcr) cnspecerij gcbruiktl mindcr gocdc so()rtcn diendcn als lampolic of als basis voorlichaarnsoliën cn parfums.De drank bij uitstck was wijn (vinunt). Weliswaar kcndcn dc Romeincn door huncontacten met dc Kcltcn hct bicr, maaï ze bcschouwdcn dczc drank als nrindcrwaardigen gebruikten het vt'roral als mcdicijn tegen allcrlci kwaaltjcs.Nct als garrrnl werd wijn in vcrschillcndc soortcn en kwaliteitcn vcrvaardigd. Erbcstonden wijnen speciaal voor hct apcriticf (gustaticiunt): allcrlci soortcn gekruiclcwijn, dic gcparfumccld wcrden met bij voorbccld mirrc, kancel of saffraan Qnirris ofuronntites)i zoctc, mct honing vermengde wijn (mul.sum): diverse medicinalc wijnr-n.zoals het possunt, dat uit rozijnen werd bcreid; ccn gcwone. zuivere rodc wijn, dclyntpr, en hct al ccrdcr gcnocmde deJi'ututtt, dikkc ingckookte wijn die niet allccn als

zoetstof diendc, maar ook werd gebruikt om andcrc wijnen zwaarder te makcn. DcRomeinse wijncn waren ovcrigens van zichzelf al elg zwaar cn wcrden daarom voorconsumptie ruim aangelengd mct watcr. Dit gebeurde in ecn mcngvaÍ (crutcr) ,waardc wijn, na te zijn gezeefd, werd vcrmcngd mct gekoeld of verwarmd watcr. DeRomeinen warcn bijzondcr vcrknocht aan warmc wijn, dic men overal in dcthcrntopolia, dc krocglcs aan de straat, kon krijgen; dc wijn werd er in ketels vcrwarmden op temperatuur gehoudcn in kruiken die in de toonbank warcn verzonken.Net als tegenwoordig genotcn wijncn uit bepaalde strckcn ccn grotc rcputatie. Ber<lemdwas de wijn van het Gricksc cilancl Thasos; dezc wcrd in vcrzcgelde kruikengcexporteerd en de overhcid zag cr op toe dat de kwalitcit gcgarandccrcl bleef. OokChios cn Lesbos leverden uitstckcndc wijnen.

uJh.-10. I'In tlrcnnopoliun uun tfu'Stntut vun dc ()vtrvlocd': in da gutut in dc bur wcrdut dt kruikcnTypluutst vtuuruit lrct tktt <'n drinkcn voor de kluntcn wtrd gcschcpt.

52

Van Plinius tlc Ouclcrc is ccrr lijst mct Italiaansc wijncn ovcrgclcvcrd, waarin dc soortcn

uit Camparrië ccn vo()rnamc positic inrrcrncn. Hct bcst stond dc t,ittttnt Fulernrtrrt uil

hct nooiclwcstcr.r van clc Campanischc vlaktc aangcschrcvcn. Plinius bchandclt ook dc

wijrrcn clic varr clc hcllingcn van dc Vcsuvius afkomstig warcn, dc Vcsttvitttrtrt <tl'

Vcsvitrtrtrt, maar claarovct'is hii nict clg tc splckcn, vooral nict waar hct dc wijn uitpornpcii bctrcft. Volgcrrs clc schrijvcr kon dczc soort, clc Pontpciana. nict langcr clan

ticn iaar liggcn cn vcroorzaaktc hii bovcrrdicn hoofdpiin clic tot dc volgcndc miclclag

cluurdc.Dc procluktic van dc wijncn voncl plaats op clc uitgcbrciclc villue ntstit'oa. Van tlc 3l

villa's tlic tncn in clc buult van Pornpcii hccft tcruggcvonclcn, warcn cr ruim 2ír voor

clit clocl uitgcrust. Dc aangcvocrclc dluivcn wcrclcn ttp ccn binnct.tplaats afgcladcrr cn

vcr-vglgcns naar hct torculuriunt gcbracht waar ccn of mccr wijnpcrscn (7rrc1a.) sttlrrclcn.

Hicr pcrstc mcn clc clruivcntrosscn, na zc ccrst nrct dc voctcn tc hcbbcn platgctrcclcn:

lrct uitgcpcrstc sap licp via ccn goot naat'clc opslagplaats (r'cllu vinuriu), waar hct ovcr

vcrschillcnclc aarclcwcrkcn voorraaclvatcn (doliu) wcrtl vcrclccld. In clczc vatcn. dic

aan clc binncnkant rnct pck warcn bcsmccrcl. voncl hct gistingsproccs plaats. Dc

wijnkclclcrs varr clc yil/cc ru.\ti('ac hadclcn vaak ccn aanzicnlijkc capacitcit: zo was cr inclc t'cllu vinuriu van clc Villa van Boscorcalc, tctt noorclwcstcn van Pornpcii, plaats

v(x)r'nlect tlln l(X).í)í)0 litcr wijn.Ovcrgcg6tcn in amÍirrcn clic wcrclcn v66rzicn van mcrknaam cn jaargang. vond dc wijn

uitcinclcliik ziin wcg naar particulicrcn. hcrbcrgcn cn krocgcn.

l)c mccstc gcgcvcns ovcr clc Romcinsc cct- cn drinkgcwoontcn ziin ttntlccncl aan clc

vaak schaarsc - rncclcclclingcn clic clc Romcinsc schrijvcrs cr in lrun wctk ovcr docn.

Ook clc opgravingcn in Pompcii hcbbcn vccl informatic opgclcvcld, maar ovcr dc

plcciczc bclciclingswijzcn van hct voctlscl moctcn wc bij dc gcschrcvcn brtlnncn tc radc

gaan. Er is uit clc C)uclhcicl óón kookbock aan ()ns ovcrgclcvcrd: Dc rc coquinalia('ovcr-hct kokcn'), clat - waarschijnli.ik tcn ()nrcchtc - worclt tocgcschrcvcn aan

Mar.cus Gavius Apicius. ccn rijkc cn bcrtlcmcle kok uit dc tijcl van kcizcl Tibcrius(14-37 na Chr'.). In clit bock valt vooral clc voorliclclc van clc Rtlmcincn vo()r stcrk

gckrr.ricl ctcn opl hct wcrcl als ccn gÍotc prcstatic van <lc kok bcschottwcl wannccr hii

crin slaagclc zijn gcrcchtcn zo stcrk tc kruiclcn clat clc oorspronkclijkc srnaak nauwclijks

ntccr hclkcnbaar was. Dit hacl vaak ook ccn praktischc rcclcn, otnclat op clczc tnarticr

clc ntinclcr gocclc kwalitcit varr hct ctcn ()p hancligc wijzc kon wotclcn verdoczclcl. Ecn

pittigc tnaaltijcl was claarnaast ook ccn tckcn van wclstancll kruiclcn warcn cluur cn

allcen clc rijkcn kondcn ziclr ccn ovcrvkrcclig gcbruik crvan vcroorlovcn.Bclralvc <Jc al gcnocrnclc ganrn. gcbruiktc rncn bij clc bcrcicling van lrct vocclscl clivcl'sc

anclcrc spcccriicnt inhccrnsc kruiclcn zoals clillc, vcrrkcl, orcgano, tlrijm. munt, cn

sclclcrij, rnaar ook hct gcïrnportccrclc pcpcr ctr hct itl clc Ouclhcicl zcct'populairc.silphittnr. Tocn clit laatstc kruicl in clc vlocgc Kcizclti.icl langzztam van clc markt vcrclwcctt'

wcrcl hct vcrvangcn cloor cluivclscll'ck (usaJlrcridu).

E,crr rcccpt voor clc bcrcicling van slakkcn. afkornstig uit hct bock van Apicius, gccl't

clc voorkcul voor vccl vct'schillcndc kruiclcn trcfl'cncl wccr:"Kooli dL,.slukkt'tt. Al.s t'r gat'n schuin ntacr uJktttrtl, docl u (r Prd ett Í:r(,cttc krtriuttrlar

bi.j. ,gtutrtp t't,n'olgans futriurtrlt'r:.uud, polci, vrutrtcl vutr lusar, Ittuttí (tI v'iirtrttit, g,it't

dttur u:.ijtr hij. doa t'r lutnirtg, 14urunt, u:.iitt t'rt ingckooktc u'ijn bii, voeg cr olic uttrt trtt'

(tr ro(,r ltt'f . Al5 t,r icl.s uun otrÍbrctkÍ, vtttg ltel dun toc. Bitrd lrct gclrrcl ttrct ltlrsurt,

sprcnkc! cr groanc tsliL'o1t, bc";trotti hct nrct ltcpar ut diL'tr lrct ttp "

Hct R6mcinsc ontbijt (icrrtcculunr) cn clc lunch (prundio) haclclcn nauwclijks icts orn

hct liif. Zc bcstqnclcn vaak uit nict mcct'datr wat brgocl cn ccn bckcr wijn ol'rnclk,

53

soms aangcvuld mct cicrcn, kaas. honing. of rcstjcs van clc vorigc clag. Pas voor clc

hoofclmaaltijcl (t'utu), clic in clc vrocgc zrvond, na hct badcn, wcrcl opgcclicncl. gingmcn ccht aan taÍ'cl.Dc ccrtrt wcrcl gcbruikt in hct triclirtiunr (cctkamcr). clat ziin van ()orspr()ng Grickscnaanr clankt aan dc dric aanligbcclclcn (triclirtiu) clic cr roncl ccn ccntralc taÍ'cl stonclcnopgcstclcl (aÍb.31), cn clic icclcl plaats bodcn aan clric pcrs()ncn. Aanvankclijk rnaaktcnallccn dc manncn van dczc bcclclcn gcbluik cn zatcn clc vrouwcn. kinclcrcn cn slavcrrop stoclcn: latcr mochtcn ook clc vrouwcn fircc aanliggcn. Warcn cr gastcn uitgcrrocligcl,clan wcrdcn clc aanligplaatscn volgcns ccn strcngc ctiqucttc vcrclccld. waarbi.j dcvoornaarnstc gastcn op clc ccrvolstc plaatscrr kwamcn tc liggcn.Hct ctcn wcrcl opgcdicrrd door slavcn. Naclat cr ccn plcngoffcr aan clc huisgoclcn (zicblz.61) was gcbracht, kwam allcrccr-st ccn v(x)rgcrccht (grrsÍc/lo) op taÍcl. clat bcstoncluit klcinc hapjcs als cicrcn, slakkcn. mossclcn cn olijvcn. Hicrna scrvccrdc mcn clc alccrclcr bcsprokcn z()ctc honingwijn (trtrrlsurrt), orn vcrvolgcns aan clc hooÍilrnaaltijcltc bcginrrcn dic gcwoonli.jk uit twcc gangcn bcstoncl. Dc ccrstc gang(prinu <atru)bracht vlccs, vis, wilcl, gcvogcltc cn gr'ocntc op tal'cl; bi.j clc twccdc gang(s(utrduccrrzrl dcccl mcn zich hoofdzakcliik tcgoccl aan fluit cn gcbak. soms nog aangcvulcl mctvlccs- cn gr()cntcschotcls. Hocwcl cr tusscn clc gangcrr door al vcrschillcnclc s(x)[tcnwijn wcrdcn gcdronkcn, volgclc na clc nraaltijcl vaak nog ccn s()()r[ cc'r'crn()niL-clclrinkgclag. tlc cortti,s:;utio. Hiclhii wcrclcn talriikc hcilclrorrkcn uitgcbracht op dc kcizcr'.hct lcgcr, farnilic. vricnclcn. gclicÍilcn cn wic mcn vcrclcr nog korr bcdcnkcn.In clc lruizcn van clc rijkcn cn aan hct kcizcrli.jkc hol'ontaardclc rlc cotu s()rns t()t ccrrcct- cn drinkÍ'cstijn van zcvcn gangcn of mccr'. waarbii clc g:rstcn wcrclcn vcrrnaaktdoor muzikantcn, acrobatcn, toncclspclcrs, clanscrs cn danscrcsscrr. Dc schotcls clicbii dczc gclcgcnhcclcn op taÍcl vcrschcncn. t:ll'ttcn vaak icdcrc bcschrijving. In hctBankct van Trirnalchio v:rn dc Romcinsc schrijvcr Pctronius worclt ccn klcurrijk bcclclg%'c6 v:rriiic omwtÍU clic clclgclijkc braspartijcn kondcn a ilnncmcn. Pctronius, clicccrcmonicmccstcr was aan hct hof van kcizcr Ncro (54-(rl3 na Chr.) cn dus wist waar()vcl'hij schrccf, clriift in zijrr vcrtclling clc spot nrct clc clccaclcntc spilzucht clic rlc schatrijkcparvcnu Trirnalchio tcntoonsprciclt orn zijn gastcn tc vcrmakcn. Tot clc schotcls clic rlcrcvuc passcrcn bchoort orrclcr andcrcn ccn rnct ccn muts gctooid zwijn clat uit clccggcvormclc biggctjcs zoogt. tcrwi.jl aan lraar tandcn korÍ'jcs bungclcn clic nrct claclcls zijrr

u.fh.-11. Iictt r?u)tt.\tntdic t'utt t't'tt uunligbttl: dt :ijkunttn vun lu,t lnxt.ftlcitufu :ijrt vtf.siutl rru'lltntn:tn paunfu k<tpjcs (utllu tir Allurd Picrytn l\4 usaum, Antstcrdunr).

\b\>L'>LL'b-

}'*-,>*' * e{sY

54

gcvuldl als haar maag wordt ()pcngcsncdcn. vlicgcn cr lcvcnclc lijstcrs uit'wic <lczc cctÍ'cstijnen. clic vaak ccn hclc nacht duurdcn, tot hct cindc toc wildc

v()llroudcn, was dikwiils gcno6dzaakt zich tusscntiids vcrschcidcnc malcn van zijn

maaginhoucl tc ontcl()cn. Dit dcccl dc lccrmccstcr van kcizcr Ncrtl, dc schrijvcr Scncca.

vCrzuChtCn: "votnunt ttt ctluttt, ctlttttt ut votttutll" (zC gCvCn OVCr om tC Cten, ZC ctcn

orl ovcr tc gcvcn).Aan clc mccstc Romcinsc taÍ'cls ging hct cr cchtcr rnindcr ttvcrdadig aan toc cn hicld

rncn zich waarschijnlijk aan clc gocclc adviczcn dic dc cigcnaar van hct'Huis van dc

Moralist' in Pompcii op dc murcn van zi.in triclitiurrt lict schildcren:"Leut dc sluuJ tlc voetcn dcr ïu\tcn wussctt att drogut;ntogc ecil scrvet dc frttsscrts der ntsthtddut hctlekkcn,an h'ccst tr voorz.i<'ltlig ,'t\ct otts linncngocd.Bespuar rlc vrouw vu,l cctt antlcr uw wcllustigc blikken cn strclcnda knipoogics

cn ntogc ingclogcnhaid op uw lippcn wonan-

Wces vricntlalijk cn onÍhoutl tr vun hutcliikc lh'istcn, z.o u kttt'tÍ'

oJ'kccr untlcrs uw' sthretlcn tcntg nuur uw eigen huis-"Voor dc allcrarmsten, clie dc ovcrgrotc mccrdcrhcid van dc Romcinse burgerij

vormtlcn, was ccn uitgcbleidc ccnu nicÍ weggclcgd. Hun maaltijdcn bestonden vaak uit

nict mcer dan brttod, boncn cn rapcn. ln Romc was ccn groot dccl van het proletariaat

voqr zijn lcvcnsgndcrhoud aangcwczcn op dc rnaarrclclijksc vocdscluitdclingen dic dc

kcizct's verzrtrgclen om hct volk rustig tc houdcnl maar tlok in provincicsteden als

Pompcii kwamcn, zoals wc gczicn hcbbcn op hlz.-51 . dcrgclijkc broocluitdclingen voor.

Eetgerei

Hct servicsgoccl van dc almcn - als zc daar al ovcr bcschiktcn - was van ccnzelfdc

bcschciclenhcicl als hun maaltijdcn cn bcstond mccstal uit ecnvoudig grof aardcwerk.

In dc huizcn van clc rijkc Romcincn werd hct ctcn opgcdicnd op schalcn of dicnbladcn

van brnns, tin of zilvcr (lunccs <tf J'crculua), maar soms ook in kookpottcn. Zij wcrdcn

op ccn aanrcchÍÍafcl (repo.siktriutrt) gcplaatst, waar mcn dc gcrcchtcn in portics

vcrdccldc.Hct cctgcrci (vttstt cs<'oriu)twas van rotldbruin, glanzcncl aardcwcrk, hct;zogchetcn

tcrru.sig,illulu, of van brons of zilvcr. Hct bcstoncl uit dicpc bordcn (r'atinuc).

plattc bqrclcn (putittuc) cn kornmctjcs. Mcn hicld zijn bord of kom in dc hancl van clc

lirrkcrarm, clc arm waar mcn tiidcns hct aanliggcn op stcundc. Hct bcstck bcstond uitlepcls (tigtilaa)cn mcsscn van iizcr, brons of zilvcr clic soms voorzicn waren van fraai

bcsncclcn bcncn hcl'tcn. Vcrdcrc hulpmidclclcn warcn tanclcnsttlkcrs (rlcrrtl.rcalpittnt)

cn ccn klcin lcpcltic mct puntigc stecl (r'ochlcut-c) voor dc consumptic van cicrcn cn

schclpclicrcn. Vorkcn warcn onbckend: hct grootstc dccl van dc maaltijd wcrcl mct

tlc vingcrs gcnuttigd, zodat mcn tijdcns hct bankct vcrschcidcnc malcn zijn hanclcn

mocst wasscn bij clc slavcn dic rnct kanncn gcparfurnccrd watcÍ langs dc aanligbcddcn

licpcn. Mcn kon zijn handcn ook afvcgcn aan hct sct'vcÍ (ntupPe) dat dc aanwczigcn

vegr zich uitsprcidtlcn om hct rustbccl nict tc bcvuilcn. Dankzii Maltialis cn Juvcnalis

wcte n wc clat hct rcgclrnatig voorkwam dat dc gasthccr zijn scrvcttcn kwijtraaktctloorclat onbcschaamdc gastcn zc na dc rnaaltijd gcbruiktcn om cr dc ovcrgcblcvcn

lckkcrnijcn in mcc naar huis tc ncmcn. Om zi.in linncngocd tc bcschcrmcn lict daarom

mcnigccn zijn visitc zèlf clc scrvcttcn mccbrcngcn. Dcsondanks ging mcn vaak nict

mct lcgc handcn naar huis, want hct was gcwo()ntc dat ccn gocdc gasthccr aan hct

cinclc van de tcna klcinc cadcautles (upophorctuc) aan zijn disgcnotcn uitdccldc.

55

Het drinkgerei (vasa potaria) was uit een grote verschcidenheid aan materialenvcrvaardigd, waarondcr terra sigillatu, brons, cdelmetaal, glas en steen. Ook de

variëteit aan drinkbekers was bijzonder groot. Dc wijn en.het water wcrdenbinncngedragen in kruiken (urcci). Zoals beschrcvcn, werd de wijn'voor gebruik in een

crate r (mengvat) aangelengd mct koud of warm watcr. Om het watel' tc verwarmcngebruikte mcn ccn speciaal kookapparaat (authapsa) dat met gloeiendc houtskool was

gcvuld. Na het mcngen werd de wijn mct een schcplepel fitide crater geschept cn dooreen trcchter (infitndihulum) overgegotcn in de wijnkan (lagoena). De lagltenu werd op

dc eettafel (nransa) gcplaatst waar ook het pcpervaatj c (vas piperatorium) , hct zoutvaatjc(salinum ) en het aziinfl esje ( a<'etuhulum) binnen I handbereik stonden.

ulh.32. Zilrtrtn lrinkhekt'r (ttillrutia Allunl I'icrstttr Mrrs<'urn, Arnrtenluttt).

Huisdieren

Onze kennis van huisdieren in de Romeinse tijd is voor het grootste deel gebasecrd

op afbeeldingen in de kunst en de geschriften van enkele Romeinse en Griekse

róhriluetr. Dc belangrijkste informatic wordt ons geleverd door Plinius de ouderc, die

in zijn encyclopedie van de natuur, de Naturalis Historia, een nauwkeurigc opsomming

ge,eft van de mceste in de oudheid bekende diersoorten'De vcrscheidenheid aan huisdiercn was in de Romeinse tijd veel groter dan

tcgenwoordig. Naast honden en kattcn hieldcn de rijke Romeinen er in hun huishoudens

onder andere wezcls, slangen, apen, hazen, konijnen, muizen en verschillende soorten

vogels op na. Toch was de hond net als tegenwoordig het huisdiel bij uitstek. Naast

de inheemse honderasscn schaftc men ook uitheemse soorten aan die vooral vanuit

Griekenland, Kreta, Gallië en de Britsc eilanden werden ingevoerd. Een groot deel van

dcze rashonden werd thuis gehouden en deed dienst als waakhond, schoothond ofjachthond.Zoals uit het tragische lot van de hond van vesonius Primus in Pompeii blijkt (blz. 16),

56

dlh.-1.1. Zwurt-^'il mttztilk uit ltrt 'lluis tutt

,iic Tn'urspr'l,lir'ltÍ('r': (t,td(r dt n'tukluntl Jt'tlr*rt' 'cÀvtl cAN EM' (pas op yoor tlc lnntl)'

lagen de waakhonden ovcrdag vaak aan de kctting in

hJt atrium'. 's nachts liet mcn ze vrij door het huis

lopen. Veelal werclen grotc' zwarte doggen voor deze

taak gebruikt. Een voorbceld van dit type waakhond

zien wc wcergegcven op ecn bcrocmd zwart-wit

mozaïck dat aan de ingang van het 'Huis van de

Treurspcldichter' was aangcbracht; ondcr dc

afbecláing van hct vervaarlijk blaffende dier wcrdcn

<lc beztrckers gewaarschuwd mct de woorden "cavc

canen':" (pas oP voor dc hond).

Voor dc jacht gcbruiktc mcn windhtlnden, die vooral

uit Arabie cn Noord-Afrika werden ingevoerd'

Klcincrc honderasscn, mct name cen populaire soort

kceshondjcs uit Malta, dctlcn clicnst als schoothond. Dcze lruisdielen warcn vaak zo

gelicfd'd,tzcophctgr.afvanmcnigcbaascnbazinwcrclcnafgcbecld,:f'j"c*il^l::lrcmatic, samen met hen werclen vel'bran6. Sommige cigcnaars cerden hun vicrvoetcr

-et cen gedcnktckcn of grafmonumcnt waarop dc ovcrlcdenc in dc mccst poëtische

bcwoor6ingcn wcrd hcrdàcht, zoals in tlczc in.scriptic op ecn Romeins graf te Florence:

"Alles wat we bez.uten aan Tl'tcia, hat ncdcrigc hondic'

Stuit de hettve! hicrin, schoonhcid en ecn IicJlrcbhend hart;

Httilend smacht hct meisjc nour haar vertroctelde liaveling'

Nooit vargect z.ij de vricnd, die huur 7.o trouw licJ'had"'

Bchalve à" nuiit,rn.t"n bezat icdcrc Romcinsc stacl zijn lcger zwcrÍhonden.die van het

ufuul op straat lecÍdcn. Daarnaast wcrdcn vtlor verschillende functies werkhondcn

ingcrei, mcn spande ze voor cen kar, liet ze kunstjes docn op straat en gebruikte ze

alskocrier.ookaandev<lorstcllingcninhctamfithcatcr(blz...)namcnhondcndcellhicrvoor wcrdcn sterkc vcchthondèn als clc buldog geïmporteerd, die in de arena

tegcn mensen, wilde diercn cn met clkaar moesten vechten'

D! versprcicling van kattcn ovcr Grickenland cn Italië kwam pas relaticf laat op gangl

*aarschi;nlilk i,cr.lcn dc cerste cxemplaren vanaf dc vijfde ceuw v'Chr-'

g"i*p,rri"eid uit Egypte waar dc kat als heilig dier wercl vcreerd. Blijkens de velc

áfU"Ëtding.n van káttcn warcn dc 6icren in dc Romcinsc wcreld zecr populair.

eon-,p"ii í1tt hi".op echtcr.m onbckcndc re6cnen een uitz.ndering te vormcnl in dc

stad )ijn gecn kattcnskclettcn gcvonden cn ook in dc Pompciaansc kunst komcn zc

slcchts sp'ora<Jisch v.or. Dc v<irrnaamstc functic van huiskatten was dc verclelging van

muizen Ën an6cr ongcdicrtc; was cr gccn kat v.orhandcn, dan gcbruiktc_mcn hicrvo.r

tammc wczels of nie-i-giftigc huisslarfucn. Dczc diercn waren in dc rijkc Romcinsc

huish.uclens ecn vrij norn-'lol" vcrschiining: dc wczcl als spcelgocd voor dc kindcrcn cn dc

.slang als pronkstuk ronil clc hals van dc vrouw dcs huizcs. Slangcn warcn als huisclicl zclt's

zo iigcburgcr<.| dat mcn hct normaal voncl wannccr zc tijdcns dc maaltijd tusscn dc

borclcn cn glazcn ovcr tafcl kronkcldcn.Naast ciczc van oorsprong praktischc huisclicrcn wcrdcn versclrillcnde clicrcn'

waaronclcr cxotischc up"- ón vogclsoortcn, vooral als statussymbool gchoudcnl dczc

bijz.ndcre diercn wcráen dan ook <Jikwijls cadcau gcdaan als rclatiegcschenk. Dc

bcdrrgcn clic met clc handcl in dicren waÍcn gcmoeid konden hierdoor cnorm oplopcnl

zo bracht ecn gocde praat- of zangvogcl soms mccr gcld op dan ecn slaaf'

í :Ay:r: q-!!4' !--!4

57

Opleiding

Ilij clc oplciiling van jongc Rorncincn uit clc hogcrc krirrgcrr spcclclcn gclcttcrclc slavcn

ol'vrijgclatcncn, mccstal varr Gricksc oliginc. ccn bclangrijkc rol. Als plivólcraar tlfpucdugogtts krcgcn zij clc vaak nog hccl iongc kinclcrcn uit clc stcclclijkc aristoclatic1lrrclcr lrun hocclc, om zc tc lcrcn lczcn, schrijvcrt cn tckcncn. Naast hct Lati.jn wcrclcn

clc lccrlingcn vcrtr'ouwd gcnraakt rnct hct Cricks. Na clc vcrovcl'ing van clc

Maccclorrischc koninkrijkcn cloor clc Ronrcincn in clc dcrclc cn twccclc ccuw v.Chr. wits

Gricks sanrcn rrct Latijn dc vocrtaal van lrct Romcinsc bcstuulsapparaat gcwtlrclcn,zoclat ccn gocclc bclrccrsing clvarr ccn abs()lutc voorwaat'dc was vool'ccrr gcslaagclc

rnaillsch:rpprli.ike callièr'c.Mcn k<rrr zijn kindcrcn ook naar ccn s()ort lagcrc sclrool sturcn, clc lttdtrs lillaruritt.t,w:larvan lrct lcskrkaal nrccstal hcstoncl uit ccn gchuurcl vcrtrck oÍ'ccn plck.ic ondcr'

clc zuilcngangcn aan hct .fltrutn. [)c inrichting was van ccnzclÍclc ccnvoucl als tlcbchuizirrg. Dc lcraar (ludi nugistcr) gal'zijn lcsscn vanal ccn hogc lcunstocl (cutlrcdru),

tclwi.jl ziin lccrlingcn op dc groncl ol'op kluk.ics zatcn tc luistcrcn mct hun

bcnocligclhcclcrr op schoot. I)czc bcstonclcn tnccstttl uit ccn pcn cn inktpot mct papyrusof pclkarncnt, oÍ'uit ccn griffcl nrct tubuluL'(crutea. Dit warcn clric houtcn plankicsclic tot ccrr soort schriftjc aan clkaal warcn gcbonclcn; ilan clc binncnzijdc warcn clc

plank.jcs mct was bcstlckcrr. zoclat rncrr cr llrct ccrr gril'l'cl notitics op k<tn tnakcn, clic

ccnvouclig wccr tc vcrwi.jclcrcn warctr.In hct'Huis van clc Zilvclcn Ilruilolt'in Pornpcii krcgcn clc kitrclcrctr van clc hccr clcs

huizcs in ccn klcirr vcrtrck privólcs valr cr.rc C'aius Iulius Hclcnus. I)czc nrccstcr was

bii zi.jn lccrlingcn nict clg populair: óón van hcn krastc in hct gcrricp "lulius. jc bcntccn schandknaap" op clc rruur virr hct klaslokaal, als wlaak voor ccn vcrrnocclelijkwat al tc strclrgc tcrcchtwi.jzing. En lrocwcl problcnrcn tusscn lclaar cn lccrling van

allc tijdcn zijn, krijgt mcn clc inclruk clat hct onclcrwiizcrschap bi.j clc Rotncincn ccn

bijzonrfcr onclankbarc taak was. Zo t<trgdc hct stanclsvcrschil rrrct aristocratischclccrlingcn cl clikwijls voor, clat ccr"t 1tucdugo14u,r van ncclcrigc afk<lrnst slcclrts tnct harclchancl zi.jn autoritcit kon bcwarcrr. Volgcns Marcus Fabius Quintilianus, ccn bcfaarntllcraar in dc wclsprckcnclhcicl uit clc cerstc ccuw na Chr., gingcn clc mcthoclcs waarvansommigc van zi.jn collcga's ziclr bcclicnclcrt vccl tc vct': "lk clurf dc schandcliikcpraktijkcn niet tc vclnrcldcn. waartoc sclroftcn van Í)iilr.rcn zich kunncrr vct'litgcn als

gcvolg van hun rccht orn lijf.strafÍcn toc tc clicncn...".Dc gcringc status van tlc ludi nrugi.stcl kwarn tot uiting in zi.jn inkorncrr, clat cloorgaans

buitcngcwoon laag was. l)c onclcrwiizcrs wcrclcn cloot'hun lccrlingcn bctaalcl cnkonclcn nict vccl andcrs clocn clarr lropcn dat lrun hon<lraria op tijcl wcrtlcn volclaan.

Orrclcr clc zuiclcli.fkc polticus varr clc grotc p(lo(stru in Porlpcii. i'én vitn clc plaatscrr

in cfc stacl waar ccn ltulus litteruriu.s was gcvcstigcl, krastc ccn orrbckcntlc onclclwijzct'claarom clc volgcnclc smcckbcclc in clc nruur: "Mogcn clc goclcn in clc hcnrcl hcrn, clic

nrij dc wcgcns rnijn lcsscn vcrschulcligclc lronoraria bctaalt. allcs gcvcn wat hii hunvraagt." En misschicrr warcn hct ook Íinanciëlc ovcrwcgingcn clic clc onclclwijzcrScrna, clic lcs gal'onclcr clc porticus van hct .fltrunr, cr toc bÍacht salncn nrct zi.in

lccrlingcrr ccn vcrkiczingsplakkaat aan tc brcngcn tcn gunstc varr tlc kandiclaat JuliusSirnplcx (z)c blz.21 ).In dc loop van clc ccrstc ccuw na ('hr. brciclclc hct aantal lagcrc sclrolcn ziclt lartgzaarnuit: <lm hct onclcrwijs in clc rnccst aÍgclcgcn strckcn van hct rijk tc stirnulclcn, wctdcnclc ludi nrugi.stli cloor kcizcr Hadrianus (ll7-l3U na Chr.) vri.jgcstclcl van bclastitrge'tt.Dc kwalitcit v:rn hct onclcrwijs zal nicttcrnin stcrk alhankclijk zijn gcblcvcn van clc

5tt

vergocding die crvoor betaald werd. Een groot deel van de bevolking leerde cchter

nooit lezen of schrijven, en was aangewezcn op de diensten van openbare schrijvers.Vaak waren dit arme onderwijzcrs, die in hun stalletjcs opheÍforum wat bijverdienden

cloor de ongeletterde burgers te helpen bij het opstellen van officiële documenten.Dc vroege keizertijd bracht ook het verschijnscl van de collcgia iuvenum. Dit waren

lokale afsplitsingen van dc Iuventus, een jeugdbeweging die keizer Augustus had

opgczet om de jongemanncn uit de Romeinse aristocratie al op jongc leeftijd aan zich

te vcrplichten, en die zodocnde een belangrijke functie in de keizerlijke propaganda

vervulde. De jongeren werden bezig gehouden mct een mengsel van sportief vermaak

cn militairc training, waarvoor in het hele rijk grote sportcomplexen (palaestrae)

wcrden aangelegd. Ook de bouw van de grotc palaesta in Pompeii dateert uit deze

tijd, en graffiti op de muren van het complex gccft aan dat het de behuizing voor de

plaatselijke jeugdbeweging was.

Na het lagere onderwijs, dat door meisjes tot hun derticnde en jongens tot hun vijftiendelevensjaar werd gevolgd, kon men zijn kinderen ondcrwerpen aan voortgezet onderwijsonder leiding van een grammaticus. Ook hierbij werdcn de lessen thuis of op een school

gegeven. De leerstof bestond hoofdzakelijk uit het lezen, interpreteren en uit het

hoofd leren van belangrijke teksten uit de Grickse en (vanaf de keizertijd) Latijnseliteratuur. Andere kennisgebieden, zoals muziek, gcografie, gcschiedenis cn wiskundc

werden daarbii alleen behandeld als ze voor het begrip van de gelczen tekstennoodzakelijk waren.Het vak van grammaticrs stond in hoger aanzien dan dat van ludi magister. Dit blijktonder meer uit dc velkiezingsopschriften in Pompeii, waaruit ons de namcn bekendzijn van drie van deze leraren. Eén van hen, Cassius Saturninus, een rijke aristocraat,was de vermoedelijke eigenaar van het 'Huis van de Faun', dat tot de grootste en

mooiste huizen van dc stad behoordc. Al eerder dancle ludi magistri werden de

ul'b.-11. Dt (ixtte Pulucstra in Ptsnrpcii, í'aut Iu\ pliluts(li.ikt'tttlltgirttrt itnenunt'onderriclil g<'rtttttl

59

erutilntuÍi(i cloor kcizcr Vcspasianus ((il-79 na Chr.) vrijgcstcld van bclastingcn.Ilii hct lagcr onclcrwi.js wcrcl sccn onclcrschcicl gcrlaakt tusscn .jongcns cn mcisjcs. f)clcsscrt van dc grurrtrrtutitns orrtvingcn clc rrrcisjcs cchtcr thuis. Daarnaast lccrclcn zijspinrrcn, wcvcn, borclulcn, clanscrr cn ccrr rnuzickinstrunrcnt bcspclcn. Hicrmcc washun oplciding voltooicl. want zij tlouwclcn op vrocgc lccÍti.jrl cn hct mocclcrschap wcrclals hun v(x)r'naalnste lcvcnstaak bcschouwcl.ln clit bcclcl kwanr in clc kcizclti.jcl ovcrigcrrs cnigc vcrarrclcring: dc litcraire blonncnuit clic tijcl makcrr rcgclrnatig rnclcling van vrouwcn uit dc li.jkc Romcinsc aristoclatir-,dic zich intcnsicl mct kunst crr litcratuur bczighouclcn. goccl op dc hoogtc zijn van clc

laatstc ()ntwikkclingcn in clc politick, cn zich nauwcli.jks rnccr bcrnocicn mclhuishouclcliikc aangclcgcnhc(lcn. Sornnrisc schri.jvcls kocstcrclcn grotc bcwonclcringvoor clczc cruclictc vr()uwcn, zoals Plinius clc Jongcrc, dic ziin vrouw C'alpurnia uitbuncligplijst vanwcgc haar vcclzi.jcligc ontwikkclins crr lraar litcrailc snraak. Maal ovcr hctalgcmccn wclcl dcrgcli.jk onafhankcli.jk gcclrag nict crg gcwaalclccrcl. Juvcnalis, clic inzijn zcsclc Satirc ccrr inktzwalt bcclcl schctst varr clc vrouw cn hct huwclijk, ntoct nictshcbbcn van clc bclczcrt clarnc clic "Vcrgilius tcr tal'cl brcrrgt cn I)iclo'szcllmoorclplanncn gocclpraat nrct parallcllcrr cn citatcrr cn clic (...)zit tc vcrtcllcn wiczwaat'clcr wccgt: Vcrtilius ol Homcnrs".Vcrvolgonclcrwijs blccl clclhalvc hoolilzakcli.jk ccn aarrgclcgcnhcid vool llanncn. Naclc lcsscn van clc rrzrrrrlll/i(r.r. dic t()t hct zcvcnticnclc lcvcnsjazrl cluurclcn, bcz<lchtcnrlc jongc nranncn clic zich vcrclcr wilclcn ontwikkclcn clc school vtrn tlc rltaÍor. Bij hcntwcrcl clc kunst van clc wclbcspraakthcicl gclcclcl. clc vaarclighcicl om r.r.rct ccn rccksaÍgumcntcrr ccn stclling tc vcrclcdigcn ol'aarr tc vallcn. In tcgcnstclling tot clc Íilosoficstoncl clczc kunst bi.j clc Ronrcincn in hoog aarrzicrr cn was zij onontbccrli.jk voorjuristcrr err clicgcncn dic opcnbalc arnbtcrr uitocl'cnclcn. In clc ccrstc ccLlw na Chr'. wusclc blociti.jcl van clc Romcinsc rctorick, bclichaarncl cloor clc bcrocmclc rcclcnaal MarcusTullius Ciccro ( 106-43 v.Chr'.). ove rigcns al voorbi.j. Irr rlc lcpublikcinsc tijcl was grotcwclbesplaakthcicl vool ccn arnbiticus politicus ccn nrachtig wapcn in clc clcbattcrr inclc Scnaat cn bij opcnbarc rcchtszakcn. Maar rnct clc uithollirrg varr clc rnacht van clc

Scnaat in clc kcizcrti.jcl, vclwcrcl ook clc rctolick vaak tot rrict vccl mccr clan ccnvrijbliivcncl vcrtoon van algumcntatic-tcchnickcn zonclcr al tc vccl praktischc waarclc.

Godsdienst

Dc Rorncinsc goclsdicrrst was nict rlonothcïstisch. zoals hct christcrrckrnr. noch strikttratiotraal. Vcclccr was hct ccn borttc vclzanrclirrg van oolsprorrkclijk Ronrcinsc goclcncn goclinncn van onrlcr anclcrcn Etruskischc, ltalischc. Glicksc, Syrischc, Pcrzischc cnEgvptischc olisinc.I)c Romcincn wÍrrcn ccn prilktisch ingcstclcl bocrcnvolk rnct ccn stcrkc.juritlischcinslag in lrun clcnkcrr cn wcinig gcvocl voor mystick. l)it lcicltlc t()t ccn cvcnccns vriizakclijkc instclling tcrt airrtzicn virrr rlc goclcn: zi.j rvalcrr clc bcschcrnrcrs virrr clc lncllscnvoor rvicr clicnstcn'bctaalcl'wcrcl ("1)o trt dcs": Ik gccl. ()pdat C;i.i gcclt). Was clcgocclc vcrstatrclhouclinu nrct tlc goclcrr (l'ut l)crtrturt) vctstoolrl, clzrn rnocstcrr tlc rncrrscnclczc hcrstcllcrr tloor lrct brcngcrr van olÍcrs.lli.j clc Ibnrcinsc gotlsclicrrst karr rncn cigcnli.jk nict sprckcrr v.1n ccn rnvth()l()gic z()alsclc Clickcn clic kcnclcn. wirirrbii rlc lotr.tcvallcrr van dc goclcn crr hurr vcrhou(ling, t()tclc nrcrtscn in ccn grtxrt ilantill klcurri.ikc nrythcn crr sagcn warcn vcrvirt. I)c Rontcilrcnkctrtlctr aanvankcli.jk hclcnrzrirl {ccrt goclcnlarrrilics cn -stanrborrrcn; hct R<lrncirrscparrthcon was cigcnli.jk nict rnccr dan ccn vcrzarnclirrg goclcn rlic nlct hun furrctic crr

6o

clc lrcn t6ck9r1c1clc litcn irr ccn sgort catalogus (irttlig,itunrt'trtu) gclcgistrecrtl stot]clcn.

Van bclang hicrbij is clat clc Rorncirrsc goclcr.r. artclcrs tlatr clc Gricksc. slcchts ccn

nrapilcstatic warcn va1 ccn ()npcrsoonli.jkc rnacht (ttruttL'tr) clic zich ophicld in natuurlijkc

elcmcntcl als r.virtcr 6l vuur crr claarvan nauwclijks kon wordcn otlclcrschciclctr' Pas

latcl. glclcr invltlccl van clc Gricksc cultuttt', krcgcn otlk clc Ronrcittsc gtldcn ccn gr()tcrc

pcrsoorrlijkc uitstraling.Iot clc ouclstc Romcinsc gtlclcn bchtltlrtlct'r.ltrltitCr..ltrrut, Mitrcrvtt' Mur's. Vcslu,

S1trtrnu.\ cll .//tlll,r. l)c opllcrggcl .ltrltitcr wirs samcn mct .ltrtttt (t'iit'r zustcr cn tcvclls

zijrr vrouw) cn Mitrt,rr'u (goclii van clc wi.jshcicl. wctcrrschap. kutrst cn hanclvaarclighcitl)

vcrcnigcl in dc zogchctcn'('apitoli.jnsc tr-izrs'. Dit wzIS ccrr goclclclijkc ch'ic-ccnhcitl clic

lraar naam trntlccnclc aan clc Mr.rrl.s ( ultitttlinus, clc hcuvcl in Rotnc waar()p clc aan hct

clrictal gcwijclc tcrnpcl stoncl. Aan clc ontwikkcling vun tlc.ltrltittrvct'cring valt goccl

tc zicn -hoc

sornrnigc goclcn in clc loop clcr ti.iclcn van l'unctic vcranclctclcn cn hoc vaak

vcrsclrci(lcnc functics in één gotlhcicl waÍcll salncngcblitcht. Z<l wcrcl .lrtpitar in zi.in

vr()cgstc pcriodc gczicn als gocl van lrct licht (.ltr1tircr Maerdcran), vitlr wind cn rcgcll

l.lttpitcr Èticius), cn van grocikracht (.lupitar l.ibcr). h't clczc hocclanighcicl was hij clus

cr.gbclangrijk voor clc voornamcli.ik agl'arischc bcvolking. Latcr wcl'd hii clc grotc

bÀchcrrncl van stacl cn staat; als oorlogsgocl (.lttltitcr Stulor, - Fcrctriu"; oÍ - Viilot')

symbolisccrclc hij hct kcizcrrijk cn kon lrij tcrrslottc uitgrocicn t<tÍ.lrrpiter Oltritttrts

Muxintus, clc v(x)rnaamstc van clc Capittllijnsc tr-iztt.

Dc cultus r0ncl /cslrr, clc goclirr van hct haarclvuur, spccldc ccll csscntiólc rol

vl-()cg-R()mcinsc rcligic. Als syrnbool varr clc Rotncinsc staat wcrd zij op hct

vall Romc gcëcrd cloor ccn collcgc vzrÍl zcs pt'icstcrcsscll. Dczc zogchctcn'Vcstaalsc Maagdcn' ondcrhiclclcn in hctatriurrt Vc.stuc hct hciligc vuur van clc

goclin. Naast .lurtus (clc god van clc dcurcn claardoot bcschcrmcr voorongcwcnstc invlocclcn van buitcn) crr

.\utrtrtlrt.\ (tlc gotl vatt ltct zairicn. t( t clcvan wic icclcr jaar ccn uitburrcligcarnavalsfccst . dc Solurtruliu, wcrclgcvicrcl) was Mnr,r van bclang. Hi.i isvooral als krijgsgocl bckcnd gcblcvcn,maar aanvankcli.jk wcrcl hii ook als

bcschcrmcr van dc landbouw cn dcvruchtbaarhcicl van hct vclcl vcrccrcl.Bchalvc dc bovcngcnocmclc goclctr van

dc staat, waartoc <xtk Vrtlcunus (gocl van

hct vuur-cn dc mctaalbcwcrking) cnMcrutrius (god van clc kooplicdcn cn dcbodc tusscn mcnscn cn godcn)hchootrlcn. kcntle tt dc Rotncincltlandbouwgodcn, watcrgoclcn (waarondcr

Nclttttnus) cn staclsgodcn. Ovcr lruis.haarcl cn gczin waaktcn dc /rrrt''r cnpcnutcs.ln clc Rtlmcinsc l.tuizctr was v()orhcn ccn altaat'gcrcscrvccrd, hct lururiwtr-Dit was ccn klcinc, rnct muurschildcringcnol' mozaïckcn versicrclc kapcl of nis,

in dcForum

L

ulh..|5. I)t :.uilttrrii nttrl dt' Aytllttlt'rrt1t<'l tttttt

ln,t.lltrttttt; op lt rrxtrgntntl c<'n brtttt:.t'tt lt<'tllrutt da lxxry:< ltittt'ttdr Alxtlltt1koltit' t utr lt(t ()ri!:ittk'l).

6l

rrrccstal in hct utrirurt ol'hct ;rcrl,rtr'1lrlrr. waar dc bronzcn bccklics varr clc huisgoclcnpri.jktcn. Mccstal wclclcn zi.j wccrgcgcvcn als clanscnclc.jongclingcn, mct krullcncl haarcn gcklcccl in ccn kortc tturiL'u, tlic wijn lictcn vlocicr.r uit ccn plcngvaas írlr1'1ol) bovcnlrun hooftl.Dc /rrru,,r spcclclcn ecn bclangri.jkc lol in hct l'irnriliclcvcn. Op lccstclagcn cn bij spccialcgclcgcnheclcn z()als gcb()()rtc, huwcli.jk cn ckrocl, bracht tncn hun oll'ct's in hct vool clc

gclcgcnheicl vcrsicrclc lururiturt.l)c vcrccrrzclviging van hct huis mct clc huisgoclcrrworclt trcffcncl wcclgcgcvcn dool clc Latijnsc uittlrukking ud larctrt ,\rtunt r(r(rtihctgccn 'tlruiskonrcn' bctckcnt ('tcrugkclcn rraar jc huisgocl').Dc anclcrc bcschcrmgoclcn van hct huis, dc p(nut(.\. warcn cigcnliik clc hocclcls ovcr'ctcn cn ch'inkcn, zoals tc zicn valt aan lrurr naam clic vilrl pcnus (vocclsclvorllraacl) is

afgclcirl. Gccn rlaaltijcl ging voolbij zonclcl clat cr in hct lururiturt ccn offcl aan lrcnwclcl gcbracht. Mccr irr hct algcnrccn wcrclcn zc ook vcrccrcl als clc bcschcnncrs vantlc wclstancl varr clc Ianrilic.I)c /ar"c,r voor huis crr haarcl hacldcn lrurr pcnclarrt in clc 1rrc,r pttltlici, clc bcschcrnrcrsvan clc stacl, dic nrcn bcschouwclc als clc vcrgocklclijktc gccstcn vzrn ovcrlcclcnvoorvadercn. In Pornpcii wcldcn zii, zoals in anclclc Ronrcinsc stcclcn, gcëclcl mct ccrrhciligclorn aan hctfirrror cn warcn cr vcrclcr kapcllctjcs aan hcn gcwijd op clc

kruispuntcn van clrukkc stlatcn.Naarrnatc hct Rorncinsc ri.jk zich uitbrcicldc, bcgonncrr dc rcligics van clc ovcrwonncnvolkcrcn ccn stcccls grotcrc irrvloccl uit tc ocfcncn op clc li.onrcinsc godsdicnst. Zowcrcl de bouwstijl van dc Ronrcinsc tcrnpcls aan clc Etluskcrr ontlccncl, cvcnals hctpricstcrcollcgc clct'Hurtr.slti<t',r. clic clc bccloclingcn van clc goclcn irflazcn aan clc

ingcwanclcn van ol'l'crclicrcn (lturu is vcrmocdclijk hct Etluskischc woorcl voor'lcvcr').llclangriikcr was clc invklccl van dc Gricksc gorlsclicnst. Irr sornmigc gevallcn wcrclcrrclc Gricksc godcn zonclcl mccr ovcrgcnorncn. I)it gcbculclc onclcr anclcrc ntct Aytllo,clic zijn oorsplonkcli.jkc niram bchiclcl, cn lltruklts. clic in hct Lati.jn //crtrrlt,,r girrghctcn. Vccl anclclc Gricksc goclcn wcrclcn gcidcntiÍiccclcl rnct bcstaanclc Rorncirrscgodlrcclcn. Zo kwarr .ltrltitcr <tp óón li.jn tc stilaÍr nrct rlc Gricksc oppcruocl Zett,s, Mur,snrct clc Gricksc oorlogsgorl Are.s cn wcrtl ./rlro clc cchtgcrrotc vun.ltrltitcr ornclat zcvcrccnzclvigd wcrd rnct lteru, tlc vrouw varr Zr,rr,r.Op clc langc rluur vonclcn cchtcr vooral dc cxtatischc litcrr crr rlystclicgotlsclicnstcrr uitclc Hcllcnistisclrc wcrclcl blcclc ingang in hct ri.jk. Vanal hct l-rcgin van clc twccclc ccuwv.('hr. wclcl clc Klcin-Aziatischc godin Á-ybc/c in Rornc vcrecrcl: cn in lli6 v.C'hr'.voclclc clc R<lnrcinsc Scrraat zich gcclwon{cn ()p tc trc(lcn tcgcrr clc uitwasscn varr clc

Diotn'.so,s- (<tl' Bu<chtrs-) cultus dic vanuit Grickcrrlurrcl. viu Z-uicl-ltaliLt, hct ri.lk wasbinncngcch'ongc n.

Onclcr kcizcl Augustus (27 v.-14 na C'hr.) kwarrr hct tot ccn ti.jdclijkc oplcvinr vun clc()udnrtncitrsc rcligicuzc gcbruikcn. Augustus, clic clc ccnhcicl cn kraclrt van hct rijktlachttc tc vcrgrotcn. rnccndc zi.jn clocl orrclcr nrccr tc kurrrrcrr hclcikcrr cloor clc

rcor'garrisalic cn stilnulerinll van clc ouclc crcclicrrstcrr. Ilovcndicn wcrtl clc stichting vanhct kcizcrrijk voolgcstclcl als clc vcrvulling van ccn goclclclijkc bcschikking: tcrvclsprciclirrg van clit iclcc crcecr'(lc clc clichtcl Vcrsilius. irr opcllacht varr Ausustus. dcAcncis, hct grotc Latijnsc cpos waatin dc opkornst vun Rorrrc in ccrr nrythologischkaclcr wcrcl gcplaatst. ()ok clc pcrs()()lr van clc kcizcr wcrcl hcilig vcrklaalcl, cl<lorclatzi.jn Íirnrilic valr ccn gocldcli.jkc aÍ'kornst wcrcl vrxrlzicr.r, tllcl Ap()llo als lrcschclnrhciligc.I)czc kcizcl cultus. dic rrrct de Árrgrr,rÍrrlt'.r ccn circn plicstcrcollcgc hacl (zic blz.30 ).voncl irreang in hct hclc rijk. In Ponrpcii is clit uoccl tc zicn: irr ccrr groot iriurtirl gcb()uwcnaarr clc wcstziiclc van hct .lltrtttn,inhct ttrucclltul cn in tlivcrsc hciligckrrnrncn in clc

62

stacl was plaats ingcluirtttl voot' dc vcrcling vatr tlc kctzcr.[)c wcclcrgcbt)()rtc valt clc tratitlnalc goclsdicnst was cvcnwcl van ktlrtc duur. Dc(x)stcrsc goclcrr wortncn stcccls tnccr tcrt'citr, lnct lramc clc Egyptischcvruchtbaarhciclsgodin /.sl,r cn clc Pcrzischc zonncgod Mitltras.l)c laatstc was vooralpopulair bi.j clc Rorncinsc lcgiocnsolclatcn. crr is langc ti.icl tlc bclangriikstc concurrcntgcwccst vtrn hct opkolncnclc christcncloln.I)c populalitcit varr de divclsc godcn cn godsdicnstcn vcrschilclc vztn strcck t()t strcck

cn van stacl t()t stad. In Pontpcii wcrcl, bchalvc Apolht. vooral clc gtldin Vcrrrrs vct'ccrcl

cn zi.j lnaaktc clan ook clccl uit van clc ofÍiciclc nilttm clic Sulla dc kolonic in ll0 v.Chr.gaf: Colotriu Crsrtrcliu Vcttcriu I'ttrnpaiunonun (z.icl'tlz..l l). Als goclin van clc licfclckomcn wc haar rcgclrnatig tcgcn in clc licl'clcspoëzic clic clc inwoncrs van Pornpr'ii op

dc nturcn van hun stacl klabbcldcn; rrazlr daarnaast wclcl zc. als Tcrtu.s P/t]'.ita. ookgczicrr als clc hccrscrcs ovcr clc natuur clr clc mocclcr van lrct univcrsum. I)c votlrnamcpositic van Vr'nrr,r als bcschcrtnvrouwc van Pornpcii clic dc inwoncrs gcluk crr

voorspoccl rnocst brcngctr, kwatn tot uiting in haar inclrukwckkcnclc tcmpcl in <lc

zuidwcsthock van clc stad; bovcnclicn was haat bccltcnis tc zicn op ccn gr()tchocvcclhcid schilclcringcn in woorrhuizcn cn op clivcrsc uithangbordcrr van winkcls cn

krrrcgcn. Toch kcnclc ook hct rcspcct voor clc goclclcli.ikc Vctrus zijrt grcnzcn. "Als zijmij hct zwakkc hart kan cloorborct.t", klaagt ccn algcwczcn ntinnaar op clc muur van

clc Basilica van Pornpcii, "wrrarorn zou ik haar clan rrict mct cctl knuppcl clc hcrscns

kunncn inslaan'?"

u.lh..)6. I)r trtnpcl vun Isi.s.

r.

'lït

il

6i

C)ok clc traclitionclc goderr van dc Rorncinsc staat hacklcn in Pornpcii vo()l'naÍlchcilicclorrrnrcn. I)c kortc noorclwcstzi.jtlc van hct .lltnrnt wcrtl gcclominccrcl cloor clcte mpcl van .lultittr. Nazrr lrct voolhcclcl viirr dc tcnrpcl van.lttltitcr ('ultitolintt.s in Rorncwas hct lrciligdont tcvcns gcwi.jcl ititn.lurto cn Miru'rt,u, clc ovcrigc twcc lcclcn van clcCapitolijnsc a-rzr.r.

In hct Ponrpcii van clc ccrstc ccr.lw na ('hr'. warcn cchtcr, cvcnals in clc lcst van clcRtrrncinsc wct'clcl, vooral clc o()stcrsc rnystcricgotlsclicnstcrr rontl Durtcttr, K.t,belc,()rpltctt.s, l.si:; cn [JuL'cltus/l)iot*'sos bi.jzonclcr populair gcwolclcn. Zij ontle cnclcn ccnbclangrijk clccl van hun aantlckkingskracht aan clc hcl<ll'tc viur cclr gclukkig lcvcn naclc cloocl vtlor clicgcncn clic zich in clc gchcirncn van clc cultus lictcn inwi.jclcrr. Ookdoor hun klcurli.jkc ccrcnroniLrn cn nrystcricuzc inwijdingsrituclcn sprakcn clczc(x)stcrsc rcligics waarschijnli.lk rnccr tot clc vcrbcclcling dan clc olÍiciltlc Rorncinscgoclsclicnst.Vooral clc /,rr,scultus kcntlc in I'onrpcii vclc aarrlrangers. I)c tcrnpcl van clczc Egyptischcvruchtbaalhciclsgoclin harl zwaar tc li.jclcn ondcr clc aalclbcvirrg van (r2 na Chr., maarwcrcl, zoals wc hcbbcn gczicn, nict lang claarna op kostcn van clc r-ijkc vt.i.igclatcncNumcrius Popiclius Arnpliatus volle clig hcrstckl. Hicrckror bchoorclc hct hciligclorn totclc wcinigc ttpcnbarc gcbouwcn clic in 79 na (lhr. wccr vollcclig l'unctionccrclcn. Ookop vcrschillcndc anclcrc plaatsclr irr dc stacl. rnct namc in clc larc.shciligclomnrcn.uctuigcrr /,rr,sbecltcnisscn van clc grotc popularitcit van dc goclin.Dc twccclc bclangrijkc mystcricgorlsclicnst in Pornpcii was clc cultus r<tnclBut<htt,slDittrtr'.ro,r. clic als gocl van dc wi.jn nict allccn hct synrbool van clc ilrationclc,natuurlijkc clriftcn van clc rncns wits. nraar ook dc god van dc clodcn, cn daarnrcc vanhct lervcn na clc cloocl. Dc aanhangcrs van clczc stroming, onclcr wic zich vccl vr()uwcÍlbcv<tndcn. gingcn in uitgcbrciclc inwiiclingsrituclcn ccn stcrk, rlystick vcrboncl aan mcthun goclhcid clat vaak dc vortn aannarn valr ccll huwcli.jksvoltrckking. Evcnals bi.j clclrl,rcultus, clrocgcn clc vlucht uit hct clagclijksc bcstaan cn clc bcloÍ'tc van ccn gczcgcndvcrblijÍ'in hct hicrnarnaals in bclangri.jkc rnatc bi.j aan clc popularitcit van clcBrltr'lttt,rcultus. Stillc gctuigcn hicrvan zi.jn nrogcli.fkcrwi.js clc bcrocrnclc frcsco's clic clcwanclcn sicrdcn van ccn vcrtrck in clc villa van rlc Mystcriën tcn noorclwcstcn vanPornpcii. Hocwcl clc prcciczc bctckcnis van clc monur.ncntalc schilclcrirrgcn allcrrnirrstzckcr is. gailt mcn cr in hct algcrnccn van uit clat zc dc vcrschillcnclc staclia van clclituclc inwijdirrg van crón ol t.ncct.jongc vrouwcn in clc gchcirncn van dc Brrcr'lrrr.sclicnstvcrbccldcn. Irrclicn tlczc intcrprctatic clc.juistc is, darr gcvcn clc ll'csco's hlijk van clcvitalitcit vá.tn ccn cultus clic 26-5.iaar voor rlc onclcrgang van Pornpcii cloor clc RomcinscScnaat ol'Íiciccl wcrcl vcrboclcn.

Geloof in het hiernamaals

Í)c prctlccttptttic van clc Romcitrcn mct ccn lcvcn na dc cloocl vorrcl [raal o<lrsprong inclc <tuclc Ronrcitrsc goclsclicnst. waÍrrvaÍl clc vrccs v<lol tlc cloorl ccn van clc funclamcntcnvorrnclc.llun iclceën ovcr clc onclcrwcrclcl cn zijn bcwoners cr'Í'clcn clc Romcincn van clcEtluskctr. [)c tluclstc, ccht Rotncinsc onclcrwcrclclÍigurcn warcn clc ntun(.s, clc gccstcnvirn clc algcstot'vctlclt. Hun ttaatn. clic is aÍ'qclcicl van hct oucl-[-atijnsc nuurus. hctgccn'goecl'bctckcnt, gccl't aan (lat zij gocclc goclcn warcrri vclc graf.schriftcn bcginncnclaartrrn nrct clc Íirrntulc D.M. oltcwcl [)i.s Muttibu:; (Gcwiicl aan clc nrrtrc,.sgoclcn). l]i.jclivcrsc olíiciëlc gclcgcnhcclcn spcclclcn rlc rnutrt',s cen rol. Wcrd cr bij vrxlrbcclcl cenIricuwc t.tcclct'zctting gcsticht, clan gr'<lcf mcrr allcrccrst cctr gat irr dc gxrncl waarin clc

64

lupi.s rrtturulis wcrcl gcplaatst, ccn stccn clic clc ptxlrt naar dc onderwcrcldsyrnbolisccrclc. Op gczcttc tijclcn (24 itugustus,5 oktobcl cn ll novcmbcr) wcrd dc

stccn wcggchzralcl om <lc rrtuttt.s tc kunncn latcn passcrcn. Dc bcdocling van dit gcbruik

was clc gccstcn gunstig tc stcmmcn, want ccn gocclc vcrstandhouding mct dc rrtcrtr',r

was bclangrijk. Indicn mcn hcn op clc juistc wijzc vcrccrclc, kondcn zij dc lcvcnclcn

hclpcn: wcrdcn tlc nruttcs claarcntcgcn vcrwaarlottsd, clan vcroorzaaktcn zii b6zc

clromcn.Osk v69r clc ziclcn van ovcrlcclcn Íarniliclcclcn wcrd gezorgd. Tcr crc van hcn vicrclcn

dc Rrrmcincn jaarliiks van l3 tot cn mct 2l Í'cbruari clc Purartuliu. Gcdurcnclc tlczc

doclcnfccstcn warcn winkcls cn tcmpcls gcslotcn cn voorzag mcn dc gravcn van

offcrkranscn. voctlscl cn clrank.l)c Ltnruriu, clic op 9, ll cn l3 mci wcrdcn gchouclcn. warcn bcclocld otncle Itnrrrrcscn tlc Lorvua - clc b<losaarcligc cn hongcrigc gccstcn af tc wcrcn. Ook nu warcn

allc winkcls gcslotcn cn bovcnclicn mochtcn cr gccn huwclijkcn worclcn voltrokkcn.Orn clc kwaclc gccstcn van huis cn hoÍ'tc vcrjagcn vocrclc dc hccr clcs huizcs rond hct

midclcrrrachtclijk uur bczwcringsrituclcn uit; claarbii ging hii blootsvoets door hct huis

tcrwijl hij, om clc gccstcn af tc kopcn. zwartc boncn in hct rond strooidc.E,vcnals clc Grickcn situccrclcn clc Romcincn hun onclcrwcrclcl in hct ccntrum van clc

aarclc. waartoc rncrcn, ln()crtlsscn cn rotskltlvct.t dc tttcgang vcrschaftcn. Hctschirnrncnrijk, waaÍovcl clc gocl Hadcs (in hct Latiin: Plrtttt <tÍ Drs) cn dicns gcrnalin

Per.sapluntè (Pro,st'rpinu) rcgcclclcrr, wcrd ornslotcn door clc rivicr dc Ár',ltcrr.rrt; slcchts

rnct clc lrulp van dc vccrman Cltuntrt kon clc ovcrlcdcnc aan clc ovcrkant komcn.l)icgcnc clic op aarclc nict op passclttlc wijzc was bcgravctr of vcrbl'ancl. wcrd cchtcr

nict tocgclatcn cn zi.irr gccst was gccloctntl ccuwig roncl tc clolcn.

Vcrgilius vcrdcclclc, wcdcnrnr naar analogic van clc Grickcn, clc ondcrwcrclcl in clricën

Hij 6rrclcrschcidclc hct'Voorgcborchtc'. waar kindcrcn cn zij dic voor hun tijd warcrr

gcstol'vcn vcrblcvcni clc'Hcl', waar rnisclacligcÍs voor hun cladcn mocstcn boctcn cltlor

voortclurcnclc kwcllingcn tc onclcrgaan; cn dc'Hcrncl', waar clc hclclcn ccnparaclijsclijk lcvcn lciclclcn.Mccstal wcrcl clcze dricclcling allccn in clc litcratuur gcbruikt: hct gcwonc volk hiclcl

cr gchecl anclcrc iclccën <tp tra. Itr hun ogcn vcrblcvcn tlc nmncs ondcrgroncls. in dc

nabiihcid van dc bcgraal'plaats werar zc vcrzorgcl konclcn w<trclcn. Hicrtoc stak mcn

vaak ccn buis in clc grond ol'zclfs in hct graf, waardoor clc clodc van vtlcclscl, clrank ololic korr worclcn voorzicn.In ecn anclcrc, waarschiinliik aan clc Etruskcn gntlccnclc opvatting, zag mcn clc gt'avcn

zèlf als clc vcrblijfplaats van clc cloclc ziclcn. I)it lciclclc tot clc oprichting varl

gral'tnonunrcrrtcn in clc vorm van ccn huis, waarin allcrlci attributcn, van scrvicsgoccl

tot toilctgcrci, aan clc ovcrlcclcnc wcrdcn mccgcgcvcn.E,crr clcrclc populairc thcoric was lrct gcloof tlat dc ziclcn in clc lucht of op dc maan

vcrblcvcn, tcrwijl cl ook sprakc was vÍtl1 'Eilanclcn clcr GclukzaligcÍr', dic aan (lc

ovclzijclc van clc occaan zouclcrr liggcn. Op ccn uantal graftntlnumcntcn zijn claartlm

afhccldingcn tc zicn van clc zcc- cn rivicrgocl Occutttrs, vaak irt hct gczclsclrap van

:rnrlcr-c zccwczctts.llct gclool'in hct hicrnarnaals was mccstal optirrristisch: zi.i clic cloot'clc godcn warcn

uitvcrktrrcn waclrttc ccn vcrbli.jl'in ccn soolt paradijs (F,lysiLurt\. Orn tlit tc bcrcikcnnatr lltcll. zoals wc irl gczicn hcbbcn, clikwiils zi.jn tocvlucht tot ccn mystcl'iccultus als

tlic van But.L.hrrs ol 1,v.i. Wijclvcrbrcicl was ook lrct gcloof tlat hct gcclrag op aarclc vittl

invloccl was op hct lcvclr na clc cloocl: aan hct cind van lrct aarclsc bcstaan wachttc

icclcrc stcrvcling ccn bcoorclcling clic bij ccn gunstigc uitslag gcvolgcl wcrcl door ccn

6.5

ulb.-17. Zrt'urt-x,it tno:.tii'k uit dt ottrgt't'itrgturr I\trttptii; Itat.rkah:t ntd d( rijnkruikcnItttrr'.\! d( l!rr'.\(lt()I|r'(t ltrinntrtt ntn :ijtt

t tn vr nrt i j dt I i j kt dt x xl.

een passcndc beloning. De vele goededaden die iemand tijdens zijn leven hadvcrricht, werden daarom vaak uitvocrigop zijn grafmonumcnt vermcld.Toch was dit vcrtrouwcn in ccnparadijselijk leven na de dood nictonwankelbaar'. Uit ccn inscriptic op ccnzilveren drinkbeker die is gevondcn ineen villa rusticu in dc buurt vanBoscorealc, blijkt een zakelijkerinstelling: "Gcniet van het leven zolanghct duurt", staat te lezen te midden vancen aantal geraamten, "want de dag vanmorgcn is onzeker". Dezelfdeboodschap, "memento mori" (gedenk tcstcrvcn), wordt uitgedragen door twcemozaïeken uit Pompeii: op dc enc is eenschedel te zien met daarondcr, alssymbool van dc voortschrijdende tijd, eenwicl, en op de andere een skelet dat iniedcrc hand cen kruik wijn vasthoudt.

Begrafenisgebruiken

De grote zorg van de Romcincn voor hct lcvcn na dc dood kwam tot uitdrukking inhun uitgcbreidc cn veelkleurige begrat'enissen, waarin dc voorvadcrvcrcring cen grotcrol spccldc.Wanneer icmand sticrf, nam hct mccst naastc familielid zijn laatste ademtocht af meteen kus cn sloot vcrvolgcns dc ogcn van dc gcstorvcnc. Daarna volgde de conclamutio,waarbij alle aanwezigcn luidkccls de naam van dc overledene riepen. Nadat de dodewas gewassen, gezalfd en gcklccd, wcrd hij inhctatrium, te midden van bloemen,kandelabers en fruit, opgcbaard op ccn doodsbe<) (lactus Jirncbrrs). Onder zijn tongstopte men een munt, zodat de dode dc vecfman Charcn kon bctalcn voor dc overtochtnaar dc onderwereld. Vervolgens werd dc dode gecrcmccrd of bcgravcn. In dc vroegekcizcrtijd, dus dc tijd van Pompcii's ondcrgang, werden de overledcncn mccstalbegraven. Bij armc mcnscn of kindcrcn gcbcurdc dc tcraardcbestelling vooral 's achts,terwijl de begrafcnis van voo[namc Romcincn mct vccl pracht cn praal overdagplaatsvond.De Grickse historicus Polybius, dic in l60v.Chr. als krijgsgcvangcnc naar Romc kwam,hccft hct vcrloop van ccn dcrgclijkc bcgraÍ'cnis $itnus) uitvocrig bcschlcvcn. DcbcgraÍ'cnisstoct (pontpu) wcrd vooraÍgcgaan door fluitistcn, hoorn- cn tubablazcrs,gcvolgcl door fakkclclragcrs cn klaagvrouwcn, van wic cr óón ccn krlzang op clc cloclc

tcn gchorc bracht (afb.38). I)c clodc zclf lag. rustcncl op zijn linkcrziiclc, op ccn baarondcr ccn baldakijn tcrwiil hij mct hct hooÍcl op clc linkcrhancl stcundc.Dc rcst van dc stoct stond voor ccn bclangrijk dccl in hct tckcn van dc ovcrlcclcnvooroudcrs, van wic cloclcnmaskcrs wcrdcn mccgcdragcn. Dczc maskcrs (pcrxsttuc)wcrdcn mct behulp van gipsvormcn dircct na hct ovcrlijdcn in was van clc cloclc

algcnomcn; daarna wcrclcn zc zorgvuldig bijgcwcrkt, ()m ccn zo groot rnogclijkcgcliikcnis in gclaatstrckkcn cn huidsklcur tc vcrkrijgcn. Na voltooiing bcwaarclc mcn

66

ul'h.-lti. Tcktning nuot u'tt r(lii! tn(t vxtr:trlling rttt à'tt lt(grtli'tti.\.\r()(l

dc rnaskcÍs in lroutcn kastjcs dic in ccn sotltt huisgalcrij bi.i clkaar wcrdcn gchangcn;

bij clivcrsc rcligicuzc cn fccstclijkc gclcgcnhcdcn wcrdcn zc uitgcstald cn mct vccl zorgvcrsiclcl.lrr clc bcgrafcnisstoct wcrdcn clczc bccltcnisscn gcdragcn clo()r dc farniliclcclcn dic hct

mccst ()p dc voonruclcrs lckcn, hocwcl mcn hict'vtlttt soms o()k actcurs inhuurdc.Doordat zij bovcndicn gcklccd gingcn in dc klcrcn clic pastcn bij dc rnaatschappclijkcrang van clc ovcrlcclcncn tiidcns lrun lcvctt, warcn clc v()ol'ouclcÍs bijna l'ysick in dc

optocht aanwczig.Vcrdcr wcrcl clc stoct bcgclcid door clanscrcsscn cn mimcspclcrs clic spottcndc cn

kornischc gcbarcn maaktcn. tcrwijl dc rij gcslotcn wcrcl cloot'dc clragcrs van borclcn

waarop clc titcls cn dadcn van clc tlvcrlcclcnc st()ndcn vcrmcld. Wannccr hct dc

bcgrafcnis bctmf van icrnand dic ccn bclangrijkc opcnbarc post had bcklcccl, trok dc

pontpu ovcrltcÍ Jorunt. waar ccn bclangri.jk l'amiliclicl, mccstal clc oudstc zoon. op de

rcclcnaarstribunc (r()stra) ccn uitgcbrcidc lijkrcclc hicld, dc zogchctcn luudutio

.fiutcbris.Crcmatics vondcn buitcn clc stadsnrurcn plaats. Op clc vcrbranclingsplaats (u.strirttttrt)

lcgdc rncrr hct lichaarn, samcn tnct pcrsoonlijkc bczittingcn, gil'tcn cn sotns zclÍ.s

huisdicrcn, op ccn brandstapcl dic was vcrsicrd mct blocmcn cn gcurigc kruidcn. Na

clc vcrbrandirrg wcrcl clc as in wijn gcclrcnkt cn in ccn asurn of askist vcrzarncldlclaalna vocgclc rlcn cl spcccrijcn, wi.in ol olic aan toc, tcrwijl in vccl Pornpciaansc

asulncn ook ntuntcn ziin tcruggcvonclcn.Na hct biizcttcn van clc stoÍl'cliikc rcstcn wcrd bij of in hct glallr()nurncnt ccn maaltijcl(,sili<crttitrn) aangcricht. Dc ovcllcclcnc wclcl nict vcrgctcn. witnt lra afloop van hctcloclcnrnaal lictcn clc fanriliclcclcn in hct gral'vocclscl voor hcnt achtcr. Vcrvolgcrrsonclcrwierp mcrr zich aan ccrr rcinigingsrituccl clat wclcl voltrokkcn clotlr tniclclcl vatr

vllur cn watcr (.ir/ÍrÍií)). waarnu ook in hct stcrl'huis vall dc bcgravcnczuivcrirrgscclcrrorrión wcrclcn gclrouclcn (.lcriuc dL'ttiLulc.r/. Op tlc ncgcrrclc clag na clc

tclaarclcbcstclling kwunr aan clc touwpcriotlc cctr cinclc Ínet ccn ntaaltiicl (rtrtrrrrovt'ttiiulc.s) cn ccn aan tlc rnutrc.t gcwi.icl plcrrgol'fct'op hct gral.Ornclat clc kostcrr voor ccn bcgral'cnis rrogal hoog warcn, bcstonclcn er bctt'cl'l'cnclc clc

trcgralcnisÍinanciërr cn -ccrcrnorrión allcrlci wcttcn e rr rcgclingcn. Hict'in wcrclcr.t

vcrschillcnclc s()ortcn bcgralcnisscn onclcrsehciclcn. Zo was cr clc.firrrrrs lrurt:;lutittuttvool clc gcw()tlc burgcr, clc ./itrrrr,r plcbciunt ol /rorrrs tut ilunt voot' clc artnctt cn dc

.liuttr:; u<crbrrnr (lcttcrliik: 'wrangc'.'onaarrgcnettnc'bcgrafcnis) votlt'kitrclct'cn.

6'7

De.firnus publicunt, ccn opcnbarc bcgraÍ'cnis op staatskostcn, wcrd door clc RomcinscScnaat tocgekencl aan pcÍsoncn dic zich bijzondcr vcrdicnstelijk hadden gcmaakt.Varraf dc kcizcrtijcl was cle filrls publicutrt vooral voorbchoudcn aan lcclcn van cic

keizerlijke familic en gingcn dc plcchtighcclcn in hct hele rijk vclgczcld van ccnofÍiciëlc perioclc van r()uw (iu,stitiunt).Behalve de officiëlc bcgrafcnis voor clc kcizcr (Jitnus irttpcrutoriunt).was cÍ tcnslottcnog ccn apartc plechtigheid voor gcsncuvcldc soldatcn, <Je fiutus ntiliturc, dic bcstonduit ccn gczamcnlijkc bcgrafcnis of crcmatic op hct slagvclcl.Orn dc kostcn van ccn bcgraÍ'cnis zo laag rnogclijk tc houclcn, kon mcn t()ctrcdcn totbegrat'cnisvcrcnigingcn. Dczc bcstondcn mccstal uit slavcn. vrijgclatcncn, dienarcn vanóén bcpaaldc familic of bcocfcnarcn van hctzclfdc arnbacht. Dc lcdcn ontmocttcnelkaar maandeliiks om dc contributic tc bctalcn waaruit hun bcgrafcnis of dc huurvan hun begraafplaats wcrd bckostigdt daarnaast gingcn dczc collcgcs al sncl dc rolvan gczcllighcidsvcrcnigingcn vcrvullcn clic voor hun lcclcn ccn paar maal pcljaaruitgcbrcidc bankcttcn rlrganisccrdcn.

Begraafplaatsen

Zoals wc hiervoor hebbcn gczicn, bcgrocvcn dc Romcincn hun cloclcn buitcn dcstaclsmurcn. Toch warrcn clczc bcgraaÍ'plaatscn nict clc stillc, gcïsolecrdc plaatscrr clic

zc tcgcnwoorclig zijn, waar het lcvcn van allc clag zovccl rnogclijk is buitcngcslotcn.Dc Romcinsc nccropolcn lagcn in dc buurt van clc staclspt)()rtcn, mct clc

grafrnonurncntcn mccstal in ccn langc rij tcr wccrszijclc van clc clrukkc vcrkccrsaclcrsclic naar dc stacl lciclclcn. Op clc stcncn of marmcrcn bankcn waarvan sommigc glavcnwarcn voorzicn, konclcn tocvalligc passantcn uitrustcn in clc schacluw, tcrwijl op dcopcn plckkcn tusscn dc gravcn hanclclarcn hulr kraarnp.ics uitstalclcn. Zo blccf cr ccnrnystick maar onmiskcnbaar contact bcstaan tusscn clc ntutrcs cn clc lcvcnclcn, tlp wicrrsbcstaan clc voorvaclcrcn, naar nrcn rnccnclc, nog altijcl invloccl uitocÍ'cnclcn.Somrnigc bcgraafplaatscn hadclcn ccn wat bcskrtcncr karaktcr; tlc gravcn lagcn hicrbinncn ccn omrnuring in ri.jcn ol'blokkcn bi.j clkaar'. Ook bcstonclcn cr ot.nmuulclc,rnnclc grafmonumcntcÍl (trtutt,xtlcu) waarirr clc ovcrlcclcncn van óén fanrilic bi.j clkaarwarcn bcgravcn.I)c Romcinsc voorliclilc voor tuincrr, gccorrbincclcl mct hun iclccón omtrcnt hctElysiunt. hct paracliis voor clc gcstorvcncn, lcicldc tot hct <lntstaan van clodcntuincrr.Mct ccn srnaakvollc nrcngclirrg varr bomcn, hkrcnrcn cn vi.jvcrs, probccrclc tncn clc

paraclijsclijkc slccr van hct hicrnarnaals op tc r()cpcn. tclwijl clc aatrlcg v:tttbuitcnverbli.jvcn op clczc tuirrcn clc stcrkc harrcl tu:;scn clc lcvcntlc cn clc cloclc wcrclclondcrstrccptc.

Graftypes

I)c Ronrcinsc gravcll walclr bcparrltl rrict unilirrrn; cl bcstonrl ccn gr()tc hocvcclhciclgral'typcs. clic vaak ictlcr vorlr zich clivcrsc valiarrtcrr kcrrclcn cn clic wat volln clr ()lnvang,

bctrcl't aanzicrrli.jk van clkaar korrrlcrr vcrschillcn. Hcl'pozzogral'' bi.j voorbcclcl hcstoncluit nict vccl rnccr clln ccrr gat in rlc groncl wirzrrin ccn ru'lr ntct clc its van clc cloclc was

gcplaatst. Sorns wcrd clc gral'kuil gcnrarkcclcl !nct ccrr gral'stccn í,rtrr1t'l clic clc naatncllocg varr clc ovcrlcclcrrc. Arrclcrc graltypcs wcrclcn cluarcntcgcn gckcntrrcrkt cloorvaak irrclrukwckkcnclc houwwclkcn. Zo bcstond ccrr 'sitccllunrgral" uit ccrr grootlcchthockig grufmorrurncnt mct ccn tcrnpclÍzrqadc, ccrr bcncclcn- crt ccn bovcnkamcr

6Íl

cn ccn lqr,rls aan dc achtcrkant; in dc grafkamcÍs van clit typc wcÍdcn dc doclen nic't

allccn in asurncn, maar ook in sarcol'agcn biigczct.Wcl was cr sprakc van ccn rcgionalc voorkcur vtxrr bcpaaldc graÍtypcs. Hctoolspronkclijk uit Klcirr-Azië afkornstigc 'torcngraf', dat bcstonci uit verschillcndcvcrdicpingcn mct ccn bovcnstuk in dc vorm van ccn pilarnidc ttf ccn kcgcl, kwarn bijvoorbccld vccl voor in clc Romcinsc provincics. C)ok warcn sommigc grafsoortcn nauw

vcrbonclcn mct bcpaaldc gclooÍ.sgrocpclt, zoals clc joclcn cn vrocgc christcncn. Alsgcvolg van dc vcrvolgingcn waaraan zij vaak blootstonclcn, wcrdcn zij gcclwongcn hun

cloclcn tc bcgravcn in'catacombcn', ondcraardsc gangcnstclsels waar in clc wandcnriicn ondcr clkaar gclcgcn, langwcrpigc nisscn (/r.rcrrli) warcn uitgehakt.Dc clccoratic van al dczc vcrschillcnclc gral'typcs - cloor middcl van rclicÍ.s, cnschildcringcn op askistcn. sarcofagcn cn dc wanclcn van gratkamcls - gecft ecn

ontwikkcling van cnkclc ccuwcn tc zicn zowcl in picturalc uitdrukkingsvorm cn als in

orrdcrwcrpskcuzc. Dczc variccrclcn van gcwonc clccoraticvc moticvcn,bcgraÍ'cnisstoctcn, voorstcllirrgcn uit dc ondcrwcrclcl cn mythologisclrc scènes, ttlt dc

wccrgavc van allcrlci allcclaagsc tafcrclcn of bijzondcrc gcbcurtcnisscn uit hct lcvcnvan clc ovcrlcdcnc. Opmcrkclijk is dat hct ovcrgrotc tlccl van clc decoratics zich aan

clc buitcnkant van dc grafmonumcntcn bcvond, tcrwijl hct intcricur min of mccrvcrwaarlooscl wcrd. Dc gravcn warcn bcdocld voor clc openbaarhcid, cn hun

bclangrijkstc functic was de nagcdachtcnis aan dc ovcrlcdcnc binncn dc gcmccnschaplcvcnd tc houdcn.Soms is dc bctckcnis van ccn afbcclding nict helcrnaal duidclijk. Zo vcrwijst een reliëfop hct graf van dc Pompciaansc magistt'aat Munatius Faustus, waarop een sclrip wordtklaargcmaakt om binncn tc varcn, waarschiinlijk naar hct bcroep van dc dodc; maarcr is ook wcl geoppcrd dat hct ccn hier ccn allcgorische voorstclling betrcft, dic dcRomcinsc tocschouwcr er aan mocst hcrinnercn dat wic de stormcn van hct leven had

doorstaan. dc vciligc haven van dc dood wachttc.Dc mccst in het oog springcndc boodschappcn vormden dc inscripties op dc gravcn.Naast clc persoonlijkc gcgcvcns van dc ovcrledcnc, bevattcn zij onder mecropsommingcn van dicns gocdc daclcn, dankbctuigingcn aan hct stadsbestuur dat gclcl

en/of grond voor de begraÍ'cnis tcr bcschikking hacl gesteld, en wijzc spreuken waarinhct levcn op aarcle werd gcrclativccrd. E,en kcnmclkend voorbccld van dezc laatstcsoortluiddc: "Nonlui-!ili-nonsutn-nor7r'ttro",hctgcenvrijvcrtaaldbetekent:"Ecrst bestond ik nict - toen was ik cr - nu ben ik cr nict meer - het kan mc nietschclcn. "In de grotcrc grafmonumentcn was grafmeubilair aanwezig dat ondcr andere bestond

uit altarcn, bcdden, tafèls, bustcs cn kandelabcl's. Ook kreeg de dodc goederen mec

die hij in zijn nieuwe leven nodig kon hebben cn dic pasten bii zijn welstand; dezc

licpen uiteen van ecn cnkclc kruik, wat wapens ofeen paar sicradcn tot completeuitrustingen voor een aangcnaam lcvcn, bcstaanclc uit toiletgerci. vocdscl enuitgcbrcidc huisraad.

Pompeiaanse begraafplaatsen

I)c grotc vcrschcidcnheid aan graftypcs, dic zoals wc hcbbcn gczicn z<'t kcnmcrkcndvoor dc Romcinsc wercld was, is ook clp clc bcgraafplaatscn van Pompcii tcrug tcvindcn. Dc mccstc gravcn datercn van na hct rnidclcn van dc ccrste ccuw v.Chr., maarcr zijn ook gravcn gcvondcn uit dc Samnitischc pcriodc, dic teruggaat tot dc vijfdceeuw v.Chr.

6q

Mct hct gt'tlcien vittt clc otttviutg cn ri.ik(lom van clc stacl vcrarrdcrclcn in clc l<lop vanclc tiicl ook clc alhtctirrscn cn clc sti.jl van clc gravcn. Aanvankcli.jk bcgrocl'rncn clc urncrrnlct dc as varr clc clotlctr irr ccn gat in clc gnrrtcl: clczc plalts wclcl gcrnarkcclcl mct ccrr.r/t)/c, waarop tlc naanr varr dc ovcllcrlcnc stoncl vcrrnclcl. Bctrof hct hct graf van ccnt't'ottw, tl:ttt wcrclen op clc bovcnkutrt varr clc,r/2ft,ook n()g strcngcn haar algcbcclcl. I)itgral'typc (clc zogchcten '//crrrrc,rstèlc'), dat viul vool dc Rorncirrsc ti.jcl clatccrt, kwantvri.iwcl allccn in Porlpcii vo()r cn blccl'tot hct cindc van dc stacl in gcbruik, waarbi.jl.tct sorns was ()pgcnomcrr in grotcrc gtafrtronurncntcrr.Ciclciclcliik aatt vcrschcttctr op clc bcgraal'plaatscn klcinc altarcn cn pavil.jocnt.jcs wlarcle farniliclcclcn konclcn uitrustcrr tiiclcns clc bcgral'cnisce rcnroniL'n. Dc wcclijvcr tusscnclc voornaarnstc lanrilics varr clc stacl, rlic hun ri.jkclonr cn vcrclicnstclr vool clcgcnlcenschap graag uitgcclrttkt zagctr itr hurr glafrnorrurncntcn. Ieicklc cr op clcn cluurttlc clat clc gÍavcrl ln()rrunrcrrtalc plopoltics bcgonrrcrr aan tc ncnlct.t. I)c bank.jcs clicoorspronkcli.ik bccloelcl wátrcn v()()r clc l'amilic varr tlc ovcrlcclcnc. grociclcn bi.j solnrnigtgral'nrtrnurnctttcn uit tot hallhrnclc ontvangsthallc n (c.tctlruc) clic voor icclcrccntocgankcli.jk warcn.I)cze zcllclc nciging tot opcnbaarhcicl trcllcn wc ook aiur in dc :;t.lutluc, cen gral'typctlat uitsluitcncl in Pornpcii is aarrgctlol'l'cn. Hct bcstaat uit ccrr halvc-cirkclvolntirlczitbarrk nrct lttglcunitrg, clic op ccn gcplavcicl platcau ligt, lnct dc opcn kant naar clcstraat. Evcniils clc t,,rt,r1rurc boclcn zc passiil.ttcn clc gclcgcnhcicl rustig tc pauzct-cll,zoclitt clc ovct'lcclcnc ckror nriclclcl van zi.jrr glalinonunrcnt ook rra zijn clood rlegcmcctrschap Il()g valt clicrrst was. Misschicn rnoct irr clczc lunctic ook clc vcrklalingwtrrtle tr gczocht voor hct rncrkwaarcligc lcit clat tlc .s<lroluc uitsluitcncl bcstcrncl warcrrv<xtr dtrrtt'iri cn hutr cchtgcn()tcs: want cloor ccn unilirrrn grafrnonutncnt kon clczcIttltn<lgcnc cn gcslotcn gr()cp lnarrncrr, rlic in hun sta(l hct hoogstc anrbt lraclclcn lrcrcikt,hun bijzonclclc status binncn clc gcnrccnschap bli.jvcnd bcvcstigcn.I)c ouclste ctt tnccst vollcdig opllcgravcr) bcgraaÍplaats varr Portrpcii tigt buitcn clcHclculancumpoort. langs clc wcg rraar Hcrculalrcun.l clt Nirpcls. I)ichtbii tlclroort bcvirrcll zich clc cct'stc gr()cp glavcrr, tcrwi.jl ccn twccrlc trocp ccn stuk.jc vcl.(lcropligt aan clc linkclkant van clc wcg. bij ccn alsplitsirrg clic naar clc Villa van clc Mystclièrrlciclt.Hct trrccst voot'kotrrctrclc graltypc op clczc bcglaalplaats worclt gcvornrrl cloor ccrrgral'altaar op ccrr al clan trict hollc basisl clc asurn is hiclin ol in clc groncl cronrlcrbijgczct. Aanvankcli.jk bcstotrd clit typc uit klcinc. vli.jstaarrclc altalerr, rnalr in latcr'.iitrctr wcrtlctt clc ultitalgravcrt onrrlruurcl, cn pliratstc nrcn clc ultarcn o1r grotc sokkclstltdaÍ zc lroog bovctr tlc otntnuring uittorcnclcrr. I)c twcc bcst bcwturrclc vorlrbcclrlcnvittl clczc latc altaat'gravcn bchtxrt'clcrr t()c aarr Caius C'zrlvcrrtius Quictus crr ('uiusMunatius Faustus crr zi.jn vrouw, bcicle n li.jkc vri.jgclatcncn clic tot clc ortlc clcr.Attl4tr.stolcs hchoorde n. Opvallcnrl aan hun gral'ntonun.rcntcn is. dat zc gccnsritl'katrrcr bcvitttcn. In clc Kltrssickc Ouclhcirl was hct gcbluikcli.jk ccn tettrstulthiturr(lccg gral') op tc riclrtcr) v()or pcrs()ncn vln wic hct liclr;rarn clool bi.j voortrcclcl ccnschipbrcuk vctlorctt was gcllitarl in hct gcvzrl van Murrirtius []austus cn zi.jn vrouw kanclit cchtcr rrict clc rcclctr zi.in gcwccst voor hct gr:rÍ tri.j clc I lcrcularrcurrrpoort. lurrrgczicrrzii in wcrkcli.ikhcitl l'rcgravcn lagcn in ccn twcc(lc gral tlat bi.j clc Nuccriap()()t't wasopucricht.IJchalvc clc grttvctr trrct //crlrc,rstÈ'lcs cn altaalgravcrr vintlcn wc op clc lrctrairl'plaatsbi.i clc I lcrcul:utcr.nnpoort v:rrizrtics op hct rrrzrusolcurngrirl (ccn roncl !lcb()uw clat al clirntrict op ccn vict'katttc bitsis was gcplaatst), nronurncrrt:rlc gravcrr lnct vcrclicpinucn,karncrgravctt tnct hankctr langs dc zi.jrnurcn vrxrl vtxrrbijgatrgcrs, clt hct hicrvoor

70

bcsprokcn graftypc mct ccn cxctlru, cvcnccns voorzien van ccn bank.

Ecn van clc mccst opvallcnclc grafmonumcntcn bcvindt zich bii de wcgafsplitsing op

cnigc afstand van dc Herculancumpoort, tc midden van ccn grocp gravcn die uit cle

laatstc pcrioclc van dc stad datcren. Hct is hct graf van Nurnerius Festius Ampliatus,ccn voorname ingczctenc dic door dc gemecntcraad van Pompcii was gcëcld met

bijzon<lcrc privilcgcs (ornumantu) cn als dank daarvoor spclen in het amfitheateÍ(trtuncru) hacl gcorganisecrcl. Dc rcliëf.s op zijn graf, zo lccrt ecn gcschildcrd opschrift,gcven dc gcbcurtcnisscn op dc laatstc dag van dczc spclcn weer: tc middcn van

vcchtende gladiatoren zien wc dc leeuwcn, bcrcn, stieren cn everzwijnen afgcbeeld dic

bij dc vcnatbncs. de gcvechtcn mct dicrcn (zie blz. tt2 ). wcrclcn gebruikt'Dc tcn zuidcn van Pompcii gclegen bcgraafplaats bii dc Nuceriapoort, waar dc gravcn

gemidclclcl oudcr zijn dan bii de Hcrculancumpoort, wordt gcvormd door een grocp

tombcs langs dc Nuceriawcg, dic tusscn de Stabiapoort e n de Nuceriapoort parallclItxrpt aan dc stadsmuur.Het mccst indrukwekkcndc graf op deze bcgraafplaats is dat van de zakcnvrouw

Eumachia, dc oprichtster van het grotc gebouw aan hcÍ forunt van Pompcii dat wcl

als vercnigingsgebouw van dc lakenvollers wordt gezicn. Haar grafkamer, hoog op ccn

tcrlas gelcgcn achtcr cen ruimc excdru, was voorzicn van rijk versicrde altarcn en ecn

aantal nissen voor standbeelden. Bij de opcning van het graf bleken echter de

ovcrblijfsclen van Eumachia cn haar familic om onbckcnde rcdcnen nict aanwczig.

De bcgraafplaats bij de Nolapoort is slechts tcn dele opgegravcn; er zijn tot op hcdcn

<lric graven ontdckt, waarvan cr twcc een halfrondc axedrattcziÍÍen. Vlakbij bevond

zich dc laatstc rustplaats van de armcre Pompciancn: zij mochtcn hier, zonder er icts

voor tc hoeven bctalen, hun doden in het pomcrittnt aan de voct van de stadsmuurbcgraven. HcÍ ltonteriun? was cen gcwijdc, onbebouwde strook grond rond de stad'

dic fungccrdc als ccn soort rcligicuzc stadswal. Bij wijzc van grote eer bcstemde dc

gemccntcraad soms ccn plckjc op hcÍ pomeriunt als bcgraafplaats voor ecn voornamc

ingezctcnc van dc stad. Dc gravcn van de armcn warcn hccl wat mindcrindrukwckkcnd: tcÍÍacotta buizcn vocrden dc plcngoft'crs naar de urncn aan dc voct

van dc staclswal, waarin clc namcn van dc ttvcrlCclcncn wargn gckrast. De tlpcning van

clczc buizcrr dcktc mcn af mct ccn plattc stccn, waarop ccn dunnc laag aardc wcrdgelcgcl.Dc bcgraafplaats bij dc Vcsuviuspoort tcn slottc, hcrbergt vicr grafmonumentcn. Eén

crvan. hct graf van tle 22-jarigc magistraat Caius Vcstorius Priscus. bcvatmuurschildcringcn mct cpisodcs uit zijn lcvcn, ccn glacliatorcngcvccht cn cenjachtscènc.

ulh.-19. tltt g,rtl t,urt dt'uclilis Munus ()hdliu.s [;inntr.s o1t lt lttg,rut.lpluuts lti.i lt Ntiluptxtrr. llit

t(r n'uurl( t'utr 5000 .st.sttrtii;rt.

71

Brood en spelen

Met dc gnrci van het Romcinsc Rijk in clc twccdc cn ccrstc ccuw v.Chr. was gcleidclijkaan ook hct aantal burgcrs dat lccfdc 0p kostcn van dc staat cnorm gcgt'ocid. Dctoevlocd van slavcn uit clc pas vcrovcrdc provincies zorgdc voor goedkopc arbcicl cnvcroordccldc ccn stccds grotcr wordcndc grocp ingczctcnen van hct rijk tot ccnwerkeloc'rs bcstaan. De massale stÍoom van dczc nicura,c wcrkclozen naar dc stcclcn,leiclde er vooral in Romc toc - waar dc bcvolking ecn omvang bcrcikte van mccr dan

één miljoen inwoncrs! - dat in dc cerstc ccuw na Chr. dc kcizcrs met grootschccpscvocdscluitdelingen dc rust ondcr dc cnormc stadsbcvolking probccrdcn tc bewaren.Ecn andcr middel om gevaarlijkc socialc onrust tc voorkomen, was hct instcllen van

een gÍotc hocvcelheid nieuwc Í'ccstdagcn (J'criae) waarop hct volk wcrd bczig gchoudenmet kostbarc cn spcctaculaire voorstcllingcn (ludi) in hct thcater, het amfithcatcr cnhet circus. Dczc politiek van 'brood cn spclen' (pancnt ct (irccnses) had tot gcvolg clat

in de loop van dc eerstc ceuw na Chr. bijna tweedcrdc van hct Romeinsc jaar bcstonciuit feestdagcn dic waren gevuld mct groots opgezettc spclcn.Maar ook buiten Romc, in pxrvinciestcdcn als Pompcii, bood dc organisatie van dcpopulaire publieke spclcn aan ambitieuze politici of invlocclrijke burgcrs dcmogclijkhcid hun maatschappclijk aanzicn tc vcrgÍotcn.

Theáter en odeum

Het Romeinse thcatcr uit dc kcizertijd had zijn wortcls voor het grootstc dccl in derijkc Griekse theatertraditic. Oorspronkelijk maaktc hct toncelspel bij de Rorncincndecl uit van lijkspelen die crtoc dicnden dc goden gunstig tc stcmmen. Dezcvoorstellingcn haddcn dus, evenals hct Gricksc theater, dat mct zijn tragcdies en

komedies was voortgckomcn uit dc crcdicnst van Di<lnysos, cen rcligicuzc achtergrond.ln dc Griekse wereld of in strckcn dic. zoals Campanië, dool dc Grieksc cultuur stcrkwarcn beïnvloed, lagcn dc thcatcrs daarom in dc buurt van ccn heiligdom, waarmcchct religieuze karakter van dc opvocringen wcrd bcnadrukt. Pompeii, dat dc bcschikkinghad ovcr ccn gr()ot en ccn klcin thcatcr was hiervan cen gocd voorbeeld. Hetthcatcrcomplex lag nabij hct 'drichocki ge Jontm'. , hct oudc ccntrum van Pompeii, datwerdgcdominccrddooreenaan Herulcsgcwijdctcmpel inDorischcstijl dieuitdevroegste periode van dc stad dateerde.De oorspronkelijkc voorstcllingen bij de lijkspclcn wcrden gchouden op ccngcïmproviseerd en gemakkclijk af tc brcken toneel dat op ccn markt of plein werdopgcstcld. Het publiek stondl pas tocn de voorstellingcn in dc loop van tle tweedeccuw v.Chr. hun religicuze bctckcnis haddcn verloren, werdcn zitplaatsen opgestcld,hocwcl ccn gedeelte van de bevolking hicr uit godsdienstigc ovcl'wcgingcn nog langtegcn gckant bleef.Dc eerstc Romcinse theaters kwamen tot stand onder invloed van dc Gricksctheaterarchitectuur, zoals het grote theatcr van Pompeii, dat uit de dcrdc oftwcedeccuw v.Chr. dateert, duidclijk laat zien. In tegenstelling tot dc laterc, typisch Romeinscthcaters die cen volledig vrijstaand gchccl vormen, ligt dit thcatcr in ecn dicpe,halfcirkclvormige kuil (cavea) tegcn dc wanden waarvan de zitplaatscn voor detoeschouwers terrasvormig oplopen. Aan dc voet van de cavea ligt dc orclrcstru, eenhoefijzcrvormig, vlak gedeeltc, dat bij dc Grieken dienst deed als speclplaats voor hetkoor, maar bij de Romeinen in gebruik raaktc als zitplaats.Tijdens het bewind van Augustus werd het grotc thcatcr van Pompeii ingrijpcnd

12

'\^

\'\)

I23

4

- grote theater- odeum- barakken van de gladiatoren- tempel van Hercules

(Dorische temPel)5 - driehoekige forum ro 2om

6 - Samnitische palaestra7 - tempel van Isis8 - tempel van Zeus Meilichios

l0 2Om

aft.40. Plattegrond van het theatercomplex in Pompeii

verbouwd door cle architect Marcus Artorius Primus, die het verbreedde en aanpaste

aan de architectonische stijl van het Romeinse theater. Na verbouwingen in dc periode

63-68 na Chr. kreeg het zijn definitieve vorm naar het voorbeeld van dc theaters in

Rome.Langs de rechte kant van de cavea bevond zich ecn lang, houten toncel (pulpittrm) met

aan íeerszijden kleedkamers en vertÍekken om kostuums op te bergen. Boven het

toneel was een hellend dak aangebracht om het geluid naar de toeschouwers toe te

kaatsen. Achtcr het toneel verhief zich een twee vcrdiepingen hoge faqade (scaenae

lions),die de gevel van een luisterrijk paleis moest verbeelden; te midden van de

nissen, standbèelden, zuilen en oÍnamenten bcvonden zich drie deuren waardoor de

toneelspelers konden opkomen en afgaan.

73

Dc orcltcsíru. waar dc clitc van Pompcii plaats nam, was tc bcrcikcn via twcc ovcrdcktczij-ingangcn (purodoi), dic tusscn hct tonccl en <lc <'oveu doorlicpen. Bovcn dc purotloibcv<rnden zich clc tribunalia, logcs voor clcgastcn, waarnaar een vcldckt trapjc toc.gangvcrschaftc, zoclat dc voornarrc tocschouwcrs hct gcdrang bij clc hoofdingangcnbcspaard blccf . Dc ondcrstc vicr rijcn van <lc covea (inn cu_vca) warcn gcrcscrvecrdvrrrrr clc dacuriotrcs. clc lcdcn van dc Pompciaansc gcmccntcraad. Van dc twintig lijcndaarbcrvcn (nrcdiu tuvau) wcrclcn dc ondcrstc waarschijnlijk bczct door lcdcn van dcverschillcndc vakvcrcnigingcn of gilclen; dc mcnscn uit dc laagstc klasscn tcnslottczaten op dc rijen claarbovcn cn op hct hoogstc gcdccltc, tlc suntnru cuvca, <laÍ uit nictmccr dan vicr rijcn bcstond.Aan pers<rncn mct gr()te vcrclicnstcn jcgcns clc stacl kon als ccrbcwijs ccn hisalliturtwordcn t()cgcwczcn, cen zctcl clic twcc kccr z() brcccl was als ccn gcwonc zitplaats.In hct thcatcr van Pompcii was clczc ccr onclcr andcrcn tc bcurt gcvallcn aan MarcusHolconius Rufus, ccn tclg uit ccn voornaatn gcslacht van Pompciaansc wijnbocrcn,dic samen mct zijn bnrcr clc vcrbouwing van lrct thcatcr hacl bckostigd . Zi.in biscllirtnrbcvond zich in hct midclen van dc ondcrstc rij van dc ncdia (eveu,van waaruit rncnhct bestc zicht op hct tonccl gcnoot.Alles bij clkaar kon hct grotc thcatcr van Pompcii ongcvccr'5(XX) tncschouwcrsbevattcn, hctgcen ccn aanzicnlijkc capacitcit bctckcnclc op ccn bcvolking van mindcrdan 10.(XX) me nscn. Dc gewonc burgcrs hocÍilcn nicts tc bctalcn cn gingcn soms al dcavond van tc v()rcn naar hct thcatcr om ccn gocdc plaats tc krijgcn, mct mcdcncmingvan ctcn, drinkcn cn zorrrrcschcrrncn. [)c v(x)rnamc tocschouwcrs kondcn op hctlaatstc momcnt binncnkomcn omclat voor hcn plaatscn warcr.r gcr-cscrvccrd.

ul lt.1 L l lrr ,qr(,t( tlt(ut(r.

- ...: 'rré,

ig"" ""-'ï*{i

$

.iá1

74

Om hct clc bczockcrs zovccl rnogclijk naar clc zit.t tc tnakctr, was hct thcatcr van allcrlcigcrnakkcn voorzicn. Zo zolgclc ccn spccialc lroutcn coltstl'uctic op clc bovcnrancl van

tlc strrrttrru (llycll crv(x)t'clat bij Ícllc z()n ccn zcilclock (valun <tl v'cluriunt) kon worclcn

tuitgcspanncn clat ccn aangcnarDc schaduw <lvcr hct publick wict'p. Ook wcrclcn clc

t6cschguwcrs s()ms gctt'aktccrcl op,rTralrrorrc,r. Wat voot'gcbruik prccics achtcl clit

woorcl schuil ging (lcttcrliikc bctckcnis: 'hct bcsprcrrkclcn','hct strtxricn') is nict

hclcmaal duiclclijk. Gcwoonliik gaat rncÍr ct'van uit clat hct bctrckking hccft op hct

bcsprcnkclcn van clc vclhittc rncnigtc tl]ct gcparfumccrcl watcr, maar hct is tlokmogclijk clat cl klcinc gcschcnke n aan lrct publick wctclctr uitgcclcclcl.

In clc pauzcs van clc vaak zccr langc v<lorstcllirrgcn konclcn clc t<tcsch<tuwcrs ziclr

vcrp()zcrr 6nclcr clc vict'h6ckigc zuilcngalcrii (qttudriTsrtitu,r) clic naar Cricks-Hellcnistisch v(x)Íbccld achtcr dc ,stut'rtue.fiorts van hct thcatcl'was aangclcgd. Volgcns

dc R<lmcinsc b<tuwrnccstct' Vitruvius, clic otrgevccr 25 v.Chr. ccn ticndclig wcrk ovcrclc architcctuur publicccrclc, bch<trlrclc ccn clcl'gclijkc galcrij aan icclcr theatcr

vct'boncle n tc zijn. Nict allccn konclcn clc tocschouwcrs cr wan(lclclr of schuilcn vtltlrcle rcgcn. ook tr<tÍ'ntcn ct'voorbcrciclingcn v(x)r tlc voorstclling. Na clc aartlbcvirrg valt

62 na Chr.. wclcl clc zuilcngalcrii orrgcbouwcl tot glacliatorcnkazcrnc (/ttrltt,r

gludiutoriu:;) cn krccg ze ltaar huicligc volnr (afb.40).

Dc tonccltcchnick stoncl in clc kcizcrtijcl op ccn hoog nivcau. In lrct 1)rí).t(rl('rtlrrrrr (hct

gcclccltc voor hct tonccl) was ccn glcul'aangcblaclrt waaritr lrct toncclgorcli.in(sipurirgrt) rusttc: laltgs ccn stclscl van houtctr palcn, clic op rcgclrnatigc aÍitarrcl van

clkaar in clc glcul'warcn gcplaatst. kon hct gorclijn in clc pauzcs ctt attn hct cinclc van

clc v6qlstclling vanaÍ clc vlocr worclcrr ornh<loggctrtlkkcn. Ook kon nlctr cloor rnidclcl

varr dc lrrrr'lrirrl, cclr vzlll oorspr()ng Gricksc vincling dic bcstoncl uit ccn ingcwikkclcl

sVStcct.n van kabcls ctr katr()llcn, op onvclwachtc m()tltctttcn goclcn op lrct ttllrccl latcn

rrccrdalcn. [)c rft,rr.r L'"r rrtucltirru (lcttcrli.ik:'gocl uit ccn nliichinc') wcl'cl claat'rncc

spl'cckwo()r'(lclijk vrxrl ccn onvcÍwachtc bcvriicling uit ccn bcnat'clc situatic. Ecn atrclct'

ntiddcl oril actcurs aan ()Í'al'tc v()crcn vorrilclc ccn valluik clat clc ttlcpilsscliikc naanl

"l'rap van ( lturoti clrocg. cn dat t()c!lang vcllccn(lc tot clc rtlilrttc otttlct hct totrccl.

V66r'sncllc rlccolwissclingcn hacl rncn clc bcschikking ovcr ccn gt'tlot, tlraaibaar.

h()utcn pristr)a. clat aan clk van clc ch'ic zi.jdcn arrclcrs bcschiltlcrcl was cn vittttt':tltrttit

plgtscling íigulcn tcvoorschi.irt kontlcn kotrtctt. 'lilt tlc sinlpclstc cn ()u(lstc

tonccl[ckwisictcrr bchoolrlcn apparatcn otn bliksctr ctt clottclct-llil tc b(x)tscn. waal'nlcc

dc vcrschijning varr bovcnnatuurliikc pct'sonitgcli op hct totrccl wcrtl ingcluitl.[)c vlpcgc Rorlcinsc thcatcrsttrkkcn warcn vcrtalirrgctt oÍ bcwclkingctr vatr Gricksc

oliginclcrr. Mct rrarrc tlc schlijvcls'l'itus Mitccius Plttttttts (25'l-llJ'l v.C'hr.)cll Ptrhlius

Tcrcltius Alcr ( 195-l-59 v.('hr'.) hzrtlclcn succcs nrct hun vt'ijc intcrpl'ctatics van (il'icksc

krlrrrcrlicsl vaak cotnbinccrclcn zii tlc intrigcs vllll twcc vcrschillcnclc stttkkcn((.()tttaltitkttio)ol'zcttcn zi.j langc stukkctr cliulotlg tttrt itr gczotrge n passagcs (cuttlitu).

Voolal clc korncclics vatr Plitttttts blcvctt ttog gcruittrc tiicl bi.i ccn brcccl publickpopulair.ln rlc kcizcrtijcl kwantcn clric rricuwc typcn totrcclstukkctt in zwattg, clic gctlccltcli.ik

uit clc klassickc tragc(lics crr korncclics wirrcrr v()()r'tgckotncrt: clc'Atcllitansc klucht'.hct'nrimcspcl' cn hct'pitnt()l.tliIncspcl'.I)c Atellaanse klucht (Fubtrtu Atcllurtu) wils ccn authcntick oucl-ltalisch gcrlÍc dat was

ontstaill in Atclla, ccn ()trgcvccr.l0 kilonrctcl tcrt noorclcn vatt Potnpcii gelcg,cn

clorp.jc, viutwaar hct zich ovcr clc [cst viul ltaliC hacl vclspt'cicl. [)czc vtllksc konrctlic.clic scèncs uit hct clugcli.fks lcvcn tc zicn gal', was varik obscccn cn [rurlcsk vittr itrhoutl

cn vtrclclc virstc typct.ics tcn t()nclc (ost'ut ltcrsorruc,I waat'in hct publick zich gcnrakkcli.ik

15

ktrn lrcrkcnncn'. Mu<ttrs dc lransworst, I'u1tptt,s clc bcjaarclc dornkop. IJu<<o tlcvcclvraat cn f)r.r.s.rcrulrr,r dc gchochcldc. Hun rollcn wcrclcn mccstal gcspccld cloorsew()nc burgcls dic ccrr torrcclmaskcr clrocgcrr. l)c Atellutraa clicnclcn aanvankclijkonr het publick tc ontsparrnen na clc vcrtoning vun ccn tragc(lic, nraar grociclc al snclruit tot ccn zcltstanclig gcnrc clat grotc popularitcit gcnoot.Hct mimespel was afkornstig uit Sicilië: ook clit gcnrc bracht allcclaagsc scèncs in bcclclrnct ccn vaak obsccnc strckking cn vastc typctjcs. Dc mirncstukkcn wcmclclcnzoclocrrdc '"'an clc cchtbrcckstcls. dicvcn, lccglopcrs cn moordcnaars. In tcgcnstcllingt<tt dc Atalluturc wct'clcn zc gcspccld cloor or.tgcrraskcrclc actcurs in allcdaagsc klccling,dic hun rol vcrtolktcn rnct ccn spcl van gclaatstrckkcn (hct Gricksc rllrlos bctckcnt:'nabootscr'). clans cn rnuzick, hicr cn daar gcstcund door gcïmprovisccrclc tckst.Bovcrrclicn wcrclcn dc vrouwcnrollcn gcspccld door actriccsi clczc ontlccnclcn hunpopularitcit v()or ccn bclangri.jk dccl aan hct Ícit tlat ziizicl'r clikwijls aan hct cindc vandc voorstclling, ondcr clruk van hct publick, van hun klcrcn plachtcn tc ontckrcn. [)ithad wcl tot gcvolg dat dc rnimcspcclstcrs ccn n()g lagcrc socialc status haddcn danhun rnannclijkc collcga's.Uitcinclclijk nam hct stÍcvcn dc tocschouwcls mct ccn zo rcalistisch mogclijk spcktakcltc vcrmakcn gruwclijkc vormcn aarr, waarbij op hct tonccl ccht blocd vlocidc. Zomaaktc kcizcr Domitianus (81-96 na Chr.) hct mogclijk dat in stukkcn waarin ccnmoordcnaar dc doodstraf krccg, dc actcur v()or dc bctrcffcndc scène wcrd vcrvangcndoor ccn tcr d<xrd vcroordecldc misdadigcr wicns vonnis voor dc ogcn van hctcnthousiastc publiek wcrd voltrokkcn.Hct pantomimespel, afkomstig uit Grickcnland, wcrd in 22 v.Chr. in Romcgcïntroducccrd cn mocht zich al sncl in ccn cnormc popularitcit vcrlrcugcn. Hct wasvollcdig opgcb()uwcl rond één pcÍs(x)n. (lc puntontintu.r (lcttcrlijk: dc 'allcsnabootscr').Bijgcstaan door ballctdanscrs. koor cn orkcst, vcrbcclddc dczc mct ccn samcnspclvan gcbarcr.r cn danspasscn cen scric tafcrccltjcs waarin hij aan vcrschillcnclc pcrsonagcsgestaltc gaf. In tegcnstclling tot dc actcurs bij hct mimespcl, maaktc tlc panÍotttirrttt.sgcbruik van clivcrsc toncclmaskcrs cn vcrklccddc hij zich voor ieclcrc nicuwc scènc,waarbij dc pauzcs wcrdcn opgcvuld mct muzick cn ballct. Hct pantomimcspcl grociclczodocnde uit tot ccn klcurrijk schouwspcl mct uitbundigc dccors cn thcatcrkostuums,clat nog hct mccst lcck op ccn combinatic van ballct cn lcvuc. Voor hct gcsprokcnwoord was in dczc vorm van thcatcr gccn plaats mccr cn ook dc koorzangcn haddcnhun bctckcnis vcrlorcn: tlc punÍontintttr was aangcwczen op dc zcggingskracht van zijnlichaam, cn mocst derhalve bcschikkcn over cen uitstekende conditie en een grotcbcweeglijkhcid.Hct virtuosc gcbarcnspcl dat sommigc spclcrs ontwikkcldcn, lcvcrdc hcn dc dicpcbcwondcring op van vcrschillcndc schrijvcnclc tijclgcnotcn. "Hun handcn", aldusQuintilianus, "vragcn cn bclovcn; zij ontbicdcn cn zcndcn wcg; zij vcrtolkcn afschuw,vrccs, vrcugdc, drocfhcid, aarzcling, ccn bckcntcnis, bcrouw, zclÍbchccrsing,overgavc, tijd cn aantal. Zij prikkclcn cn kalmcren; zi.j smckcn cn zij prijzen: zi.j

bezitten ecn imitaticvcrmogen, dat woorden vcrvangt."Maar ook bij hct grote publick kondcn clc actcurs enorm populair wordcn. Uit dc tijdvan Augustus is ons bij voorbccld dc naam ovcrgclcvcrd van dc actcur Pyladcs, ccngraag gczicnc gast aan hct kcizcrlijk hof dic clc Romcinsc pantornimc ingri.fpcndvcrnicuwdci zijn opcnlijkc ruzics mct lccrlingcn cn concurrcnten zorgclen in hcclRomc vt'ror gcsprcksstof. En ondcr hct bcwind van Tibcrius vielen in Romevcrschillcndc <Joclcn bij vcchtpartijcn tusscn grocpcn supportcrs van rivalisercndepantomimcspclcrs. Dankzij kcizcr Ncro, dic ccn grotc passic voor hct thcatcr hacl cn

76

zichzclf als ccn gcniaal actcur bcschouwclc. stccg dc rcputatic van clc pantotninrcspclcrs

nog vcrclcr.In-pompcii hacl clc actcur Norbanus Sorcx ziclr zo'n bclangriikc st:ltus vcrwtltvcn. clat

hij wcri gcëcrcl rnct ccn bronzcn bustc clic in (lc tcmpcl van lsis stoncl opgcstclcl. Dc

p.iputoriàit varr bcpaal<Jc actcurs bliikt ook uit vcrschillcnclc muuropschriftcn- Vooral

ccn zckcrc Paris rraaktc clicpc inclruk op clc inwotlct-s van Pompcii. Uit clc ccrstc

ccuw na Chr. zijn ()ns twcc actcurs van clic naaln bckct]d: clc ccrstc was ccn

bcschclrncling van Ncro, clc anclcr wcrtl in ll4 na Chr. cloor Dotnitiatrus als minnaltr van

clicns vKruw in hct opcnbaar tcr cloocl gcbracht. Hct is rnogclijk clat dc opschriftcn uit

Pompcii bctrckking ircbbcn op éón van bcidcn, want hct was nict ongcwoon dat

bcKrcmclc thcatcrstcÍrcn op tóurncc gingcn. "Actius, licvcling van hct publick. kom

sncl wccr tcrug, vailÍwcl" luiclt ccn opschrift. cn it.t cctr anclcr wolclt ccn naamltlzc

"Mccstcr van hct torrccl" vaarwcl gczcgcl.

Dat ook vr()uwcn in hct thcatcr Klcm konclcn vclgálIcn, lccrt ccn hartckrcct zlan hct

aclrcs van ccn actricc clic bckcncl was ondcr clc naam'Rotica'oÍ'Erotica'.Naast hct gr()tc thcatcr van Pompcii lagl'tcÍ otlcunr. I)it klcinc thcatcr-. clat l(XX) tot

l5(X) mcnscn kon bcvattcn, *,,. turr",.t tlO cn 75 v.Chr. gcbouwcl cloor clc rftrr.rvir"i Caius

Quinctius Valgus cn Marcus Porcius. clic hun fortuin irt clc wijrrbouw haclclcn vcrgaard'

Tcn bchocvc van clc akocstick hacl clit gcbouw ccn houtcn clak; clc clitc van Pompcii

was claarcloor in staat in allc rust tc gcnictcrr van intictnc collccl'tcn, lczingcn cn

voorclrachte n clic ccn wclkomc aÍilisscling bctckcnclcrr voor clc spcctaculairc

vortrstcllingcr.r in hct grotc thc:ttcI. I)c clakconstructic rusttc op clc lcchthttckigc

buitcnrnurèn. clic clc halfron<lc cu,,'cu als hct warc'alsncclcn'cn waarin orn clc zitplaatscn

cn hct tonccl tc vcrlichtctl ralÍlcll witrcll uitgcsplrartl.

I lct odrtrnt.

l7

Het amfitheater en zijn voorstellingen

Van allc aspcctcn van hct clagclijks lcvcn in clc Romcinsc wcrclcl is clc grotc passicvoor cle voorstcllingcn in lrct arnÍithcatcr hct nrocilijkst tc cloorgronclcn. Mcn kan zichnauwclijks vcrplaatscn in hct cnthousiasmc waarrncc gcncratics Romcincn zichvcrlustigdcn irr ccn schouwspcl clat lrct lcvcn k()sttc aan vclc ticntallcn mcnscÍr cn dicrcn.Ook in Pornpcii blacht nicts dc gcmocdcrcn zo in bcrocring als clc gladiatorcrrgcvcchtcncn dicropch'ijvingcn in hct cnormc amfithcatcr dat in clc zuickrosthock van dc stad lag.Dc glacliatorcngcvcchtcn vinclcn vcrmocclcliik hun oolsprong in ccn Etruskischbcsrafcnisrituccl, hct 7rlrclrrr spcl, waalbij ccn gcblinclclocktc rnisdacligcr door ccn wilclclicr in stukkcrr wcrcl gcschcurcl; naar mcn aannatrr vcrlccnclc hct bloccl dat hicrbij vlocidclcvcnskracht aan dc gcstorvcncn. Maar hct was waarschijnli.jk vooral onclcr clc Sarnnictcnclat dczc tladitic ziclr vcrclcr ontwikkcldc. Al uit clc vicrdc ccuw v.Chr. zijn Sarnnitischcgrafschildcringcn bckcncl dic gladiatorcngcvcchtcn latcn zicn. Tot in clc ccrstc ccuwv.Chr. warcn dc woordcn 'Samnict'cn 'gladiator' volstrckt synonicm, tcrwijl in latcrjarcn mct Samnict ccn bcpaalcl typc gladiator wcrd aangcduicl.In dc ovcrnamc van dit blocdcrigc vcrticr door dc Romcincn liikt mct namc Campaniëccn bclangrijkc rol tc hcbbcn gcspccld. Nict allccn bevonclcn zichin rJczc strcck mccramÍithcatcrs dan waar ook in Italië - in hct tcn noordwcstcn van Pompcii gelcgcnPutcoli stondcn cr zclfs twcc - maar ook warcn zc vaak vccl oudcr dan hun allcrccrstctcgcnhangcrs in Romc. Hct amÍithcatcr van Pompcii bij voolbceld is het vrocgstbckcndc amfithcatcr uit dc Romcinsc wcrcld: hct datccrt uit circa U0 v.Chr. en is ce n

halvc ccuw oudcr dan hct ccrstc amÍithcatcr in Romc, dat in 29 v.Chr. werd gcbouwd.Voor dc oprichting van dczc permancntc stcncn amfithcatcrs vonden de vrxrlstcllingcnwaarschijnlijk <'tp het Jorunt plaats in houtcn bouwwcrkcn dic gemakkelijk kondenwordcn opgebouwd cn afgebrokcn. Ook hct wtx'>rd amphitheatntnt (waï zovccl wilzcggcn als: 'ruimte voor de tocschouwcrs (theatrunt) rondom (amphi) cle arcna') kwam

alh.43. IItt urttJitltcuttr vatt Potrryteii gt'zitn vunuit Irct oostctt. OJt da wxtrgxtttd zijn fu studstnuur(n r(\l(n t'ttrt t't'tt t'csÍitt14Íorcn zichlhrutr.

7rl

pas r()n(l hct bcgin van dc jaartclling in zwang: claarvoor wcrcl hct gcb()uw waarschijnli.lk.\p((tu(ttla ge nocrncl, ccrr tcrm clic in vcrschillcnclc Pornpciaansc inscriptics voorkomt.Mct zi.jn ruirn 20.(XX) zitplaatscn boocl hct antÍithcatcr van Pornpcii plaats aan mccrclan lwcc kccr clc bcvolking van clc statl, zoclat clc v<torstcllitrgcn. zoals wc gczictthcbbcn oplblz.2tl . ook tocgankcli.jk warcr.r v(x)r gcïntcrcssccrclcn uit clc wiiclc

trnrtrck. Hct gcbouw was aan clc stacl gcschorrkcrr cklor clc dttoviri Valgus cn Porcius(tlczclfclen clic ook clc bouw van hct orlcrurr haclclclr bckostigcl) crr lag vlak tcgclt crlgcclccltcliik in dc zuicltxrstlrock van clc staclswal. Hct had ccn vrij lagc buitcnrnuut'waartcgcn nrorturncntalc tÍappe n wat'cn aangcbouwcl: clczc lciclclcn naaÍ cctlonovcrclcktc, acht rnctcr brcclc rondgattg clic tocgang vcrschaftc t()t dc bovcnstczitplaatscn. Hct rnirlclclpurrt varr lrct arnfithcatcl wcrcl gcv()rmd cktrlr ccn <lvalc, mctzand bcclcktc alcna. In tcgcnstclling tot bi.j voorbcclcl in hct Colosscum in Rornc lag

rlczc lirge l tlln hct gt'orttlttivcau.E.cn 2.ll.i mctcl lr()gc, rnct schilclcrirrgcn vcrsicrclc balustraclc schciclclc hct publick opclc tribuncs van hct hloccligc schouwspcl bcncclcn lrcn. Evcnals in hct grotc thcatcrwarcn dc schuin opkrpcnclc zitplaatscrr in clric rangcn onclcrvcrclcclcl:Hct laagstc gcdccltc, tlc ima cavea, bcslocg vijf ri.icn cn was bcstcmcl voor clc

bclangrijkstc pcl'solrcn van clc stacl: aan clc wcstzijclc was ruimtc gcrcscrvccrd voor clc

duoviri crr clc organisat()l'cn van clc spclcn, tclwi.jl zich aan clc oostzijdc dc zctcl van

tlc recktr .spa<Íut rrli (spcllciclcr) bcvoncl.E.cn drickwart mctcr h()gc balustraclc zorgdc vo<lr ccn cluiclclijkc afschcicling tusscn dc

v(x)t'natnc bczockcrs op clc urla (tvcu, ct1 hct gcwonc volk clat op tlc media cavea (l'rctnriddcngcclccltc) cn clc summa cavea (hct hoogstc gcclccltc) plaatsnatn. Op dczc twccringcn. clic rcspccticvcli.jk twaall'cn achtticrr ri.fcn tcldcn, bcstonclcn dc zitplaatscnv()or ccn clccl uit houtcn bankcrr. Ilovcn <lcsuntntu crn,r'ur bcvoncl zich nog ccn vicrdcring. waarnaal apartc trappcn dc tocgang vcrschaftcn. Vcrrnocclclijk was dit gcdccltcgcrcscrvccrcl v(x)r vrouwcn, aan wic hct clankzij ccn clccrcct van kcizcr Augustus was

t()cgcstaan clc spclcn in hct arnÍitlrcatcr bii tc w()rlclt.Aan clc buitcnmuur van dczc bovcnstc tribunc warcn op rcgclrnatigc afstand van clkaarstcncn ringcn bcvcstigcl; hicrdoor wcrclcn op zonnigc dagcn houtcn mastcn gcstokcnwaarovcÍ, nct als in hct grotc thcatcr, hct linncn zonncschcrm (vclttnt) kon wordcngcspanncn. Hct frcsco waar()p dc schcrmutsclingcn tusscn clc inwoncrs van Pornpciicn Nuccria in 59 rra Chr. staatr afgcbccld,(afb.3)., laat zicn clat mcn lricrvoor tlokgcbruik rnaaktc vnn hct gcclccltc van clc vcstingmuur clat aan dc oostzijclc van hctthcatcr grcnsclc. Hct zonncsclrcrm rn()ct ccn waar trckplcistcr zijn gcwccst, want ccngloot clccl van cle gcschilclcrclc aank<lncligingcn, waarmcc op clc murcn van Pornpciiclc spclcn irr lrct arrfitlrcatcr wcrclcn aangcprczcn. was voorzict.t van tlc tOcvocging:...1't t,tlu (runt (dc zonncschcrmcn zullcn uitgcspannen zijn).I)c clcclncrncrs aan clc glacliatorcngcvcchtctr bcstonclcn o<lt'spronkcliik uitkrijgsgcvangcrrcn clic tcgcrr clkaar in hct pcrk tradcn itr hct kli.igstcrrr.rc cn nrct tlcwapctrs uit clc cigcn strcck. Latcl lict rncrr ook slavcn cn tct'ckrocl vcro<lrclcclclcnrisdatligcrs tcgcn clkaar vcchtcn. Ilovcnclicn kotrclctr ook vri.ic burgcrs vaakpcrsoncn tlic cloor schulclcn in ccn uitzichtkrzc positic warcn bclarrd - zich latcrrinschrijvcn. Irr hun gcval lonktc cncrzijrls clc gocclc vcrzorgitrg dic tlc glatliatorcrrgcn()tcll. cn anclcrziicls clc vcrclicnstcrr clic ccrr succcsv<lllc carric\rc als pli.jsvcchtct'ntctzich kon brcrrgcn.[)c gla(liirtolcn wcrclcn gctlainrl in ccrr cigcn trairringsschool (ludu.s glutliutoritr) wuirr'

zc. algcslotcn van clc buitcrrwcrckl cn orrclcr strcngc clisciplinc, in grocpsvcrbantl(.litrniliu glutliutoriu)sarlcnlcclclcn. Aan hct hoolcl vatr clc kazcrnc stotrcl cctt

-79

vechrmcester (lanista) die zijn gladiatorenfamilie uit eigcn zak onderhicld en tegen de

hoogste prijs verhuurdc aan dc organisatoren van de gevechten. Hierbij ging.het vaak

on] ónor*" bedragen. aangezien het onderhouden van een groep goed getrainde

gladiatoren een vermogen kostte: niet allcen mocsten dc mannen in een uitstekende

ionditie verkeren, maar bovendien diendc de groep voortdurcnd te worden aangevuld,

omdat in de regel cle helft van de gladiatoren bij de voorstellingen het leven lict.

Een zeer beroemde gladiatorenschool bevond zich in campanië, in het 40 kilometer

ten noorden van Pompeii gelcgen Capua; hct was uit dezc school dat in 73 v.Chr. de

gladiator Spartacus met 77 lotgenoten een slavenopstand ontketende die pas twee jaar

iater kon worden neergeslagen (zie Hoofdstuk l). ook Pompeii had een ludrts

glarliatorius. Sin<ls de aardbcving van 62 na Chr. was dezc gevestigd in de bij het grote

theater behorende palaesta, die aan de wcstzijde van het amfitheater lag.

F.en famitia glatliatoria bestond uit leermeesters en leerlingen. Ieder van hen behoorde'

al naar gelang zijn afkomst of fysiekc gesteldheid, tot een van de vele catcgorieën die

zich door wapens, verdedigingsattributen en kleding van elkaar onderscheidden. Soms

droeg een categorie de naam van het land of de streek waar de gladiatoren vandaan

kwaÁen, zoals'de Samnieten', die een zwaard en een schild hanteerden, en'deThraciërs', die zich verciedigden met een klein rond schild en ecn dolk. Anderc

categorieën onderscheidden zich door hun karakteristieke uitrusting. Van deze

harnassen hebben we een goed beeld, onder meer door de vondst van vijftien helmen

en diverse beenbeschermers, metalen gordels cn schouderbeschermers in de

glacliatorenschool van Pompeii. Zo waren de retiarii uitgerust met ecn drietand en

áen visnet (rete), waarin zij hun tegenstanders moesten zien tc verstrikken (afb. ..); cn

de groep waar zlj gewoonlijk tegen moesten vechten, de murmillones, ontleenden hun

nuurn uàn hun rijkversierde helm waarop een zecvis (murma) troonde. De dimachaerí

streden met een zwaard in iedere hand terwiil de andahatae hun leven moesten zien

te verdedigen met een helm op zonder viziergaten. Ook bestonden er gladiatoren te

paard en gladiatoren die vochten op een strijdwagen (essedarii).

ulb.11. Kom t'(ril t(,rr(t sigilluru t,auntp ut,t'Lclrlut trrsst'n glotliuktran <'n n'ililc ltccstrrt z.iirt a.fgah<rld

80

Dc voorstcllingcn in hct amfithcatcr (ntutrcru) gcnotcn bii hct publick ccn dcrmatcgr'otc popularitcit dat hct organiscrcn cn Íinancicrcn crvan ccn gcclucht wapcn was in

clc strijd om rraatsclrappclijk aanzicn binncn clc Romcinsc aristocratie. ln Romcmaaktcn vooral clc kcizcrs clankbaar van dit miclclcl gcbruik om lrun grecp op hctvcrpaupcrdc volk tc bchouclcn. In dc provincicstcdcn was dc organisatic van dc

- uitcrmatc kostbarc - spclcn bij kcizcrliik dccrcct voorbchoudcn aan cliegcncn dicccn vcrmogcn van mccr dan 4(X).(XX) scstcrtiën bczaten. Daarcloor konclcn dc ntuncruin ccn klcinc gcmccnschap als Pompcii ccn bclangrijkc rol spclcn in clc

vcrkiczingscampagncs van rijkc rnagistratcn dic zich kanclidaat haddcn gcsteld voorhct tluoviruut. Vaak bchoordcn dc voorstcllingcn in hct amÍithcater tot clc belangrijkstcwapcnÍ'citcn uit tlc arnbtspcrioclc van dczc hoogwaarclighcidsbcklcders, waaraan het

nagcslacht cloor uitgcbrcidc grafschriftcn cn -rcliëfs wcrd hcrinncrd.Ook kwarncn hun namctt vo()l'op clc gcschilclcrtlc aankondigingcn van dc

glacliatorcnspclcn dic vaak al wckcn van tcv()rcn op clc gcvcls van clc huizcn wcrtlcn

aangcbracht cn waarvan cr in Pompcii vcrschillcnclc zijn tcruggcvonden' Om nicts aan

hct tocval ()vcr tc latcn wcrd hct publick claarnaast cnthousiast gcmaakt doolvlaggcnclragels clic tloor clc stratcn trokkcn om hct nicuws van dc nadcrende spclcn tcvcrkoncligcn.Dc glacliatorcn zclf wcrdcn aan clc v()()ravond van clc wcdstrijcl onthaald op ccnovcrvlocclig bankct, clc zogchctcn <'cnu lihcru. Hicrbij mochtcn ook tocschouwcrsaanwczig zijn, zodat zc hun favorictcn van dichtbii zagcn cn wccldcnschappcn(sport.siortcs) op hcn konclcn aÍiluitcn.Dc spclcn namcn clc volgcnclc dag ccn aanvang mct ccn luistcrrijkc optocht (potrtpu)

waarbii clc gladiatorcn, gchuld in gouclbcstiktc purpcrcn mantcls, onder bcgclcidingvan krijgsmuzick door dc arcna marchccrclcn, op dc voct gcvolgd door bediendcn dichun wapcns clrocgcn. Aan hct cindc van clc proccssic wcrcl ccn groct gcbracht aan hctpublick; in Romc vond clczc plcchtighcid plaats aan clc voct van de kcizcrliike loge cn

richttcn dc gladiatorcn zich mct opgchcvcn rcchtcrhancl dircct tot tle kcizcr: "Ava

Cuc.sur, nutritttri tcsulutunÍ" (Gcgroct kcizcr,z.ij clic gaan stcrvcn, grocten u). Hicrnawijclclc mcn dc spclcn aan dc ntnrtcs, clc gccstcn van clc ondcrwcrcld, een gcbruik clat

hcrinncrclc aan dc rcligicuzc oorsprong van dc glacliatorenspclcn.Voordat dc wcdkampcn op lcvcn sn cl()()d bcgonncn, wcrdcn dc tocschouwcrs dikwijlsopgcwarmd mct ccn voorspcl in dc vorm van schijngcvcchten (prolusio) die wcrdcnuitgcvocrd mct stompc, houtcn wapcns. Vcrvolgcns kcurdc clegenc dicvcrantwoordclijk was voor clc spclcn (tdiutr) dc tc gcbruikcn schcrpe wapcns. Tcnslottc wcrdcn dc gladiatorcn door midclcl van loting aan clkaar gcpaard cn gaf ccn

krijgstrornpct hct signaal dat dc gcvcchtcn konclcn bcginncn.Ecrr orkcst dat onclcr-mccr bcstond uit fluitcn, hoorns cn ccn watcr()rgcl, bcgclcidclchct rnacabcrc spcktakcl mct opzwcpcnclc muzick waarvan clc klankcn zich vcrmcngclcnmct hct gcschrccuw clat van dc tribuncs nccrdaaldc. Ecn gladiator dic hct publick nictgcnocg vcrmaaktc omclat hij tc traag vocht, wcrtl door ccn spccialc bcambte mctglocicndc ijzcrs cn zwccpslagcn t()t mccr actic aangczct.Mccstal wcrd ccn van bciclc partiicn al tiidcns hct gcvccht doclclijk gctl'offcn; soms

ook warcn clc strijclcrs zo aan clkaar gcwaagd, dat clc twcckamp v()or onbcslist wcrcl

vcrklaard cn ccn volgcnd paar aantracl. Ecn gcwondc of vcrmociclc glacliat<lr kon zich

cchtcr ook ()vcrgcvcn; claarbij lict hi.j zijn wapcns vallcn, ging op zijn rug liggcn cn

smccktc onr gcnadc ckror zijn linkcrarrn op tc hcl'l'cn. ZiinloÍ lag daarmcc in handcrr

van zijrr opp()ncnt dic, luiclruchtig gcaclviscclcl door hct publick, al of nict gratic konvcrlcncn. ln Romc kwam clit rccht t()c aan clc kcizcr, clic daarvoor mccstal ccÍst hct

Iil

publick raa(lplccg(lcl was (lc nrccr(lclhcicl van rrrcnirrg clat clc vcrliczcr dappct'haclgcstrcdcrr. clarr zwaaiclc nrcn nrct wittc zirkdockcrr cn schrccurvtlc "rrtittc!" (laat hcnr

taan): dc kcizcr stak vclvol{crrs zijn cluinr ortrltoog cn hct lcvctr van clc gladiator [rlccl'{csprrarcl. Rolclc cr ccn rninachtclttl "itrgtrlu!" (dooclt hcm) van clc tribuncs, clan hiclcltlc kcizcr zi.jn cluinr or.nlaas crr hr':rcht clc zcscvicrcnclc glutliutor onmicldclli.jk clcgcnitclcst(x)t loc.I)c tloclcn crr lcvcrrsgcvaalli.jk gcwontlcrr wcrrlcn rloor bcittnblcn. clic warcn uitgcclostals Etruskischc clooclsgoclcrr. via ccn spccialc pooïÍ (l)ot'to liltititrt'rt:;i.s) dc arcrrauitgcclragcn cn naal tlc lijkcnkamcr gcbracht (:;ltoluriturt)l anrlcrc bcatrrtrtcrr zot'gdcrrcr irrtusscn voor clat dc bcblocrlc plckkcn in hct zarrd wcrclcn omgcwoclcl.In schril conlÍasl lricrrncc storrcl clc r'()cnr wirarnrcc clc wir.trlrars wcrclcn <lvct'littlctL rtictallccn lcvcrclc clc zcgc hun ecrr ovcrwirrningspalrn cn kostbitrc gcschcnkcn ()p, nraarook wcrd hurr sonrs als ccrhcwijs clc lclbcgcclclc rrrlr,r ovcrltartdigcl. ccn lroutcn stal'ol'zwaarcl, waarmcc clc glacliator zi.jn vri.jhcid tcrugklccg.Voor hct zo vcl was. llcnotcn clc succcsvolstc glarliatrlrcn ccrt vaak ongckcrrclcpopularitcit onrlcr hct publick cn kwarn rncn hun bceltcnisscrr ovcral tcgcn. Sonrs in dcv()nlr van haastigc karikuturcn. clic op clc mulcr.r vÍrl huizcrr crr opcnbarc gcb()uwclr

wiiren gckrast cn waÍrrvalr cr in P<lnrpcii vcrschcidcnc zi.in tcrug,gcvotrclcn; is<ltt.ts

ook :rls vcrsicrilrg op hct gral'rnonumcnt van ccrl rijkc Ronrcin, zoals clc tornbcvarr Nurncrius Ircstius Anrpliatus in Ponrpcii. wrralop bchalvc dc gcvcchtcrr zcll rxrkclc p()rtrctlcn van clc bckcnclstc glacliatorcn zi.jn al-gcbcclrl, aarrgcvukl nrct hun nar.ncn

cn hct totaal cloor hcn hchaaldc ovcrwinnirrgcrr.I)c lcputatic van clczc volkslrcldcn wcltl ovcrigcns nict allccn bcpaalcl cloot ltunprcstatics in clc arcna: "(lrcsccns. clc glarliator." valt op ccn r.nuur in Pornpcii tc lczcrr."is dc hccr cn hcclrnccstcr voor dc schonclr van clc nacht". En clgcns anclcrs worclt clc

Thraciër Cclaclus gcrocrnd als "clc vcrzuchting cn hct sicllacl clcl rncisjcs".Toch kon ccrr dcrgcli.jke puhlickc aanbiclcling clc hardc rcalitcit van hct lcvcrr irr clc

kazcrnc nauwclijks vcrzachtcn. I)c nrccstc glacliatolcn clrocgcn waarschi.inli.ik (lc

constantc clrciging van clc cloocl als ccn lorlcn last nrct zich nrcci zi.f lcclilcn van gcvcchtt()t gcvccht cn konclcn allccn rnaar hopcrr dat zi.i tlc rrrdi,s zouclcn bchalcn. of ti.idigzouclcn worclcn vri.jgckocht clool ccn rijkc bcwonclcraar ol'maitrcssc. Slcchts nrcti.jzcrcn clisciplinc konclcn clczc marrncrr in hct garccl wortlcrr gclroudcn cn hct is ztr

bezien nict vcrwonclclli.jk clat clc hcrocrnclc slavcrropstancl van Spartacus. clic zich in73 v.Chr. vanuit C'apua ovcr hccl Italic vclsplciclclc,.juist in clc plaatscliikcglatliirlolcrrschool rril hrak.I)c vixrrstcllingcn in hct arlÍitlrcatcr bcstorrdcrr rrict allccrr uit gcvcchtcn tusscnglacliatorcn. Er vondcrr ook clicnrpclrijvingcrr (r,r,rrrÍirrrrc,r/ plaats. clic voor of na clc

glacliatorcnspclcn wcrclcn gchoudcn. Aanvankclijk bcstonclcn clczc vooral uit gcvcchtcntusscn vcrschillcnclc soortcn wilclc clicrcn, in scènc gczcttc jachtpartijcn, cnclcmonstratics waarbi.j ccn dornptcur allcrlci gcclrcssccrclc clicrcn kunstjcs lict uitvocrcn.Latcr lict mcn cchtcr rxrk kri.jgsgcvangcncn, slavcrr crr tcr cloocl vcnrorclcclclcn tcgcnclc wilclc die rcn in he t strijrlpcrk trcclcn cn ontaardclcn dc vttrutiotu,.s in clczcllilcslachtparti.jcn als dc gladiatolcngcvcchtcn. I)c clicrcnvcchïcrs (bcstiurii) walcngcwapcncl rnct jachtspiczcn. bogcn, lanscn. vlarnmcnclc l'akkcls crr cl()e kcn. Dc wiklcdicrcn wcrclcn gclcvcrd cloor staclhouclers uit dc provincic. dic zc vcclal door rniclclcl

van hanclcl rnct Noorcl-Alrika cn Inclia haclclcn vcrkrcgcrr. Ontclbarc lccuwcrr, pantcrs,ti.jgcrs, olilantcn. sticrcn. bcrcn. luipaarclcn cn ncusltoorns hcbbcn z<l irr clc RotnciltscitrcnA's hct lcvcr.r gclatcn.Tusscn clc voorstcllirrgcn cltxlr hiclcl r.ncrr clc clicrcrr in gcwclvcn ondcr hct amíithcatcr,

n2

van wailnrit zc rrlct lil'tcn in clc arcna konclcn wortlcn gcbracht. I ltlcwcl hct amÍithcittcr'

vtrn Pornpcii nict ovct dclgcliikc otrtlcrgt'tlntlsc rttitlltctr trcschiktc. bcwi.ist ccn

wcclstrijclaankoncligirrg lnct (lc t()cv()cging "Fclix rll tcgcrr bcrctr vcchtctr", clat irl

Ponrl-rcii wcl tlcgcl ijk t' e r t rt I i t t r t <',s wcrclctr gchtlttclcn.Vanirl clc tijcl virn Augustus voltlok rncn ook tlooclv<lrttrissctr itr ttlctrctncndc trlatc clotlr

rrriclrlcl van clicrcrr íaz1 bcstiu,s).I)c vcroordcclclcn wct'dctr hiclbi.j in clc oclrtctrclurctr.v()or iranviulg van clc cigcnli.jkc voorstcllingcrr, ()ltgcwapctrtl voor clc uitgchtlngcrclcu'ilclc clicrcn gcw()l'pcll' ()tlk ittttrhaltgcrs vittr hct trog iotrgc christcltclotrr zijn bij clc

svstcrratischc christcnvcrv()lgingcn irr clc dcrclc ccuw ()p clczc wiizc tcrechtgcstcl(1.

In cnkclc grotc arnlithcatct's buitcn I'0nrpcii, zoals hct C'olosscunt itr l{tlnlc, trcstontl

clc ntogcli.jkhcirl tlc arcna vol tc latcrr lopcrr rnct wutcr. []i.i wi.izc van ilttl'actic wct'clctl

Iricrin c0rnplctc zccslagclt (truturtut ltiuc) nilgcb(x)tst: ook lict nlctl watcrclicr-ctl zoitls

rohbcn crt ni.ilpazrlclcn in clczc b:tssirts tcgctr clkaat' vcchtctr.Nict lllccn hct gcwonc volk wits vcrz()t ()p clczc spcctitculairc cn gcvat'iccrclc spclcn:

rxrk dc Rorncinsc clitc kocstclclc opvallcnrl wcinig lrcrlcnkingcn tcgcn clc bloccldolstigc

nrrtn(,ru. Plinius clc.longcrc stonrl l-rcpaalcl nict irllccn in zijn opvtrttirrg clat clc

glirrliatorcngcvcchtctr "in hogc rnatc gcschikt ziin orn tlc tltrppcrhcicl aatr tc wttkkcrcn.onrtlat hicrbi.j gctoorrcl woltlt hoc zclls sl:rvcrt cn rrisclacligcrs hct vcrlangcrr ktttlnctr

k()cstclcn om tcovcrwinncn". Slcchts vart

clc Ronrcirrsc wi.jsgccrScncca (circa l-(r-5 na ('hr.)is ccn opcnlijk protcsttcgcn dc spclcnovcrgclcvcrd. I)at zijnmcnirrg bi.j tijdgcnotcncchtcr wcinig wccrklankvoncl, blijkt uit ccrr

opschrilt in clc cctzaal varr

dc glacliatorcnkazcrnc inPompcii. waarin ccnanorricrnc glacliatorn.risrnoccli g oprncrkt clat"clc Íilosool AnrracusScneca clc cnigc Ronrcinscschliivcr Iis] clic clc

bloccligc spclcnvcrrxlrclccIt".

ul h.15. I I rt urrrlitltuttcrvurt I'otttlttii tttd rlt truut(tl k'tr l('l wttt rlt utt't'u:tltxtr dt' gntk 1tt)ort in lt(tt tr i ddt tr hc t rudt' tt ltglrul i u t t rt n t n <' r' t' tt I tt<'<' I d(t, i ldt' d ir rc n lu't .; t ri j d pcr k.

,s3

De spelen in het circus

Varr lrct populairstc Romcinsc volksvcrmaak, clc spclcn in hct cit'cus (circetrscs). korrclcn

clc burgcrs van Pornpcii nict in hun cigcn stacl gcnictcn, aangczicn Pompcii gccn cilcus

hacl. Nicttcrnin spcclclcn dc circerrscs ccn zo bclangrijkc rol in hct clagclijks lcvcn itl

dc kcizcrtijcl. dat zc hicr nict onbcsprokcn kunncn blijvcn.Evcnals <Jc voorstcllingcn in hct thcatcr cn hct amÍithcatcr. hadclcn clc circusspclcn

van oorsproltg ccn rcligicuzc functic. Zii rnaaktcn dccl uit van clc tort.sttztllur, fccstcrl

clic op 2l augustus cn l5 clcccrnbcr wcrclcn gchouclcn tcl'crc va n dc god ('orl'rrrs. clic

waaktc ovcr hct binncnhalcn van clc vcldgcwasscn. Maar txrk bii clc circutscs vcrdwccn

clc rcligicuzc bctckcnis in dc loop van clc tijcl vrijwcl gchccl; zc grociclcn uit totspcctaculairc cn kostbarc lustfccstcn clic vaak vclc clagcn cluurdcn cn vcrschcitlcnc

rnalcn pct' jaar tlp clc agcnda stortclcn.

Dc circusspclcn boclcn ccn gcvariccrcl pr()gramma, w:larvan ondcr andcrc

schijngcvcchtcn mct paardcn, acrobatick-dcm()nstratics cn dicropdrijvingcn clccl

uitmaaktcn. Hct absolutc hoogtcpunt vormdcn cchtcr clc wagcnrcnncn. Dc vorm cn

inclcling van hct Romcinsc circus, clic warcn ontlccntl aan dc Cricksc rcnbaan(hipltodrorrtos) wcrcl dan ook voornamclijk door clczc wcclstrijdcn bcpaald.

Hct bclangrijkstc circus in Rornc was hct circa329 v.Chr. gcbouwdc Circus Maxirnus

6at in cle kcizcrtijd. na hcrhaaldc uitbreidingcn, ecn oppervlaktc van 6(X) bij 2(X) mctcr

bcs6cg. Dc rcnbaan, clic vorm had van ccn langgcrcktc U, was aan dric zijdcn omslotcrr

door oplopcndc tribunes. waarvan clc ondcrstc rijcn zitplaatscn van stccn wal'cn cn

<Jc ovcrigc van hout. Allcs bii clkaar bodcn dczc plaats aan hct cnolmc aantal van

naar schatting 260.(XX) tocschouwcrs.Dc buitcnzij<Jc van hct circus bcstond uit dric vcrdicpingcn booggcwclvcn clic mct

marmcr waren bcklced. ln cle rccks nisscn van dc onclcrstc rij wcrd voor cn tijdcns

dc spelcn lcvcndig handcl gcdrcvcn: lrcn ktln cr ondcr andcrc tcrccht bij

wijnhandelarcn. bankctbakkcrs. astrologen cn prostituécs.Aan clc linkcrkant van hct circus, in hct middcn van dc tribuncs, bcvoncl zich hct

pulvinur, ccn crclogc waar dc keizcr zctcldc rnct zijn fanrilic cn zijn vtlornamc gastcn'

Het opcn gcdccltc van rcnbaan wcrd aÍgcslotcn doirr dc startboxcn van dc

paarclcspanncn (cur<.crcs), waarvan hct Circus Maximus cr twaalf teldc. Boven dc

curccrcs bevond zich dc tribunc voor dc organisator van dc spelcn cn zijn omvangrijkcgcvolg.ln het middcn van dc cur<.cra.r lag dc toegangspoort voor dc dcclncmcrs. de porta

ponpuct in dc claar tcgcnovcr liggendc ronding dicndc ccn triornfboog, dc portu

triuntphuli.s, als uitgang voor dc zegcvicrcndc rcn\\,agcns. De cigcnlijkc rcnbaan was

in <Jc lcngtc in twccën gcdccld door ccn langc muur tll vcrhoging, de spit'tu

(ruggcgraat), waardoor cen parcours ontstond. Middcn op dc.tTrlrta was tcr versicring

ccn uit Egyptc vcrschccptc obclisk gcplaatst dic gcflankccrd wcrd door diversc

go<Jcnbccldcn cn ccn aantal klcinc tempcltjcs cn altaren; één ervan, gewijd aan dc god

()onsus, bcvond zich ondcr dc groncl cn werd allccn tijdcns de rcnncn ontslotcn. Op

twcc anclcrc altarcn was ccn stcllagc aangcbracht mct respccticvelijk zcvcn marmercn

eicrcn en zcvcn bronzcn dolfijncn. Aan hct bcgin van clke nicuwc rondc werd cr van

bcidc één omgcdraaid, zodat zowel hct publick als dc wagcnmcnners konden zicn

wannccr de racc, dic gcwoonlijk over zcven ronden ging, ten cincle liep. Aan dc

uitcinclcn van de spina stondcn halfrondc sokkcls, waarop dric kcgelvormige zuilcn

warcn gcplaatst: dit warcn dc n'tatue, dc lcvcnsgcvaarlijkc kecrpuntcn, dic door dc

paardcspannen in vollc vaart mocsten worden gcnomcn.

u4

In dc kcizcrtijrl werden dc spelcn in Romc traditionccl gcopcnd mct <Je pontpa circen.sts,

ccn fcestoptocht tcl crc van de godcn, dic via ccn vaste routc door dc stad cindigde

in hct Circus Maximus. Naast de mcnncrs mct hun paardespannen' maakten ook

tlanscrs, zangers, clowns, fluitspclcrs cn ccn glocp pricsters dccl uit van cleze klcurrijkcproccssic. Dc stoct wcrd aangcvocrd door clc magistraat dic dc spclcn had

uitgcschrcven: voor clc gclcgenhcid was dczc gchuld in ccn ovcrvlocdig rnet goud

bcstikt ccrcm6niccl kostuum, ccn voorrccht dat duur wcrd bctaald aangezicn cle cditorsltct'tut'ulonmt dc spclcn gclrccl uit cigcn midclclcn mocst bckostigen.

Tijdcns ccn Krndgang cloor hct circus, dat mcn via de portu pontpahad bctrcdcn,wcrclcn offcrs gcbracht cn plaatstc mcn dc mccgcvocrdc gcldenbcclclcn op clc.rTrirtrr.

Naclat clc optocht voor hct 1tulvirutr mct ccn groct aan dc kcizcr was gcëindigcl, kondcn

dc dcclnerncrs zich gaarr opmakcn voor dc wcdstrijd.Op <Jc tribuncs, waar mcn formccl velplicht was gcklccd tc gaan in dc plcchtige toga.

hccrstc inmiddcls ccn ncrvcuzc spanning. Grotcndccls kwarn clit door dc talloze

wcdclcnschappcn dic op clc afloop van dc rcnncn warcn afgcsloten, cn waarbij vaak

cn()rmc bcdragcn werdcn ingczct. Maar nict allecn hct verloop van dc paardcnrcnnen

clrccl hct publick naar hct circus: clc ovcrvollc tribuncs bodcn ook dc mogclijkheid om

tusscn dc wcclstrijdcn door allerlci socialc contactcn tc lcggen. "Hct is hccl bcgrijpclijkclat clc iongcmanncn naar het circus gaan", mccnt Juvcnalis: "Hct gcschrccuw, de

gcwaagde wcclclenschappcn, dc aanwczighcid van rnooi uitgcdostc jonge vrouwcn, ditallcs hoort bij hun lccftijd".Ilij hct bcgin van dc wcdstrijd cchtcr warcn allcr ogcn cchtcr wccr gcricht op de

rcnbaan. Vanuit dc (ar('crc.\ vcrschcncn dc mcnncrs (uuriguc) op hun lichtgcbouwdc

wagcns mct twcc wiclcn, mccstal gctrokkcn door twcc-, dfic-, of vicrspanncn (àr'gac.

trig,uc <tf quutlriguc), maar soms ook door spanncn van zcs, acht of zclfs tien paarden

(decemiugcs). Zij stcldcn zich op voor clc wittc startstrccp' in aÍwachting van hct

m()mcnt waarop <lc cdinr spactuculorunt ccn wittc dock in dc arcna zou wcrpen tcn

tckcn <lat clc racc kon bcginncn. Om stcvigcr in hun wagcn te staan bonden dc aurigac

dc paarclcnlcidsels gm hun bqvcnlichaamt aan hun zijdc clrgcgen zc ccn kÍomme dolk

ot.n in gcval van nooci - bij voorbccld bii ccn val clczc vcrbinding los tc kunnen

snijclcn.Dc rncnncrs warcn gcklccd in ccn kortc ttinit'u clic dc klcur drocg van dc rcnstal (fu<tio)

waarv(x)t.zc rcdcn. In clc loop van dc tijcl warcn clczc rcnstallcn uitgcgrocid totplolcssionclc organisatics clic hurr rncnÍlcrs van allc bcnodigdhcdcn voor clc rcnncn

voorzagcÍ1. I)aartoc haclclcn zij ccrr uitgcbrciclc stal'aan vaklicdcn in dicnst, mct ondcrmccr traincrs. vccartscrt. klccrmakcrs, zaclclmakct's cn stalkncchtcn.In clc kcizcrtijcl wclclcn dc paarclcnrcnncn bchccrst door vicrflr<tlorrc.r dic iccler hur.t

cigcn aanlrang hadclcn: clc Wittcn (J'uctitt ulbutu), dc Roclcn (litttio russuttt), dc

Crocncn (J'uttio prasitru) cn clc Blauwcn (Jirt'ti} v.utctu). Aangczicrr clc laatstc twcc

partijcrr gaandcwcg clc anclclc in popularitcit ovcrvlcugclclcn, warcn dc tocschouwcrs

in twcc karnpcn vcrclcclcl. Omclat ook clc kcizcr mccstitl één van bciclc partijcn stcundc,

krcgcn clc circusspclcn bovcnclicrr ccn politickc lading. Zc stclclcn hct politickgrotcnclccls onmoncligc volk in staat tcgcrr clc kcizcr tc tlcmonstrcrcn dOOr

wcclclcnschappcn af tc sluitcn tcgcn tle Juctio clic zijn stcun gcnoot, of door tijdcns dc

raccs rnassaal clc anclcrc partij tc stcuncn. l)czc anirnositcit tlntaarclclc in cnkclc gcvallcn

irr barbaarsc rcprcsaillcs van clc kcizcr. Zo lict Caligula, clic ccn supportcr van tlc

Glrcncn was. pcrs()nccl crr paarclcn van clc Blauwcn vclgiftigcn, cn vcr<lordccltlc

Calacalla cnkclc wagctrtncnncls vatr clc Grtlcncn tcr doocl'

85

Kroegen, herbergen en logementen

Ecn bclangrijk dccl van hct socialc lcvcn in Pornpcii spcclclc zich af in rlc Íltenrutytliu,klcinc krocgjcs aan dc straat waar dorstigc voorbi.jgangcrs staanclc aan clc bar konclcnpauzcrcn <rncicr hct gcnot van ccn bckcr warmc wijn. I)c thcrnutytlin wcrclcnook wcl (uuponu gcnocmcl. otndat lrur.t cigcnaars vcclal tcvcns winkclicr (cuulto)warcni in dc brcclc opcning aan clc straatkant stoncl clan ccn toonbank waarop oli.fvcn,pckcl, olic. gcdrtxrgclc grocntc cn vissaus walcn uitgcstald.In sommigc van clczc krocgcn kon mcn ccn warmc rnaaltiicl nuttigcn in ccn cctvcrtrckachtcr dc bar. Dc gcrcclrtcn warcn rnccstal ccnvouclig kool, warmc worstjcs. boncn,uicn - cn stcrk gckruid om clc vaak mindcr gocclc kwalitcit van hct vocdscl tcvcrdoczclcn. Dc nraaltijclcn wcrclcn gcscrvccrcl in hct scrvics v:rn dc armcn:ccnvoudigc kommcn van gnrf aarclcwcrk, waarop soms clc naatn van dc hcrbcrgicrstoncl vcrmclcl. In clc'Hcrbcrg van Ascllina', aan clc Straat van clc Ovcrvloccl, is vrijwcldc volledigc invcntaris bcwaarcl gcblcvcn. Onclcr dc tcruggcvonclcn voorwcrpcn bcvonclzich, naast ccn uitgcbrcidc hocvcclhcid scrvicsgocd. ccn hcrrnctisch afgcslotcnbronzcn kctcl; dczc blcck nog altijcl gcvuld mct hct watcr clat 2(XX)jaar ccrclcr hacl

moctcn dicncn om dc warmc wijn tc bcrcidcn. Hct watcrwcrd vcrhit bovcn ccn haarcldic aan lrct cindc van clc toonbank was aangcblacht: clczc was voorzicn van ccnrookafvocr dic bcstond uit dc hals van ccÍl grotc tcrrac()tta kruik.Hocwcl sommigc krocgbazcrr in dc tuin vart hun ceuponu hun cigcn wijn vcrbouwclcn,betÍokkcn clc mccstcn tclkcns klcinc hocvcclhcclcn van clc gmtc bocrdcrijcn uit dc()mtrek. Op clc gcvcls cn uithangbordcn van hun ctablisscnrcntcn maaktcn zij uitgcbrciclrcclamc voor hun waar. ln sommigc gcvallcn wcrclcn rxrk dc prijzcn van dc wijn crbij

vcrmcld: "Hcdonc maakt lrct volgcndcbckcnd: Hicr clrinkt men voor óón asr

wanncer jc cr twcc bctaald krijg je ictshclcrs tc drinkcn: wannccl jc vicr as

bctaalt, drink jc Falcrncr wijn."Maar cvcnals hct ctcn was ook dc wijn indc cuttltonuc soms van bcdrocvcndekwalitcit. "Kroegbaas van dc duivcl",krastc ccn ontcvrcdcn klant op dc muurvan ccn Pompciaansc kroeg, "verzuip cnstcrf in ic cigcn piswijn. Jc verkoopt dcrotzooi en de gocdc kruikcn houd jc voorjczclf!" Nicttcmin kondcn cJc cuuponucen thcrnnpolia, gczicn hct grotc aantalclat cr in Pompcii was gcvcstigd, dc hclcclag rckcnen op vccl klandizic. Uit dcvondst van enkclc bronzcn lampcn valtbovcndicn af tc lcidcn dat zc tot in dcavondurcn gcopend waren.Dc rcizigcl dic ccn slaapplaats zocht voordc nacht. kon tcrccht bij ccn van clc vclc

u!h.4ó. Aardcwcrkcn drinkbckcr ntat lrctopschriJ t' V A L I A M US' (op onz.e grzondltcid ! )(utllu'tit Allard Piusott Musutttt, Atnstardunt)

t36

s

",.Jullr.17. Eilt (uupotrt op d( splilsi,r!: t'iln ltvu'slruÍ(n iil Wijk VI, iltd op d( t'oorqrond (ttstrad.lbnldtl.

hcrbcrgcn of 'hotcls'. Niet allccn waren eÍ logcmcntcn voor reizigers en hun trck- en

lastdiercn langs dc grotc riikswcgcn, ook in dc stcdcn wcmcldc het van de grotcrc cnklcinere nachtvcrbliivcn. Hoewel zc ondcr uitcenlopendc namcn bekend stonden,vcrschilden de herbergcn ondcrling nict crg vccl: clc popina en de cuuponufunctionccrdcn vcrmocdelijk mccr als krocg cn gaarkcukcn, tcrwijl dc tubernu en heïho.sltitium waarschijnlijk vooral als nachtvcrblijf dicnst deden. De mccstc hcrbergenhadden in icdci gcval een bar aan dc straatkant en ccn grotc ruimte mct opcn haard

waarbovcn vlces en worst kon worclcn gcrookt: dc slaapplaatsen bevondcn zich inaangrcnzcndc ruimten of op ecn bovcnvcrdicping.In Pompeii haddcn vcrschciclene utuponuc slaapvcrtrekken; dezc bcvonden zich

mccstal op een bovcnvcrdicping. dic - zoals in clc Hcrberg van Ascllina - via een

houten trap in verbinding stonden met de ect- cn drinkruimten. De slaapvertrekkenwaren van weinig gemakken voolzicn; men lag cÍ, soms mct meer personen tcgelijk, in

een bcnauwdc ruimte, waarvan dc inrichting uit nict vccl mccr bestond dan ccn bcd,een kandclaar cn cen po. Dat soms cchtcr ook deze laatstc ontbrak, blijkt uit hctPompciaans muurversje waarin ccn schuldbewuste gast opbiccht dat hij zijn bcd hccftbevuild, omdat cr op de hotelkamcr gccn po was te vinden.Door hct gcbrck aan comfort, dc stank cn hct ongediertc stondcn dc herbergen niethoog aangeschreven. Voor ambtcnaren cn hogc militaircn waÍen cr apartcgastcnvelblijven, en wannccr ccn rciziger van stand ccn vrccmde plaats aandccd,logccrdc hij gewoonlijk bij dc voornaamste persoon in dc stad. Het vak van herbcrgicrwerd dan ook bcschouwd als ccn dubicuze broodwinning waarmcc een man van ecrzich bctcr niet kon inlaten. Dc mcestc herbergen warcn dcrhalve in handen van

vriigelatencn, tcrwijl het personccl uit slaven bestond.De slechte reputatic van de herbergen wcrd nog versterkt doordat ccn groot deel ervan

87

dicnst dccd als illcgaal gokhuis. Want hocwcl dc Romcincn gcpassionccrdc gokkelswaÍen, was gokken alleen bij dc circusspclcn cn hct jaarlijkse 'Saturnusfeest' toegestaan.Het was evenwel niet straÍbaar de dobbelaars (alcatores) onderdak te verlenen. zociatin de achtelkamers van de kroegen en herbergen de tesserue en tali (zes- en vicrzijdigcdobbelstenen) volop rolden.Ook in Pompeii en omgeving werd het gokverbod nauwelijks in acht genomen. Ergensin de stad meldt een opschrift trots: "ln Nuceria heb ik 855 sestertiën gewonnenzonder vals te spelen." Sommige herbergiers richtten zich op de muren van hun

uutponae zelfs opcnlijk tot dc dobbclaars. Op dc gevelplaat van de'Herberg van Salvius'staan twee mannen afgebeeld die elkaar dc uitkomst van ccn worp betwisten. "lk hebgewonnen", beweert de eent "Het is geen drie, maar twee", antwoordt dc andcrterwijl hij op de dobbelstenen wijst. AIs waarschuwing voor dc gcvolgcn van ccndcrgclijke ruzic is op de afbeelding ernaast te zien hoe de herbergier bcidc manncn zijnzaak uiïzeï.Een andere gevelplaat toont een bekcr (waarschijnlijk een wcrpbckcr voordobbclstcncn) geflankeerd door twee phallussen. Deze laatsten geven aan dat dcRomcinsc hcrbcrgcn hun klandizie niet uitsluitend aan het gokken te dankcn haddcn:in veel gevallen fungeerden zij ook als bordccl, waarbij de waardin en haarserveerstertjes hun diensten aanbodcn aan dc gastcn. Hicrvoor kon men zichterugtrekken in speciaal voor dit doel ingerichte achterkamertjcs of vcrtrckkcn op deccrste etagc, die soms via een discrete trap aan de buitenzijde van het pand tc bcrcikcnwaren. Deze vorm van dienstverlening blijkt onder meer uit hct grotc aantal erotischegraffiti op de muren van Pompeiaanse unq)onac, vaak met de waardin of haar pcrsoncclals onderwerp. Een bar aan de Straat van de Overvloed in Pompcii rnaaktc zclfsrcclame door in ecn groot opschrift te vermelden dat er in de zaak drie 'jongedames'wcrkzaam warcn; dczc mcdcdcling kon zijn uitwcrking op de voorbijgangers nietmissen, temeer daar dc mcisjcs wcrdcn aangcduid als aselluc (ezelinnen) en cle ezel bijde Romeinen gold als het toonbeeld van seksuele onverzadelijkheid. Ook dc naamvan de eigenares van de al eerder genoemde 'Herberg van Ascllina' had vcrmocdclijkdeze pikante weerklank. In haar herberg werkten drie meisjes, dic ons bckcnd zijnuit een velkiezingsplakkaat op de muur van de herberg: Aegle, Maria en Zmyrina,namen die duiden op respectievelijk een Griekse, Joodse cn Syrischc afkomst. Dclcvcnswandcl van Zmyrina was kcnnclijk zo omstreden. dat de magistraat die zijstcundc haar naam op hct plakkaat lict witkalkcniQie blz.l27:) .

Herbergprostitutic was ook buitcn Pompcii ccn normaal vcrschijnscl. ln ccn inscripticuit de Samnitische stad Aesernia lezen wij bij voorbeeld oveÍ een waardin die een vanhaar gasten hct bcdrag van acht as in rekening brengt voor het meisje dat hem 's nachtsgczt'lschap had gchoudcn.Behalvc als gornuis cn bordeel stondcn de herbergen ook bekend als verzamelplaatsvan allcrlci mccr of minder oÍïciële verenigingen; om dezc aan banden te lcggcn,wcr,lcn cr door ccn vcrschillcndc kcizcrs - vcrgccfsc - pogingcn ondernomcn om hetaantal hcrbcrgcn in tc pcrkcn.Al mct al stond de herbcrg bij dc hogcrc klasscn bekend als ecn /r.r<:rrs inhoncstus, ccnplaats des verdert.s waar mcn maar bctcr nict gczien kon wordcn. De wildstc verhalcndcdcn dc rondc ovcr criminclc waarclcn cn waardinncn ciie hun gasten betoverden ofhcn in dc slaap vcrmoorddcn cn bcroofdcn. Dczc gcruchtcn blckcn bovcndicnhardnckkig: nog in clc vijfdc ccuw na Chr. wcrcl dc vromc kerkvader Augustinus opzijn rcis dool Italic gcwaarschuwd voor waarclinncn dic hun gastcn omtoverdcn in ccntrckdicr door icts in hun ctcn tc stoppcn.

88

Bordelen

Dc prostitutic in Pornpcii, dc stacl dic clc lictclcsgodin Tcrttt's als bcschcrmvrouwc

kcndc, blccf nict bcpcrkt tot clc bovcrrkamcrtjcs van krocgcn cn hcrbcrgcn. 7'okonmcn 6nclcr mccr tcrccht in hct thcrrncncomplcx clat bij clc wcstclijkc Potlrt naar clc

Zcclag, clc zogcnocmclc 'Voorstad-tltcrlÍlcn'. Hicrin bcvond zich ccn rij kamcltjcs

waar piostituócs zich tcrug konclcn trckkcn rnct dc badgastcn: bovcn clc ingangcn naar

clc vcitrckjcs prijktcn schildcrirrgcn dic clc vcrschillcndc scksuclc hanclclingcn tt'zicn

gavcn waarnaar mcn binncn kon vragcn.È,r bcstonclcn txrk borclclcn clic nict als ondcrdccl van ccn anclcrc bcdriiÍsruimtc maar

gchccl zcltitanclig functionccrclcn. ln vccl gcvallcn bcschiktcn dc prostituócs hicrbij

irvcr slcchts éón cnkclc ruimtc clic op clc straat uitkwam cn waarin tcgcn dc achtcrwand

ccn stcncn vcrhqging was gcmctscl<J clic dicnst clcccl als bcd. Hct bclangrijkste bordcel

in Pompcii (Lultttrnr), clat blijkcns dc cfficiëntc inclcling spcciaal voor dit docl was

gcbouwcl, kon claarcntcgcn ccn grotc hocvcclhcid klantcn tcgclijk bccliencn. Hct

pand, stratcgisch gclegcn aan dc kruising van twcc zijstratcn. was voorzicn van ticn

Lamcrtjcs <Jic gcliikclijk ovcr twcc vcrclicpingcn warcn vcrdccld. Ecn uitspringcncle

vcrandà, clic via ccn apartc ingang ovcl'ccn houtcn tlap tc bcreikcn was' botld toegang

naar clc vijf karncrtjcs op clc bovcnvcrclicping. Dc vcrtrckjcs bcncdcn, die twcc

ingangcn hacldcn aan dc andcrc zijdc van hct gcbtluw, konden afgeslotcn worden mct

houtcn clcurcn cn bcsclriktcn ovcÍ ccn gcmctscld bccl mct hoofdstcun waaf()p cen

k()rt matras lag. Mccr comfort was cr nictl clc vcrtrckjcs walcn zo krap bcmctcn dat

cr nauwcliiks g"ncr"g t'uimte was v(x)l'twcc pcrs()ncn. Bovcn dc dcurcn warcn, evcnals

in dc 'Voorstacl-thcrrncn', vcrschillcndc crotischc variatics gcschildcrd dic de

wachtcncle klantcn tot inspiratic kondcn clicncn. Ecn grot'tt clccl van hcn verdrccf dc

tijd echtcr door, zoals cldcrs in Pompcii, opmcrkingcn cn tckcningcn in dc muur tc

krasscn, waarvan cÍ op dc bcncclcnvcrdicping ruim 120 ziln teruggcvonden'

Mct zijn ongcvecr 2-5 borclclcn op ccn bcvolking varr mindcr clan 10.000 zielcn was

eompóii gccn uitzonclering: ook in dc rcst van hct rijk was clc prostitutic wijdvcrbleid.

Zo tclcle Romc volgcns dc ovcrlcvcring 4-5 borclclcn clie wat betrcft omvang

waarschijnfijk tc vcrgclijkcn warcn mct hcÍ Lrtltunur in Pornpciil hct wcrkclijkc aantal

zal vermoedclijk nog vcle malcn hogcr zijn gcwccst.

Mct <Jc prostitutie, dic in dc vorm van tcmpclprostitutic ecn rcligicuze achtergroncl

kcncle. iwamen de Romcincn vooral via dc Grickcn cn clc Etrusken in aanraking. En

hocwel dc Romcinse schriivcls clc rcpublikcinsc tijcl (510-27 v.Chr) graag typcren als

cen strcng cn zedig tij<Jpcrk (ztt ztlu in t tl4 v.Chr. ccn zekcrc Manlius uit de Romeinsc

Scnaat zijn gcstotcn orn<Jat hij voor clc ogcn vÍrn ziin dochtcr zijn vrouw had gekust),

was dc hiruàing tcn aanzicn van prostitutic vrij tolcrant. Mcdc hicrcloor nam hct aantal

bordclcn in clc keizcrtijd zo sterk toc, dat dc in gcldnood vcrkcrcndc kcizcr Caligula

ccn bclasting invocrcic, dic clc borclcclhouclcr vcrplichttc pcr prostituéc dagelijks hct

taricf voor óón klant aan dc staat af tc dragcn'Ecn borcicclbczock was nict cluul hct gcmicldcldc taricf bcclrocg twcc as, hocwcl voor

dc wat cxclusicverc clamcs ook prijzcn van acht <lf zcsticn as wcrclcn bcrekcnd- I)c

Opbr-cngst vicl vollcclig toc aan clc bordcelhoudcr (lcntt): vaak was clczc op ziin bcurt

wccr in dicnst van ecn voornamc Romcin clic, om zijn gocdc naam nict tc vcrliczcn,

cle cxploitatic varr zijn bordccl uit handcn had gcgcvcn' Want ondarrks hct fcit dat

,rp'.r"ik"liik wcinig schrijvcrs uit cic Oudhcid clc wijclvcrbrcidc prostitutic

vcrcxtrdcclden. behoorcien hct pcrsonccl cn dc bczockcrs van clc borclclcn tot dc

maatschappcliikc ondcrklassc, waal clc Rorrcincn van stancl zich nict in hct opcnbaar

89

()ndcr nrcngdcn: zi.i konclcn ziclt onopvallcnd thuis latcn bcdicncn cn haclclcn bovcnclicnclc bcschikking ovcr ltun cigcrr slavcn.Hocwcl hct nrcrcrrclccl van clc plostitucics uit slavinncn bcstoncl, wcrktcn cl ook vrijcvrouwclt itr tle bortlelcrr. Zi.i stonrlcn als zoclarrig rrauwkcurig g,crcgistrccrd cn wat'ctlondcrworpcrr aan allcrlci wcttclijkc hcpclkingcn clic zclÍ.s van kracht blcvcn als zc hunbcrocp haclclcn ()pgcscvcn. I)at hct wcrk in rlc borclclcn nicttctnin ccn zckct'caitntrckkingsklacht uitocl'crtclc. sortts zcll's op darncs uit clc rnccst vooraanstaanclcRotrrcinsc lamilics. bliikt uit ccn vclorclcning uit clc ti.jd van Tibcrius, waarbi.j hct allcvr()uwclr rrlct ccn cchtgcn()()t, vaclcl ol'glootvaclcr uit dc riclclcrstarrcl wcrcl vcrboclcnzich:rls plostitrrt'c tc lalcn rcgisllclcrr.I)c prostitutic was nict uitsluitcncl ccrr aangclcgcrrhcid voor vt'ouwcr.[ cl warcn, zckcritr Ronrc, ook ktrapcrr- cn travcstictcnbolclclcn. Zo k<ln in Ostia, clc havcn van Ronrc.rcccntcli.jk hct bcstitan virl ccn.jonucnsborclccl wordcn aarrgctoorrcl irr ccrr huis datvorlrltcen bckcnd was als hct'Huis van.lupitcl crr Carryrncclcs'. Ovcr cvcnluclc.iongcnsplostitutic in Pornpcii is. hocwcl rnuuropschril'tcn lnct ccn homoscksuclcstrckking cr vcclvulclig voorkorlrcrr, nicts mct zckcrhcid tc zcggcn. Ecn irrscliptic uithct Lttltutrur ("lk zock ccrr jongcn") lijkt cvcnwcl, tc ltriclclcn van clc tallozc op clcrnuur gckrabbclclc rncisjcsrramcn. ccn vcrtwi.jfclclc uitlocp van ccÍl bczockcr irr wicnshcltocl'tcn rricl korr wtrttlcrt voorzicn.Dc ncgcnticndc-ccuwsc ()pgravcrs van Pompcii wclclcn cloor clc grootschaligcprostitutic in clc stacl in glotc vcrlcgcnhcid gcbracht. Langc ti.jcl gcnoot Pornpcii clanook clc rcputatic ccn oorcl van tcugcllozc wcllust tc zijrr gcwccst, ccn'S()d()tn cnGom<lrra'dat nrct zijrr orrdcrgang op g,cpastc wi.jzc was bcstlal't. Want bchalvc dcborclclcrr kwarncn in clc stcclcn roncl dc Vcsuvius ook tallozc andcrc bcwiizcn vrul ccnottgcdwongcn houcling tcn aarnzicn van scksualitcit naar b<lvcn. Zo was hct hanclclsrncrkvan dc in Carnpanië zccr populairc tuin-gctd Priuptr.s, ccn gchcvcn phallus, in allclrockcn cn gatcn van Pompcii tc zicrr: alssculptuur op straat (soms mccr dan ccnmctcr groot). op gevclstcncn, op dcuithangbordcn van winkcls, knrcgcn cnborciclcn. bovcn huisclcurcn. opoliclampjcs, op scrvicsg()cd cn als grafÍitiop clc mure n van clc stad. Dczc phallusscnwaÍcn mccr dan allccn ccn ongcrcmdcuiting van crotick: zc symbolisccrdcn dcvruchtbaarhcid dic mcn zich wcnstc inzijn gczirr cn op hct land, bij dc wijn- cnolijfbouw. Door dit lcvclrgcvcnclcvcrmogcn gold dc phallus bovcndicn alsccn afilccrmiddcl tcgcn kwadc invlocclcnvan buitcn. rcclcn waarom vcclatbccldingcn van phallusscrr bovcn oÍ'in dcbuurt van dc huisdcur wcrclcn aangcbracht

u.lh.1li. l lat I.ultuttur, .strnt<'liistlt utlcu'rt o1s lrt'lk n t i.t lt u tt t v u tl Í tr ? c .\ t ro t( t t : d ( u i ts p r i rt l4t' n d c

vcrun<tu, dit toauung bood uun vij.f kutncrtjcs,t|tts t'iu cctt upurl( ingong ot,(r ?an lu)ul(tr lrup

tc bcrtikcn.

90

M WONEN [N POMP]SruDe huizen in Pompeii tonen een lange ontwikkeling in typen en

bouwtechnieken; ian het eenvoudige atriumhuis, met één enkele

centrale hal, tot de uitgebreide peiistytiumhuizen met hun vaak

weelderige tuinen ei waterpartijen. Het standsverschil in de

Romeinse sa"menleving kwam bij uitstek naar voren in de behuizing:waar de rijke taideigenaren luxueuze villa's buiten de stad

bewoonden, bleef ,ooráe armen - als zij al een woning bezaten -niet veel meer over dan de huurkaZernes of een eenvoudige volkswoning'

Voor onze kennis van de ontwikkeling van de Romeinse wand- en

vloertlecoratie is Pompeii van onschatbare waarde. De Pompeiaanse

wandschilderkunst, die wordt onderverdeeld in vier stijlen, dient dan

ook als model voor de gehele Romeinse wandschilderkunst.

Kl* R..,,n"ins buruc. warcn 6c inwoncrs van P.mpcii in hu. gehclc docn cn latcn,

/A\\ u"r ook in 5ui wo.nsituatic, gcb.n4cn aan cen uitgcbreid stelscl van wctten

,/^(.)\ cn voorscht'il'tctr.lnzakc het woncn waren binncn het Rorncinsc rccht twcc soolten rcgels van bclang:

cncrzijds dc voorschriftcn dic hct algcmeen belang dicnden, andcrziids-rechtsrcgels

clic dobetrckkingcn tussen particulierc personen mocsten rcgelcn. Onder dc ecrste

soort vielcn ondór anclerc verordeningen ten aanzicn van opcnbarc gebouwcn en wegen,

openbare veiligheid, branclvoorzieningen, cle rcgeling van de waterhuishouding

(aquaductcn, watcrlcidingcn en riolcn) cn allcrlci algcmcnc bouwvoorschriftcn. In

ccrlstc instantie waren cleic legclingcn allccn voor dc stad Romc geformulcerd' maar

het is zekcr nict ondcnkbaar dat cle stcdclijke ovcrhcden in de provincie gaandcweg

' hct Romeinse voorbccld volgdcn.

Dc sterke groei van de stadsbevolkingen in de eerste ecuw na chr. maakte het

noodzakeliJk een heel nieuw stelscl van maatrcgelen over bouwen cn wonen uit te

vaardigen, terwijl cle bcstaancle rcgels telkens moesten worden herhaald. Zo kennen

wc uitlret begin van de keizertijcl - cle laatste periode uit het bestaan van Pompeii -voorschriften over dc hoogte van gcbouwen, over rooilijnen (lijnen die de grenzen van

clc openbarc *"g uung"u"n) cn ovcr dc ruimte dic tusscn twcc gebouwen opcn gelaten

<licnrie tc worden in verband met lichtinval en luchtcirculatie. Bovendien bleck het

nodig paal en perk te stcllen aan grondspeculaties cn spcculatieve handel in kostbare

bouwmaterialón <lic uit oucle gcbóuwen wer<lcn wcggehaald. Zo ontstondcn cen aantal

sloopverboclen cn verplichtingen tot wederopbouw of lestaulatic van bouwvallige

ponà"n. Kwam men ccn dcrgelilke vcrplichting niet na, dan nam de overhcid hct wcrk

icr hand, maar krceg dc nalatige achteraf wcl de rekening gcprescntecrd.

Dc tweede soort rcchtslcgels hield zichbezig met particulierc belangen. Voor dc

bcwoner van cen huis kwam dat nccr op legclingen ten aanzicn van de vraag wat hij

moest doen of nalaten om nict in strijd tc komen mct hct Romeinse rechtl omgekcerd

moest ecn Romeins burger natuurlijk ook wcten wat voor gercchtclijke stappen hij

kon ondernemen tegen á"g"n"n die inbrcuk maakten op zijn woongenot. Een gedeelte

9l

van clczc rcgclingcn - hct zogchctcn 'burcnrccht' - was al hccl oucl; hct stondopgctckcnd in dc Twaalftafclcnwct (45{) v.Chr'.), cle ccrstc Romcinsc wct dic op schriftwcrcl gcstclcl, cn clic clc basis vormdc voor hct hclc latcrc Romcinsc rcchtsstclscl.Hicrin wcrd ccn aantal praktischc problcmcn van huisclijkc aard gcrcgcld. Zo mochticmand dic last hacl van clc ovcrhangcndc takkcn of ckxrrschictcndc wortcls van zijnbuurman ciscn dat dczc ingckort wcrclcn. Andcrzijds mocst hij wcl gcdogcn dat murcndic hij dccldc mct zijn buurman. bovcn zi.jn tcrrcin tot ccn halvc voct (ongevecrvijfticn ccntimctcr) uit hct kxrd mochtcn hangen. Ook mocst vanuit cen naburig crfbinncndringendc rook oÍ'watcr vcrdragcn worden, zolang dit binncn rcdclijkc grcnzcnblccf. Daartcgcnovcr stond. in gcval van nood, wcl wccr hct rccht op ccn uitwcg ovcrbuurmans lancl, waarop mcn bovcnclicn om dc andcrc dag tocgang hacl om dc vruchtcntc rapcn clic van dc cigcn bomcn warcn afgcvallcn.In hct vcrlcngclc hicrvan kon mcn cr ook op wordcn aangcsprokcn wannccr mcn mctbouwvalligc constructics op cigcn grond dc vcilighcid van zijn burcn in gcvaar bracht.Wcigcrdc mcn in zo'rr gcval zijn burcn zckcrhcid tc vcrschaff'cn, dan kondcn strcngcmaatrcgclcn wordcn gctrofÍcn. waarbij dc cigcnaar van clc bouwval in sommigcgcvallcn zclÍ.s hct gcvaar licp dc cigcndomsr-cchtcn ovcr zijn grond tc vcrliczcn. OptlczclÍdc manicr kon ook icmand dic op cigcn grond nicuwc bouwwcrkzaarnhcdcnstarttc d()oÍ zijn burcn wordcn gcclwongcn hct wcrk tc stakcn tot hij clc nodigcvcilighcidsgarantics hacl vcrlccncl.Vcrdcrgaandc inbrcukcn op hct woongcnot kondcn ontstaan, wanncct'icrnandbcwecrclc bcpaaldc rcchtcn ()p hct tcrrcin van zi.jn buurman tc hcbbcn, bij vrxlrbccldhct rccht om cr watcr tc puttcn. Bij hct bouwcn van ccn huis clicndc mcn ziclr crbovcndicn van op dc ho()gtc tc stcllcn of cr in dc dircctc omgcving gcbouwcn warcntcn bchocvc waarvan rccht op licht cn uitzicht bcstond. Was dit hct gcval, dan mocstdaarmcc bij hct bouwcn rckcning wordcn gchouclcn. Hctzclldc gold wannccr cr nicthoger gcbouwci rnocht wordcn clan bi.j vtxrrbccld ccn nabij gclcgcn opcnbaar gcbouw.Ook voor hct aanbrcngcn van balkons clic uitstakcn bovcn andcrmans grond rnocstapartc tocstcmming wordcn vcrkrcgcn.Nog bclangrijkcr was hct dat mcn op grond bouwdc dic mcn in cigcndom had, ofwaarop mcn krachtcns ccn claartoc gcvcstigcl rccht rnocht bouwcn. Wic clat nict dccd,licp dc kans zijn nicuwgcbouwclc bczittingcn voorgoccl kwijt tc rakcn; hct Romeinscrccht kcnclc narnclijk dc rcgcl dat allc zakcn clic aarcl- of nagclvast tnct ccn stuk gronclwarcn vcrbondcn, hct cigcnckrm wcrdcn van clc cigcnairr van clic groncl.ln dc praktijk was hct cchtcr nict altijcl cvcn gcmakkcli.lk otn tc wctcn tc komcn ol'mcn nu wcl of nict hct cigcndornstccht ovcl ccn stuk grontl hacl vcrwoÍvclt, aangc.zicnhct Romcinsc rcchtssystcem gccn lcgistcls v(x)r'()rrrocrcncl gocd kcndc. Tot wat v(x)rproblcmcn dat kon lciclcn, blcck irr Ponrpcii na clc aardbcving van ó2 rra Chr. Van clconovcrzichtclijkc situatic dic op clc rarnp volgcic. maaktcn cnkclc pcrsoncn r-nisbruikrlool stukkcrr lancl in bczit tc ncmcn clic oorspronkclijk aan clc stacl haddcn tocbchoorcl.Dczc kwcstic had in dc loop clcr tijclcn blijkbaaÍ t()t zulkc grotc oncnighcicl gclcid, clatcr ccn spccialc afgczant van kcizcr Vcspasianus aan tc pas mocst k<lnrcn om clc

llclrccntcgrcnzcrr opnicuw vast tc stcllcn. Dczc vctcraan uit hct lcgcr van clc kcizct'.Titus Succlius (llcrncrrs (zic pag. tttt), hacl hct bij zi.jn wcrkzaarnhcdcn bcpaald nictgcrnakkclijk. Uit ccn inscliptic clic bi.j cllic Ponrpciaansc sta(lsp(x)Ítcn is gcvonclcn cnwaarin vcrslag worclt gcdaan van Succlius'prcstatics, blijkt clat hij zijn wcrk pas konvoltooicn naclat hi.j uitcrst nauwkcurig "clc rcchtsvclhouclingcn hacl ondcrzocht cnmctingcn had uitgcvocld".Ovcrigcns haddcn nict allccn clicgcncn dic bouwdcn mct clczc cigcndornsproblcmatick

92

te maken; ook dc koper van ecn huis moest cr zorg voor dragen dat het hem

op dc juistc wijzc wercl gclever<j, en dat hij hct verkrceg van iemand die bcvoegd

was ovcr het huis te bcschikke n. Om al dcze problemcn te omzeilen kon mcnnatuurlijk besluiten cen huis te huren.Maar ook de opvattingen die in hetRomcins recht ten aanzicn van het

huurcontract bestonden, kondenmoeilijkheden verootzaken. Een huurdcrbcschiktc namclijk nooit ovcr de

zekcrheid dat hij de ovcreengckomcnhuurtclmijn kon voltooicn; werd ertusscntijds icrnand anders eigenaar van

zijn huis, dan kon dc huurder zonderpardon op straat komen tc staan. Zijncnige mogelijkheid tot verweer was in datgeval het eiscn van cen schadevergoedingvan zijn contractpartij of diens erfgenamen

alb.19. Viarlnckig,c stee n (cippus) waarop cutkdzcrlijk decrcct is gcgrat'ccrd: "Op g?zug van

dc kcizcr Caesar Vaspasianus Augusnx +af de

tribtrun Titrrs SuadiLrs Clcmens dc doorprivtpcrsonen in bczit g3notncn publicke grontltuug oan da Ponpeiuanse gemeensthap, nadalhij dc rachtsvcrltoudingan hud ondcrzocht en

n1?ti,tgctr hutl uitgevocrd. "

Bouwtechnische aspecten

Vitruvius. <lc bcroemdc Romcinsc architcct uit hct eindc van dc eerste eeuw v.Chr-'

gccft in zijn in ron<J 25 v.Chr. verschenen standaardwerk over dc bouwkundc,

Lte Architectura, een beknoptc vcrhandcling ovcr de oorsprong van de Romcinse

wonfig5ouw. Hij beschrijft hicrin dc tijd dat het bouwen nog gcen beroep was

g"*,rtà"n en er nog gccn strakke organisatic bestond waarbij architectcn efficiënt en

economisch samcnwerktcn met de divcrse ambachtslieden:"ln hct begin richttcn zij gaffelvormige boomstammen op, brachten daartussen takjes

aan cn beklecdden de wanden met klci. Andercn droogden lemcn kluitcn en trokken

daaruit dc wanilcn op, cn verbondcn zc door dwarse balkcn, die zij ter beschutting

tegen rcgen cn hitte mct riet cn loof ovcrdcktcn. Toen cchter latcr die daken tijdcns

cle wintcrstormcn dc stortrcgens niet konden wccrhouden, maaktcn zij gevclspitsen

cloor hct opbrengcn van lccm en voerden langs schuine dakvlakken het regcnwater af."Hct bestaan van het typc hut dat Vitruvius hicr beschlijft, is bevcstigd door opgravingcn

op de Palatijn in Romc (afb. ..), dc plaats waar volgcns dc overlcvering Romulus, dc

mythische koning van Romc, dc stacl in dc achtste ecuw v.Chr. zou hebben gesticht...Latcr", gaat Vi;uvius verdcr, "maaktcn zij niet langer hutten, maar vingen aan hecht

gegrondvóstc huizcn te bouwen, met tichcl- of natuurstenen muren cn mct timmcrwerk

cn pannen ovcrdckt (...)."Hci metsclwcrk van Romcinse gcbouwcn is voor de archeologen ecn handig

datcringsmiddcl. Dit komt niet allccn doordat dc latcrc bakstcncn ('tichels') van

allerlci ingcstcmpcltlc gegcvcns warcn voorzicn dic hct vaak mogelijk maakt hun

E)(A\/CIGt,irrATfllthlt,' ,CÁËSAlïlsllthlt, ' -CÁËSAlï15

VEstA#irxr. /rff6, lÍír{ rVri. t r;,t*'irr hfÀl I srt)ltÍ.íÁ'Í lvrrr.Ivi ctIl,r iN.íÍRitilNvíeÀvjr.tr6FlTl 5

Àl I'N'J)'Ií í.Í.I6t r:[ ii I'v[r I (

lr)44 lÍ.1ÁlJoirV^,,,ÀÍ,JJrr\/lÍ

93

ouclcrclorn plccics tc bcpalcn. rnaar vooral door dc vcrschillcnclc mctsclvcrbanclcn dicin clc loop van clc ti.jd wcrclcr.r gcbluikt. Dc ()udstc vcstingrnurcn haclclcn bij voorbcclclccn 'cyclopisclr vcrbancl', waarbij grotc ('cyclopischc') stccnblokkcn onrcgclrnltig ()p

clkaal warcrr gcstapcld, vaak zoncler dat daarbi.j spccic was gcbruikt. (Ziin dczc rnurcnopgctrokkcn uit vcclhockigc stcncn, clan nocmt mcr.r zc'polygonaal') In ccn valianthicrop, hct mirr ol'rnccr gclaagclc cyclopischc vcrbancl. wcrdcn dc stcncn zovcclmogcliik in horizontalc rijcn gclcgcl. I)c vcrbctcrdc vcrsic van hct cyclopisch vcrbanclwas lrct olttt.s ittt'crlurtr t>l olttts urtlitluttttt, waalin gcbruik wcrd gcrnaakt van wcinigbcwcrktc cn ten clclc op hun kant gcstclclc vclclkcicn of brcukstccn (onbcwcrktcnatuurstccn uit ccn glocvc). Latcr wclclcn clczc stcncn voolal gcbluikt als vulwcrk inhoutcn constÍuctics of rcgclnratig mctsclwcrk.In dc ccrstc ccuw na Chr.. dus clc laatstc pcriodc van Pompcii's bcstaan, was hct r.r7;rr.s

rcticulutttnt in zwang', hicrbij wcldcn klcinc. aan clc voot'zijdc vicrkarttc stccnblok.ics,cliagonaal op clkaar gestapclcl zoclat ce n nctv()rmig (reticttlttnt - 'nctjc') patr()onor.ttstond.Ook in clc kcuzc van lrct bouwmatcriaal zijn cluiclcli.jkc vclsclruivingcrr waar tc ncmcn.Tot in dc dcrclc ccuw v.Clrr'. wcrclcrr clc grotc stcncn gcbouwcrr in Pompcii ovcl hctalgcmccn opgctrokkcn uit kalkstccn clic rnct klci wclcl gcccmcntccrcl. Latcr wcrcl dckalkstccn mccstal vcÍvangcn door gclc cn grijzc tufstccn, ccn zachtc vulkanischcstccnso()Ít clic gcrnakkclijkcr tc bcwcrkcn was. cn waaÍvan clc stcvigstc soort afkomstigwas uit hct vlakbij Pornpcii gclcgcn Nuccria.Dczc murcn van mct klci gcccmcntccrclc brcukstccn warcn nict stclk gcn()cg ornbovcnvcrdicpingcn tc kunncn dragcn. Vanal'dc twccdc ccuw v.Chr. nraaktc dctocpassing van stcvigc, uit kalk cn zand bcstaanclc spccic ctagcbouw cchtcr wcl rnogcli.jk.In hct bcgin wcld dit hoofclzakclijk als luxc bcschouwcl, zodat clc bovcnvcrclicpingcnmccstal clc vorm aannaffrcn van ovclclcktc galcrijcn clic uitkckcn op ccn ccntlalc hol'.Dc zuilcn dic bij galcrijcn bchoordcn, wcrclcn aarrvarrkclijk opgctrokkcrr uit clonkcrctulstccn uit Nuccria. Dit vcranclcrclc cchtcr in dc ccrstc ccuw v.C'hr. rnct clc uitvindingvan hct bcton. dat bctcr gcschikt blcck voor dc vcrvaarcliging van stcuncndc clcmcntcn.

ullt.50. Vtxtrbrld ytn nn't.sclx'crk in dc t4tttsrat iut luttrtrr -ttrltn it k.

94

Grof bcton, door dc Romcincn o,rrrrs('0cmcnti(unt gcnocmd, wcrd hctmatcriaal bij uitstck voor hct bouwcn opgl'()tc schaal. Hct bcst()nd uit ccn ccrne nt(t'uctnottu, brokkcn kalkstccn cn tcgcl.gcmcngcl mct cen spccic van klci cn zancl)dat kcihard wcrcl wannccr hct in ccnbcpaaldc vcrhoucling mct watcr wcrclvcrnrcngd. Dit rnatcriaal clat - cvcnals hctmoclcrnc bcton - in ccn bckisting wcrdgcsl()r't. stcldc tlc Rorncincn in staal ccnmonumcntalc cn duurzamc architectuurtc schcppcn dic voor ccn bclangrijk dcelwcrcl gcdragcn cloor imposantc boog- cngcwc I fconst ructics.Mccstal wcrd ovcr het kalc bcton ccnclcklaag van bakstccn aangcbracht;bovcndicn krcgcn vanaf circa -50 v.Chr..na dc ontdckking van dc rijkemarmcrlagcn bi.j hct

Noord-ltaliaansc plaatsjc Carrara. vclc opcnbalc gcbouwcn ccn bcklccling van ÍlaÍmc['Hicrrncc konclcn ll'aaic clccoraticvc cffcctcrr wtltclcn bcrcikt, zoals bii voorbcclcl bii

lrct r.r7rrr.r.!c(Íllc, ccl tcchrrick waarbii clunnc platcn gcklcurcl rlaffflcÍ in vcrschillcnclc

vorntcn wcrclcn gczaagcl cn als cctr mgzaïck aan clkaar wcrclcn gczct of gclcgcl.

Bij clc wcclcropbouw van Porrpcii na clc aarclbcving van 62 na Chr. pastc mcn vaak

ccn mcngscl van matcrialcn ïoc. Zo wcrcl vtl6r clc cqnstluctic van lichtgcwicht

balkonnJtjcs cn clc schciclingswandcn in bij vrxrrbcclcl winkclruirntcs ccn soort vakwcrk

gcbruikt, waarbii ccn ll'amcwcrk van hout cn rict wcld opgcvuld mct brcukstccn.

,lrn..lc cn plcistcr:. Dczc manicr van bouwcn was sncl cn gocdk(x)p, maar 6ok wcinig

soliclc.Dc Romcinsc architcctcn vcrwcrktcn bchalvc bakstccn. kalkstccn, brcukstccn. tufstccn

cn bct()n, ook ccn grotc vct'schcidcrrhcicl aan anclcrc matcrialcn in lrun btluwwcrkcn.

Van mctaal wcrclcn vcrschillcnclc dccoraticvc clcmcntcn vcrvaardigcl, zoals brtlnzen

kapitclcn. rozcttcn, kroonlijstcn, pijpcn. hang- cn sluitwcrk, cn soms (zoals bii hct

bciocrrclc panthc6n in R.rnc) zclÍ.s vcrgulclc brenzcn dakpanncn. Vcrcler wcrdcn

tlivclsc lroutcn ontlcrclclcn mct Ínctaal bcklcccl cn bcstonclcn cr ijzcrcn klampcn cn

krammcn, cn ijzcrcn stavcn tct'onclcrstcuning van plaÍirncls dic onzichtbaar in dc

constructics warcn vctwcrkt. C)ok clc nagcls waarrtcc mcn stuclagcn tlf marmcrplatcn

aan clc murcn bcvcstigclc warcn van iizcr ol'brons.Hgut wcrcl, bclralvc vtlot clcurct.t cn luikcn, in grotc hocvcclhcdcn gcbruikt voor dc

vcrvaarcliging van gictvolmcn voor bcton, cn onr dc mallcn te maken waarlangs bogcn.

nisscn cn gcwclÍ'constructics wcrdcn ()pgctrokkcn. Ook kon hct, in de vorm van

raamwcrkcn. ccn onclcrstcuncnclc functic hcbbcn. Houtcn tlndcrclclcn als balkcn'

clcur- cn raampostcn hadclcn, cloor clc gIotc schaal waarop zc in dc bouw werdcn

vcrwcrkt mccstal standaarclmatcn.Tcrracotta (gcbakkcn klci) tcnslottc wcrcl aangcwcnd voor dcctlraticvc en structurclc

clcmentcn, ioals clakpanncn, pijplciclingcn cn bakstcncn, dic in vclc matcn en klcurcn

wcrclcn gcfabricccrd. Op dc panncrr cn dc bakstcncn wcrd nict allccn dc naam van clc

fabrick Àf dc fabrikant ingcstcmpcl<1, maaÍ soms ook informatic (bij voorbccld dc naam

van ccn van dc zittcndc consuls in Ronrc) waaruit dc produkticdatum valt af tc lcidcn.

Voor archcoktgcn kunncn zij zodocndc ccn hanclig lcidraad vormcn bij hct in kaart

brcngcrr van dc ontstaansgcschicdcnis van ccn bcpaalcl gcbouw'

HuistyPen

ln clc Rorrcinsc architcctuur kan mcn twcc funclanrcntclc typcn woningcn

onclcrschciclcn. Hct cnc typc, clc donuts, clat otlrspronkclijk ccn plattclanclskaraktcr

clrocg, was bcstcmcl voor'slcchts óón farnilic. Hct andcrc typc, irrsrr/4 (lcttcrlijk:'cilancl'). was cclt woonbkrk waalvatl clc appartcrncntcn op dc bovcnvcrdicping aan

vcrschillcnclc pct'soncn of familics vcrhuurcl wcrdcn, tcrwijl dc aan dc straatzijdc

gclcgcn vcrtrckkcn op dc bcganc grttnd clicnst clcdcn als winkcls cn wcrkplaatscn.

Noost Pompcii cn Hcrcularrcurn is Ostia dc plaats waar dc architcctuur cn dc

ontwikkcling van lrct Romcinsc huis hct bcst bcstudccrd kan worclcn. Ostia. dc

havcnstad van R11mc clic vanaf clc vicrclc ccuw na Chr. gclcidclijk wcrd vcrlatcn, toont

v66ral clc stcclclijkc woonblokkcn. waarvan ook in Romc nog cnkclc ovcrblijfsclcn

zi.jn tc vinclcn. I1 Pornpcii cn Hcrculancunr claarcntcgctt. waar clc uitbarsting van dc

Vcsuvius in 79 na Chr. ccn abrupt cinclc maaktc aan clc bouwktrndigc ontwikkcling' is'

naast villa's cn volkswoningcn, ccn grtttc htlcvcelhcid huizcn van hct ccrstc typc, dc

dont us, bcwaar-d gcblcvcn.

95

Type I, de domus

Het atrium-huis

Het oudste dontus-type, de domus ltalicu, waarvan dc vroegstc voorbcelden uitde vicrde eeuw v.Chr. dateren, bcstond in esscntic uit een rechthockigc ruimte inhet middcn, heÍ atrium, waarop verschillcndc andcre vcrtrekkcn uitkwamcn. lntegcnstclling tot dc Gricksc huizen lag clit huis met dc kortc kant naar dc straat,waarbij vooral vanaf dc dcrde eeuw v.Chr. dc diversc ruimtcn strikt symmctrisch langsdc lengte-as warcn gcordcnd.Het huis was toegankclijk via ccn voorhal (vcstibulunt) cn ccn doorgang (fautes) dicin het atriunt uitkwam. Rccht tcgcnover rJc Juuccs lag een vcrtrck dat oorspronkclijkhet belangrijkste van hct huis was. het tublinum. Terwijl hct ccrst dienst decd alsslaapkamcr voor de hcer dcs huizcs en zijn cchtgcnote, wercl hct latcr gebruikt alsarchieÍkamcr waar ondcr andere de familicdocumenten wcrdcn bcwaard.Aan wccrskanten van dc brede ingang naar het tahlinunr waren gew()onlijk dcuren dicnaar dc vertrekken lcidden die heI tuhlinuni flankeerden. Langs de langc kanten vanhcÍ atriunt lage n dc slaapkamers (cuhiculu) en twcc open zijvleugcls (ulue) die zich tcrlinker- en rcchtcrzijde naar dc buitcnmuren uitstrcktcn. Aan dc achterkant van hct huistenslottc was vaak cen klcinc moestuin (hortus), waar het tahlinunt op uitkcck.Vitruvius beschouwdc hcÍ atriunt als dc ccntrale ruimtc van de ouderc dontus, als dcplaats waar hct huiselijkc levcn zich hoofdzakclijk afspecldc. Aanvankelijk was herdan ook voorzien van ccn open haard dic hct mogelijk maakte dat er in allc jaargetijdcnkon wordcn gekookt, gcgctcn, gewerkt cn gcslapen, en dic dc muren van hetutriuntzo mct roet besmcurdc dat het vertrck cr wellicht zijn naam aan te danken heeft (vanaÍer:'zwaÍt')-Vanaf dc dcrdc ceuw v.Chr. had het dak van hct aÍriunt in hct midden een opcning,het contpluviturr. Dc vicr zijden van hct dak helden naar binnen toc, cn hct regenwatcrdat door heÍ contpluvium naar binnen stroomde, werd opgcvangen in ccn directhierondcr gelegen rcchthoekig bassin (intpluvium) . Dit typc utriunt, waarbij hetcompluvium niet door zuilen wordt ondcrsteund, wordt het 'Toscaansc atrium'genocmd (afb.52).

I - ingang (fauces)2 - winkelruimte (cauponae)

3 - atrium4 - impluvium5 - compluvium6 - tablinum7 - moestuin (hortus)8 - triclinium9 - alae

l0 - slaapkamers (cubicula)

96

alh.5l. Voorheald van ccn donrus ltulita.

ffi?

ËÉ"'&4'

*.4* 1l

-tr.5

ulb.52. Iittt utritttn: ltii r('!:(,tr .\tr(t(,nul( ltd rt'grnrtltr riu lt ttltt'rtitrg in Itct luk (utrtrplttritttrt) irt

Itd anntdcr Iiggatttb lrus.;itr (itttltlut'ittrrt).

Hct <ttrrtplttvittrrt vortttclc tcvcns dc voon)aarnstc lichtbron v<lrlr clc drsntu,s ltulit'u,aangczicn hct huis tcrwillc van clc vcilighcicl cn om hct privilcvcn van clc familic aanrricuwsgicrigc blikkcn van buitcn tc onttlckkcn, aan dc straatkant vri.jwcl gchcclgcslotcn was. Nict allcc-n clrong cr wcinig licht tlool t()t hct rr/r.t.nr-huis, hct was cr's wiÍrtcrs waarschijnlijk ook crg koucl cn vochtig: hct huis hacl stcncn wanclcn cn dcvlocrcn bcstondcn uit aangcstamptc aat'dc of warcn bcdckt mct mozaïckcn.Ikrvcnclicn gcbruiktcn dc Romcincn in clczc pcrioclc gccn wancl- oÍ'vlocrtapijtcn. Ecngoccl voorbcclcl van zo'n oudcrc r/r.urrr.r in Pornpcii is lrct Huis van dc Chirut'g, datcrcncluit dc vicrdc tot clcrdc ccuw v.Chr. dat ecn massicvc sobcrc l'aEaclc hccft cn ccnccnvoudig utriturt.Wat dc o()Ísprong vanclc dotttus ltulicubctrcft.lopcrr dc mcningcn uitccn. Dc mccstgcacccptccrclc thctlt'ic gaat crvan uit clat hct urÍrrrr,r oorspronkclijk ccn opcn binncnhofwas. omringd door kamcrs cn aan clc binncnkant gcdccltclijk ovcrdckt rnct vcrancla's.In dc loop van dc tijcl zou clc binncnplaats klcincr zijn gcworclcn cn dc vcrancla'sclicpcr, zoclat clc hclc ruirntc. mct uitzondcring van ccn klcinc rcchthock in hct rniclclcn(hcr utnt pl uvirrrr), ovcrclckt was.

Het peristylium-huis

In clc loop van dc twccdc ccuw v.Chr. ondcrging dc dontus ccn aantal ingri.jpcnclcvcranclcringcn. In dc ccrstc plaats wcrd hct huis stcrk uitgcbrcicl: clc vcrtrckkcnwerdcn ruimcr cn soms wcrcl cr zcll.s plaats ingcluirlcl voor mccr dan ócn utriunt. Maardc bclangrijkstc vcrnicuwing kwam in clc vorm van hct pcristt'liunr. ccn ruiÍnc ()pcnbinncnplaats clic als tuin achtcr hct tuhlirtunt lag cn cloor zuilcnrijcn wcrcl omringcl(aÍb.53). Evcnals hct ouclc uÍriunrlluis was clit nicuwc typc zodanig ingcclcclcl, clatdcgcnc clic cr binncntlad in óén oogopslag clool l.rct utriunt cnheÍ tublinurn naar lrctparisty I i turt kon ki jkcn.Hct ccntrurn van hct huiscliikc lcvcn was nu vct'plaatst van hct utriurrt naan'dcvcrtrckkcn rtrnclom l'tct pcri,stvlirurr. Ili.f clc plaatsing van clc woonvcrtrckkcn. clicruimcr cn lichtcr warcrr dan irr hct rrlr'lrlrr-huis. wcrcl bovcnclicn rckcrring gchouclcnmct clc scizocncn. Zo bcvattc hct Huis varr clc Faurr (twccclc ccuw v.Chr.)nraar licfstvicr cctkamcrs (triclittiu). Aan clc zuiclkant, tcr wccrszijclc van lrct lublirtunt,lagcrr clccctkamcrs voor clc hcrfst cn clc wintcr: cn aarr tlc rr<lorclkant. tcr wccrszijclc van clca.rcdru, clc hal clic tusscn clc bciclc schacluwri.lkc pcri,sÍvliu lag ingcklcrlcl, bcv<lnclcn zichdc koclc cctvcrtlckkcn vorlr clc lcntc cn clc zolrrcr.In hct Trcrl,rtr'1llnt-lruis had clc zuilcnr-i.j ook in heÍ utriuttt zi.jn intrcclc scclaarr. Vaaksttrndcn op cle vicr hockcn varr lrct irrtpluviutrt vicl zuilcn tlic hct t'ontltluviutrt<rnclcrstcunclc ('tctlastyl atriurn'), ol walcn cl zuilcrr rondonr ccn langgcrckt irnpluviutrtgcplaatst ('Korirrthisch atriunr').Huishouclclijkc vcrtrckkcn zoals rlc kcukcn. clc buclkarncls crr rlc latrinc haclclcn in clitrticuwc schcrnit gccn vastc plaats: clc ligging vcrschiltlc van huis tot huis. Wcl laecnzc clikwiils algcschcitlcn van lrcl woongcclccltc. Ook was ccn aarrtal nicuwc káunclstocgcvocgcl. zouls <lntvangstvcrtrckkcn (occl). vnluwcnvcrbli.jvcn (g,.t'rtut'tt'u)cn s1-rcciirlcgastcnvcrbli.jvcn ( lroslti tu I i u ).Aanvirnkcli.jk bcschouwdc tncrr lrct pcri.stt'liunr-l'ttLis als ccn vclslncltiltg vun clctxrrspronkcli.jkc lotrtrr.s ltulicu tt'rcÍ ti.in utritrrrr cn hct Hcllcnistischc (Gricksc) htris rtrctpcri,slt'liturt tlat clc llontcine n ti.idcns hun vclovcrir.rs vzrn clc (iricksc wcrclcl in tlc twccclcccuw v.('hr'. lccrclcrr kcnrrcn. Anclclc gclccrtlcrr rnccnclcn daarcntcgcn clat hct

9n

Rgmcinsc pcri.stt,!itun was vttortgckorncn uit clc gclciclclijkc tlntwikkcling van rlc

zuilcngangcn dic soms rondoln clc tuin van dc ouclcrc r/orrttts vootkwamcn.Opgr.avingcn tc Olynthus irr Noorcl-Grickcnlancl hcbbcn cchtcr uitgcwczcn clat in clczc

plaats Trcrlstvlllrrr-l.ruizcn bcstondcn voorclat zc in Pornpcii vcrschcncn. Btlvcndicn is

6ckcncl (lat hct /)c,.irt!,liunr van hct Hcllcnistischc lruis - waar dc zuilcngang, vccl nrccr

clan bij clc Pompciaansc pcristvliu, van ovcrhccrscrrcl bclang is - nict clicnst clcccl als

tuin, rrraat cvcnals lrct Pttrnpciaarsc ulriunt hct ccntrum van lrct huis vtlrmclc. Dc

vcrplaatsirrg van hct huiscliikc lcvcn van hct bcslotcn utrium nàaï lrct opcn pcri'stvlittnt,

clat in fcitc clc ovcrgang vormclc tusscn binncn cn buitcrr, cn clat cloor rniclclcl van clc

tuin clc natuur dichtcr bii clc bcwoncrs bracht, zou clus otrtlccncl kunncn zijn aan hct

Hcllcrristisr:hc htris.In clczcllclc pcrioclc, waarin clczc uitbrciclingcn achtcl' hct tuhlirtutrt plaatsvondcn.

bcggnncn clc cigcnaars van clc grotc stcdclijkc huizcn vct'trckkcn aan dc vtlorkant vatr

hun panclcr.r als winkcls cn klocgcn tc vcrhurcn. Hct Huis van Sallustitts. (lat uit (lc

vicrclc ccuw v.Chr'. datccrt, is ccn van clc vclc huizcn t.lic clczc aanpassingcn in dc

twccclc ccuw v.Chr. lrcbbcn onclcrgaan.Ook wcrclcn cr vcrschillcnclc pogingcn onclcrnomcn om ccn twccclc vct'clicping op hct

uÍrium te plaatscn, maat clczc warcn nict allcrnaal cvcn gclukkig. Sonls maaktc clc

bovcnvcr-clicping clccl uit van hct utriunt cn was hct crmcc vct'bondcn clotlr ccrr trap in

l'rcÍ tilriurrt zcll'. Allc vcrtrckkcn op dc bovcnvcrclicping wcrdcn in clat gcval vcrbonclcn

cloor'óórr balkon, dat langs dc binncnkarrt van hct hclc utriunt licp cn hct zodtlcnclc

rrog minclcr tocgankclijk tniraktc voor licht cn lucht.E.cn bctcrc oplossing, clic wcrcl t()cgcpast als clc bovcnvcrdicping ccn afgcschciclcrl

wo()nappartcmcnt v()rmclc dat vollcdig los stoncl van hct utriunr van hct bcncdcnhuis.

bcrciktc mcn clortr clc trap cn hct balkon aan dc buitcnkant van lrct huis tc situcrcn'

Dit is ccn variant clie vccl voorkwarn langs clc Straat van clc ovcrvlocd in Pompcii.

1 - de faqade met cauponae2 - ingang (fauces)3a- atrium3b- impluvium3c- compluvium4 - tablinum5 - alae6 - slaapkamers (cubicula)7a- triclinium7b- zomertriclinium8 - keuken (culina)9 - badkamer en/of toilet

l0 - tuin (peristylium)l l - vijver12 - andron13 - achterdeur

Í':

u.l b. 5.1. V t x rlttt l l vt t r tr' t r ltcri slv l i rr ttt -l t t t i.s

99

De domus: een wandeling langs de verschillende vertrekken

1. De faqade met caupona

Aarrgczicn utriunr cn paristvliunr in hct Romcinsc woonhuis hct rniclclclpr.rnt van allcactivitcit voLmdcn. was l.tct huis als lrct warc naar bittttctt gckccrcl; clc intlcling was

gchccl op dczc bciclc ruirntcn gcricht. zoclat dc fagadc in fcitc clc rugkant van hct huis

vormclc. Hct was ccn bijna dichtc muur waarin dc ccntralc positic wcrcl ingcnomcndoor dc dcur'. Vaak waÍcn cr nog klcinc raarnpics cn sotrls ccn crkcr in clc

bovcnvcrdicping, tcrwijl zich clikwijls ook ccn atilak ovcr dc gchclc brcccltc van clc

rnuur uitstrcktc. Dit afdak bcstoncl uit ccrt raarnwcrk van houtcn balkcn, clic in clc

muur vcrankcrcl lagcn cn warcn afgcdckt rnct tcrracotta clakpanncn.Dc gcvcl, dic vaak was opgcbouwcl uit grotc brokkcn lavastcctt, wcrcl bcklccd tnct ccnmccstal sobcr bcsclrilclcrclc stuclaag. Zoals wc hicrvoor hcbbcn gczicn, clicnclcn clczc

gcrcgcld als onclcrglond voor politickc parnflcttcn, aankoncligingcn van voorstcllingcnin hct anrfithczrtcÍ cn ccn grotc hocvcclhcicl nrinclcr olÍiciëlc opschriftcn.Naast clc dcur bcvondcn zich vaak vcrschciclcnc dtupotroc in clc t'uimtcn clic clc cigcnaarvan hct huis hicrt()c spcciaal hacl ingcricht.'s Nachts cn op warmc nanriddagcn konclcn

clczc worclcn afgcslotcn mct houtcn sch()ttcn dic in glcuvcn votlr clc to<lnbank wcrclcngcschovcn cn vcrvolgcns op slot wcrclcn gcclaan.

2. De ingang

Bij vccl Pompciaansc huizcn lag dc ingang nict clircct aaÍr clc straat, maar aclrtcr ccn

soort portick. ltcÍ vcstihulunr. Soms bcvoncl zich hicr ccn vkrcrmozaïck waarirr clc

bczockcr wcrcl wclkorn gclrctcn of gcwaarschuwcl voot dc waakhoncl dic in hct atrirrnr

aan dc kctting lag.In clc oudstc huizcn wclclcrt dc clcurpostcn wcrdcn mccstal gcvtlrlnd cloor smallc,stcncn pilastcrs (nict vrijstaanclc, uit clc muur springcnclc zuilcn) clic aan clc bovcnkatttwarcn vcrbondcn cloor ccn vaak vrij hogc, gcprofilccrdc clwarsbalk (alchitraaf). Dchoutcn clcur bcstond in clc rcgcl uit twcc vlcugcls clic naar binncn opcngingcn cn

scharnicrdcn om houtcn pcnncn dic aan dc bovcn- cn tlndcrkant van dc dcurpostwarcn bcvcstigtl cn voor clc stcvighcicl rnct ijzcl warcn bcklccd. Dc dcurcn konclcn

wordcn algcsl()tcn mct ccn iizcrcn slot of ccn lroutcn grcndcli tlok was hct wclgcbruikclijk om 's nachts ccn boomstam schuin tcgcn dc achtcrzi.idc van clc clcur tcplaatscn.Dc clcur (iuttuu) was bij dc Romcincn hct voorwcrp van angstwckkcncl bijgcloof. AIssyrnbool van clc irr- crr uitgang was hct narnclijk clc plaats waar hct'bozc oog'hct huis

kon binncndringcn, cn cr was clan ook gccn slcchtcr voortckcn clcnkbaar clan wannccricmancl bij binncnkornst ovcr clc clrcrnpcl struikclclc. Orn clc kwaclc machtcn van buitctrtc wcrcn, wcrclcn clc dcurcn daar'onr vaak nrct allcrlci syrnbolischc voorstcllingcnbcsch ilclc rcl.Achtcr dc ingarrg lciclclc ccn gang (Juttccs) naar hct utriuttt.

3. Het atrium

Was hct utriunin clc ouclc, Italischc donur.shcï ccntralc vcrtrck, inhct pcristvlitrnt-huis had hct cic functic gckrcgcn van ontvangsthal. waanrnhccn ccn gr()tc hocvcclhciclkamcrs was gcgrocpccrcl. Van clc vi.jl'soortcn utriu clic Vitruvius vcrmcldt, wtttctr ct'in

I (X)

Pornpcii zoals gczcgcl clric tc virrrlcrr. wailrvalr clc alrnctingcn ovcr lrct algclttcctt gr()tct'

wirrcn clarr volgctrs Vitruvius' richtli.fncn wcnscli.ik was.

Achtcr hct irnplrrvitrrrt bcvorrcl zich vairk ccrt nlanltcrcrt tirlcl (curtibtrlrrrrt/ rlct ll'aaibcwcrktc lccuwcp()tcn: hicrop stoncl ccn ri.ikc vcrschcidcrrhcicl aan bronzcrr vaatwcrkclirt lrcrirrrrclclc atrn clc tijcl tlal l'rcÍ utritun rrog clictrsl clcccl als ccntraal woonvcrtrck. I)cwiutclcn van hct dÍrrr,rr wzrrcrr gcwoonliik slcclrts spaarzitarn vct'sict'cl. aatrgczictl zc

door clc vclc opcnirrgcrr cn rlcurcn tc zccr vcrbrokkclcl wal'cn ()m cclt bcvrccliucnclc

dccoruticvc ccnhcicl tc kuntrct.t volrrrcrl.

*ÍJ

$r+Èi;rrlt:,,..1

&,ïs''ïÍÈt

&.r

lltltt

.-.F.1*-. 'f,-..'.fu

/h.51. tlat intplutittttr in ltt,t utriutn yun ln,t lltti.s tttn dt |ittttt: rtlt dr nltltrgntrul i.r lr:triltrtrii tt:.ictt vutt dt wxtr.rrc vIil d( l\'('lt(ri\1.\'liu dit It<'t ltuis ltt:ut

4. Het tablinum

In lrct zrlr-lunr-huis vorrnclc l'tct tublirtunt, clat rccht tcgcnovcr clc.firrrcc,s aan clc anclcrc

kant van ltct utrirtttr lag, langc tijcl hct bclangrijkstc vcrtrck. Aanvankclijk dicnclc hct

als slaapkarncr-voor clc hecr clcs lruizcs cn ziin cchtgcnotc, crl ook naclat hct dczc

functic had vcrlorcn, was hct nog litngc tijcl clc plaats waar lrct bruiclsbctl wcrcl

opgcstcl(1. Tcgclijkcrtijcl wclcl hct tublituurt gcbruikt als archicll'uirntc waat'mcn on(lcr'

anclclc dc farrilicclocunrcntctr bcwaarclc, ccn lunctic waaraan hct vcrtrck zi.in naamgntlccnclc (trrhrrla bctckcnt'gcschrift'. 'aktc'). Tcvcrts ging lrct in clczc pcrioclc clicnst

tlocn als ontvangstkamcri naast ziin nrindcr inticmc vlicnclcn, ()ntving clc hccl clcs

huizcs cr'()ndcl'andcÍc icclcrc clag zijrr bcschcrrrclingcn (c/lcrrrc,r) clic hcrn clc traclitionclcoclrtcnclgnrct (sulututio) kwantctt brcngcn (zic blz.30) . Aan clc voorzijclc lag hcttublinrtn gchccl opcn naar lrct atritrtn cn hct k<ln hicrvan worclcn algcslotcn cloor

rniclclcl van gorclijncn of lroutcrr kamcrschcrmcn. wzritrvan in Hcrculancurn, in hct'Huis van clc Houtcn Schottcn', vcrkooltlc cxct.nplarcn zijn tcruggcvonclcrr.Aan wccrszijclcn van clczc brcclc ingang rraar hct tublirturrt bcvondcn ziclr clcurcn clic

rraar rlc vcrtrckkcn lcidclcn dic l'rcÍ tublirtturt flankccrclcn, of gangcn (uttdntrtas) 'Jicuilkwirrncn op hct achtcrlruis.

l0l

5. De alae

In principc bcschiktc ccn Pompciaans huis ovcr Íwcc ulact dczc opcn zijvlcugcls lage.n

rccht tcgcnovcr clkaar, aan wccrszijdc van hct utriurrt cn mccstal in clc uitcrstc hockcndaarvan. Vaak wcrd dit schema cchtcr doorbrokcn cn gebluiktc mcn clc ruimtc vandc uloc om cr andcrc vcrtrckkcn tc vcstigcn of dezc uit tc hrciclcn.In dc oudstc Italischc donttts, dat van ooÍsprong ccn plattelandshuis was, zorgdcn dca/zrc hoofdzakclijk vcxlr dc lucht- cn lichttocvocr via dc vcnstcrs waarmcc zc warcnuitgerust. Toen de dontus echter geleidelijk aan de stad wcld aangcpast, vcrlorcn dcalae cleze functie; gÍotc ramcn aan clc straatkant bclcmmcrdcn nict alleen de privacy,zc warcn ook riskant vanwcgc hct gcvaar op inbraak. Alleen het conrpluviunr zotgdcnog voor dc tocvoer van licht cn lucht. ln dc ulac plaatstc men nu onder andcrc dcafbccldingcn van dc vooroudcrs (zie blz.66lcnlafb.25) cn verder deden zij dicnst alswachtkamer, gardcrobc, rommelhok en soms ook als ectkamcr.Overigens dient te wordcn opgcmerkt dat de ruimten aan.weerszijden van het aÍriunt,waarondcr dc alac, in een groot aantal Pompeiaanse huizen ontbrakcn; vaak kwamdit omdat me n door cle beschikbarc ruimtc gcdwongen was dc indcling van het huisaan tc passen.

6. De slaapkamers

Langs dc langc zijdcn van hct utriunt cn aan lrct peristylium lag aan weerskanten ccnaantal slaapkaners (cubiculu.). Dc bclangrijkstc cn grootstc slaapkamers lagen bij hetutriu,tl, dc klcincrc bijhct pcristltliunt. Dc cubiculu haddcn in dc rcgel geen vensters;ze ontvingen hun licht vanuit het atriunt en konden hiervan worden afgcsloten dooreen houtcn deur of ccn gordijn. In dc gÍ()terc huizcn hacldcn dc slaapkamcls soms nogeen voorkameÍÍje (procoaton) waar ccn slaaf of ccn dicnaar (cubitularius) kon slapcn.Dc cubic'ufu hocfdcn nict zo groot tc zijn, omdat dc cchtclicdcn vaak apart slicpenlnicttcmin is gcblckcn dat cr soms twcc bcddcn in ccn slaapvcrtrck stondcn. Vcrdcrwas hct slaapvcrtrck schaars gcmcubilccrd. Tot dc invcntaris bchoordc ccn bankjc oftrapjc dat wcrd gcbruikt om in bcd tc stappcn, in sommigc gcvallcn ccn bcdscherm,ccn stocl, ccn kist om hct bccldcgocd in op tc slaan cn soms ccn po van aardcwcrk ofzilvcr. Ook warcn cr in dc mccstc slaapkamcrs oliclampjcs of kaarscnstanclaards tcvindcn; dit kwam nict allccn door dc slcchtc vcrlichting van dc cubiculu, maar ookcloor dc Romcinsc gcwoontc al voor z()nsopgang, soms zclfs nog in bcd, mct zijnclagclijksc bczighcdcn tc bcginncn bij hct flakkcrcndc licht van ccn kaars ofoliclampjcHct bcd stond rnccstal in ccn nis ol'alkooÍ'in dc achtcr- of zijwand van dc kamcr, opccn plaats dic vaak was gcmarkccrcl door ccn wit vlocrmozalck nrct dccoraticvcbancl. Bovcnclicn was hct plafond bovcn hct bcd gcwclfd cn mindcr hoog dan in dcrcst van hct vcrtrck. Ook dc wandschildcringcn vcrsclrildcn op clczc plaats van clic

van clc rcst van dc kamcr.Dc vaak kunstig vcrsicrclc bccldcn warcn bcclckt mct kusscns cn sprcicn cn ccn matrasdat gcvuld was mct rict of stro, of (bij ri.ykc familics) mct wol of zwancdons. Op hctmatras lagcn twcc dckcns: op dc ondcrstc lag dc slapcr, dc bovcnstc trok hi.j ovcr zichhccn. Naast hct bccl was, als bcschcrming tcgcn dc kouclc vlocr. vaak ccn bcchnatnccrgclcgd. Wic zich gccn lroutcn bcd kon vcroorlovcn slicp op strozakkcn clic op cc-n

vklcrvcrhoging warcn nccrgclcgcl.

t02

7. Het triclinium

[)c cctkarrrcr (tritlitrirrtrt) was rnccstal gcvcstigcl irr ccn van clc ruitntcn tlicl'tcÍ tultlitrttnt

flarrkccrclcrr. Aanvankclijk kwarn lrct triL'!itriurrt irr dc Rttmcinsc huizcn cchtcr rrict

v69r: irr plaats daitrvztn nuttigdc nrcn dc rnaalti.jclcn in l'tcÍ tublinurn. hct ztlrittrrr tll'clc

ulu.l)c lrccr cn clc vlouw clcs huizcs crt cvcntuclc gastcn zatcn op st<lclcn rorrcl clc

tafcl, rrct clc kinclclcn op krukjcs crtussclr. Tocrr dc Romcincn echtcl omstrccks hct

bcgin varr 6c clclclc ccuw v.Chr. van clc Grickctt clc gcwoontc ovcrllitlllcll orn bij tlc

nriialtijcl aan tc liggcn, wcrrl hct gcbruikcliik cctt ol'mccr tritliniu in tc l'iclrtcn clic

warcn voorzicn van spccialc aanligbcclclcn.

Elk bccl boocl plaats aan clric pct'soncn. S0ms warcn zc - in hct z<ttt'rcttriclirtitutt -gemctsckl van stcctr loncl ccn cvcncclrs gcmctsclde tal'cl: trlaar nlecstal bcst<lnrlcrr clc

aanligbccllcn uit ccn lijk vclsicrcl houtcrr of bronzctr Í}amc. waartusscrr kruislirrgs

t-icnrcn van plantaarcligc vczcls ol lccr wcrclcn gcspattncn. Uit v<lnclstcn clic wcrclcn

gccllan in clc Villa van lloscorcalc. in ilc buutt vatr Ponrpcii, hccft nrcrl clc originclc

ilrrctingcn van dczc bccltlcn kunncn aflciclcn (2,32 x 1.2() metcl'). Dc rcclcn dat in hct

vcrlcclcrr vaak litutc rcc()trstructics zijn gcrnaakt. ligt onclcr atlclcrc aan hct fcit clat clc

l-rcclclcn 9p Ronrcinsc albcclclingcn vaak tc kort worclcn wccl'gcgcvcll tlnt cr clwars tlp

tc kunrrcn liggcn. Waarschi.inliik hcbbcn wc hicr cchtcl'ccrclcl'tc nrakcn lnct ccll

artistickc vlijhcicl van clc kunstcttaar. dan mct ccn fcitclijkc wccrgavc.()p rlc bcspirnrring varr hct bccl lag ccn rnatras (tortt.s) crt waat'schi.irrli.ik tlok ccn aantal

kJsscns. Voor.dc vulling van clc rtratrasscrr cn kussctrs wcrclcn vcrschillcncle nlatcriirlcngcbruikt. waar6nclcr wol. zachtc hlaaclics crr drooghklcmcn. Atmc tncllscll gchruiktcn

st16. l-riczcr.r. [<toi cn allcrlci claalaan vcrwAntc plarrtaat'cligc tilatcrialclr. Ook vct'ctr

crr clirnzctr kusscns (tulcirut') warcn bii clc Romcincrr vrii algcrnccn bckcncl.

I)c clrapcring clic ovcr clc aanligbcdclcn lag. bchoortlc rrict tot clc csscntiÓlc <lntlcrclclcn

cn wcrcl dicntcngcvolgc op al'bcclclingcn vaak wcggclatcn. Uit literairc bronnctr wctcn

wc cchtcr dat clc rntrtrasscrr cn kusscns vaak bcklcccl wat'cn mct linncn. clat tlc clckcns

cp sprcicn rlccstal varr wol walcn vcrvazu'cligcl cn clat sonrtnigc kussctrs otlk ccn zijdcn

of lcrcrr bcklcding hadclcn.lttl'rcr rricliniturt stonclctt txrk talclsl bchalvc clc ronclc ol'vicrkantc tafcl dic miclclcn

ttrsscn clc bccldcn st6ncl, was cl virak rr()g ccn Ízrl'cl (rcprt.sitttritttrt,,tl'ubuctt';) clic clicnst

clcccl als buffct.I

uJ lt. 5 5. Zornart rit I i tt i tt trttttt,t .fontdn rn rijkbt'sthildcnlt( ttgtnwoordig ntet glusal gcde ktc ) aun I i ghu n ku

103

8. De keuken.

I)c kcukcn (culinu) bchoorclc. s:lmcn rnct clc batlkarncr cn latrinc, tot dc vcrtrckkcnwaill'v(x)r in hct Ronrcinsc lruis gccn vastc plaats was ingcruimd. Bovcndicn was hijzo klcin. clat hct nauwcli.iks is vool tc stcllcrr clat in ccrr dcrgcli.jkc ruimtc ccrr uitgcbrciclgastcnmaal kon worclcn tocbcrcicl. Vaak was cr gccn clak bovcn clc kcukcn, bcst<tnclclc vlocr uit aangcstamptc aarclc cn walcn clc murcn, zonclcr ramcn, slccht bcplcistcrd.In ccn httck van hct vcrtrckic was cclr stookplaats irrgcrnctsclcl, clic bcstoncl uit ccnrcchthockig platÍilrnr mct ccn bovcnlaag van in ccmcnt gcvattc stukjcs gcbrokcn tcgcl.Op dczc plaat stooktc tncn hct vuur waarbovcn op ccn clricpoot (tripcs) <>Í Íoostcr dckookpottcn wcrclcn gcplaatst. Orrdcr lrct platÍirrrn was ccn bcrgplaats vogr branclst6flmccstal gcbruiktc nrcn houtskool. aangczicn clat wcirrig rookontwikkcling gaf, hctgccnin vcrband mct hct orrthrckcn van ccn scft6qrstccn uitcrst bclangr.ijk was. Wat cr wclaan rook ()ntst()nd, rnocst vcrclwijncn clo<lr ccn gat in clc muur of hct dak.Dc kcukcn bcschiktc..k ovcr ccn bakovcn (lfuntu.s) bcstaandc uit ccn gcmctsclclc,bijcnkorÍvormigc constructic. Dc ovcn wcrd vcrhit cloor binncnin ccn vuur tc stokcn.dat cr mct as cn al uit wcrd gctrokkcn wannccr clc ovcr.r hcct gcnocg was. vcrvolgcnskon hct bakscl crin worclcn gczct cn wcrcl dc ovcnmond gcslotcn. Er bcstond ook ccndraagbarc <lvcn (cliburut.r) van b^rns.f aarclcwcrk: clczc was kl.kvorrnig cnclubbclwandig, zodat dc warmc lucht tusscn dc wandcn kon circulcrcn wannccr gnclcrin dc ovcn hct vuur wcrd aangcstokcn.Hct bakkcn van broocl gcbcurclc mccstal nict thuis, maar in ccn van dc grotc bakkcri.jcnin Pompcii. Wcl warcn cr kicskcurigc licdcn clic hct bakkcrsclccg cloor hun cigcn koklictcn bcrcidcn.In dc kcukcn was otlk ccn g(x)tstccn aanwczig, clic was v(x)r'zicn van ccn watcrtocvocrcn -afvocr. Dc aanwcziglrcid lricrvan was tcvcns dc rcdcn voor clc, uit hygiënischoogpunt, mcrkwaardigc gcwoontc hct toilct vlakbij dc kcukcn aan tc brcngcn. tcrwijlhet daarvan vaak nauwclijks was afgcschcidcn.vcrdcr vormdc ccn ccnvoudigc wcrktaÍ'cl hct cnigc mcubclstuk. Lcpcls cn an<Jcrkookgcrci hingcn aan hakcn aan dc wancl cn o.k warcn cr bcrgplankcn opgchangcnwaarop dc kook cn vortrraadpottcn stondcn.Er bcstonclcn kookpottcn in allc soortcn cn matcn; dc gocdkoopstc warcn vanaardcwerk, dc duurdcrc van brons. Dankzij dc Romcinsc kok Apicius (zic blz.l53 )wctcn wc van bcpaalclc v()rmcn dc naam. Hct bcstck dat in dc keukcn wcrclgcbruikt bcst<rnd uit bronzcn schcplcpcls (trullac), vlccsvorkcn (crutit.uluc) cn ecnvcclpuntigc vlccshaak (harpago) om vlccs mcc uit pottcn tc halcn. Daarnaastbchoordcn natuurli.lk ook mcsscn tot hct kcukcngcrci. Hct lcmmct was mccstal vanmctaal, maar ook wcl van bccn of barnstccn. Bijzondcr was ccn groot kcukcnhakmcs,dat lcck op ccn tcgcnwoordig kaasmcs: hct hacl aan icclcrc kant ccn oor waard6gr ccnstok kon wordcn gcschovcn om als hanclvat tc dicncn.Kcldcrs warcn in Pompcii zcl<lzaam, maar mccstal hacl mcn in zijn huis wcl spccialevoorraadkamcrtjcs. Hicrin wcrdcn dc divcrsc pottcn cn kruikcn met dc duurzamcrclcvcnsmiddclcn opgcslagcn. wijn, olic cn gurum bcwaardc mcn in aardcwcrkcn kruikcnrnct langgcrcktc ()rcn aan wccrszijdc van dc hals (urnphorue). Mecstal nam mcnhicrvoor spitsamlirrcn omdat dic hct bcst stapclbaar warcn.Vanzclfsprckcnd kooktcn dc rijkc Romcinsc matr()na's nict zclf; dit wcrd ovcrgclatcnaan ccn tot kok opgclcidc slaaf, dic zo'n waardcvol bczit was dat hij omstrecks 79 naChr. vaak cvcnvccl kosttc als dric paardcn. Zo'n luxc was natuurlijk allecn wcggclegclvoor dc wclgcstcldcn; dc ccnvoudigc burgcrs kooktcn zclf cn hadclcn ook nict de

104

bcschikking ovcr cen kcukcn. Mcn bcreiddc hct ctcn, waarschijnlijk op een clibanus'

in dc kamcr waar ook gcgctcn cn geslapcn wcrcl of buitcn op de binncnplaats. Hct

grootstc clecl van dc armc bcvolking was vooÍ ccn walmc maaltijd echtcr aangewczcn

op ccn van dc vclc utuponuc aan clc straat.

/-:-3.€9cribrum

íi-rI.i--/

nf,rnaiUuluV

@mortarium

-:---:z,d=Dlsimputum \_/

spitsamfoor

trulla

Fharpago

tt-!F-._

mes

ffiglazen voorraadfles

keukenhakmes

fretale---É'

olla

afb.56. Ovcrzicltt van Romcins keukengerai.

r05

uf b..i7. Ilntu:trt lndkttilt trit llcrurlurtaturt

9. De badkamer

I)c pliv['-baclgclcgcnhcclcn in Ponrpcii warclr ovcr hct algcrnccn klcin. Zc warcrrvootzictt virn cclr klcinc harlkuip. sorns ook van ccn aangrcnzctrd klccdkantcrl.jc enbcschiktcn (laárrrririrst vtritk ovcr hct systcctn varr vlocr'- en ntrrulvclwullnirrg(lrtltotutt,sttutt) clat in hct gro<lt ook tc virrtlcrr wus in clc opcnbarc haclgclcgcnhcclcn.Evcrrirls clc latrirrcs lagcn rlc l-r:rclkanrcls hict'cloor vaak clicht [rij clc kcukcn. waar'wutct'lcitlingcrr rtitrrwczig wzrrclr cn ccn stookplaats clic voor dc vcrwarnring varr hctwirlcr cr.r clc hvltocutr,sttu rr kolt worclcrr gcbruikt.I)c clcconttic v:rn hct b:rclvcrtrck was rnccstal sobcr cn bcstorrrl vaak uit rlc gcschiklcldcinritittic van cclr wanclbcklcding nlct ntat't)tcr-crr plutcn.

ulh.5li. Itruui tcrsi<,rdt'rtlrtx'r irt t,t'n ltrit'tt-

I

10. De tuin

Al bii clc ouclstc huizcn in Ponrpcii, zoals lrct'F{uis vun clc ('hirurg', hcclt tncrr tuincngcvotrclctr. Mccstal was clc tuin hicrbi.j nict ccht irr tlc uanlcg ucplancl. rrruar ()ntst()n(lhi.j in ccn rnirr ol' rnccr ovcrgcsclrotcn hock.I)c vrocgstc tuincrt warcrr tnocstuirtcrt: ornrnrrut'tlc cr'ljcs. viurk trclrtcl tlc kctrkcn. wtrarlncn v(x)r cigcn gcbruik gr'()cntc. ll-uit cn blocrncrr kwccktc (lrorttr.,;).I)c nach'uk laÍl irr

dczc pcrioclc op dc opbrcngst: hct latcrc iclcc ovcr clc tuirr irls plaats r.vaar rncn in vollcrust valr clc rtatuur karr gcnictcrr, kcrrtlcrr clc l{onrcincn in clczc ti.jcl nict.[)czc opvatting bcgon irr clc ltxrp vurr tlc twcccle ccuw v.('hr. tc vclanclcrcn r.nct clc

kornst van (lr-icksc anrbachtslicclcn cn bouwnrccstcrs nilar Italië. Zoals wc in clc

bcschli.jving vittt hct ltari.tÍ.t'liturt huis hcbbcn sczicn. lcicltlc clczc Ciricksc invlocrl totccn vcrrcgaalrclc vcranrlcring irr hct Rorrrcinsc huis, wa:rrbij lrct ccntrunt van hcthtrisclijk lcvcn van hct gcsl()tcn, rkrnkclc utriru,t. naar clc vcrtrckkctr rorrcl hct ()pct) ct)Iichtc Trcrr,rlr'lirlrr wcnl vct'plitittst.l)c ltcri.stt'lirun-tuirt wcrtl ccn wilrc rnoclc cn vclc wclgcstclclc inwoncrs v:rrr Pornpciilictcn hun ouclc alrrrll huis op clczc rnanicl uithrcitlcn.Ilicrtloor onclcr-eing ook hct rxrlspronkcli.jkc kalaktcr van clc tuin ccn vcrrrrrtlclirrg.Mccr cn nrccr ging ()ntst()rr(l (lc gcwo()trtc onr clc tuin tc bctrckkcn bi.j clc woning.zoclat hct nict lattgcr itllccrr ccn plailts was orn vocclscl tc vcrbouwcrt. ntirar voonrl ccltplck waar tlc bcwonct's zich a:rngcnzrirnr konclcn vcrp()zcn. Sornnri{c van clc ri.jkcrclrrrizcn in Pornpcii bcschiktcn op clcn rluur zclls ovcr twcc oÍ'rnccr v:ul tlcz.c ltcri:;tvlitrrrrt uirrcn.Naal hct voorbccltl varr clc plczicrtuincn tlic clc aristocr':rtic uit Rornc cloor'(llicksc

I0(r

!Êr

1r!a 1 f lr,"" lQ,t-J r:'+:

tuirrarchitcctcrr hacl latcn aanlcggcn op ziin lantlgocclct'cn itr cn roncl Rtlmc' probccrclcn

1u 96k clc bcwoncrs van Pompcii ccn privé-lusthof bitrncn clc bcschutting van hun lruis

aan tc lcggcn. I)c wcrrs ()nt ccn tuin ol ccn stuk.ic ct'vatt tc bczittcn. tt'of nrcn ovctigcns

bij allc ilwoncls van clc stacl aarr. Mcrrscn clic gccn tuin haclclcn. pr<lbccrclcrr ccn railnl

tc latcn uitzicrr op clc tuin vatr ccn arrclcri karncrbcwoncls cn winkclicls clic klcin

bchuiscl wat'cn, zcttclt p()ttcn mct blocrncn in clc raamopcnitrgctr ol'lictcn klir11plarrtcn

lcgen rnurcrt ctt plirlirttrls ()PFll)ei('ll.

Aarrgczicn t.lc Rorncirrcn crg gcstclcl wal'clt op cvct]wicht. lcgclcn zii hun tuincnsyrnrnctrisch aan, rnct als nriclclclpunt ccrr Íilntcin clic al of nict in ccn vi.ivcr stoncl. I)tlorcic tuin licpcn paacljcs, waarlangs kcurig gcsch<lt'cn hcggcn stonclcn. Op clc kluispuntcn

van {czc paclcn st()nclctt vaak bcclclics van goclcn cn g6dinncn, clic op zuilen c1

voetstukkcn warcn gcplaatst. Ook voorzag rncn clc tuin wcl van watcrpaltiicn dic

bcstonclcn uit viivcrs. kanaaltjcs cn klcirrc watcrvallcrr.Dc pcrkcn tusscn (lc paclcn wclclcrr bcplant tnct vcrsclrillctrclc inhccmsc plantcnsooÍtcn

dic rncn nog stcccls l.(rncl clc Micklcllarrclsc Zcc aillltrcft z<lals lavcnclcl,.lasrniin,

tulrcltopcn, lclics cn narcisscrr. Vclclcr haclclcn cle Potnpciatrclr cclr votlrlicl'clc vilorborncn cn struikcn als klintop. olcanclcr crr laut'icr. clic hct voot'clccl haclclcn (lat zc dc

tuitr 6ek in clc wirrtcl ccn gr()cnc aanblik gavcn. llcpaalclc boontp.ics, zoals clc taxus

cn clc buxus. wcrclcn in bol- o1'cicrvonnctr gcschorcn. [)aat'naast gt'ociclcn cr

blaclvcrliczcnclc botncn als clc plataarr cn clc kastiilric. tclwijl ilr somtiligc pcri'stvlirrnt-

tuirrcn ook ll'Lritbolnctr stonclcn: wcllicht wcrd dc laclclcr clic in tlc tuin van hct l.tttis

van Iulius Polybius is gcvonclcn gcbruikt voot'clc (pcrzik)<rogst varr augustus 7!)

na Chr'.I)c tuin cn {c vcrtrckkcn crornlrccn wcrclcrr bij uitstck clc plaats om itr uit tc l'ustcn cn

gastcn tc ()ntvangclt crr tc or.rclcrhoudcn. In vccl huizcrrr was clan ook in clc tuitr ccn

z<tnreltritlirtirrlr aangclcgcl, waurclool rncn zell.s tiiclcns dc rraaltiicl voltlp van lrct groctl

k<lrr gcrrictcn.

ulh.59. furi.rtt'liutrt-lttirt irt Ittt IIrris t'un dc Vrltii.

Lry{.._?:-.^

I07

Buitcn clc hicrvoor bcsclrrcvcn privé-tuincn bcstondcn cr in clczc tiid ook grotcrctuincn waar blocrncn, grocntcn cn fluit voor clc vcrkoop wcrclcn gctccld. Dczc tuincnwarcn:;oms wcl 50 rnctcr clicp crr lagcn cvcnals clc oudc rnocstuintjcs aan clc achtcrkantvan lrct huis. E.cn voolbccld van zo'n tuin is tc vinclcn bi.j hct Huis van OctaviusQuartio dat aarr clc bclangrijkstc winkclstraat van Pornpcii. dc Straat van clc Ovcrvlocdlag. Ook dczc grotc bcclri.jl.stuincn walcn zorgvulclig aangclcgd, rnct kcurig in ri.jcngcplantc vruchtbomcn zoals granaatappcl- cn vijgcbonrcn, aÍgcwissclcl nrct rijcn gr()cntczoals krrrl. uicrt. sla crt prci.Dc inclcling van clc tuincn, cle boom- cn plantcnsoortcn cn dc prcciczc plaatscn waarclczc hcbbcn gcstaan hccft mcn in Pornpcii vrii nauwkcurig kunncn nagaan. Encrziidsis clit gcbcurd aan clc hand varr wandschilclcringcn waarop dc flora van dc ccrstc ccuwna Chr. gcclctaillccrd staat aÍgcbcclcl. Zo kan mcn ()p frcsco's uit dc Villa van Livia.bi.j hct tcn noorclcn van Romc gclcgcn Prirnaporta, cluiclcliik rozcn. viooltjcs, olcanclcrs,citrocnbomcn cn graÍraatappclbomcn onclcrsclrciclcn.Vcrdcr hcbbcn bckcnclc Romcinsc schrijvcls als Vcrgilius cn Plinius ovcr clc tuincn cnhun blocmcn cn plantcn gcschrcvcn.Maar clc archcokrgcn stond ook nog ccn andcr rniddcl tcr bcschikking. Evcnals dclicharncn van clicgcncn dic bij dc uitbarsting van dc Vcsuvius om hct lcvcn kwamcn,hcbbcn ook dc wortcls van vcrschillcnclc bomcn afdrukkcn achtcrgclatcn in clc harclgcwordcn aslaag. Door clczc holtcs volgcns clc Fiorclli-rncthoclc (pag. ..) mct gips tc-

vullcn, kon rlcn aan dc hancl varr clc aÍgictscls dc opgcglavcn tuirrcrr opnicuw bcplantcnvolgcns dc oorspronkcliikc aanlcg. Zo grocicn in vccl Pompciaansc tuincn dc vijgt'n.clruivcn, olijvcn cn walnotcn tcgcnwoorclig wccr op clczclfdc plaatscn als voor dcuitbarsting in 79 na Chr. Uii gcwasscn mct zacl.rtc wortcls als grocntcn cn kluidcn, dicnict zulkc stcrkc indrukkcn achtcrlictcn als bomcn. wcrkt dcze mcth()dc mindcr goccl.maar hicrbij hccft mcn gocdc rcsultatcn gcbockt cloor lrct vcrrichtcn van stuifmccl-cn zaclcnontlcrzock in dc bodcm.

Type II, de insulawoning

Van dc woonkazcrncs (itt.sulue ) gcbouwd rondom ccn binncnplaats zoals clie in clc

kcizcrtijd in Ostia voorkwamcn, zijn in Pompcii gccn voorbccldcn tc vindcn. Misschicnkomt dit omdat clc ontwikkcling naar ccn dcrgclijk typc woning wcrd afgcbrokcn doorcle vulkaanuitbarsting van 7c) na Chr.; maar het is ook mogelijk dat de noodzaak voor'

dc bouw van huurkazcrnes in Pompciieenvoudigwcg niet bestond omdat er noggenocg bouwgrond beschikbaar was. Wclzijn er bij rcccnte opgravingcn in Wijk I,in dc buurt van het amfitheater,rijtjeshuizcn gevonden.

u.f h.ó0. Rtutnstrttclit'-tekrning run cotrt,oonku?(rnr' (insulu) ttit ().rtiu; lugtlijkcgnxttsclnligt vttningboux, ht'clt I'ornpcii nrnitgakcnd.

I08

Villa's

Virrlrl tlc clcrdc ccuu'v.C'hr. ()trtst()rrclcrr clc boct'cttltocvcrt (villoc rrr'tti(ut'/. I)czc

bcst116tlcl bchalve uit ccn gcclccltc clat bcstcnr(l was vottt'tlc ttittlcl'cnittg vtttr hct

b11crcnbcrlrijl'. trit ltrxucuzc woortrtrinrtcrr voot clc cigcrraat-. witar tlczc cclr atttrt:tl

rllanclctr v1n lrct jual rtrct zijn lanrilic kon cloorbl'cttgctt. Ectr vtltlrbcclcl vitll ccll

tlcrgclijkc Iillu rtr.rti<u is tc virr(lcn lrii hct plaatsic l]oscorcalc. (lat ccn paitr kilorrlctcr

tcrr no<lrclcrt van Ponrpcii ligt.I)aarrraitst kwunr clit villa-typc ook ititttzolrls Itr'( zr )gclt\'lctt' P( )lllpciillll.llll villlOok hij dczc villa's wcrtl cctt gctlccltcÍtctrruikt; clc nadt'uk vicl cchtcr op hctclic vuak ccn plachtig uitzicht ovcr hct

villa's tcgcn cctr lrcuvclt'ug cn warclt clc

tclrasscn ctr tuinctr op vcrschillcnilcnivcaus aangclcgcl. Ecrr mooi vtlorbcclclvan clit typc is clc bct'octnclc Villa van clc

Mystcrie n, tctr trtlotclctr van Pontpcii;dczc villa clatccrt uit clc clcrclc ccuwv.('hr.. r.naat'wcrcl itr clc twccclc ccttwv.C'hr'. inglijpcncl vcrbouwcl, waarbij hctwoongcdccltc wcrcl uitgcbrcicl crr

algczonclcrcl van hct IanclbouwgcclccItc.I)czcll'clc naclrtrk op tno<lic vcrgczichtctr tlpIrct ornrirrgcrrdc lzrnclschap ctr clc zcc kotnttot uiting irr clc bouw varr stcccls lttxttcttzct'cvilla's langs clc kust, dc villua rrrurittitnut',warcn cn larrgs clc baai vatr Napcls in

clc rirrrcl vittr clc stitcl vtlot' ír'rl/a ttrlttrrl.ruttn),('iccro', bii tlc Hclcularrcutnp()()l't in Ponrpcii.virrr hct ltuis voor clc ttitocl'ctling van clc Ianclbtlttw

woorrgcdccltc tlitt wcrtl tritgcbrcicl lrlct tcl'rasscllonrtingcntlc larrtlschap boclcrr. Sonrs lagclr clczc

ttlit.(tl. Iltctttt.slru(ti( l(l'?ttitl!l rttt dc Villtt t tttt

It i\l.t'.sttrii'tt, tttt tiIIu Iu.\ti{u l(tt ttrxtrtlttt:Iarrttttt I\trtrltrii.

clic vanal'clc ccrstc ccttw v.('ltt'. zcct' populailgrotc irantallcrt voorkwattlctr.l)crgcli.jkc villa's rnct uitzicht op zcc kwarnclt ook voor <lp clc staclswitllcrr; itr

Hcrculancurn cn ook op dc zuiclclijkc staclstnuut'vatr Potnpcii (Wiik VIII) zi.jn hicrvarr

r txlrhccltlctt rtitttgcl t'ol lett.

Volkswoningen

[)c hicrvool bcschrcvcn huistypcn wctdcn, bchalvc clc irt,rtt/rr-wonit.tgcn ctr clc

rijtjcshuizcn. natuullijk allccrr cloor dc gcgocclc but'gcls vatr Potnpcii bcwooncl. In tlcwoningcn varr clc Romcinsc rniclclcnklassc ziin clorlr dc ccr.lwcrt hccn clczclfclc

orrtwikkclingcn als bi.f dc dontrts wiliu'tc nclnct), zi.i hct op rnccr bcschcidcn schaal.

Dc mccstc van clczc huizcrr haclclcrt ccn utriurrt llct ccn gcslotcn clak, waaromhccn clc

ovcrigc vcltlckkcn warcn gcgr'ocpccrrll :rrrclcrc wortir.tgcr.t warcn opgctrokkcrr rontlóón cnkcl pcri.sÍt,liunr. Wccl anclclc typcn hadclcn allccrr ccn ccntralc gairg tnct kamcts

cllangs cn tensl()ttc warcn cr. dic ccn conrbinatic van vct'sclrillctrdc typcn vtlrlnclctr.Vccl van dczc woningcrr bcschiktcn ovcr cigcn kcukcns crr latritrcs; clc riikclc wottittgctr

warclt solls vrrrrrzicn van ccn lultlitttttrt, ulut', éétt ol'rnccr slaapkatnct's ct't ccn triclittituttol'cclr binncrrhol'clat als liclrtblon fungccrclc. ln Porrpcii kotnctr clczc wottirrgctt vttoralvoor irt clc buurt van dc'straat vatt Mct'curitts'cn clc'Stt'ititt van clc Consul'(Wi.ikVI). Ook bij clczc woningcrr was irr latclc tiitl ccn tcnclcns tot uitbrcicling in clc hoogtc.

Romeinse wandschilderkunst

Van al het archeologisch matcriaal dat bij de opgravingen rond de Vesuvius tevoorschijnis gekomen, vormen dc wandschilderingen zonder enige twijfel de belangrijkstecultuurschat. Dit komt vooral omdat verreweg het grootste deel van de Romeinscwandschilderingcn dic bcwaard zijn gebleven uit Pompeii aÍkomstig is. Men sprccktdaarom vaak van dc 'Pompeiaanse' wandschilderkunst die is onder te verdelcn in vicrstijlen. Met Pompeiaansc schildcrkunst wordt dus eigenlijk altijd de Romeinseschilderkunst bedoeld.In de Romeinse wandschilderkunst worden in feite twee verschillende vormen, defiguurschilderkunst en de decoratieve wandschilderkunst, tot een totaal nieuwe vormsamengevoegd. De figuurschilderkunst was een rechtstreekse voortzetting van de Laat-Klassieke en Hellenistische traditie. De decoratieve wandschilderkunst daarentegenkwam weliswaar voort uit een eenvoudige vorm van Hellenistische wanddecoratie (zieonder de beschrijving van de Eerste Stijl), maar was verder vermoedelijk een geheelRomeinse schepping. Beide genres werden in de Romeinse wandschilderkunstgecombineerdl hierdoor konden in een decoratieve, ornamentale wand verschillendesoorten figuurschilderingen (grote friezen, centrale figuurstukken of beschilderdepaneeltjes) zijn opgenomen, al naar gelang de heersende voorkeur.Bij de dccoratieve wandschildcrkunst trachtte men de bezocker van een vertrek doorhet schildcren van zuilenhallen en paristylia de indruk te gcvcn dat hij zich in eenHellenistisch paleis bevond. Bij het ontwerpen van de architecturen, die geleidelijkaan stccds fantastischer werdcn, lict men zich ook inspircrcn door theaterdecors.Hierdoor wcrden de vertrekken als hct ware een soort podium waarop het dagelijksleven zich afspeelde. Uit veel van deze theaterwanden sprak daarnaast een sterkDionysische sfeer.Dc figuurschilderingen, waarvan de originelen vanzelfsprckend alleen in openbarc ofreligicuze gebouwen werden aangctroffen en die verder alleen voor de zeer rijkcnwaren weggelegd, konden ecn vcrtrck hct aanzien gevcn van een museum ofschilderijenverzameling. Afbccldingen van mythologische scènes uit bij voorbccld deIlias of de Odyssee hadden niet allccn een exemplarische bctekenis, maar getuigdenbovendicn van de goede smaak en litcraire ontwikkeling van de heer des huizes.Andere schildcringen konden een vcrtrck een haast religieuzc sfeer geven, zoals bijvoorbeeld het (vcrmocdelijk) Dionysische fries van de'Villa van de Mysteriën'.Door middel van dc wandschilderkunst kon de Romein zijn huis dus omtoveren toteen schijnwereld van luxc, kunst en cultuur.

ulh.il. llcr I)ilnrsi.sclte lria.s irt d<, Villu yurt dc My.surie n.

It0

Techniek

Voorclat ccn wantlsclrilclcrirrg kon wttrdcn aangcbracht. mocstcn zorgvuldigc

vorlrbcrciclingcn wordcn gctroffcn. Om tc bcginncn snrccrdc mcn op clc ruwc muur

cnigc lagcn spccic van kalk cn zand om ccn cgalcr muuroppcrvlak tc vcrkrijgcn.

Vcivolgcns wcrclcn cr cnkclc dunnc laagjcs spccic van mat mcrgruis op aangcbracht'

waarcltxrr ccn glacl cn hard Oppcrvlak ontst()nd. Elk van dczc (soms wcl zcs) lagcn

wcrcl opgcsmccrcl tcrwijl dc vorigc nog vochtig was, zoclat zc bii hct indrogcn

samcn[lócfclcn t6t óón hartic laag dic ccn diktc kon bcrcikcn van acht centimctcr. Bi.i

hct aanbrcngcn van clezc gccomplicccrclc plcistcrlaagihaddcn dc werklicden dc

bcschikking ovcr ccn ruimc kcuzc aan troffcls (tnillua) cn strijkbordcn (liuculu). F,en

laatstc, flintcrdunnc laag uit kalk- of marmergruis dicncle als clircctc ondcrgrond voor

clc wanclschilclcring, clic in clc mccstc gcvallcn onmiddclliik (in hct Italiaans: al Jrasco,

waarvan clc bcnaming/i-csco is afgclcid) op dc n()g nattc kalklaag wcrd aangchracht.

Bij ttit procétló vermcngt dc vcrf zich mct clc voclrtigc ondcrlaag, zodat, alclus Vitruvius."dc klcurcn nict loslatcn, maal'cr altijtl op vast blijvcn zittcn". Omdat dcze ondcrlaag

sncl opdroogdc, preparccrdc mcn tclkcns slcchts cen gcdecltc van dc muur; op dcze

wijzc lonclen <Jc schildcring in fascs, van boven naar bcneden, wordcn uitgcvoerd. in

ovcrccnstemming rnct dc dric zones waarin dc wandschildcringcn warcn ondcrvcrdccld.

Zodocn<lc viclcn dc nadcn, dic ontst()nclcn door dit gcfasccrclc bcplcistcrcn, samcn

mct clc zoncvcrdcling cn kondcn zc tijdcns hct schildclcn cn dc afwcrking crna

gcmakkclijk worclcn wcggcwerkt. Ook bii ingcwikkclclc figuur-stukkcn cn panelcn,

waarvoor clc schilclcr ovcr voldocndc tijd rnocst kunncn bcschikkcn. werd clc

plcisterlaag apart of opnicuw aangcbraclrt.inclicn clat ncxlig was, voorzag mcn hct tc bcschildcrcn dccl ccrst van ccn voortckcning:

aanvankclijk gcbcurclc dit in okcr, volgcns dc Gricksc traditic. latcr wcrdcn clc

contourcn mct ccn stokjc in ttc plcistcr gcgrift. Voor hct trckkcn van lange, rcchtc

lijncn rnaaktc rncn gcbruik van ccn stÍakgctrokkcn draad dic nccrgclatcn op dc

vgchtigc plcistcrlaag ccn vagc afdruk achtcrlict. Naclat dc schildcring klaar was cn mcn

hct frc.sco hacl latcn <Jrogcn, wcrcl dc wand gcpolijst mct marmclstof tot hij glom als

ccn spicgcl, ccn bchanclcling clic wcrcl hcrhaalcl na cvcr.ttuccl latcr aangcbrachtc clctails

of corrcctics.Slcchts in cnkclc gcvallcn wcrdcn dc wandschilclcringcn uitgcvocrd in dc tctttpcrrtcchnick, waarbii dc verf mct bchulp van ccn bindmiddcl op ccn drogc ondcrgrond

wcrcl aangcbracht. Waarschijnlijk gcbcurdc clit vooral wannccr dc plcistcrlaag om ccn

of andcrc rcdcn tc droog was gcworclcn om ul .frts<'o tc schildcrcn'

Dc gcmiclclclclc schilclcr hacl clc bcschikking ovcr ccn bcpcrkt klcurcnpalct, dat was

opgcbouwcl uit ccn aantal basisklcurcn, zoals roocl, blauw, zwart, wit cn gccl; allc

kic.trrschakcringcn hicrtusscn vcrkrccg hi.i gcwoonliik cloor zijn vcrf tc mcngcn. ln

bcpaalclc luxucuzc clccoratics (bij vrxrrbccld hct Dittnysischc frics in dc Villa van clc

Mystcriën) wcrclcn ook cxclusicvcrc vcrl.stoÍ'fcn vcrwcrkt, zoals pttl'pcl' cn vcrnriliocn.

Dczc laatstc klcur had cchter hct naclccl bij blootstcllirrg aan fcl licht zwart uit tc

slaan. z6clat hij allccn in clonkct'c geskrtcrr ruimtcn kon wordcn gcbluikt, cn clan nog

allccn wannccr clc schildcrirrg na voltooiing mct was wcrd ingcwrcvcn cn vcrhit.

I)c bclangrijkstc wcrktuigcn van clc schilclcr warcn zijn kwastcn ern pcnsclcn: dczc

bcstgnclcn mccstal uit ccn harrclvat van b()t of hout, cn - volgcns Plinius clc Oudcrc -ccn uitcinclc van varkcnshaar. hocwcl waarschijnlijk ook Íijnclc haarstl<lrtcn wcrclcn

gcbruikt. Uit ccn aantal schilclcringcrr cn gral'vonclstcn is bovcndicn bckcnd dat clc

lrictorc.s dc bcschikking haclclcn ovcr allerlci anclcrc schildcrsartikclcn. z<lals vcrfclozcn.

ut

nrcngpotics, palctics. cluirnstokkcn. pirsscrs crr puntigc stiftcrr orn clc groncltckcninglncc aan tc hlcngcn.

Schilders

I)c opbloci varr clc Ron.rcinsc wanclschiklclkurrst is wcllicht nrcdc bcïnvlocd door clc

kornst r.raar ltalië van schilclcrs tlic warcrr gcspccialisccld in thcatcrclccors. In clc

Hcllcnistischc wcrclcl bclroolclcn clcrgclijkc schilclcrs (pictora.s st'ut'tturii) Íotalticstcngilclcs dic dc tlccoratics vclvaarcligclcn voor rcligicuzc (vooral l)ionysischc)f-cstivals. En hct zi.jn.juist clc thcatralc cn I)ionysischc clcmcntcn clic in dc Ronrcirrscwandschilclcrkurrst ovcrhccrscn. Varr ccn vzllr clczc schilclcls van toncclclccors. ccnzckcrc Scrapit)lr, wcct Plinius clc Ouclclc tc rncldcrr tlat hi.j ccn wanclclccoratic vclzorgdc<tp ltcï lltrturr in Rornc.Vcrclcr zijn ons uit clc antickc litcratuur rnaal clric ol'vicl Rorncirrsc wanclsclrilclcrs rnctrrarnc bckcncl, waiuvarr cr slcchts twcc cnig succcs liikcn tc hchbcn gchacll vcrnrocdcli.jkwarcn clit cchtcr'kunstschildcrs'(ilic in dc Glicksc cn Hcllcnistischc wclclcl hogclijkwcrclcn gcwaarclccrcl, maar var) wicns wcrk wc vli.jwcl nicts wctcn), cn wcrktcn zcslcchts al'cn t()c aan wanclschildcrirrgcn. Dc ccrr, Studius, was tcn ti.jclc van kcizcr'Augustus bcrocrnd onr zi.jn landschapsschilclclingcn. Van clc anclcr, Fabullus, clicvoolal irr lrct'Goudcn Huis'van kcizcl Ncro in Ronrc wclktc. wordt vcltcltl clat lri.j

altijcl in toga gcklcccl ging. zclfs als hij bczig was op clc stcigcrs; maar ook hi.j zal op dcwancl allccrr spccialc Íigur.rrstukkcn hcbbcn uitgcvocrtl.I)c gcworrc schilclcls van clc Rorncinsc l'r'csco's - lrccst sluvcrt crt vt'i.jgclatcncn - wcrclcnclan ook rrict in clc ccÍstc plaats als kurrstcnaars lrzrar als handwcrkslicclcn bcschouwcl.Onclcrling warcn ook zii vcrclcclcl in rangcn cn stanclcn: tlc ltittor itrtugirturiu:; schilclcrclcclc bclangri.jkc figuurstukkcn cn Íiguraticvc clcnrcntcn. tcrwiil clc pitktr puriclurius tlcaclrtcrgroncl crr clc orrramcrrtalc clclcn vool zi.jn rckcning nanr. Hct slanclsvcrschil kwambovcrrclicrr tot uitclrukking in hurr irrkomstcn. want clc ltittor intugitturrrr,r vcrrlicnclcdoorgaans twccmaal zovccl als zijn collcga. Wic ccrr cigcn schilclcr wilclc aarrsclraffcrr.rnocst clicp in dc buiclcl tastcn, want ccn slaal'clic kon schilclclcn was ccn kostbaarbczit.Mccstal wcrktcn rlc wanclschilclcrs cclrtcr nict zcllitanclig, lraal'w:llcl.r zc in clicrrst varr

ccn atclicr clat onclcr lcicling stoncl vzln ccn mccstclschilclcr. Sommigc van clczc atcliclswarcn zo gr()ot clat zc (zoals bliikt uit hct'Huis rnct clc Ilias-schli.jn'in Ponrpcii wuar'

hct wcrk aan clc wanclclccolatics onvoltooicl is gcblcvcn)ccn gro()t aantarl vcrtrckkcntcgclijkcrtijcl van schilclcringcn konclcrr voorzicn.

De vier decoratiestijlen

De Eerste, of Structurele Stijl (tot ongeveer 80 v.Chr.)

Dc Structurclc Stijl was clc gcbruikcli.jkc wi.jzc van wancklccoratic in dc gclrclcIJcllcnistischc wcrclcl. Dc oorsplong clvan grrat tcrug tot clc zogchctcn'zoncsti.jl'uitclc Laat-Klassickc tijcl. waarhij mcn mct vcrschillcntlc klculcrr dc wancl in ccn aantalz<lncs vcrclcclclc. Gcwoonlijk hcstoncl zo'r.t wancl ttit ccrr smallc sokkclzonc cn ccnhogc rniclclcnzonc. waarbovcn sorns ook nog cclr smallcrc bovcnzonc was gcplaatst.Na vcrloop van tijcl ging mcn in dc Hcllcnistischc palcizcn clc warrclcn bcklcclcn nrctmanncrclr platcn. waarbij hctzcllilc structurclc schcrna wcld gcvolgcl. Op clc plaats vanclc sokkclzonc vcrschcncn nu grotc marmcrplatcn ('orthostatcn') tcrwiil clc tniclclctrzotrc

It2

kroonlijst

bovenzone

middenzone

sokkel

uJb.ó-1. Schcntutist'hc wccrguvt' t'utt cutnttnddcutralit in dc Ecrsta Slijl, in hil IIuis t'ttrr

dt Fuun.

wcrcl bcklccd rnct langwe rpigc tna[mcrcnplatcn dic stencn blokken imitccrdcn('isodomen') cn aan dc bovcnzijdc wcrdcnbcgrensd door ccn kroonlijst. Dc bovcnzoncwcrcl gewoonlijk cfÍ'cn gclatcn, maal soms versicrde men hcm ook mct een schijngalerij

van halfzuiltjes. Dcze zogcnocmde 'incrustatiestijl' werd, geïmiteerd mct beschilderd

stucreliëf (een bcwclkelijkc, maar vccl goedkopcre technick), de gebruikelijkc wijze

van wanddccoratic in de rijkcrc huizen uit de Hcllcnistischc tijd. Aange zien deze

manier van decoratic de oudstc stijl is dic in Pompeii werd aangetroffen, spreckt men

in dit vcrband ovcr dc 'Eerstc Stijl'.Tcgen het cinde van dc Eerstc Stijl in Pompcii gaan dc orthostaten uit dc sokkelgelciclelijk aan cen belangrijkerc rol spelcn. Nict allccn schuivcn ze omhoog en nemcn

zc dc plaats in van de oorspronkclijkc middcnzone, maar ook ontstaan er vcrschillen

tusscn <lc marmcrplaten, waalbij dc brccle platcn (uhuci) worden afgewisseld met veel

smallerc platen dic ccn andcrc kleur hcbben (cunci). Daaronder ontstaat een nicuwe,

cenvoudigclc sokkcl, terwijl van isodomcn uit dc rniddenzonc maar ccn enkelc laag

overblijft. Bovendicn wordcn er in sommige gevallcn ovcr de hele muur stucplastcrs

aangebracht.

De Tweede, of Architectuur-stijl (90-15 v.Chr.)

In het bcgin van dc ccrste eeuw v.Chr. werd ccn belangrijkc stap gezet in dc

ontwikkcling van de wanddecoratic. Men verlict de oude stucreliëf-techniek cn begon

dc incrustaticwand allccn nog met schilderkunstigc middelen tc imiteren. Dezc nicuwe

clecoraticvorm markccrdc daarmec het begin van de Romeinsc wandschildcrkunst.Niet meer gchinderd door de beperkingen die dc tcchniek van hct stucreliëf oplegde'ging mcn de wandcn een stecds rijker aanzicn verschaffcn. Aanvankclijk bliift hct

alh.ó4. Wunddccoretic it1 dc Ecrst? Stijl in dtsltupkuttu'r utn rrn ltui.t in fumPcii.

u3

wandsystcem nog hct oudc: ccn sokkcl,daarboven ccn middenzone met aáar:l ensoms crllcl, vcrvolgens enkele lagenisodomcn cn/of ccn kroonlijst, cntcnslottc ccn bovcnzonc. Maar aangezienovcr dczc indcling zuilen wordengcschildcrd schijnt cncrzijds dc wand zichvcrdcr van dc bcschouwcr af tc bcvindcn.terwijl anderzijds het plafond door dczuilen gedragen lijkt te wordcn. Dit wcktdc illusic dat mcn zich in een doorzuilcnrijcn omgcvcn ruimtc, ccn soortbasilica. bcvindt. Tussen dc zuilcn

ufb.65. Stltcnotisdrc wccrgtn,c yon tut kunncn standbccldcn cn kandclahcrswandst'hiltlering in dt Twccdc Stiil in hct wordcn afgcbccld, maar ook kan clc wandliigidariunt van lrct IIuis van dc Cryptoporti(u\. bcdckt wordcn mct grotc figuurstukkcn

zoals die in de Villa van de Mysteriën en

de Villa van Boscoreale zijn aangetroffbn,

Dit suggereren van ruimte gaat nog verder wannccr in dc bovcnzonc ccn uitzicht opccn parisryliunr wordt geschilderd, dat men <kror ccn in hct middcn van dc wandgcschildcrdc poort lijkt tc kunncn betrcdcn, zodat hct aan dc kamcr lijkt tc grcnzcn.Mct picturalc middcle n suggcreert dcze fase van dc Romcinsc wandschildcrkunst clus

dat hct vcrtrck waarin mcn zich bevindt nict ccn gcw()nc kamcr is, maar ccn door ccnzuilcngang omgcvcn zaal <lic grcnst aan ccn pcristyliunr. Hicrdoor waant mcn zich inccn Hcllcnistisch palcis, ccn indruk clic nog vcrstcrkt worclt door hct bronsbcslag cnde kostbare maÍmcrs(x)rtcn dic mcn imitccrt.

uJb.66. Wandschildt'ring in dt Tn,ecdc Stijl in ltct Lluis van hct Lubyrint.

l4

Wat bij clczc wandcn bovcnclicn opvalt ziin dc thcatclmaskcrs dic crop zijn aigcbcclclcn clic ccn bcpaalclc bancl rnct hct thcatcr ckrcn vct'mocclcn. Indcldaad toondc hcttonccldccor van ccn tragcclic gcwoonlijk dc voorgcvcl van ccn palcis cn mcn gaat crclan o<lk van uit clat clcrgclijkc tlrcatcrclccors tot clc voorbcclclcn hcbbcn bchoord voorclc dccoratics uit clc Architcctuur'-stijl.In dc twccclc fasc van dc Architcctuur-stijl (vanat ()ngcvccr'40 v.Chr.) raakt hct vcrbandtusscn dc gcschilclcrclc cn dc rcëlc architcctuur gclcidclijk vcrlorcn. Dc zuilcn clic

ccrst nog hct platbnd lckcn tc clragcn, worclcn vcrvangcn tloor ovcrslankc,kanclclabcrachtigc zuilcn dic allccn maar clc nriclclcnzonc in dccoraticvc vlakkcnvcrdclcn (vandaar dat dczc fasc ook wcl clc 'Kanclclabcrstijl' worclt gcnocmd). Dcp()ort naar lrct aangrcnzcnclc pcri.styliun r wordt cct't ucdi<ulu waarin ccnlanclschapsschildcring is tc zicn. Dc architcctonischc clcmcntcn worclcn kortom stccdsirrcëlcr cn cxotischcr, waarmcc dc oorspronkclijkc alchitcctuur in dczc laatstc fasc

stccds mccr ccn dccoraticÍ'clcmcnt worclt. Tcgclijkcrtijd trccclt ccn stcrkc vcrminclcringvan clc luimtcsuggcstic op, doordat cr gccn dicptc mccr wordt wccrgcgcvcn cn clc

wanclcn binncn ccn vcrtrck ién ovcrhccrscndc klcur krijgcn. Aan hct cinclc van clc

Twccdc Stijl is hicrcloor hct ruimtcschcppcncl kat'aktcr waarmcc clc Romcinscwanclschilclcrkur.rst bcgon, gchccl vcrclwcncrr of naar clc bovcnzilnc vcrclrongcn. Dczcvcranclcringcn ricpcn bij tijdgcnotcn nogal wat wccrstanclcn op; zo clgclt clc bouwmccstcrVitruvius zich in zijn standaarclwcrk ovcr dc bouwkunst gr'ocn cn gccl aan clc nicuwcmodc:"Maar clic ondcrwcrpcn clic aan dc lcalitcit ontlccr.tcl zijn, wordcn ckror clc huicligcslcchtc smaak vcracht. Mcn schilclcrt immcrs tcgcnwoordig m()nstcrs op dc rnutcn inplaats van dc rcalitcit wccr tc gcvcn, in plaats van zuilcn schildcrt mcn gccannclccrclrict, in plaats van Jfutrilort.s past rncn vclsicrirrgcrr t()c van rol- cn lofwcrk cn kanclclabct'swaarop klcinc tcmpcls rustcn: ()p hun frontons ontspruit ccn lofwcrk van wortcls,waarin zonclcr cnigc rcclcn klcinc figuurtjcs gczctcn zijn, alsrncdc stclcn rnctmcnscnhoofclcn of dicrcnkoppcn. Al clczc clingcn bcstaan nict, kunncn nict bcstaancn hcbbcn nooit bcstaan."

De Derde, of Decoratieve Stijl (15 v.Chr.-45 na Chr.)

[)c l)crclc Stijl is ccn rcchtstlccksc voortzcttirrg van dc kanclclabcrstijl. Allccn zi.jn clc

zuilcn crr architravcn van clc oorsplonkcliikc arclritcctuur nauwclijks nrccl als zoclanighcrkcnbaar. Zc zi.in ccn gchccl cn al clccoraticf rnidclcl gcwolclcn waarmcc clc wancl inccn aantal cvcnwiclrtigc panclcn worclt vcrclcclcl. Elkc illusic van clicptc is daarbijvcrclwcncn: allccn hct wanclschcma van sokkcl. miclclcnzonc rnct ccntlalc uadictrlu cn

bovcnzonc blijft bcwaarcl. Dc wanclcn hcbbcn gcwoonliik óén klcur', clctails ziln zccr'

Íi.jn uitgcwcrkt, tcrwiil in clc uadiculu vaak grotc, Íl'aaic lanclschappcn zi.in tc ziL'n.

I)c ccrrhcicl van klcur cn lrct ontbrckcn van dicptc gcvcn, samcn rrct clc rniniatulistischcclctails clic cr'oln vrÍrgcn van clichthij tc worclcn bckckcn. clc vcrtrckkcn clic in clczc

stiil zijn gcschilclcrcl ccn uitcrmatc bcslotcn karaktcr. Dit is clus gchccl tcgcngcstcldaan clc Twccclc Stiil clic tijdcns zi.jn hoogtcpunt iuist ccn grotc ruirntclijkhciclsuggcÍccrt. Hicrmcc is clczc klassicistisclrc, strcngc lasc van clc Dclclc Stijl. dic ti.jdcnsdc rcgcrirrg van kcizcr Augustus bcgint. clc pcrioclc in clc Romcinsc wandschildclkunstwaarin dc Hcllcnistischc clcmcntcn hct minst tot uitdrukking komcn.Dc latcrc fasc van clc Dcrclc Stijl, vanal'ongcvccr 25 na Chr., kccrt zich af van <lczc

strcngc stilcring cn bicclt ccn stcccls drukkcrc aanblik. Dit komt in clc ccrstc plaats

tot uitcl-ukking in ccn ovcrdaacl aan clccoraticvc dctails, gcvolgd dttor hct opnicuw

I l.s

t()cpassclt van vcrschillcnclc klculcn v()or dc vcrschillcnclc onclcrclclcn van clc

wanclclcceratic. I)c sokkcl is gcwoonlijk zwart. rnitar tlc tniclclcnzonc bcstititt clikwiils uit

irlwissclcncl zwartc cn roclc ol'gclc panclcn. clic lrcritrncrctr aan clc ubuci in clc Ecrstc ctlTwccclc Stijl. Dczc panclcrr wordcn vclsiclcl rr)ct klcincrc Íiguurstukkcn ol lossc Íiguurticsalslvigncttcn in hct ce ntrum. I)c bovcnzoncis vaak lichtcr van klcur' (gccl of wit) cngaat wccr architcctuurclcrncntcrrvcrt()ncn. Mct clczc vclanclcringcrr kr<lpt

clc Dclclc Stijl ovcl in clc Vicrclc Sti.jl.

u f I t. (t7. .\ t I t t t t t t t t i ; c I t L' rt tr r gu v t' r' t t t t t' t' t t

[ttrtl\(ltill(tiilg itt Lk I)tnk .\ri1l itt lttt IItti.srttt,\ltttrittt tlltsttr.

ulh.6li. Wtttl:<ltilfuring in lt I)tnfu .\rijl in hrttrtltlitttttrt tun ltat Iltri.t t'utt Lutrttius I"rrntlo.

De Vierde, of Fantastische Stijl(in Pompeii 45-79 na Chr.; buiten Pompeii tot na 79)

Wat hct wandschcma bctrcft. komt dczc stijl v<xrrt uit dc Dcrdc Stijl; voor cic

architcctonischc ondcrdclcn grijpt mcn cchtcr tcrug naar clc mccr rcalistisclrc TwccclcStijl. Vcrdcr ondcrschcidt dc Vicrclc Stijl zich ckror hct fcllc klcurgcbruik: Dc panclcnof vcldcn in dc miclclcnzonc zijn in c()ntrastcrcndc klcurcn gcschilclcrcl cn wordcnb<rvcndicn omzoomcl mct tapijtachtigc dccoratics zorkrÍ zc op aan clc muur gchangcntapijtcn lijkcn. Dc vcrsicring van dczc'tapijtcn'bcstaat afwissclcncl uit Íiguulstukkcrrcn lossc figuurtjcs.Dit schema van dc middcnzonc kwam ook al in dc latc Dcrdc Stijl voor. In dc VierdcStijl worclen dc panclcn in dc middcnzonc cchtcr aÍgcwisscld mct smallcrc, wittcpanccltjcs clic in pcrspccticf gcschildcrclc architccturcn tc zien gevcn. Dc tocsclrouwcrkrijgt claardoor hct iclcc dat hij zich in ccn porticus bcvindt waarvan dc ruimtc tusscndc zuilcn bcurtclings zijn afgcslotcn mct tapijtcn, (zoals tcr bcschclming tcgcn dc zonook in wcrkclijkhcid gcbcurdc) dan wcl uitzicht naar buitcn bicclcn. Dc oorsprongvan dit wanclschcrna wordt cchtcr vcrradcn door lrct fcit dat clc tapijtcn altijd brccdzi.jn cn dc doorzichtcn altijd srnal, ccn vcrdcling waarin wc dc abut'i cn clnci van dcE,crstc cn Twccdc Stijl kunncn hcrkcnncn. Dc bovcnzonc van dc vicrcic stijl vertoont

116

gcwoonl ii k ingcwikkclclc, in pcrspccticf wccrgcgcvcn architccturcn clic wcclcrilm

gcïnspirccrcl zijn op thcatcrclccors. Tcrwiil clc Grickcn vttor lrct thcatcr gcschilclcrclc

ilccor:s gcbruiktcn, bouwdcn clc Romcincn (ccrst van hout cn latcr van stccn) hclc

architccturcn als clccor, clic rnct bcclclcn cn schilclcringcn wcrdcn vcrsicrcl. Dcrgclijkc

.t((rcnprum Jittntas (zic ttlz..73) wcrclcn als voorbcclcl gcnomcn voor clc dccoratic van

grotc wandoppcrvlakkcn zoals clic wclkc in hct 'Gouclcn Huis' van kcizct'Ncltl itr

Rolnc zijn gcvonclcn. In dc Vicrclc Stiil zijn clczc architcctuur-constructics itl

fantasicri.ikc maat onbcstaanbatc v<lrmcn gcg()tcn; vtloral clc cornbinatic van clczc

vorÍtcn rnct clc ondcrclclcn van clc Vicrclc Stiil clic wèl rcalistisch zijn. gccft clczc stijl

zijn fantastischc karaktct'. Natuurli.ik wcrclcn in ccnvgutligc vcrtrckkcn simpclcrc

tlccoratics aangcbracht. Hicrbij is hct wanclschctna nrccstal hctzclfclc, maar wcrkt clc

ruinrtcsuggcstic vccl minclcr stcrk omdat clc wand vaak tnaat'óón klctrr hccft. Hct isclczc ccnv11ucligc voÍm van clc Vicrclc Stijl clic r.ta clc onclcrgang van Ptlmpcii lrct rnccst

t()cgcpast zal worclcn cn waar()p clc latcrc Rontcinsc schilclcrkunst zal voortbtlttwcn.

trl uug,drrt.

Figuurschilderkunst

Ecn bclangrijkc plaats irr clc Ronrcinsc wanclschilclclkurrst wcrcl itrgcn<tt.ncn cloor tlc

Íiguurstukkcn. Vitluvius vcrtclt lricrovcr clat cr vcrschillcnclc <lnclcrwcl'pct.t in kontlctr

w1lrclcn afgcbcclcl. zoals rnythcn ovcr clc goclcnwcrclcl, scèncs uit clc stli.fd ont'froic,clc zwcrftoclrtcn van Oclysscus, cn vcrclcr sacraal-iclyllischc lanclschappcn nrct baaicn,rivicrcn, bcrgcn crr tcnrpcls clic worclcn bcvolkt cloot'hcrclcrs cn visscrs.

In cle Twccclc Stijl. waat'in clc wanclschilclcringcrr gcvortntl worclcn clottr clric bovcn

clkaar gclcgcn zorrcs, kolncn rnythologischc scèncs vootztl voor als ll'iczcrr in tlc

rniclclcrrzonc. nct zoals tlat op dc wanclcn van stoa's ctr palcizcn uit dc Hcllcnistischctiicl gcbruikclijk was. Irr rlc bovcnzorrc torrcn clc ll'iczcn cxotischc lanclschappctt langs

tIl

dc ocvers van de Nijl. of fraaic vcrgczichtcn, waarin clc zwcrftochtcn van Odysscuszich afspclcn.In dc latcrc fasc van dc Twccdc Stijl vormen dergclijkc landschapsatbcclclingcn vooraldc achtcrgrond van in dc rnuurschildcringcn wccrgcgcvcn uediculue, klcinc nisjcs opccn sokkcl dic normaal gcsprokcn als bchuizirrg voor ccn godcnbccld dicndcn. Uit ccnzuil, ccn altaar of ccn ccnvoudig hciligdom blijkt dat dczc landschappcn gcwijd zijnaan Artentis, de godin van de jacht, of Dionysos, de god van de wijn. Soms zijn dezcvergezichten ook het decor van ccn mythologische scène, die zodoende in ecn rricuwc,ruimere landschappelijke omgeving is geplaatst. Dcrgclijke saclaal-idyllischclandschappen beleven hun hoogtepunt in de Dcrcle Stijl cn hcbbcn hun ontstaanvcrmocdclijk tc dankcn aan sterke. authcntick Romcinsc invloeden.In de late Derde en Vierde Stijl zijn de velden waaruit de middcnzone bcstaat in hctcentrum versierd met mythologische figuurstukken, die waarschijnlijk vrij nauwkeurigekopieën zijn van Griekse originelen uit de Laat-Klassickc cn Hellenistischc tijcl.Niettemin kunnen we aannemen dat, hoewel de inspiratie van de meeste Romc'insefiguulschildelingen gezocht moet worden bij Gricksc originelcn, de wijzc waarop dczcverwerkt werden stccds ondcrhcvig is gcwccst aan dc cigentijdsc Romeinse stijl.De Klassickc figuurschildcrkunst bcstond echtcr niet alleen uit schilderingen die directals fresco op de muren werden aangebracht. In het algemene patroon van demuurschildelingen werden soms kleine, op fijn plcistcrwerk gcschildcrdc afbccldingcningepast, die van tevoren in ecn wcrkplaats warcn vcrvaardigd. Dczc atclicrstukkcn,die in houten casscttcs warcn gcvat, werdcn met omlijsting en al in de muuraangebracht; in HerculancumJ waar in tcgcnstelling tot in Pompeii op vcrschillendc

i

;{i'', ,iÏ

,i. I

i1,$ulh.70. f11111pp\uutt.tr ligtrurscltildL'rkuttst:.rti'ttt'ttit d<'I)iotty'si.stlu'.stltilderingan in da Villo vun dell4 .t'sluii;tr.

I lrl

plaatscll houtwcrk in vcrkooldc tocstancl bcwaard is gcblcvcn, ziin dc rcstcn

tcruggcvorrdcn van zcs van clcrgclijkc houtcn framcs, complcct rnct clc schildcringcn

clic cioorspronkclijk door wcrclcn omslotcn. Ook kondcn op dczc wijzc gcclccltcn van

oudc schilcicringcn in ccn lricuwc wanclclccoratic w()r'dcn ingcpast; vooral vccl

schilclcringcn, ,if .l"l"n claarvan, uit Grickcnland zijn voor dit docl naar Italië vcrslecpt.

Soms wcrclcn clczc fragrncntcn van bcrocnlclc mccstcrs zclfs publickclijk in Romc

tc nt()()ngcstclcl.Naast clc muurclccoratics bcsttlnclcn cr sclrilclcringcn ()p houtcn panclcn dic mct twcc

klapclcurtjcs gcslotcn konclcn worclcr] cn clic, los van clc wanclschilclcringcn' als vcrsicring

op'toct cirptrinkcn cn kroonlijstcn wcrclcn gczct. Van dczc pinuke's, clic hct mc-cst in

dc buurt kwantcn van hcclcnclaagsc schilclcrijcn cn waarvan Plinius clc Ouclcrc mccnclc

clat zc clc'warc schilclclkunst'vcrtcgcnwoorcligclcn, is hclaas door clc vcrgankclijkhcicl

van hct matcriaal slcchts óón crrkcl fraglncnt bcwaarcl gcblcvcn. Wcl wctcll wc dc

lramcn van cnkclc bcrocmclc schilclcrs: vccl van hun bckcnclstc wcrk lrccft bovcnclicn

rnoclcl gcstaan vtlor latcrc wanclschilclcrirlgcll cll mtlzaïckcn'

Volksschilderkunst

Dc buitcnzijclcn van gcwonc woonhuizctl cn clc intericurs van winkcls, krocgcn cn

borclclcn *cr.lc,r gcwixrnli.ik in ccn lrccl andcrc trant bcschilclcrd dan dc stijlintcricurs

van clc rijkcrc huiicn. namcliik in clc traclitic van dc volkssclrilclcrkurrst. I)czc blccf

zgwcl in clc Hcllcnistischc als in clc Ronrcinsc tijcl naast clc grotc cn dccoraticvc

schiklcrkunst vorlrtlcvcn. Dc volksschildcrkunst wcrcl mccstal gcvormcl uit wat losscr

gcschilclcrclc taÍ'crclcn. clic zorrclcr mccr op ccn cflcll achtcrgroncl (vaak wit of gccl'

ionts roocl) waren aangcbracht, waalbii clc arcl]itcctonisclrc omraming of hct vcrband

mct:tndcrc schiltlcringcn vollcclig ontbrak. [)c onclcrwcrpcn walcn dan ook nict van

mythologischc ol'litcrairc aarcl, tnaar bchotlt'clctr, zoals wc bij clc bcschriiving van dc

k,ir"g"n "n

bgrclclcn hcbbcn gczicn, tot clc wcrkclijkhcicl van allcclag' Soms wcrclcn

cclrtcr ook goclcn zoals Díortt,Sos cn clc Vt'rttts van Pornpcii algcbcclcl' dic in hct

dagcliiks lcvcn vatt dc gcwonc bttrgcr ccn grotc rol spccldcn'

De wandschilderkunst ná79 naChr.

Na clc uitbarsting van clc Vcsuvitts in 79 na Chr. is clc ontwikkclirrg van clc Rome-inst.

wanclschilclcrkunst cloor gcbrck aan lnatcriaal nlitrclcr gocd tc vtllgcn. Zoals

opgcmcrkt. lijkcn schilclcringcn clic uit latclc tijcl bcwaard ziin. bij voorbccld in Ostia.

i,i irct algcmccn vo()l't tc borclurcn oP (lc latc ccnv<lucligc Iasc vatl dc Vicrclc Stijl.

I)atzclfc*L is, op rrog ccrrvoucligcl wi.fzc, tc zicn in clc schilclcringcn in Romcinsc gravctl

cn dc latcrc catacombcn.Hct ccrrvoucligct w<trclctr van clc Rqmcinsc wantlschilclcrkunst hangt salncn mct hct

lcit clat rrcn clc warrclcn vatr palcizctr stcccls t.ttccr gaat clcc<lrcrcn lnct tnalmclcn

platcn, in clc o1tu.s,r(,(/i1c-tcchnick waarbij mctt clus cigcnli.ik tclugkccrt naar tlc

ilcllcnistischc inclustaticstijl. I)aarcltlor gaat dc wanclschilclcrkunst' clic lru nict tnccr

ccr.l r-cchtstt-ccksc afspicgcling is van dc ontwikkclingcn in clc clccot'itticvc hofkunst.

ccn ninclct.bclangrijic iol spclcn. In clc Laat-Antickc pcriodc vcrsict't mcn ilc wattclcn

in tocncmcnclc ttliltc mct nrozaïckcn, crr hct is clczc vtlrm van wanclclcctlratic dic dc

Romcinsc kunst cl<lor zal gcvcn aan clc Byzantiirrsc crr ztl ook aan clc Micldclccuwsc

kunst.

It9

Vloeren en mozai'eken

Voor onzc kcnnis van clc Rorncinsc vlocrrnozaïckcrr uit clc lcpublikcinsc tijcl cn cle

ccrstc ceuw na Chr'. zijn wc rninclcl van clc stcclcn roncl clc Vcsuvius afhankclijk clan

clit bij clc wanclschilclclirrgcn hct gcval is. rricttcr.nin hcbbcn clc opgravingcn in Ponrpciicnkclc van clc fraaistc cn vrocgstc rnozaïckcn uit clc Romcinsc wcrcltl opgclcvclcl.In clc Samnitischc pclioclc warcn vl<lcrcrr gcwoonli.jk vcrvaarcligcl uit hct zogchetcnoltrt.s .sigrtitrurrt waarbi.j op ccn hardc boclcr.n, bcstaandc uit brokjcs stccn cn rnortcl,ccrr laag wcld gclcgcl clic was sanrcngcstcld uit ccrr rncrrgscl van Íiingcrlaaktc kalk cntcl'r'ilcotta schct'vcn. Nadat clczc zorgvulclig was aangcstampt cn platgcschaal'cl, hadlrclr ccÍr cgaal vlocroppclvlak vcrkrcgcn mct ccn clicpc, r'ooclbruinc klcur. Inbclangrijkcrc ve rtlckke rr wcrcl hct oltu:; :;igtritrutrt vcrrijkt tloor cr rnct kubusv()r'rnigc,witmarmcrcn blokjcs bcpaalclc rnoticvcrr (zoals ruitcn cn rncanclcrs) in aarr tc brcngcn,zoclat ccn tapijtachtigc clccot'atic or.ttstoltcl. Ook vclfraaicle rnen clc olttrs siattittrurt-vlocrcn cloor cr marfircl'clr plaat.lcs van willckcurigc vonnclr cn divcrsc klcurcrr irr tclcggcrr cn hct gchccl vcrvolgcrrs glad tc schavcn. Ecn vccl cluurclcrc tcchrrick was hctlricrvtrrrr gcnocnrclc oltrr.s,st't'tilc (van.rcczrrcl snijclcn, zagcrr). Hiclbij bcklccclclc rrrcnclc vlocr mct klcurigc patr()ncn van marmcrclr plaatics clic van tcvorclr in gcornctrischcvormcn warcn gcslcpcn.Dc clcrclc tcchnick van vkrcrdccoratic. waarin rlc rnccstc rnozaïckvlocrcn wcrclcngclcgcl. was lrct zogchctcn opus tt',s,scllutturr. Voor clczc tcchnick wcrcl gcbruik gcnraaktvan klcinc vicrkantc ol'rcchthockigc stccnt.ics (tt',s,scruc) van rnarmcr of ccn anclcr halclmatcriaal clic in ccn zolgvuldig gcplcparcclclc rnortclboclcrn wcrclcn gclcgcl.I)c dccoratics op dczc tc,t.\cllutunt-vlocrcn konclcn vcrschillcnclc vorfilcn aanncmcn.Soms bcstondcn zc uit vlakkcn van één klcur', mct randcn in contr:rstcrcnclc klcurcnlsoms ook was cen vlocr opgcclcclcl in patnrrrcrr, casscttcs ol cirkcls, waalbij clc inclclingvan clc vkrcr vaak ccn alipicgcling was valr clic van clc plaiirncls crbovcn. Ecn clcrclcmogclijkhcid was clat clc clccoratic bcstontl uit ccn moticl'of ccrr íigr.rraticvc voorstcllingclic dc hclc vlocr bcdcktc.In dc klop van dc twccdc ccuw v.Clrr'. kwarn clc Hcllcnistischc gcwoorrtc ir.r zw:rrrg omhct midclcn van ccn te,s:;cllutturt-vlocr tc vcrsicrón rnct ccn kostbaar rnozaïckschiklcrij,dat vooral'in ccn atclicr was vclvaarcligd op ccn apaltc onclcrlaag van tcrrac()tta platcn.Dit zogchctcn nto:ui'ek-cntblarra wcrcl los varr clc rcst van clc clccoratic in cle vlocr'aangcbracht cn was gclcgcl in ccn zccr tiinc ta,s.scllutturr-tcchnick. hct oTlrrs t,cnrtituluttrttrDc tcsscruc clic hicrvoor wcrclcrr gcbruikt warclr s()llrs nict gr()tcr clan ccn paarmillirnctcr cn wcrdcn uit vcrschillcnclc nratcrialcn gcsncclcn (gcklcurclc stccn. marmcrcn glas) om ccn z() gr'o()t rnogcliikc klcurcnri.jkclorr tc krijgcrr. Waarschijnli.fk cchtcrraaktcr.t ,Jc nto:.uick-atrthlantutu in clc cclstc ccr.lw v.C'hr..iuist clool hungc(lctaillccrdhcid uit dc moclc omclat rncn zc nict mccr goccl voncl passclr bij clc vccldrukkcr gcwonlcn wanddccoratic. Wcl wcrclcn vccl van dc bcstaanclc cxcmplarcn r.lit

our.lc vlocrcn gchaald cn als antiquitcitcn zolgvul(lig bcwaarcl.Bchalvc vo<rr clc rrto:.ui'ck-urtltlUrtutu wcrd clc oTrrr,r verntitttluÍttnt-tcchnick Ook vaakgcbruikt voor vccl gr()tcrc oppcrvlakkcn. Tot wclkc inclrukwckkcnclc rcsultatcn clitkon lciclcn blijkt uit hct bcnrcmclc'Alcxanclcr-nrozaïck'uit lrct Huis van clc Faun inPornpcii. Dczc kolossalc vrxrlstclling, dic 3,20 bii 5.-50 nrctcl nrcct cn is opgchouwcluit andcrhall rnil.iocn stccnt.ics. toont irr hclclcrc klcurcrr cn rnct ccn grotc rijkclorn aan

clctails hct m()rncnt waar'()p clc Pcrzischc koning I)arius irr clc slag bi.j Issos (333 v.Chr.)op clc vlucht slaat vorlr clc aanstorrlrcrrclc Alcxanclcl clc Grotc.Naast clc bovcngcnocrn(lc typcn vlocrclccoratic kwarn na clc irrvocring van clc Twccclc

120

nt():.uii'k til(l l( ull)(llitI,q \'utI ((tI lI(,tttl

Sti.ll in dc llorncinsc rvanclschilclcrkunst (circtt liO r'.('hr'.)ccn nicttw typc in zwilng.

Ilicrbi.j wits clc vlocr bcclckt nrct ccn nrozliíck rlul hcstontl trit ltltttcr zwltt'tc cll wittcl('.\.\('ftt(', tlie grotcr rvrlrctl cllttt [ri.i clc rrro.:ai.t'1,-ernltlL'rnulu. Hocwcl tlit tyl-rc trroz:iick

rlccstrrl ccnvoucligc gc()ntctrischc p:rtr()ncn tc zicn gal'. wcrcl hct sottts ook t()cgcpilst

vrxrr sintpclc Íiguraticvc ultrcclclingcn. wiliu'vart in Pornpcii cctt paitÍ llititic voot'bcclclclr

bcwuard zi.jn gcblcvcn.'l'ijclcns clc I)crclc Stiil (l5 r'.('hr.- -15 nit ('hr.) bcgint rncn clc nrozrtÏcktcchtrick rllccrcn nrccr als clccorrrtic v()()r nrurcrt ctt {cwclvcn tc gcbruikcn. Itt Ponll-lcii crl

IIcr-ctrltrncrrrrr zicrr wc clczc ontwikkcling voolitl tcÍr.lg bi.i tlc rn'rrtltltucu. tlc rrisscrt tliehct clccor vot'rnclcn voor clc lirntcincn op tlc binncnplaatscn cn in clc tttittcn vittt gr()tc

prrrtictrlicr-c huizcn. Zi1 z)in vuak vcrsicrd rnct vcclklcurigc Itrozaïckcrt. witaritr bclt:rlvc

l(,.t.\(ru( r,itn glirsl-lirstir cn nrirnncl ook zce schclpcn ctt 1-lttitnstccttbrok.ics zi.jn vcrwcrkt.'l'i.jclcrrs clc Vicrclc Stiil ging:tls vlocr ctr witttcltlccotittic hct rtltLt.t tt'ttilc, gclcg,(l in

klcurri.jkc pittt'()ncn. ccn {r()tc trrl spclcn. iurngczicn hct goccl itattsloot trij clc lralokkcrvlrnclscltilrlcrkullst viltl rlczc pcriotlc. Nicttcnrirr zouclcr.t in tlc ti.icl hicrnit vcclklctrrigccn Íiguraticvc rnoz:ri'ckcrr als vlocrbcclckking wccr vcclvultlig t()cllcllilst g:tatt wttrcle n.

ltct nirntc in Noorrl-AIliku. hct N:rbi.1c ()ostcrr crr op Sicilië. Mcrkrvaarclig g,crt()cg

vorrncle Itulió op clezc orrtu,ikkclirrg ccn uitzonclcringl hie r u'e rclctt clc bontgcklcttrclcvlocrntoztrickcrr rllrirntlcu,cl] r'crclnrn{e rt tkrrlr tle ce trvottcligct-c zrv:trt-u'it Inoziiickctt.w:rlrÍvirn voorirl irt ()stiir vccl ','tttlrbccltlcn llcu'ltitrcl ziin gcblcr.'crr.

[..r'cnlrls lri] tlc u,trntlschiltleringerr nr()cst \'()()r'hct ititnbrcttgctt vtttt ltct ttrozttick tlc

onclclgrontl. rlic clootgitittrs tlric litlcrr tlik rvits, zor-rrvtrlclig rvot-tlcn te prcllitrccrtl. In

tlc lrovcnstc lir:rg. rlic trit ccrr nrcngscl virn gctttitlcn clitkp:ttltctt cn kitlkstcctt ltcstottcl.

r.r,crtl tlc u'er-ktckenirrg ger:tilt. \\'rr:rnrir nrcn ccn rltttt stttc Iitirg.ic lttttt[rt-itcht u'lrtrrirt tlcntoztrïckstccrrtjcs korrrlcrr r.r,orclcrr gctlrtrkt. W:rs tlc vlocr ccttttltttl gclegtl tllrlt r.r'crtl

hi.j ntct bchullt viut \\,irtcrp:ts qcsl)itnncn lijnt.jcs ctrrirl getttiutkt e rl lllct cclt bescltcrnle tttl

lultgjc vltn kirlk cn zittrtl bcstrckctt.I)e u'clkzlurnrhctlcrr bij hct lcggcn virn tlc lnozltlekcrt *'ittctt Icrclccltl ttrsscrt tlctttttsciurii ctl tlc /l'r'rr'//rtrrl l)c ccrstgclloctlltlct't ttlttltclt tlc íi{trrlrticvc ctt tlecorlttiuveclcnrcrrtcn. rlic Itrrr te\'()r'cn tloor gcspcci:rlisecrclc ontu,ct'pcrs \\'ttre tl ttilgctckctttl. r'oot'

hurr rckclring. tcr*,i.jl tlc ovcrige tlclcrr vlrn ltet rttozrtick u,crtlctt uitgcvocrtl tlttor tlt:

lll

!*-:'

L.

Ji/

n\, .l

,ufug :';r#*

. ldir^( ltr. ) ttt;rt tt ,/r' /r',r;r'r:r rtrri

,lltutndtr d( (;r()í( t,n lc I'tr--.i.sdtt krttritr,q I)uritt: i.s tlgLhtLll.

()rn ccn z() sr()()t nrogclijkc ccnhcicl in hct ontwclp van tlc vcrtrckkcn tc kri.jgcn,wcrktcn clc ontwclpcls van clc nrozaïckvlocrcn cn clc wanclschilclclingcn vaak nauwsarncrr. waarbij rncrr. zo:rls wc hcbbcn gczicn, tcvcns rckcnilrg hicld nrct (lc in(lelingvirn hct plalirntl ol clc gcwclvcn in hct vcrtrck. En cvcnals bij clc wanclsclriklcringcrrwcrcl ook voot ltct ()ntwcrp vurt rlc nrozaïckcn gcbluik gcmaakt van voorbcclclbockcnwaalin wcrrl tcruggcsrcpcn op (iricksc origirrclcrr uit clc vi.jlilc cn vicrtlc ccuw v.C'hr'.Zo is hct lricrvoor gcnocnrtlc Alcxunrlcr'-rnoziiick, clat lond l-50 v.('hr. wcrclvcrvaalcligcl. waarsclrijnliik ccn gclr'()uwc kopic vrrn ccn schilclcling uit clc vicrdc ccuwv.('hr. varr clc harrcl van clc gr()tc Ciricksc schiklcl Nikonraclros of van lccrling Philoxcnosvan Erctlia. Fliclcloor onllcncn clc gr()tc vlocrrnozaïckcn uit tlc Rorncirrsc ti.jcl hunwaarclc v(x)r ccrt groot tlccl a:rn clc irrlirrrnatic clic zi.j ons vcrschul'fcn ovcr clc vli.jwcltotaal vcrlorcrl gcganc (iricksc schilderkunst.

\Í..

A..l

r\.t .C

t22

I lÏusfr eaffi flevemamffiwo omdfl m$

Het beeldmateriaal in 'Pompeii, verstild verleden aan de voet van dê

Vesuvius' werd geleverd door:

Archeologisch Historisch Instituut van de U.v.A. : afb.25,26,27,48'72,73Michiel Bootsman: afb.8,20,28,3 1,32,46Dr Thea L. Heres: foto achterzijdc,afb.4,6,9, 13. 1-5, 18,34,36,39,4 | ,42,44,47 ,5(1,54,59,64,66,68,7 I

Thomas Holland: afb.58Peter Homan: coverfoto, foto bij colofon,aÍb.5, I 2, I 7,29.30.35.43.45.Drs Gemma Jansen: aÍb. I I,14,16,52,,57'Dr Jaap Morel: afb.3,24Sander van Ooijen: afb.1,2,49Drs Christine Waslander: afb.21,22,23,62,70Annemarieke Willemsen : afb. 5-5

Dc in dit bock afgcbeelde voorwerpcn zijn gcpublicccrd mct toestemming van dc

bctreffendc musea in Italië cn Ncdclland.

covcrfotu: Straat vun dc Overvlocdinz.ct !óto achterTijtle : standbaeld vun ecn tlama met sluícr (capitc veluto)

t23

BflhIflogmaflflePompeii: Algemeen

-Anclreac, B. en Kylieleis, H. (red.), Neue Forschungen in Pompeii, Recklinghausen1975.

-Brion, M., Pompcii and Herculaneunt, The glory and the grief ,-Burcn, A.W. van, in; Pauly-Wissowa R. E., XXI, 1952. zic onder'Pompeji'. Londcn

1960.-Coarelli, F. (red.), La Rocca, E., De Vos, M. und A., Pompeii, ArchiiologischerFiihrer, Bergisch Gladbach, 1990.

-Conte Crrrti, E.C., Pontpeii en Herailuncrrnt, lruar ondergong en herriizenis, Utrechtt943.

-Deiss, J.J., Herculaneunt, Itoly's buried treasure, New York 1985.

-Della Cortc, M., Case ed ahitanti a Pompei,3c druk, Pompei 196-5.

-Eticnne, R., Het dagelijks leven in Pontpeii, Baarn 1988'

-Etienne, R., Pompeii, the day a city died, Londen 1992.

-Fiorelli, G., Descrizione di Pompei, Napcls 1875.

-Grant, M., Steden onder lavu, Pontpeii cn Herculaneunl, Bussum 1973'

-Kraus, T., en von Matt, L., Lebendiges Pompeii, Keulen 1977.

-Maiuri, A., Pompei, Rome 1967.

-Mau, A., Pompeji in Lehen untl Kunst,2e druk, Leipzig 1908.

-Overbeck, J. en Mau, A., Pontpeii in seinen Gehciuden, Alterthiimern und

Kunstwerken, 4e druk, LeiPzig 1884.

- Pompeiana. Raccolta di studi per il secondo centenario deg,li scavi di Pontpei,Napels1950.

-Schefold, K., Vergessenes Pompeii,Bern 1962-Spinazzola, Y., Pontpei alla luce deg,li scavi nuovi di via dell'Ahbondanza, Romc 1953.

- Tent. catalog uls'. Po mpe ii, Haags Gemeenteinuseum, Recklinghausc n 1973'

-Tent. catalogus Ponrpei l74B-19Í10. I tempí della documentazione , Romc-Pompeii1981.

-Tent. catalogus'. Rediscovering Ponpeii. Rome 1992'

- Ward-Perkins, J. en Claridge, A., Pompaii AD 79, Royal Academy of Arts, London

197 6-1977 (tent. catalogus).-Zcvi,F. (red.), Pompei79. Raccolm di studi pcr il decimonono centenario dell'eruzionavesuviana, Napels 1979.

Bouwgeschiedenis

-Eschcbach, H., Die stiÍdtebauliche Entwicklung des antiken Ponrpeji, Hcidelberg 1970.

-Ganschow. T., IJntersuchlmgen z.ur Baugeschichte in Hcrculaneurz' Bonn 1989.

-Nissen, H., Pompejunische Stutlien ztrr Stiidtekunde des Altertun'rs,Leipzig1877.-Noack, F., en Lehmann-Hartlebcn, K., Butgeschichtliche Untersuchungen am

Stadtrand von Pompeji, Berlijn 1936.

-Von Gerkan, A., Der Studtplan von Pompeji, Sondelabdruck Arch. Inst.' Berlijn 1940.

t24

Economische, politieke, sociale en culturele aspecten

- Anclrcau. .l ., Lt:.s ul.Jàir,s dc Mrtrtsiaur .luctttrtltrs, Rornc 1974.

- Ashby. -f ., Tlrc utluudutts tt.l'utrt icttl /lr.rrrc. Oxlirlcl 1935'

-llalsclon. P.V.l)., LiJa and lcistrrc irt utrcient Rr.rrrlc' Lonclcrr 1969'

-llr.(iclncr'. E., Dia Riirrti,stltetr'flrcnnr:n urtd dus utltike BudcÁ'cscrr. Darrnstadt l9tl3.

-Llrotlrwcll, D., Food in untilltritt'. Lonclcn 1969.

-Carcopino, J.. Itct dugclijks lt,vut in het ouda Ro,rc. Utrccht Prisrna 360 cn 361 (z'i.)

-Castrérr, P., Ordo Prsltulustlue Pornpaiurtrr:;. Pttlitt'und So(i(tv itI Rttrrturt Pontltc'ii.

Rornc 1975.

- Esclrcbaclr, H.. Dia (icbrutrt'hsu,us,\ervcrsorgwtg des urtlikctt Ponpcii, in: Antikc Wclt

10. l97e (2), p. 3 ff.-E,schcbach. H., Dic Stultiuttcr Thcrnrctr irt Pttrtrpaji.llcrliin lt)79'

-Forbcs, W.A.. Dc uttÍick( kcukcn, Bussurn 1965.

- Gcist, H., Potttltciuttist'|rc WuntlinschriJtut, Mtinchcn 1960.

-Gnrc, R. cn Mazzatcnta,o.L., Tlrc daud do te!! tulc,s ut vcsttvius. in: National

Gcographic, rnci [9114. vol.l65 no.5., p.-557-613.

-Grant, M.. Eruts itt Ptttrtltcii. Arnstcrclarn 197-5.

-Halris, H.A.. S)rr.,r't itt Greccc tuul Rorrtc. L,onclcn 1972.

- lsings. C., Ronun gluss .ffutrrr durcd .find.s, Groningcn-Djakarta l9-57.

-Jcnnistrn, G.. Aninruls.lltr .slunt' und plcu,surt irt urtt'icnt Rontc, Manchcstcr 1937.

-Jongman, W.. Tht e(ottottlv utttl srtt'iclv o.f Pttntpcii, Arnstcrdanl l9á38.

-Klcbcrg. -f .,ln dcn Wirt,shulut'r'antluscrrt utrd Wcittstultctt tlcs utikcn Rr.rrrr, llcrlijnIr)63.

- Kockcl. Y . . Dic G rultbutten vor tlcm Hcrktilutrcr Tor in Pontpcjl, Mairrz a/R. 19U3.

-Leppmarrn. .V'/ ., Ponpcii. Einc Studt in I'itcrutur untl Lcbctr, Mtinchcn 1966.

-Ohr. K.F.. Dic Busíliku itt Pontpcji. Bcrlijn 1991.

-On()rato, G.O., Ist'riziotti ltrtrrtpcitutc. Lu vittr pubbli<'u: hotutras cÍ tttuncru, Florcncc

l9-s7.- Richar<lson, L., Thc librurics oJ Potrrltcii' in: Archcology, nov.l977, Vol.30' no'6'

p.394.- Rcrstovtzeff, M., The sttt'iu! und ct'rtttrtrrric hisnrv ol'thc Rotrtrut otrltirc' 2c druk'Oxford 1957.

-Sawyer. R.W.,,4rr unalvsi.s of thc politicu!, ccttnoni( und xtcial influcnca oJ'selcct

fumilias ol' t'olonial Pontpcii. Michigan 1972.

-Tanzcr, H.H..Thc ('orlttnon pcopla oJ Porttpcii. A studv oJ thc grufliti, Baltimore [939

-Toynbcc. J.M.C., Dcult und burial in thc Rotrttrrt N'orlrl, Lonclcn 1971.

-Toyrrbce, J.M.C., Artintuls in Rrtrrtun lilc und urt. OxÍ<rt'd l9J2

-Tran Tam Tinh, V.. Lc t'ultc d'lsis à Pttmpéi' Parijs 1964.

-Tran Tam Tinh, V., I'e t'ultc tlcs tlivinités oricntulcs à Hcrulununt, Lciden l97l'-Van Dcman, E.8.. The building oJ'thc Rorrturt tttluudut'ts, Washington 1934.

-Wald-Pcrkins. J., Citlcs o.f uncicttt Grcccc ttntl 1tal,v, Ncw York 1974'

-Zadoks-Joscphus Jitta. A.N. cn Van Es, .\N.A., Mttntu'iizcr wxtr dc Rontcinsa tiitl,

Bussurn 1974.

-Zanku,P., Pompaji. Stutltbilder uls Spic,qe! von Gcscllschult uttd Itcrrsclttt.ftsJornt,

Mainz 1988.

125

Wonen in Pompeii

a. Juridische aspecten

-Ankum, J.A., Elenrcntcn van Romeitts rccht,Zwollc 1976.-Homo. L., Ronrc intperiule et I'urbunisntc duns I'untiquiti,2c druk, Parijs 1971.- Kunkcl, W ., Gescltiedcnis vun hct Rontcinse rccht. Utrccht 1975.

, - Rodgcr, 4., Ou,ners and neipihhout"s in Roman law, Oxford 1972.

b. Bouwtechnische aspecten en huistypen

-Boëthius. A. en Ward-Pcrkins, J.8., Etruscun und Rontun architectura,Harmondsworth 1970.

-Clarkc, J.R.,The houscs of Rontun Ituly, 100 B.C.-A.D.2-í0, Bcrkclcy [991.-Grimal, P., Les jardins Romains, Parijs 1968.-Hodgc, P., Tltc Rontnn ltouse ,Lon<len 1976.-Jashemski, W.F., Thc Gardcns ofPompeii, Harutloneum and thc villas dcstroyed hy

Vesuvius. New Rochcllc 1979.-Kind, R. de, Huizcn in Herculaneurr. Nijmegcn 1992.-Macdonald, W.L.,The architccture oJ'tlte Roman empire, Ncw Havcn (Conn.) 1965.-Maiuri, A., La Villa dei Misteri, Romc 1947.-McKay, A.G., Houses, villas und paluces in Íhc Ronton world,Londen 1975.-Percival, J., Tlte Roman villa,Londen 1976.-Provoost, A., De wooncultuur van de Grickcn cn dc Romainen, Leuvcn 197-5.

-Richardson, L.J., Pompeii. An architcctural history, Baltimorc 1988.- Wallace-Hadrill, 4., The social structure oJ'the Rontan house , in: Papers of the British

School at Romc, 66 ( 1988), p. 43-97.-Wheeler, M., Rontan art and arcltiÍectura. Lonclcn 1964.

c. Wand- en vloerdecoraties

-Augusti,5., Icolori potttpciuni, Rome 1967.-Barbet, A. en Allag, C.,Techniques dc prépurution des parois dans Ia peintut'e nturalc

rontaine , in: Mélangcs d'Ecolc Frangaisc dc Romc 84, 1912, p.935-1069.-Barbct, 4., Lu peintut'c tnurale rontuine , Parijs 198-5.

-Bastct, F.L., Fahularum dispositas axplicatione.s, in: Bullctin Antickc Bcschaving,49(1974\ p.2ít6-24ít.

-Bastet, F.L. en Dc Vos. M., Propo.stu per una clussifiutz.ionc del terz.o stilc pontpciurut,Dcn Haag 1979.

-Beijen, H.G., Dic Pompeiunisclre Wanddekorution vonl ?,weiten his z,um vicrtcn Stil,Den Haag 1938 (l) cn 1960 (ll).

-Borda, M., La Jtitturu Rontanc, Milaan l95ti.- Cerulli lrelli, G. (rccJ.), Pompajani.sc hc Wand ntulerci, Stuttgart-Ziirich 1990.-Clarke, J.R., Rontan bluck-and-whitc Jigtrul ntosaics, New York 1979.- Ehrhardt, W ., Stillgeschichtlicltc Untcrsuchunp;cn an rómische n Wandmulcre ien von

der sptitan Republik bis z.ur Zeit Neros, Mainz 1987.-Laidlaw, 4., The first stylc in Pompeii: painting and arcltitacturz, Romc 1985.-Ling, R., Roman painting,, Cambridgc 1991.

t26

-Mau. A., Gaschit'hte dcr dckorativan Wundnulerci in Pompeii, Berlijn 1tt82.

- Moormann, E.M., La pittura parielala romano coma J'onte di corutsccnza pe r lu scrtlturu

anti(a, Assen-Maastricht 1988.

-Pcrnice, E., Pavimente untl figiirliche Mosuiken, in: Hcllenistischc Kunst in PompejiVI, Berlijn 1938.

-Peters, W.J.Th., Lundscupe in Ronruno-Campaniun mural painÍings-SchcJbld, K., Pompcjanischc Malarei. Sinn und ldeeng,cschichte, Basel l9-52.

-Schefold, K., Dic Wtinde Pompails, Bcrlijn 1957.

-Tybout, R.A., AcdiJiciorunt figurae. Untarsuchungcn zu den Archite kturdat'ste llungcn

des friihan zwciÍan Sti//s, Amstcrdam 1989.

t27

Reeds verschenen in deze reeks:

DEKSELSE GRAVENNoordnederlandse Grafsculptuur

in de elfde en twaalfde eeuw

rsBN 905117 088 2Edu'Actief

uitgeverij/Meppel

?0m?Ell"Met doekert bonden ze kusserts op hun hoofd, dia dianst dctlatr uls

bescherming Íegen de uit de lucht regenentle sÍenetl. Elde rs wus heÍ ul dug,

masr tlaor heerste nog de nqcht en was de tluisterttis dicper durt irt undcre

nachten, ul werd ze door vlammen en.flikkeringut varlit'ht."(fragment uit de hrieJ'van Plinius de Jongere over tle uitburstirtg vutt dc Vcstrvitrs)

,,4\/í \\\p 2-l augustus vittr hct .ilar 7t) ttir ('ltt'.lll lll kwam de vulkaart tlc Vesuvitts irt

\/uoff. hevigheid tot rrithrrlstirrg: in ce rt

paar uur werd de Romeinse provincicstaclPompeii, evenals enkele anclere plaatsen inde omtrek. bedolven onder een metersdikke laag vulkanisch materiaal. Veelinwoners konden niet tijdig vluchten cnstierven een tragische dood cloor hetneervallende puin en de giftige gassen diebij de eruptie vrijkwamen. Hiermec kwameen einde aan de ontwikkeling van ecn stacl

die in haar geschiedenis onclerworpen wasgeweest aan diverse volken en culturen. Deherinnering aan de ramp vervaagde snel,zodat de geheimen van het gebied roncl cle

Vesuvius tot halverwege de achttiencle eeuwonder de as bewaard bleven. Sindsdien zilngeneraties nieuwsgierigen, zowel

ttoeristen, gefascinee rcl

n die beetje bij.1 as vandaan

ieheid enntie ziilïËffiUFilr het:he lot gt foniqboek wordt. aan an

foto's en illustraties. een pogingverstilsgrerleden voor de

r tot'leven te wekken.

/'/ íI rl

I